Msm12 Magazine Webversie

1Musica Sacra Maastricht 2012

Musica Sacra MaastrichtRiten & Rituelen

6 t/m 9 september

2012

do 6

vr 7

za 8

zo 91983-2012 • 30 jaar festival


Riten & RituelenAnno 2012 zijn Riten en Rituelen niet weg te denken uit onze maatschappij. Kenmerkend is de herhaalde symbolische handeling en het openbarende karakter ervan. Rituelen veroorzaken veelal een opmerkelijke versterking van het gemeenschapsgevoel.

Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw ontstond er echter een duidelijke crisis van het ritueel. Zeker de West-Europese christelijke rituelen verdwenen uit de samenleving door de sterk afnemende deelname daaraan. Het ritueel kreeg een negatieve lading, al wezen auteurs op het ontstaan van protest-rituelen. Ook rondom geboorte, huwelijk en dood kondigden zich nieuwe vormen van riten aan, zij het soms nog te vluchtig en vaak te vormloos.

In de jaren negentig zag men plots een grote bloei in rituelen. Een heront-dekking? In de overdaad werd chaos, onwetendheid en richtingverlies waar-genomen: vorm en inhoud vonden elkaar nog niet. Studies over rituelen in de verschillende cultuurwetenschappen hadden het druk met onderzoek, opvattingen en uiteenzettingen. Allerlei oude en nieuwe rituelen verschenen in het medialandschap. Nu, in 2012, zijn riten opnieuw springlevend in eigen-tijdse symboolhandelingen.

Musica Sacra Maastricht confronteert de mens van deze tijd met talrijke uitingen van rituelen, Europees en mondiaal, zowel uit het verleden als het heden. Rituelen nemen immers een belangrijke plaats in door de wijze waarop de mens in alle tijden aan de hand van symboolhandelingen vragen stelt. Zoals: wie is de mens in deze wereld? Waar gaat het leven heen? Hoe sta ik in relatie met de ander of Ander? Wat is doodgaan? Wat zijn symbolen? Wat bewerken ze? Wat doen we met ons verstand als het redeneren stopt? Welke communicatie zit verborgen in rituelen? Hoe onthullen en verhullen ze de werkelijkheid?

Musica Sacra Maastricht geeft ook in deze jubileumeditie geen antwoorden, maar wel stof tot overdenking in kunstzinnige vormgevingen die verstand, gevoel en alle zintuigen aanspreken.

Dertig jaar op zoek naar een verdieping van onze werkelijkheid via de kunsten, in confrontatie met de mysterieuze dimensies van het bestaan, waaraan wij – aarzelend, voorlopig en toch helder – de naam Musica Sacra Maastricht hebben gegeven.

De programmacommissie

inhoud

aRtikelen•Maastricht,déstad voor Festival Musica Sacra 2 lieke wijnia

•Rite,redeenreligie 6 marietje kardaun

•VanFestivalReligieuzeMuziek naar Musica Sacra Maastricht 10 lieke wijnia

•Monumentenalsdecor 16 meyke houben

•FestivalMusicaSacra Maastricht: Van het eerste uur 18 lieke wijnia

•Shingon-boeddhismeinJapan 24 heinz-dieter reese

•Kamagurka’sheiligeinspiratie 55•Kunstengeloof, het museum als tempel 57 joost zwagerman

•Sacraaltheater: voorbijdegrotegebaren 61 pieter t’jonck

•LeSetteChiese 64 clemens romijn

in geSpRek Met…•AnaMihajlovic 9•AntoineBodar 14•PeterMissotten 23•MarijnVeeders 54

Colofon 67

vr 7

za 8

zo 9

FeStiValpRogRaMMa 2012

pagina28

32

38

45Randprogrammering

& Festivalschema 52Programma-overzicht68

do 6

Sacraliser, c’est faire de la poésie avec de la prose.

Régis Debray, Jeunesse du sacré (2011)

2

Het festival Musica Sacra vindt sinds de eerste editie in 1983 plaats in Maastricht. Waarom is deze stad zo geschikt voor een festival dat bepaald wordt door muziek, religie en sacraliteit? Het antwoord is onder meer terug te vinden in de geschiedenis van Maastricht.

Maastricht, dé stad voor Festival Musica Sacra

Maastricht, zoals afgebeeld in Civitates Orbis Terrarum (verschenen tussen 1572 en 1617) van Georg Braun en Franz Hogenberg

door Lieke Wijniaonderzoeker aan Universiteit Tilburg



Maastricht kent vele kerken en (voormalige) kloosters. Ondanks de wisselingen van machthebbers die de stad regeerden, was Maastricht al vroeg een aantrekkelijke plaats voor religie. Vanaf 1204 wordt Maastricht, een belangrijke handelspost aan de Maas, geregeerd door twee heersers: de Hertog van Brabant en de prinsbisschop van Luik. Deze ‘tweeherigheid’ blijft in stand tot de Franse ver-

overing in 1794. Menig ver- en herovering heeft in deze periode plaats gevonden en de stad komt achtereenvolgens onder Luikse, Spaanse en Franse heerschappij. Om zich te beschermen tegen de dreigingen van buitenaf bouwt Maastricht een degelijke stadsmuur; binnen de muur is het min of meer veilig. Juist die relatieve veiligheid is de reden dat menig klooster zich in de stad vestigt. Op het hoogtepunt, in de zeventiende eeuw, zijn er 22 kloosters in gebruik. Allen hebben ze in meer of mindere mate hun sporen in de stad achtergelaten. Maastricht is daar-naast een pelgrimsoord: pelgrims trekken naar het graf van Sint Servaas, de patroonheilige van de stad, waar wonderen zouden plaatsvinden.

HeiligdomsvaartMaastricht kent dus niet alleen een wereldlijke geschiedenis, maar ook een religieuze. Die religieuze geschiedenis komt onder meer tot uiting in de Heiligdomsvaart, die eens in de zeven jaar ter ere van Sint Servaas wordt georganiseerd en waarbij zijn relieken aan het publiek worden getoond. Er bestaat een lange geschiedenis van vieringen rondom deze patroonheilige. Op 10 augustus 1039 wordt de Sint Servaasbasiliek, gebouwd op het graf van de heilige, gewijd. Sinds-dien wordt deze wijdingsdatum jaarlijks gevierd met een zogenoemde kerkmis, waarbij de relieken aan de kerkgangers worden getoond. Daaromheen worden activiteiten georganiseerd ter vermaak van de stadsbewoners. Hier komt de verbastering van kerkmis naar kermis vandaan.1 In 1391 is er voor het eerst sprake van de Heiligdomsvaart. Door de geschiedenis heen zijn er perioden waarin de vaart volop wordt gevierd, maar ook tijden waarin de religieuze rijkdommen zorgvuldig achter slot en grendel worden gehouden en er geen festiviteiten plaatsvinden. Vanaf 1829 wordt de Heiligdomsvaart ononder-broken iedere zeven jaar gevierd. Bij gelegenheid van de vijftigste Hei-ligdomsvaart in 1983 wordt de eerste editie georganiseerd van wat later Festival Musica Sacra Maastricht zal heten. In dat jaar wil de organisatie van de Heiligdomsvaart de festiviteiten rondom de feestdag van Sint Servaas uitbreiden en combineren met de plechtigheden van de processie. De festiviteiten vinden plaats onder de noemer Festival voor Religieuze Muziek. Het festival wordt georganiseerd door het Cultureel Centrum (nu Theater aan het Vrijthof) en ge-

1 Brochure Heiligdomsvaart 1983, Stichting Het Graf van Sint Servaas, Maastricht 1983, pp.7-8.

Op het hoogtepunt, in de zeventiende eeuw, zijn er in Maastricht 22 kloosters in gebruik.

4

steund door de lovende reacties wordt er gekozen voor een jaarlijks terugkerend festival. In 1984 manifesteert het festival zich binnen het kader van het negende eeuwfeest van Sint Servaas. Het daaropvolgende jaar valt het onder het Europese Muziekjaar Musica 1985.2 Vanaf 1986 opereert het festival als een zelfstandig evenement.

Historische locatiesHet eerste festival duurt even lang als de Heiligdomsvaart: gedurende twee weken is er elke dag in ieder geval één lunch- en één avondconcert. In de daaropvolgende festival-edities wordt de stadsschouwburg als festivalbasis in gebruik genomen en de duur teruggebracht naar tien dagen. Het verder terugbrengen van de festivalduur ge-beurt gelijktijdig met de naamsverandering in 1988. Vanaf dan is het een weekendfestival. De concerten vinden plaats in historische en kerkelijke gebouwen. ‘Deze kerken zijn

stuk voor stuk monumenten van geloofsbeleving en cultuurgeschiedenis, schoonheden van architectuur en in levend gebruik’, schrijft initiatiefnemer Theo Kersten in het voorwoord van de eerste festivalbrochure in 1983. Ondanks de veranderde vorm blijven historische locaties een bepalend kenmerk in de programmering. Bij ieder concert wordt de meest toepasselijke locatie gezocht, zowel qua akoestiek als sfeer. Het uitgangspunt is dat de zeggingskracht van muziek deels afhangt van de ruimte waarin zij gespeeld wordt.3 Met haar kerken, historische locaties en een geschiedenis die nauw verbonden is met het christendom, roept Maastricht vele vormen van sacraliteit op. Fons Dejong, lid van de programmacommissie sinds 2000, omschrijft dit als ‘het culturele patina van de stad’. Of zoals Jos Leussink, vanaf het eerste uur betrokken bij het festival, het zegt: ‘Zelfs als je op de markt gaat staan, heb je nog het idee dat je je op een semi-sacrale plek bevindt. Waar nu bibliotheek en boekhandel zijn, waren vroeger kerk en klooster. Het sacrale is hier geïntegreerd in het alledaagse.’ 4

Naast de kerkgebouwen wordt er ook steeds meer gebruik gemaakt van locaties met andere cultuurhistorische referenties, zoals het Stadhuis of de Timmerfabriek. Er wordt steeds gezocht naar nieuwe benaderingen bij het programmeren op bekende locaties of naar nieuwe locaties die de geprogrammeerde muziek in een verrassend daglicht zetten. Tussen de concerten door loopt of fietst de bezoeker van de ene naar de andere locatie. Zo worden zelfs de straten van Maastricht onderdeel van de festivalbeleving.

Cultureel klimaatMusica Sacra Maastricht werkt samen met lokale ensembles en gezelschappen. Met een aantal, zoals het Limburgs Symfonie Orkest, Studium Chorale en Schola Maastricht, is door de jaren heen een stevige band opgebouwd. De ene keer draagt een gezelschap een idee voor, de andere keer geeft de programmacommissie een compositie- of uitvoeringsopdracht. Het uitgangspunt in deze samenwerking is het jaarlijks gekozen thema. Bovendien kent Maastricht een levendig amateurkunstklimaat, waardoor ook participatieprojecten goed binnen het festival passen.

2 Kersten tevreden over belangstelling, Maastricht loopt warm voor zijn festival, dagblad Trouw 29 augustus 1985, p.4.3 Kersten tevreden over belangstelling, Maastricht loopt warm voor zijn festival, dagblad Trouw 29 augustus 1985, p.4.4 Interview met Jos Leussink, 27 februari 2012, Maastricht.


© Sanne Willemsen


Vanaf de eerste editie wordt het festival opgemerkt door de landelijke pers. Zo komen er berichten over het nieuwe festival bij de afdeling cultuur van KRO-radio terecht en wekken daar de interesse voor een mogelijke samenwerking. In 1985 is deze samenwerking een feit en bestaat de programma-commissie uit vertegenwoordigers van zowel het Theater aan het Vrijthof als de KRO. De sa-menwerking blijkt zeer vruchtbaar. Dankzij de KRO-uitzendingen vanuit het festival en de vele concertopnamen die later op de radio worden uitgezonden, wordt het bereik enorm vergroot. Het festival ontvangt vanaf het begin financiële steun van onder meer provinciale en gemeen-telijke besturen en van het ministerie van onderwijs en cultuur, essentieel in de realisatie van een festival als dit. In 2006 is besloten om over te gaan tot een betalingssysteem voor de be-zoekers. Zo komen er meer eigen inkomsten binnen, maar kan vooral teleurstelling bij bezoekers over uitverkochte zalen worden voorkomen.

Muzikale oversteek Het festival heeft zich door de jaren heen stevig weten te wortelen in Maastricht. De Latijnse naam van de stad is Trajectum ad Mosam, wat letterlijk vertaald ‘Oversteek bij de Maas’ betekent. Het is nooit bewezen of hiermee naar één bepaalde brug wordt verwezen, maar de strekking is duidelijk. Door het oversteken van de Maas wordt Maastricht met de omliggende streken verbonden. Door de overheersingen van buitenaf heeft de stad heeft vele gezichten gekend. Deze diversiteit van culturele invloeden is eigen geworden aan het karakter van de stad. Het festival speelt hierop in door een breed scala aan muziekstijlen en -culturen te programmeren. Waar in de oorspron kelijke naam van de stad een verbinding wordt gelegd tussen de stad en de omringende streken, zo slaat het Festival Musica Sacra Maastricht jaarlijks bruggen tussen culturen, muziekgenres en kunstdisciplines.

Heiligdomsvaart in processie over de Servaasbrug, 1983© Anton Werker

6

door Marietje Kardaundocent Cultuurwetenschappen aan de Universiteit Maastricht

Rite, rede en religie

Zoals al vaak is geconstateerd, om te beginnen door Friedrich Nietzsche, bevindt de westerse cultuur zich in een zingevingscrisis. De bestaande religieuze kaders hebben hun vanzelfsprekendheid verloren en nieuwe vormen van institutionele bezieling lijken vooralsnog uit te blijven. ‘God is dood’, zo typeerde Nietzsche de situatie, en hij voorspelde dat het wel eens heel lang – een paar eeuwen – zou kunnen duren

voordat we deze zware slag te boven zullen zijn. (Met terugwerkende kracht is het verleidelijk te denken dat Nietzsche in zijn zwartgallige genialiteit de twintigste-eeuwse ideologieën ter linker en rechterzijde van het politieke spectrum en zelfs de geestelijke kaalslag van het huidige post-ideologische marktfundamentalisme op een of andere manier al voorzag. In zijn glazen bol kijkend zag hij een rampscenario voor zich van eschatologisch-apocalyptische proporties. Onder meer wist hij tot in de details te voor spellen hoe de mensheid zou lijden onder de tirannie van inhoudsloze rationaliserings processen en de machtswellust der kleine bureaucraten die hun gebrek aan geest compenseren door alles en iedereen aan hun perverse regelzucht te onderwerpen.)Toch is het maar de vraag hoe diepgaand die westerse zingevingscrisis nu werkelijk is. God mag dan officieel zijn doodverklaard, mensen staan ‘s ochtends toch gewoon op, verrichten hun dagelijkse bezigheden en houden van hun kinderen. En in Maastricht is het ook gewoon ieder jaar weer carnaval.Misschien kunnen we in plaats van over crisis beter spreken over religieuze veranderings-processen. Op een bepaald niveau lijkt het christendom zo langzamerhand zijn langste tijd gehad te hebben. De formele symbooltaal waarmee de kerkvaders de mysteries van het bestaan probeerden te vangen heeft voor nog maar weinig mensen aantrekkingskracht. Wie loopt er vandaag de dag nog warm voor de officiële kerkelijke leerstelling dat Jezus twee volledige naturen heeft, een goddelijke en een menselijke, en dat die twee zowel ongescheiden als on-gemengd zijn? Toch zijn daar ooit verhitte debatten over gevoerd, toen knappe koppen hun hersens lieten kraken om de vanouds streng monotheïstische joods-christelijke godsdienst in overeenstemming te brengen met de feitelijk bestaande praktijk van goddelijke verering die de mens Jezus ten deel viel.

Rite, Rede en Religie


Het mooie van religies is dat zij met de kracht van een meestal lange en eerbiedwaardige traditie de leden van hun geloofsgemeenschap een samenhangend en alomvattend wereldbeeld ver- schaffen waarbinnen alles en iedereen zijn eigen zinvolle plaats heeft. (Let wel, het gaat hier niet om wereldbeeld in de zin van een natuurwetenschappelijk verantwoorde reconstructie van de fysieke wereld buiten ons, maar om hoe wij ons dienen te verhouden tot ongrijpbare maar wezenlijke zaken als hoop, doel, zin, liefde en betekenisgeving.) In dezelfde mate waarin religies houvast bieden kunnen zij echter ook knellend zijn. Dan dienen zij de individuele reli-gieuze ervaring niet, maar zitten die juist in de weg.

Bovendien kunnen religies, zeker de systematisch-theologische kant ervan, verouderen. Hoe preciezer religies menen te kunnen antwoorden op de grote levensvragen – of beter gezegd, hoe meer ze de onpeilbaarheid van de aan hun toevertrouwde mysteriën denken te kunnen vervangen door ‘zeker weten’ – hoe sneller ze gedateerd raken.

Harmonie, schoonheid en extaseHet zijn dan ook juist de minst cerebrale elementen van de religieuze tradities die de grootste vitaliteit bezitten. Riten, bijvoorbeeld, kunnen eindeloos lang mee, want zijn in principe inhouds-loos. Desalniettemin, of misschien juist daardoor, kunnen ze als voertuig dienen van ieders persoonlijke religieuze ervaring. Het woord ‘rite’ komt van het Latijnse ritus dat etymologisch samenhangt met arithmos, het Griekse woord voor aantal. ‘Rite’ zal oorspronkelijk zoiets be-tekend hebben als ‘juiste volgorde’. Riten verlopen volgens een vast patroon zodat niemand voor verrassingen komt te staan. Ook het element van herhaling in riten is zinvol; de herhaling is nodig voor intensivering en verdieping van het religieuze gevoel.En natuurlijk is zowel het uitvoeren als het beluisteren van sacrale muziek een vorm van omgang met de eeuwigheid die niet snel zijn werkzaamheid zal verliezen. In de Griekse Oudheid werd trouwens alle muziek gezien als sacraal. Bij mousikê technê – letterlijk ‘muzenkunst’ oftewel de schone kunsten; in het bijzonder doelde men daarmee op de muziek – dachten de oude Grieken niet aan zoiets als leeg estheticisme zonder innerlijke pendant, maar aan door de goden geïnspireerde uitbeelding van harmonie, schoonheid en extase. De Griekse mousikê mikte op een holistisch gevoel van ontgrenzing en troost, was erotisch, mythisch, licha-melijk, prettig primitief en leunde tegen het magische aan. Zij bezat, kortom, de sleutel tot de volheid des levens en was daarmee religieus in de ruimste zin van het woord.

Heel begrijpelijk dat die al te zinnelijke peer van Slevrouwe ergens in de zestiende of zeventiende eeuw gesneuveld is.

Kapel Zusters onder de Bogen © Sanne Willemsen

8

MoedergodincultusOok in de lange geschiedenis van de rooms-katholieke kerk vinden we bij tijd en wijle een uitgesproken holistische benadering van muziek, cultuur en religie. De rooms-katholieke kerk legde vaak een opmerkelijke souplesse aan de dag als het ging om het incorporeren van hei-dense feesten, gebruiken en rituelen. En eeuwenlang was zij de grootste opdrachtgever in de kunsten en de architectuur, zonder dat religieuze orthodoxie daarbij noodzakelijkerwijs voor-op stond. Zelfs bij fundamentele veranderingen in de geloofsbeleving van het christenvolk knipperde ze soms nauwelijks met de ogen.Neem de ontwikkelingen rond de Mariaverering. Ieder nieuw Mariadogma lijkt op zichzelf genomen misschien niet spectaculair, maar als we de veranderingen in de loop van de eeuwen bij elkaar optellen, is Maria’s carrière bepaald adembenemend. De Maria-devotie in het algemeen, en de Maastrichtse verering van Maria Sterre der Zee in het bijzonder, is eigenlijk onverenigbaar met de inhoud van de joods-christelijke bijbel. Er zijn in de bijbel geen aanknopingspunten voor een bijzondere positie van de moeder van Jezus, en een heiligdom met daarin als sacraal middelpunt een beeld van een jonge moeder met kind doet wel heel erg denken aan de moeder-godincultus die in de Hebreeuwse bijbel juist met man en macht bestreden wordt. Ook de peer die het houten beeld van Maria Sterre der Zee, in het Maastrichts Slevrouwe genoemd, oorspronkelijk als attribuut in haar hand hield, wijst er vanuit vergelijkend mythologisch oogpunt op dat zij gezien moet worden als een van de vele incarnaties van de Grote Moeder. Een peer is een sappig, zoet en vergankelijk aardeproduct, vrouwelijk van vorm en mede daarom sensueel. Vruchten in het algemeen zijn een omhulsel van zaad en een beginpunt van nieuw leven. Ze horen iconografisch gezien thuis in de zogeheten Hoorn des Overvloeds van de Magna Mater, de oergodin die de levenscyclus aan de gang houdt. Heel begrijpelijk dat die al te zinnelijke peer van Slevrouwe ergens in de zestiende of zeventiende eeuw gesneuveld is en vervangen werd door eerst een blanke lelie en daarna een rozenkrans.

‘Intelligence du coeur’Hoe heeft de Mariafiguur haar huidige hoge positie eigen-lijk bereikt? In de eerste eeuwen van het christendom speelde haar verering nog geen rol van betekenis. Sinds het Concilie van Efese in 431 echter – niet toevallig de plaats waar van oudsher de machtige syncretistische moedergodin Isis haar thuisbasis had – mag Maria zich theotokos, Moeder van God, noemen. En sindsdien is haar aanzien alleen maar gegroeid. Haar meest recente kerkelijke bevordering dateert van 1950, toen met een dogma fidei bevestigd werd dat de Heilige Moedermaagd met lichaam en ziel is opgenomen ten hemel.En nog zijn de grote archetypische veranderingsprocessen in de religieuze beleving van Maria niet afgerond. God mag dan dood zijn, Maria is bepaald springlevend. Zij ver-schijnt nog steeds zeer geregeld, het liefst aan eenvoudige gelovigen. Meestal vraagt zij bij zulke gelegenheden

om meer verering. Dat moet welhaast betekenen dat zij van mening is dat wij ons Mariale waarden als barmhartigheid, inschikkelijkheid en vergevingsgezindheid nog altijd niet voldoende hebben eigen gemaakt. Inderdaad valt dat moeilijk te ontkennen. Wat we nodig hebben is minder doorgeschoten rationaliteit en meer intelligence du coeur. Dan komt het met die zingevingscrisis vast ook helemaal goed.

Rite, Rede en Religie

© Sanne Willemsen


In alle culturen en tijden is bij de mens steeds de notie van

een mysterieuze dimensie van het bestaan aanwezig

geweest. De eeuwige worsteling van de mens, om in

betovering en huiver te kiezen voor zaken die boven

hemzelf uitstijgen, weerklinkt vandaag scherper dan ooit.

Wie de huidige maatschappij bekijkt, zal herkennen hoe

heilige plaatsen, fascinatie en hunker naar het trans-

cendente de hedendaagse mens bezighouden.

Hoe kijkt u hier als kunstenaar tegenaan?

De oudste vormen van kunst en muziek werden ge-bruikt bij religieuze rituelen of bijzondere gebeurtenissen. ‘Mysterieuze dimensie’ en ‘betovering’ waren niet altijd toegestaan buiten de religieuze context. Maar sinds de Renaissance is er veel veranderd: door verschillende ont-wikkelingen en ontdekkingen kunnen kunstenaars vrijer zijn in hun persoonlijke mening en individuele expressie. De hedendaagse mens is nog steeds bezig met de magie en met het mysterie. Wetenschappelijk zijn dan wel veel mysteries opgelost, de fascinatie en bijkomende emoties blijven een sterke factor in het ontwaken van de men-selijke geest.

Vormt deze fascinatie voor u een bron van inspiratie?

Fascinatie (in het algemeen) en ontwaakte emoties hebben een belangrijke invloed op mijn werk en mijn muziek. Niet alle fascinaties zijn goed; er zijn ook slechte fascinaties, door slechte gebeurtenissen, die resulteren in angstige gevoelens. Angst is voor mij een sterke emotie die het leven behoorlijk kan belemmeren. Helaas heb ik

de ervaring gehad met oorlog en depressie in de jaren ’90 in ex-Joegoslavië. Tijdens deze angstige periode heb ik weinig tijd gehad om te componeren. Ik heb tijdens die periode dan ook slechts enkele werken geschreven. Vreemd genoeg hebben die wel veel succes gehad.

Hoe probeert u deze fascinatie te verbeelden?

Mijn werk is vaak geïnspireerd door kleine of grote mys-teries of fascinaties. Soms is de inspiratie van mijn muziek al met de titel bekend. Mijn eerste compositie was bijvoor-beeld Tarnan, voor fluit en piano. Een tarnan is een ma-gische mantel die je moet dragen om onzichtbaar te zijn. Mijn compositie Les Baricades Mistérieuses (voor 15 solo-strijkers) is geïnspireerd door de mysterieuze grenzen tussen wat mag en niet mag in onze samenleving. Dit jaar heb ik muziek geschreven voor piano en groot orkest: Super stitious miniature, waar een bijgelovige pianist af en toe op het hout moet slaan, en een bijgelovige dirigent de musici vraagt om van plaats te wisselen, om slechte geesten te verdrijven. En natuurlijk mijn laatste compo-sitie Zuvuya voor het ensemble STRACC, geïnspireerd door voorspellingen van de Maya’s.

Kan kunst, zoals religie, een rol spelen bij zingeving?

Die vraag hebben veel filosofen gesteld. Ik denk dat kunst – en toonkunst – een grote rol speelt in het welzijn van mensen. Zeker in de zin van ontwikkeling van esthetische gevoelens. Kunst en toonkunst hebben veel invloed op het leven van de mens. Zolang men er respectvol mee omgaat, kan kunst zin en passie aan het leven geven.

Ana Mihajlovic

Ana Mihajlovic studeerde compositie bij Zoran Eric in Belgrado en vervolgde haar studie bij Louis Andriessen in Den Haag. Ze componeerde muziek voor musici met verschillende muzikale achtergronden: rock, jazz en klassiek. Met haar pianoconcert Mundus Sensibilis won ze een eerste prijs tijdens het internationale ‘IRINO Concours’ in Tokio. Met STRACC werkt Ana Mihajlovic aan het project 13.0.0.0.0. Het Einde der Tijden (zie p.43).

10

Festival Musica Sacra Maastricht stelt jaarlijks een zo origineel mogelijk programma samen met het gegeven sacraliteit en het gekozen thema als uitgangspunten. Een verkenning van de filosofie rondom het begrip sacraliteit en de werkwijze van de programmacommissie.

Van Festival Religieuze Muziek naar Musica Sacra Maastricht

Sinds een aantal decennia is er een groeiende aandacht voor nieuwe vormen van reli-giositeit en spiritualiteit. Dat er minder mensen naar de kerk gaan, wil niet zeggen dat er minder religieuze behoeften zijn. Er wordt dan ook, naast de institutionele religie, volop gezocht naar manieren om in deze behoeften te voorzien. De aandacht hiervoor is zowel in de academische wereld als in populaire publicaties terug te vinden. Bladen als

Happinez en Flow geven op lichtzinnige manier inzicht in de trends op het gebied van individuele spiritualiteit. Het succes van mindfulness duidt erop dat mensen bewust structuur zoeken in de hectiek en drukte van het alledaagse bestaan. Ook zijn retraiteweekenden in kloosters bijzonder populair.

SacraliteitWat deze verschijnselen verbindt, is de zoektocht naar momenten van rust, bezinning of reflectie. Het concept sacraliteit speelt daarin een belangrijke rol. Sacraliteit kan betrekking hebben op religie en geloof, maar bijvoorbeeld ook op sport, muziek, politiek of kunst. De essentie van het begrip ligt in hoe mensen betekenis geven aan de handelingen die verricht worden: het bijwonen van een voetbalwedstrijd, het opgaan in de muziek tijdens een concert, de betrokken-heid die gevoeld wordt tijdens een politiek debat of de zintuigen die geprikkeld worden tijdens het zien van een kunstwerk. Voor even afgesloten van het alledaagse leven, met enkel de relatie tussen het voetbalteam en de toeschouwer, de concertbezoeker en de muziek.




FilosofieDoordat sacraliteit individueel ervaren wordt, is het moeilijk om er een allesomvattende definitie van te geven. Toch zijn er al veel pogingen gedaan om van het sacrale een begrijpelijk en werkbaar begrip te maken. Een actuele publicatie die sacraliteit in woord en beeld belicht is Jeunesse du Sacré van Régis Debray.1 In dit boek tracht Debray een antwoord te vinden op wat sacraliteit is en waarin men het kan vinden. Hij hanteert een brede insteek, met als uitgangs-punt dat sacraliteit een kwestie van betekenistoekenning is. Met zijn blik gericht op thuisland Frankrijk, vindt hij sacraliteit in onder andere het Achtuur journaal, het nationale voetbalelftal Les Bleus en de stakingsdrift ofwel la grève. Het zijn nationale verschijnselen, waar iedereen wel een gevoel bij heeft – fascinatie, huiver, maar zelden onverschilligheid. De benoeming van het sacrale als fascinerend en huiveringwekkend tegelijk, is geopperd door Rudolf Otto in zijn inmiddels klassieke boek Das Heilige uit 1917.2 Uit vrees dat het heilige zou worden overschaduwd door de dominantie van de ratio, wilde Otto mensen met zijn studie van het heilige confronteren met hun afhankelijkheid van iets groters dat niet te bevatten is, maar de mensheid wel degelijk omvat. Dit hangt volgens hem niet direct samen met een insti-tutionele religie, maar ligt in de menselijke ervaring van het heilige. Op haar beurt ligt deze ervaring van het heilige ten grondslag aan alle religies.3

Ook de Franse filosoof en voormalig minister van onder-wijs Luc Ferry heeft een dergelijke humanistische visie op God, de mens en sacraliteit.4 Hij gaat uit van het individu en de maatschappelijke context waarin het individu zich begeeft. In deze context kent iemand zelf betekenis toe aan datgene wat belangrijk is. Er is geen overkoepelend goddelijk geheel waarin betekenissen vaststaan.5 Door de focus op de beleving te leggen krijgt het sacrale een heel individueel karakter. Wat mensen beleven is heel per-soonlijk. Dit individuele karakter wil echter niet zeggen dat het ook een individueel verschijnsel is. Mensen vinden elkaar juist in het delen van deze belevingen. Hoewel

1 Régis Debray, Jeunesse du sacré, Galimard (2012).2 Rudolf Otto omschreef het heilige als ‘tremendum et fascininosum’.

In Rudolf Otto Das Heilige, Uitgeverij CH. Beck (1987, oorspr. 1917).3 Lees meer hierover in Erik Borgman, ‘Wat heet heilig?’ in: Heilig,

heilig, heilig. Over sacraliteit in kerk en cultuur, Uitgeverij Abdij

van Berne (2011) pp. 59-75.4 In het Nederlands o.a. vertaald in Luc Ferry & Marcel Gauchet, Reli-

gie na de religie, gesprekken over de toekomst van het religieuze,

Klement, Pelckmans 2005.5 Naar aantekeningen van voorzitter programmacommissie Jacques

Giesen, koersbepaling Festival Musica Sacra Maastricht.Dansvoorstelling Taharah tijdens het festival van 2011 © Kiet Duong

12

het soms moeilijk onder woorden te brengen is hoe de precieze beleving van muziek tijdens een concert was, het wordt wel degelijk ervaren en mensen kunnen van elkaar begrijpen hoe zulke ervaringen voelen. Door de erkenning van de individuele ervaring van sacra-liteit wordt er niet alleen in theoretische zin over het sacrale gesproken, maar ook in praktische zin. In de cul-turele antropologie bijvoorbeeld is het een veelbesproken onderwerp. Een belangrijke naam in deze traditie is Emile Durkheim. Hij definieerde religie als een systeem van ge-loof en praktijken gerelateerd aan sacrale zaken. Deze zag hij als onderwerpen die apart gezet of verboden zijn.6 Het zijn zaken die geen deel uit maken van de alge-meenheid van alledag, maar die worden aangeroepen of gebruikt bij speciale gelegenheden, waarbij men los komt te staan van het dagelijks leven. Durkheim defini-eerde deze scheidslijn als de tegenstelling tussen het sacrale en het profane; het heilige en het wereldlijke. In latere studies blijkt dat deze tegenstelling helemaal niet zo eenduidig is toe te passen, helemaal niet als het gaat om de complexiteit van het hedendaagse leven en de hierboven beschreven zoektocht naar zingeving die velen ondernemen. Daarom wordt er niet meer alleen gekeken naar wat mensen denken, maar ook naar hoe ze handelen. Zo legt Ronald Grimes de nadruk op han-delingen die uitgevoerd worden bij rituelen die apart staan van het dagelijks leven, zoals trouwen, geboorte of overlijden.7 Vervolgens verlegt Jonathan Z. Smith de focus van het handelen naar de plaats waar deze han-delingen zich afspelen. Ook de plek is van belang voor de betekenis van het ritueel.8 Terugdenkend aan het bijwonen van een sportwedstrijd of een concert, kun-nen de locatie, de plek waar je je als toeschouwer be-vindt en het gedrag van de omringende toeschouwers van grote invloed zijn op de ervaring van het evenement.

Het gegeven dat sacraliteit veel breder wordt gezien dan alleen in relatie tot institutionele religie, inspireert tot meer onderzoek. Zo verschenen er onlangs twee boeken die bijzonder veel aandacht kregen. Het proef-schrift van Koert van der Velde, getiteld Flirten met God.

Religiositeit zonder geloof behandelt de menselijke be-hoefte aan religieuze ervaringen. 9 Deze behoefte hoeft echter helemaal niet te worden ingevuld door religie of geloof. Uit zijn vele interviews blijkt dat mensen deze behoeften op allerlei manieren invullen, zoals door het bezoeken van concerten of sportwedstrijden. Ook was daar het boek Religie voor Atheïsten. Een heidense ge-


© Kiet Duong


bruikersgids van filosoof Alain de Botton.10 De Botton kijkt juist naar aspecten uit de institu-tionele religies die nog steeds van waarde zijn in de huidige seculiere samenleving. Zoals het samen delen, bij voorkeur met vreemden, van een maaltijd ter bevordering van de gemeenschaps-zin, of hoe musea de esthetische verantwoordelijkheden van de kerk kunnen overnemen met betrekking tot bijvoorbeeld opdrachtgeverschap voor kunstwerken of tentoonstellingen. De Botton kijkt op velerlei gebieden naar welke, met religie geassocieerde, gebruiken vandaag de dag voor de samenleving nog steeds van waarde zijn.

Sacraliteit in het festivalDe programmacommissie van Musica Sacra Maastricht richt haar blik op dezelfde wijze op de maatschappij als bovenstaande filosofen en probeert dergelijke visies te vertalen naar festival-activiteiten. De composities kunnen geïnspireerd zijn door sacrale onderwerpen, maar kunnen bijvoorbeeld ook in de uitvoering een sacrale ervaring bij de bezoeker teweegbrengen. Uitein-delijk gaat het om het bieden van geestelijke verdieping door middel van fascinatie of huiver als tegenwicht voor onverschilligheid. De ontwikkelingen rondom het concept sacraliteit worden door de programmacommissie van het festival gretig gevolgd en indien van toepassing meegenomen in de filosofie achter het festivalconcept. Dit is bijvoorbeeld te zien aan de introducties in de festivalbrochures. Van concertopsommingen zijn ze veranderd in verhandelingen waarin het thema op filosofische wijze wordt uitgelegd. Door het volgen van de actuele publicaties is de festivalfilosofie geen statisch gegeven, maar altijd in ontwikkeling. Werk van bekende componisten wordt afgewisseld met onbekendere composities, zodat het publiek vooral kan kennismaken en ontdekken. Ook wordt er ingezet op het aantrekken van bekende ensembles en dirigenten. Iedere festival editie kent meerdere premières. In het aanbod van een zo breed mogelijk programma kan de bezoeker zijn eigen weg vinden.

In 1988 hebben de organisatoren van het Euro-Festival voor Religieuze Muziek ervoor gekozen de naam van het festival te veranderen: Musica Sacra.11 Dit is een Latijnse term, die in de context van het rooms-katholicisme staat voor liturgische muziek. Maar in het festival wordt deze term breder opgevat. Dit wordt door de huidige voorzitter van de programmacommissie Jacques Giesen omschreven als seculiere sacraliteit, die naast de reguliere sacraliteit (gerelateerd aan institutionele religie) bestaat. Door de keuze voor deze brede benadering kunnen de organisatoren muziek programmeren van gregoriaans tot hedendaags. Daarnaast programmeert het festival sinds een aantal jaren meer op het gebied van andere disciplines, zoals dans, film, toneel en beeldende kunst. Het thema dat door het festival jaarlijks wordt aangesneden is altijd op meerdere manieren te inter preteren. Door het bieden van perspectieven en het stellen van vragen biedt het festival zijn bezoekers de mogelijkheid om voor zichzelf daar een weg in te vinden, met het jaarlijkse thema als leidraad en de muziek en andere podiumkunsten als instrument.

6 Emile Durkheim, The elementary forms of religious life, The Free Press (1995, oorspronkelijk 1912).7 Ronald Grimes, Deeply into the bone. Reinventing Rites of Passage, University of California Press (2002).8 Jonathan Z. Smith, To take place. Toward theory in ritual, University of Chicago Press (1992).9 Koert van der Velde, Flirten met God. Religiositeit zonder geloof, Uitgeverij Ten Have (2011).10 Alain de Botton, Religie voor Atheïsten. Een heidense gebruikersgids, Uitgeverij Atlas (2011).11 Hierover meer in het artikel Festival Musica Sacra: Van het eerste uur, zie p.18 van dit magazine.

Geestelijke verdieping door middel van fascinatie of huiver als tegenwicht voor onverschilligheid.

14

Wat is het belang van kerkelijke rituelen tegen het licht

van de huidige maatschappelijke context?

Kerkelijke rituelen betreffen de liturgie, de viering die vorm geeft aan de eredienst. Hoewel de westerse wereld seculariseert, beduidt dit niet dat de liturgie fundamen-teel kan en zal veranderen. Zij heeft door de eeuwen heen haar gestalte gekregen. Deze gestalte is organisch gegroeid en wordt die niet zo maar naar de mode van de tijd aangepast. Waar dit te zeer is geschied, zoals in Nederland na het Tweede Vaticaans Concilie, blijven de gelovigen weg uit de kerk. Er is een rechtstreekse ver-bintenis tussen enerzijds het al te gemakkelijk loslaten van de eeuwenoude liturgie, die nogal eens tot banalisering van de katholieke rituelen heeft geleid, en ander zijds het leeglopen van de kerken. Waarom? Omdat de gelovige niet het dagelijkse zoekt wanneer hij op zondag naar de kerk komt, maar het heilige, het mysterie, de scharing rond Christus in de tafel van het Woord en de tafel van Brood en Beker. De zondagse Eucharistie is be doeld om de alledaagsheid te onderbreken en niet om die gewoon voort te zetten.

Hoe doorstaan kerkelijke rituelen de tand des tijds,

en hoe dienen we ermee om te gaan?

Kerkelijke rituelen zijn organisch gegroeid. Laten wij dus voorzichtig daarmee omgaan. Juist in afwezigheid van persoonlijke creativiteit, die stellig op den duur hinderlijk wordt, en in de herhaling van dezelfde hande-

lingen en woorden en gebaren in de bediening van de sacramenten (de kerkelijke rituelen dus) komt rust tot stand die ontvankelijkheid voor het heilige en de Heilige eerst mogelijk maakt. Natuurlijk mag bij dit alles noch de catechese (de leer over hetgeen men gelooft) noch de mystagogie (het invoeren in het mysterie van het geloof) achterwege blijven. Beide zijn voorwaarde waardig litur-gie te vieren. In de jongste halve eeuw heeft men steeds weer gemeend dat liturgie begrijpelijk moet zijn – ver-standelijk te begrijpen. Nochtans is gegrepen worden belangrijker dan louter begrijpen, omdat daarin geheel de mens meespeelt en niet alleen de rede, hoe belangrijk die op zichzelf ook is.

Is er behoefte aan nieuwe rituelen in de kerk, of een

nieuwe invulling van rituelen?

Feitelijk volstaan de gebruikelijke rituelen. Het is als met muziek. We beluisteren telkens weer gregoriaans en polyfonie en cantates van Bach en strijkkwartetten van Haydn of Mozart. Juist het telkens weer opnieuw beluis-teren van dezelfde muziek doet die steeds meer bemin-nen. Maar rituelen veranderen wel eens in de loop van de tijd, zij het nooit in de grond. En daartegen is niets, mits de abruptheid uitblijft en vooral de platheid en de onverzorgdheid en de slordigheid. Armelijkheid daar-entegen is in de liturgie nimmer een bezwaar. Het gaat altijd om de innerlijke houding waarmee de kerkelijke rituelen worden voltrokken.

Antoine Bodar

Priester en kunsthistoricus Antoine Bodar heeft vele theologische boeken en artikelen op zijn naam staan. Hij woont in Rome en reist geregeld naar Nederland voor lezingen en andere optredens. Elke zondag presenteert hij van 9 tot 10 het Radio 4-programma Echo van Eeuwigheid (RKK). Speciaal tijdens Musica Sacra Maastricht presenteert hij dit programma rechtstreeks vanuit het Theater aan het Vrijthof (zie pagina 45).

Antoine Bodar © Joop van Reeken


Op welke manier leveren kerkelijke rituelen een bijdrage

aan de inrichting van het dagelijks bestaan?

Zowel wereldlijke als kerkelijke rituelen beïnvloeden de inrichting van het leven. Zij zijn steeds om zo te zeggen herkenningspunten die continuïteit in de haast en chaos van alledag geleiden. We kennen dit uit de rechtszaal, het voetbalveld, de academische plechtigheid, Prinsjes-dag. Dieper en intrinsieker gaat dit op voor de liturgie. Terwijl wij liturgie vieren, richten wij ons op het vieren van de liturgie in de hemel, zoals we ons dat enigszins voorstellen op grond van het laatste Bijbelboek, de Apocalyps. Analoog vieren wij. Tezelfder tijd maken we in de liturgie gebruik van gewone zaken – maar alles in veredelde zin: woorden en gebaren, het kerkgebouw, het vaatwerk, het meubilair. Er is dus verbinding tussen de liturgie en het dagelijkse leven. Wie op zondag een andere gelovige in de liturgie de vredes groet brengt, kan onmogelijk door de week die persoon niet vriendelijk bejegenen. En wie zich gewaar wordt wat het aanzitten aan de Tafel des Heren betekent, zal in de loop van de week ook zijn dagelijkse spijs en drank met een mate van eerbied en in dankbaarheid tot zich nemen.

Is er een ritueel dat voor u een speciale waarde heeft?

De Heilige Mis is het hoogtepunt van de liturgie en dus van alle kerkelijke rituelen. Het is een kunstwerk, een Gesamtkunstwerk, dat ons wordt geschonken en waar slechts dienstbaarheid past.

Kan kunst dezelfde rol spelen bij zingeving als religie?

Kunst en godsdienst kunnen beide het leven duiden – elk op eigen wijze. Allereerst muziek, maar ook poëzie, beleving van ruimtelijkheid en dergelijke kunnen ons optillen, zoals ook de natuur dat teweeg kan brengen in de jaargetijden, de lichtval, het wonder van de ge-boorte van een kind. Viering van de godsdienst gaat altijd gepaard met uitingen van kunst. Zij zijn daaruit zelfs oorspronkelijk geëmancipeerd en zelfstandig ge-worden. Kunst brengt hetgeen ons te boven gaat op het spoor. Voor velen is dat voldoende. Voor zingeving ten diepste komt men naar mijn inzicht toch uit bij de godsdienst waarin de dienstbaarheid van de kunst het meest tot haar recht komt.

Die Erinnerung an das, was sein wird.

Een september-zondagavond.

De Sint Martinuskerk in Wijck, Maastricht.

Een concert.

Een van de concerten tijdens Musica Sacra, 3 of 4 jaar geleden.

Dit concert maande mij tot stilte, tot nadenken, tot een weelde aan geroerd zijn.

Een elixer.

Muziek die ooit eeuwen geleden gecomponeerd werd, klonk deze september-zondagavond als nieuw.

Het deed mij beseffen uit welk een rijkdom wij zijn voortgekomen en hoe die rijkdom vandaag ons leven vullen kan.

Musica Sacra verklankt het gemeenschappelijke geheugen van deze stad, van deze regio van Europa.

Musica Sacra bevraagt die traditie.

Musica Sacra creëert een nieuw geheugen.

MCHvE 2018 wil in haar programma ‘ook’ het verleden, dat wat gemaakt heeft dat we zijn wie we zijn,

onderzoeken en nieuw leven inblazen. Een van de programmalijnen van het Bidbook Maastricht en Euregio

Maas-Rijn samen voor Culturele Hoofdstad van Europa 2018 noemen we ‘Die Erinnerung an das, was sein wird’.

Musica Sacra toont nu reeds tot welk een rijkdom de programmering MCHvE2018 in staat is.

Guido Wevers

Artistiek Directeur MCHvE2018

16

Muziek vormt natuurlijk de hoofdmoot van Musica Sacra Maastricht. Maar behalve een muzikale ontdekkings-reis biedt het festival de bezoeker ook een kijkje in de roemrijke historie en de eeuwenoude architectonische pareltjes van Maastricht. De locaties waar de voorstellingen plaatsvinden, zijn met zorg geselecteerd om de muziek optimaal tot zijn recht te laten komen. En Maastricht heeft meer dan genoeg inspirerende plekken die naadloos aansluiten op de jaarlijkse festivalthema’s. De stad grossiert in fraaie kerken en kapellen, maar ook minder voor de hand liggende gebouwen, zoals het Stadhuis of de Timmerfabriek bieden plaats aan voorstellingen.

Monumenten als decor

door Meyke Houben

Over elke festivallocatie valt wel een interessant verhaal te vertellen. Dat ontdek-ken we als we spreken met VVV-gids Tanja Olivers, die een soort wande lende encyclopedie blijkt te zijn. Haar uiteenzetting begint op het Vrijthof, dat met optredens in de Sint Servaasbasiliek en de bijbehorende Keizerzaal, de naast- gelegen Sint Janskerk en het Theater aan het Vrijthof het epicentrum van het

festival vormt. ‘De Sint Servaasbasiliek, beschouwd als een van de oudste Nederlandse kerken, werd in de zesde eeuw gebouwd op het graf van Sint Servaas’, vertelt Tanja. ‘Rond het jaar 1000 begon de bouw van de huidige Romaanse kerk. Daarna volgden nog twee bouwfases in de twaalfde en de vijftiende eeuw en twee omvangrijke restauraties in de negentiende en de twintigste eeuw. Tijdens de uitbreiding van de westbouw in de twaalfde eeuw werd ook de zogenaamde ‘Keizerzaal’ gebouwd. De naam ‘Keizerzaal’ komt overigens pas voor het eerst voor in een bedelbrief van het kerkbestuur aan koning Willem III uit 1874. De eigenlijke benaming is ‘hoogzaal’. De imposante ruimte, die vroeger zichtbaar was vanuit de kerk en waar-van het middelste deel is overdekt met een koepel, heeft nooit een liturgische functie gehad.

Veeleer is de zaal bedoeld als symbool voor het hemelse Jeruzalem, dat neerdaalt op aarde. De koepel staat voor de hemel en verbeeldt de gang van de dode, die opgaat naar het licht.’

DuivelHet meest in het oog springende kenmerk van de Sint Janskerk, pal naast de Sint Servaas, is de ossenbloedrode kleur van de toren. ‘Anders dan veel mensen vermoeden, heeft de kleur geen symbolische functie, maar dient hij louter ter bescherming van de mergelsteen’, meldt Tanja. Overigens is de toren in de loop der tijd ook geel en wit

geweest en is de rode kleur pas weer aangebracht tijdens de laatste restau- ratie in de jaren tachtig van de vorige eeuw.Schuin tegenover de kerken op het plein bevindt zich het Theater aan het Vrijthof. De geschiedenis van dit gebouw gaat terug tot de achtste eeuw, toen op deze plek een palts van de Karolingen en Merovingen zou hebben gestaan. Overblijfselen daarvan zijn gevonden onder het huidige souterrain van het theater. In het souterrain zijn ook nog kalkstenen fundamenten te

Sint Servaasbasiliek Sint Janskerk

Keizerzaal


zien van het Witte Vrouwenklooster, de voorganger van het huidige Generaalshuis. Tanja verhaalt over een beroemde inwoonster van het klooster: ‘Het was 25 jaar lang de thuishaven van Marieke van Nimwegen, die volgens de overlevering werd verleid door de duivel en daarvoor boete deed door in te treden als non. In 1805 werd het Generaalshuis gebouwd, waar generaal Dibbets zijn intrek nam. Voordat in 1985 de verbouwing tot theater begon, deed het gebouw onder meer dienst als politiebureau en huisvesting voor de Duitse soldaten.’

Groene zeepEen ander niet weg te denken herkenningspunt in het Maastrichtse stadsbeeld is de Onze Lieve Vrouwebasiliek op het gelijknamige plein. Bijzonder is volgens Tanja het verhaal van het ‘grand orgue’ dat in de zeventiende eeuw werd gebouwd door André Séverin uit Luik. ‘Het instrument, een zogenaamd ‘positif à dos’ orgel, dat aan beide zijden kan worden bespeeld, was zo groot dat het niet in de kerk paste. Voor het installeren van het houten orgelbalkon moesten enkele altaren worden afgebroken. Nu staat het orgel op een stenen oksaal (orgelgalerij), dat volgens de overlevering met groene zeep werd ingesmeerd om het centimeter voor centimeter naar voren te kunnen schuiven, totdat het op de juiste plek stond.’ De romaanse kerk werd rond 1900 gerestaureerd door Pierre Cuypers en kreeg in 1933 de status van basilica minor.

BehangpapierVan de talloze religieuze gebouwen die Maastricht ooit telde, heeft een groot deel inmiddels de oorspronkelijke functie verloren. Neem de neogotische Ursulinenkapel, behorend bij het vroegere klooster aan de Capucijnenstraat: het altaar, de kerkbanken, het orgel en de heiligen-beelden staan nog allemaal op hun plek, maar doen geen dienst meer voor eucharistievieringen. ‘De kapel werd in de negentiende eeuw gebouwd door Johannes Kayser in opdracht van André Claereboets, eigenaar van een fabriek voor behangpapier’, vertelt Tanja. ‘Toen twee van zijn dochters intraden bij de zusters Ursulinen, schonk hij de kloosterode een kapel. In het klooster, dat ook enige tijd een lagere school en de MMS huisvestte, zijn nu dertig appartementen ge-realiseerd voor mensen met een beperking.’

SinterklaasOok de vijftiende-eeuwse Cellebroederskapel, verscholen achter een poort aan de Brusselsestraat, is tegenwoordig niet meer alleen in gebruik voor religieuze doeleinden. Het is nu een populaire trouwlocatie en er vinden geregeld concerten plaats. In de geschiedenis van de kapel is de verandering van functie overigens geen uitzondering. Het gebouw raakte in de loop van de negentiende eeuw steeds verder vervreemd van zijn oorspronkelijke bestemming en diende onder meer als gevangenis, brouwerij en bank van lening. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de kapel in bezit van de Broeders van ‘de Beyart’. Opnieuw heeft Tanja een anekdote paraat: ‘De broeders hadden de traditie dat ze met Sinterklaas een wens mochten doen, en het is dankzij de wens van broeder Sigismund Tagage dat de kapel in de jaren zestig volledig werd gerestaureerd.’ Tijdens Musica Sacra Maastricht bieden de kapel en al die andere speciale locaties plaats aan bijzondere ensembles, gezelschappen, solisten en koren. Met een tel-kens variërende monumentale omgeving als decor komen bezoekers niet alleen oren, maar ook ogen tekort om al het moois in zich op te nemen.

Sint Servaasbasiliek Sint Janskerk

Onze Lieve Vrouwebasiliek

18

Het dertigjarig jubileum is een uitgelezen moment om terug te blikken op het begin van het festival. Vier betrokkenen van het eerste uur aan het woord.

• Theo Kersten · Directeur Cultureel Centrum (tot 1987)• Camiel Hamans · Chef afdeling cultuur KRO radio (begin jaren ’80 tot begin jaren ’90)• Jos Leussink · KRO programmeur klassiek (tot 2002), adviseur programmacommissie (sinds 1985)• Jos Zwietink · adjunct directeur/hoofd programmering Theater aan het Vrijthof (tot 2004)

Festival Musica Sacra

Maastricht: Van het eerste uur

In 1983 werd het eerste Euro-Festival voor Religieuze Muziek georganiseerd, in aanvulling op

de activiteiten rondom de zevenjaarlijkse Heiligdomsvaart. Hoe kwam het festival tot stand?

Kersten: ‘Het was eigenlijk vanzelfsprekend om iets met muziek te organiseren. De organisatie achter de Heiligdomsvaart wilde terugloop in aandacht voorkomen en met extra activiteiten een breder publiek aanspreken. Er waren toen nog niet zo veel voorbeelden op festivalgebied in Maastricht. Ik heb veel hulp gehad van lokale mensen die nogal wat van muziek wisten en zo ontstonden er relaties met lokale gezelschappen en instellingen.’

Hamans: ‘De Heiligdomsvaart was meer een aanleiding voor het festival. Na die eerste keer is het festival er van losgezongen. De eerste edities waren festivals die over meerdere weeken-den plaatsvonden, met doordeweeks elke dag een lunch- en avondconcert. In 1986 kwam het zwaartepunt op de weekenden te liggen, twee jaar later werd de naamsverandering doorge-voerd en de festivalduur naar één weekend teruggebracht. Zo werd het echt een festival waarvoor mensen naar Maastricht kwamen en hier ook een paar dagen verbleven.’

Camiel Hamans, Theo Kersten, Jos Leussink en Jos Zwietink



Vanaf de eerste editie vinden de concerten plaats in Maastrichtse kerken. Hoe werd het initiatief

door hen ontvangen?

Leussink: ‘De medewerking van de kerken kan ambivalent worden genoemd. Vanuit het Bisdom werd er op toegezien dat de kerk nooit een concertzaal zou worden. Overdag mochten er uitvoeringen plaatsvinden, maar de kerk moest nog steeds toegankelijk zijn voor het kerkelijk publiek. Pas in de avonden, buiten de reguliere openingstijden, mochten er voor het festival kaartjes worden verkocht. De pastorale en liturgische functies gingen, en gaan nog steeds, te allen tijde voor. En dat is hun goed recht. Daarnaast leveren we vanaf 1990 bijdragen aan oecumenische diensten in diverse kerken. Het is toch raar om een weekend lang musica sacra te vieren en dan niets met de liturgie te doen.’Zwietink: ‘Omdat de concerten in het begin gratis waren en de deuren van de kerken open stonden, hadden we altijd volle zalen. Maar een groot deel van het publiek bestond uit toeristen of toevallige passanten. Slechts tien procent had bewust gekozen om naar het concert te gaan. Na die eerste jaren groeide het aandeel gerichte bezoekers.’

In 1985 heeft de KRO een eerste opname bij het festival gemaakt, vanaf het jaar daarna is de

KRO structureel bij de programmering betrokken geraakt. Hoe ontstond die samenwerking?

Hamans: ‘De KRO zocht naar mogelijkheden om aansluiting bij de achterban te vinden. Voor politiek moest je in Den Haag zijn, regionaal nieuws werd lokaal geregeld. Dus om met onze roomse wortels aansluiting te vinden in het zuiden, zetten we in op klassieke muziek. Daarbij stond voor de KRO de bindende waarde van cultuur voorop. Toen de eerste edities de nationale pers haalden, is het festival ons in het Hilversumse opgevallen. Ik ben toen het eerste jaar komen luisteren en een paar jaar later kwam de intensieve samenwerking van de grond. Het festival had financiële steun nodig en wij zochten binding met de markt.’Kersten: ‘En wij hadden ook jullie kennis nodig.’Hamans: ‘Toen bleek inderdaad dat de KRO en het festival natuurlijke partners waren om dit te organiseren. In Hilversum hadden wij een enorm archief, inclusief bijbehorende kennis bij de medewerkers. Dat kon gecombineerd worden met de in Maastricht aanwezige kennis van het lokale cultuurklimaat.’

Hoe werd het festival ontvangen in Maastricht en omstreken?

Hamans: ‘Normaal gaan dingen hier een aantal jaren mee en daarna vallen ze weg. Noem het de metaalmoeheid van de stad. Het mooie is dat dat Musica Sacra niet is overkomen. De amateur-kunsten, de Heiligdomsvaart, het carnaval; dat zijn zaken die geworteld zijn. Evenementen als Musica Sacra moeten daarnaast bestaansrecht zien te vinden. In een heleboel steden is dat niet anders, dan houd je het alleen vol met steun van het stadsbestuur.’Leussink: ‘De samenwerking met de KRO, zowel inhoudelijk als financieel, heeft hier ook aan bijgedragen. De steun uit Hilversum sloeg aan bij de wethouder in Maastricht, vanzelfsprekend met de wens het Maastrichtse karakter te behouden.’ Zwietink: ‘Na een aantal jaren groeide ook de samenwerking met lokale ensembles. Die gingen het festival steeds meer als een platform zien en werden langzamerhand vast onderdeel van

‘Het is een soort elektrische sfeer, waardoor je het gevoel krijgt: hier gaat het om.’

20

de programmering. Al discussiërend met artistiek leiders of studenten aan kunstopleidingen kwamen we zo ieder jaar weer tot een grotendeels exclusieve programmering.’

Waarom werd dit platform georganiseerd als een festival, wat is de toegevoegde waarde van

het festival-format?

Hamans: ‘Dat was de tijdgeest. Je deed toen alles in festivals.’ Leussink: ‘Ook uit marktoverwegingen. We hebben al heel snel het tweeweekse evenement gecomprimeerd tot één weekend, zodat mensen voor drie dagen naar de stad konden komen. Niemand kan zich permitteren om twee weken hiervoor uit te trekken.’ Hamans: ‘Daarbij, toen we niet meer veertien dagen hoefden te vullen, was datgene wat we programmeerden alleen nog van de hoogste kwaliteit. Bovendien ontstaat er een bepaalde geladen sfeer als je het in festivalvorm doet.’ Leussink: ‘Dat komt ook door de locaties, die we echt bij de muziek zoeken.’ Hamans: ‘Het is een soort elektrische sfeer, waardoor je het gevoel krijgt: hier gaat het om.’Zwietink: ‘Het format van een festival biedt ook de mogelijkheid om een horizontale program-mering te realiseren. Het brengt vaste en herkenbare momenten in het programma, zoals het vrijdagavondconcert met het Limburgs Symfonie Orkest of de missen op zondagochtend waar we een bijdrage aan leveren. Daarnaast is er een verschil tussen de middag- en avondconcerten, waarbij er ’s avonds bekendere namen of publiekstrekkers worden geprogrammeerd, terwijl ’s middags de uitvoeringen plaatsvinden die wat experimenteler of onbekender van aard zijn. Zo hebben we een soort ritme in het programma gebracht.’ In 1988 werd gekozen om verder te gaan onder de naam Musica Sacra Maastricht.

Waarom deze verandering?

Leussink: ‘De misvatting dat religieuze of sacrale muziek alleen oude muziek is, wilden we van meet af aan uit de weg gaan, opdat de vergelijking met het Festival Oude Muziek in Utrecht niet gemaakt zou worden. Als mensen nadenken over de strekking van de term sacra, kunnen ze onderkennen dat wij een heel brede afbakening maken, breder dan de term religieus suggereert. De term sacra hoopte ik in het festival vorm te geven als innerlijke impuls van mensen. Het is een funda mentele behoefte aan sacraliteit in de brede zin van het woord, zonder aanzien van de ene of de andere religie. Met de term religieuze muziek merkten we dat het bijna altijd aan de liturgie ontleend moest zijn of daar heel dicht tegenaan moest zitten. Terwijl sacraal de ruimte om het kernbegrip religie heen beschrijft en je de ruimte geeft om bijvoorbeeld naar buiten-Europese culturen te kijken, maar ook naar de profane sacraliteit in onze samenleving.’Hamans: ‘Ik herinner me dat we in die discussie spraken over Henryk Górecki en Anton Bruckner als componisten van sacrale muziek. Maar dat kun je absoluut niet als religieus bestempelen,

Festival Musica Sacra: Van het eerste uur

Festivalthema’s verbeeld, v.l.n.r. Van God en goden (2002); Pelgrimage (2003); ‘Heilige’ Oorlog (2004); Engelen en Duivels (2005); Kluizenaars en Kloosterlingen (2006); Visioenen van Eeuwigheid (2007); Getuigen: Belijders en Martelaren (2008); Man en Vrouw schiep Hij hen (2009)


daar hebben mensen moeite mee. We wilden hun muziek ook program-meren, maar het kader van religieuze muziek beperkte ons in die ambities. In de eerste edities was dit nog niet aan de orde, omdat de Heiligdomsvaart het uitgangspunt was. Maar na een paar edities werd het tijd om een stap vooruit te zetten.’ Kersten: ‘Aan een dergelijke ontwikkeling is niet te ontkomen. Ook als je kijkt naar godsdienst is er sprake van een verschuiving. Het gaat steeds meer om essentiële en wezenlijke aspecten van het leven.’Hamans: ‘Het zit hem veel minder in religie dan wel in verdieping. Door middel van de naamsverandering probeerden we ruimte voor verdieping te creëren. Dat we dit moesten doen, daarover bestond zelfs op de afdeling godsdienst van de KRO geen seconde twijfel.’ Zwietink: ‘We wilden de programmering veel breder maken, het mocht van gregoriaans tot hedendaags, van toegankelijke tot moeilijker te doorgronden muziek. Zoals onder het thema Psalmen in 1999 toen de rappers van Osdorp Posse kwamen optreden. Dat trok ook echt een jonger publiek, dat werkte heel goed. Of bij het thema Requiem in 1992. Daar wilden we naast onbekendere muziekstukken of voor het festival uitgevaardigde compositie-opdrachten ook het bekende Requiem van Verdi programmeren. Om een dergelijke breedte te realiseren was een naamsverandering nodig. Religie is een vorm van sacraliteit. Maar sacraliteit is niet per definitie religieus. Dat bood de ruimte die we zochten.’

Naast de verandering van de festivalnaam kwam ook de invoering van thema’s.

Had de programmering dit nodig?

Kersten: ‘Programmatechnisch is er niet eens zo veel veranderd. Het is voornamelijk de insteek waarop je mensen kunt aanspreken die prominenter is geworden. Voor zowel de programma-commissie als voor het publiek.’Zwietink: ‘Toen we met Musica Sacra startten, hebben we eerst een jaar zonder thema gewerkt. Omdat er een rode draad ontbrak, zijn we met centrale thema’s gaan werken.’Leussink: ‘Dat was vanaf 1990. Om het festival goed te profileren was het beter om dat eindeloze gebied van sacraliteit af te bakenen. Daarnaast werkt het goed in zowel het verstrekken van com positieopdrachten als in het aanbieden van sacrale muziek aan de festival bezoeker. De thema’s worden altijd ver van te voren bedacht, maar op het moment van het festival blijkt de actualiteit ons vaak te hebben ingehaald. Het duidelijkste voorbeeld daarvan is het thema ‘Heilige’ Oorlog (2004), dat toch echt vóór 9/11 werd bedacht.’ Hamans: ‘Er wordt zo breed mogelijk geprogrammeerd binnen een thema, zo veel mogelijk stijlen en genres proberen we in een thema onder te brengen. En dan gaat het er niet direct om of iemand die het ene concert bezoekt ook naar het andere gaat. Maar wel dat er begrip ontstaat voor het verband tussen verschillende muziekgenres, geïnterpreteerd vanuit het thematisch perspectief. Zodat bezoekers denken: wat leuk dat ze dat doen!’

‘Religie is een vorm van sacraliteit. Maar sacraliteit is niet per definitie religieus. Dat bood de ruimte die we zochten.’

22

Hoe worden de jaarlijkse thema’s gekozen?

Zwietink: ‘Al discussiërend en brainstormend in de programmacommissie. De één roept iets, de ander reageert daarop, een derde denkt aan de mogelijkheden wat betreft de muziek. Bovendien waren de thema’s altijd gerelateerd aan de actualiteit.’Leussink: ‘We proberen overlap van de thema’s te vermijden, maar je ontkomt daar vaak niet aan. De gekozen thema’s kunnen altijd op vele manieren worden geïnterpreteerd. Op religieus vlak, maar ook op maatschappelijk en cultureel vlak. Soms worden thema’s ook gekozen omdat we heel graag een bepaald ensemble of stuk willen programmeren. Als dat in een specifiek jaar kan, dan moet het daaraan gerelateerde thema het worden. Daarna zoeken we er dan nog allerlei andere uitvoeringen bij.’

Er zijn in Nederland meerdere festivals die zich richten op klassieke, religieuze en oude muziek.

Wat is de toegevoegde waarde en het belang van een festival dat zich op sacrale muziek richt?

Leussink: ‘Het voorziet in een behoefte om muziek niet uitsluitend weg te kauwen als kauw-gum, maar een iets diepere laag van ons bewustzijn aangesproken te laten worden. Ik denk dat het nuttig is om daar via zo’n festival aandacht voor te vragen. In een vrij specifieke set-ting, iets meer afzondering, iets meer bezonkenheid, iets meer aandacht voor waar je op een gegeven moment naar luistert. Muziek wordt vanuit de media zo als consumptieartikel over je heen gesmeerd en je moet met de hype en de drukte mee. Op de radio, alleen al de jingles. Het festival zet een stap terug, geeft muziek een andere, gerichtere functie. Dat vind ik van groot belang. En ik denk dat er mensen zijn die ons dat nog steeds in dank afnemen.’

Festival Musica Sacra: Van het eerste uur

Keizerzaal Sint Servaasbasiliek tijdens Musica Sacra Maastricht in 2011 © Sanne Willemsen


In alle culturen en tijden is bij de mens steeds de notie van

een mysterieuze dimensie van het bestaan aanwezig

geweest. De eeuwige worsteling van de mens, om in

betovering en huiver te kiezen voor zaken die boven

hemzelf uitstijgen, weerklinkt vandaag scherper dan ooit.

Wie de huidige maatschappij bekijkt, zal herkennen hoe

heilige plaatsen, fascinatie en hunker naar het trans-

cendente de hedendaagse mens bezighouden.

Hoe kijkt u hier als kunstenaar tegenaan?

Alle belangrijke dingen in het leven zijn in hun wezen nutteloos. In een tijd waarin het ‘nuttigheidsdenken’ – de kille ode aan de ongebreidelde functionaliteit – hoogtij viert, is de spanning tussen wat we echt belangrijk vinden en hoe we daar functioneel mee omgaan, erg groot ge-worden. Religie was traditioneel een wijze om daarmee om te gaan. En misschien neemt kunst nu wel die plaats in. Maar misschien moeten kunst en religie dat span-ningsveld juist blootleggen en zichtbaar maken, in de plaats van het te willen overbruggen.

Vormt die fascinatie een bron van inspiratie?

Ik vrees dat al mijn werk erg dicht tegen religie aan-schuurt. Ik zit daar een beetje verveeld mee. Al was het maar door het referentiekader. Dat wil nooit letterlijk

religieus zijn, maar probeert nieuwe werkelijkheden te tonen die om de hoek van het alledaagse liggen. Daarbij staat een citaat van de dichter T.S. Eliot centraal:

Who is the third who walks always beside you? When I count, there are only you and I togetherBut when I look ahead up the white road There is always another one walking beside you.

Wie is die derde die naast jou staat? Als ik goed tel zijn enkel jij en ik hier samen. Maar als ik verder op de witte weg kijk, is er altijd iemand die naast je staat. (uit The Waste Land,1922)

Kan kunst, zoals religie, een rol spelen bij zingeving?

Kunst is nutteloos. Of beter, kunst is te belangrijk om nuttig te zijn. Kunst mag net zo min als religie pogen een pleister op het been te zijn. Ze kan beter de gapende wonde laten aanvoelen door andere, ongekende wer-kelijkheden te tonen. Door het nut te doorprikken met prangende beelden. Door ons terug te gooien in onze eigen, dierbaarste nutteloosheid. Nutteloos als de wol-ken, nutteloos als een nutteloze boom, nutteloos als lachen en nutteloos als mekaar lief hebben.

Peter Missotten Peter Missotten (Hasselt, 1963) genoot aanvankelijk een opleiding als video-artiest. Hij werkte meer dan 25 jaar samen met Guy Cassiers in producties als Wasp Factory, Sunken Red, Rage d’Amour, Fliegende Holländer en Onegin. In 1994 richtte hij met Anne Quirynen en Anne Heyman de Filmfabriek op en werkte aan projecten van onder meer William Forsythe, Wim Vandekeybus en Georges Aperghis.Sinds 2000 legt Peter Missotten zich als regisseur toe op hedendaagse operaproducties en radicale performance projecten. In 2009 leidde hij de wereldpremière van KEPLER, een opera van Philip Glass voor Linz09 in het Landestheater Linz en in 2010 creëerde hij Montezuma - Fallender Adler, een opera van Bernhard Lang, voor het Nationaltheater Mannheim. Peter Missotten doceert aan de Toneelacademie Maastricht en is hoofd van het onderzoeksproject The Virtual Body.

24

Shingon, het esoterische

boeddhisme in Japan

Het boeddhisme is ongeveer 2500 jaar geleden in India ontstaan. Als grondlegger geldt prins Siddhartha Gautama, die bij zijn dood (vermoedelijk 483 v.Chr.) als Boeddha (‘Verlichte’) het nirvâna bereikt zou hebben. Zijn aanhangers vereren hem tot op heden als Shâkyamuni (‘De wijze uit het adellijke geslacht van de Shâkya’). Zijn leer is geworteld in het inzicht dat alle leven lijden (dukha) veroorzaakt. Het kent

geen onveranderlijke substantie, maar vormt slechts een tijdelijke vervlechting van elementen en krachten (skandhas), die onherroepelijk weer uiteenvalt. Het ik-bewustzijn van de menselijke existentie klampt zich vast aan de illusie van bestendigheid, waar echter eeuwige verandering heerst, en wordt uiteindelijk teleurgesteld. Dat is de oorzaak van het lijden.Na het verval ontstaat er een nieuwe, andersoortige vervlechting van relaties. Dit is het concept van de ‘reïncarnatie’, de wedergeboorte, die teruggaat tot oude brahmaans-hindoeïstische denkbeelden: Alle leven incarneert zo in een eindeloze kringloop (samsara) telkens weer op-nieuw. Dit betekent echter ook telkens hernieuwd lijden.Het boeddhisme onderscheidt verschillende bestaansniveaus met verschillende innerlijke waarden, waarin de reïncarnatie kan plaatsvinden. De in moreel opzicht meer of minder goede gedragingen in het ene bestaan bepalen de wedergeboorte in een nieuw bestaan. Dat is het concept van het karma, de vergelding der daden.De leer van Shâkyamuni biedt een recept voor het overwinnen van het lijden: zweer alle be-geerten en hartstochten af en maak je vrij van ‘levensdorst’. Daartoe is een transcendering van het ik-bewustzijn nodig en een zich losmaken van de zintuiglijke waarneming, die oorzaak is van de illusies en van het ‘vastzitten’ aan het aardse bestaan. De ‘Verlichting’, die als het ontwaken van een absoluut bewustzijn beschouwd wordt, biedt dan de mogelijkheid uit de kringloop van wedergeboorten te treden en het nirvâna te bereiken. Daarmee wordt een toestand van volmaakte zielenrust en eeuwige gelukzaligheid bedoeld, van elk lijden bevrijd, waarin de eenheid met de onveranderlijke en onvergankelijke krachten van het universum verwezenlijkt wordt. Ascese en teruggetrokken meditatie wijzen de weg naar dit heilsdoel, dat slechts op het bestaansniveau ‘mens’, vanuit de eigen kracht van het individu en met een gunstig karma, bereikbaar schijnt. Uiteindelijk, in onvoorstelbaar verre aeonen, zullen – volgens het boeddhis-tische geloof – alle zielen het nirvâna bereikt hebben en eindigt de kringloop van het leven.

door Heinz-Dieter Reese, staflid cultuur ‘Japanische Kulturinstitut Köln’vertaling Hella Melkert


Ontwikkelingen binnen de boeddhistische leerHet ‘oerboeddhisme’ van Shâkyamuni heeft zich in de loop der eeuwen en in het kader van zijn verbreiding naar Oost- en Zuidoost-Azië in veel opzichten verder ontwikkeld. Niet de grond-waarheden van de leer veranderden, maar de methoden en wegen om het heilsdoel te bereiken. Men probeerde de steile kloof tussen het aardse bestaan vol leed en het heilsdoel van het transcendente nirvâna te verkleinen door de gelovigen telkens iets nieuws aan aan te bieden.Dit werd gelegitimeerd door het concept van de upâya, de ‘methodische vaardigheid’. Om voor elk wezen ‘Verlichting’ mogelijk te maken, mag van elke denkbare methode gebruik gemaakt worden, van een eenvoudige preek tot een opzienbarend wonder. De veelheid aan methoden wordt, zelfs wanneer ze elkaar lijken tegen te spreken, gerechtvaardigd door hun bruikbaarheid als hulpmiddel op de weg naar het heilsdoel.

Dit wordt weerspiegeld door de boeddhistische didactische geschriften, de sûtra’s, uit de latere tijd. Om de mensen ideale voorbeelden en concrete voorstellingen van het heilsdoel te bieden, die hun bevattingsvermogen tegemoetkomen, wordt de gestalte van boeddha vergoddelijkt en het aardse bestaan als het ware dichterbij gebracht. Er is niet slechts één boeddha, de historische Shâkyamuni, maar er zijn talrijke boeddha-gestalten. Ieder tijdperk heeft tenminste één centrale Boeddha, die als hypostase van de dharma, van de kosmische wet, van de absolute waarheid geldt. Hij draagt er zorg voor, als het ware als een brug, dat de weg naar de transcendentie voor de gelovigen open blijft. Zijn helpers, die het concept karunâ, het medelijden en erbarmen met het lijdende schepsel, personifiëren, zijn de talrijke zogenoemde Bodhisattva’s, ‘Verlichte Wezens’. Op onzelfzuchtige wijze zien zij voorlopig van de voor henzelf reeds mogelijke intrede in het

Shingon monniken

26

nirvâna af, om anderen te laten delen in hun positieve karma en hen bij hun streven naar ‘Verlichting’ bij te staan. Aldus wordt de gestalte van de Boddhisattva een voorbeeld. Niet alleen streeft men ernaar, door – in boeddhistische zin – met vrome daden zélf karmische energie te verkrijgen; nog belangrijker wordt het deze krachten aan anderen door te geven.Deze latere, specifiek religieuze vormen van het boeddhisme worden onder de benaming ‘Groot Vaartuig’ (Mahâyâna) samengevat. Het biedt plaats aan alle levende wezens, om hen over te zetten, over de ‘zee van het lijden’ naar de ‘andere oever’, het nirvâna – in tegenstelling tot het (oudere) ‘Kleine Vaartuig’ (Hinayâna), waarin het individu op eigen kracht het heilsdoel moet zien te benaderen.In het Mahâyâna-boeddhisme is een veelvormige en gedifferentieerde cultus ontstaan. Hierin wordt niet alleen de communicatie met de transcendente wezens, de boeddha’s, de Bodhisattva -heilanden, beschermgeesten en heiligen voltrokken. Hij vormt tevens de sterkste uitdrukking van de boeddhistische leer, die de mensen aanspreekt en hen ertoe uitnodigt mee te varen in het ‘Grote Vaartuig’. Buitengewoon prachtig is dan ook de vormgeving van de grote feestliturgieën in het Mahâyâna-boeddhisme, waarbij uitdrukkelijk ook muziek, dans en theater (en de invloed ervan) voor de boeddhistische doelstellingen ingezet worden.

De leer van het ‘esoterische boeddhisme’Leer en cultische praktijk van het Mahâyâna-boeddhisme hebben zich rond 500 na Christus op hun beurt weer verder ontwikkeld tot het zogenoemde Vajrayâna, het ‘Diamanten Vaartuig’. Dit heeft zich als een eigen, esoterische richting binnen het boeddhisme voortgezet. Het Vajrayâna leert dat de tegenstelling tussen de illusionaire wereld van de aardse verschijnselen en de

Shingon, het esoterische boeddhisme in Japan

Detail van een van de vele versierde grafmonumenten van Kôyasan, centrum van het Japanse Shingon boeddhisme


transcendente wereld van het nirvâna uiteindelijk helemaal niet bestaat. Eerder wordt een identiteit van immanentie en transcendentie vooropgesteld, dat wil zeggen: een hecht samen-hangende ontologische wisselwerking tussen mikro- en makrokosmos, die met een ‘weefsel’ (tantra) vergeleken wordt. Volgens deze leer wordt het wezen of de essentie van alles wat bestaat als ‘leegte’ (shûnyatâ) opgevat en door de vajra (de ‘diamant’) gesymboliseerd: ‘Net zoals de diamant is deze leegte onverwoestbaar, dat wil zeggen onvergankelijk, aangezien ze ongeworden is.’ Deze leer geldt als ‘esoterisch’ of ‘geheim’, omdat niet iedereen er direct toegang toe heeft, spirituele voorbereiding en inwijding zijn vereist.‘Verlichting’ vindt plaats vanuit het inzicht in deze ontologische waarheid en kan daarom ook al tijdens het aardse bestaan verkregen worden. Ze wordt bevorderd door het mystieke beleven van magische rituelen, waarin geheime woorden en verbale formules (mantra’s en dhâranis) evenals verborgen vingertekens (mudrâs) de communicatie met de goddelijke machten bepalen, die op hun beurt in symbolische meditatiediagrammen (mandala’s) uitgebeeld worden. In het centrum van de verering staat de Boeddha (Mahâ-)Vairocana, die de wijsheid van alle andere boeddha’s in zich verenigt en als kosmisch diepste grond (dharma-kâya) geldt, waarvan alles afhangt. Tot de belangrijkste teksten waarin de esoterische leer toegelicht wordt, horen de Mahâvairocana-sûtra en de Vajrashekhara-sûtra, die volgens de overlevering als geheime openbaringen van Mahâvairocana pas 800 jaar na Shâkyamuni ontdekt en van kracht werden.

De esoterische leerstellingen werden vanuit India naar Centraal-Azië (Tibet), naar China en aan het begin van de negende eeuw ook naar Japan verbreid, waar ze verder werden ontwikkeld en tot op heden vooral in twee boeddhistische scholen voortleven: de Tendai- en de Shingon-school. De naam Shingon betekent zoiets als ‘waar woord’ en stemt overeen met het begrip mantra in het Sanskriet.De Shingon-school gaat terug tot de monnik Kûkai (774-835), die ook onder zijn postume naam Kôbô Daishi (‘grootmeester van de verbreiding van de leer’) bekend is. Hij stamde uit een aristo-cratische familie en bestudeerde al in zijn jeugd de Chinese klassieken. Op dertigjarige leeftijd werd hij een boeddhistische monnik. Met een officiële delegatie reisde hij naar China, waar hij bij de Chinese monnik Huiguo in de leer ging. Deze wijdde hem in in de esoterische leerstellingen en maakte hem tot zijn opvolger. Terug in Japan systematiseerde en voltooide Kûkai deze leerstellingen en legde ze ten grondslag aan zijn eigen school, de Shingon-school. Haar belang-rijkste tempel richtte hij op de berg Kôya (bij Kyôto) op. De Shingon-school groeide uit tot een van de belangrijkste en invloedrijkste boeddhistische scholen in Japan en dat is tot op heden zo gebleven.Reeds enkele eeuwen na Kûkai ontstonden er verschillende interpretaties van sommige detail-vragen uit de leer en de rituele praktijk, die tot opsplitsing van de school in verschillende takken leidde. In de twaalfde eeuw ontstond de Shingi-Shingon-school (‘Shingon-school van de nieuwe doctrine’) van de monnik Kakuban, die zijn belangrijkste tempel op de noordwestelijk gele-gen berg Negoro oprichtte. Toen deze in de zestiende eeuw om politieke redenen verwoest werd, ontstonden twee nieuwe centra, hetgeen een verdere opsplitsing van deze richting in de Chizan-ha en de Buzan-ha tot gevolg had. Deze laatste, gesticht door de monnik Sen’yo, richt zijn centrum op in de tempel Hasedera in de stad Sakurai (prefectuur Nara). Tegenwoordig omvat de Buzan-ha zo’n 3000 regionale tempels met ongeveer 5000 priesters. Uit hun geledingen worden de leden van het priesterkoor ‘Karyôbinga Shômyô Kenkyûkai’ gerecruteerd. Dit koor legt zich toe op de beoefening van het voor de rituele praktijk van de Shingon-school belangrijke Shômyô-gezang in de traditie van de Buzan-ha.

Shingon, het esoterische boeddhisme in Japan

Zweer alle begeerten af en maak je vrij van ‘levensdorst’.

28 PROGRAMMA donderdag 6 september

Symposium Sacraliteit in het publieke domein: 30 jaar Musica Sacra Maastrichtdonderdag 6 september · 16.00 - 20.30 uur theater aan het vrijthof · vrij entree *Dinervouchers à € 12,50 (reservering noodzakelijk)

Lezing 1 (16.00 - 17.00 uur)Lieke Wijnia & Martin Hoondert30 jaar Musica Sacra Maastricht: trends en perspectieven

Lezing 2 (17.15 - 18.15 uur)Koert van der VeldeGoden bespelen, religiositeit zonder geloof

pauze

Lezing 3 (19.30 - 20.30 uur)Hendrik van der VeereShômyô, klanken van de realiteit

Inleiding op het avondconcert door de Shingon-monniken.

In alle culturen en tijden is bij de mens steeds het besef van een mysterieuze dimensie van het bestaan aanwezig geweest; iets ‘heiligs’, te verwoorden als het innerlijke, het verborgene. Wie de huidige maatschappij bekijkt, zal herkennen hoe heilige plaatsen, fascinatie en huiver de hedendaagse mens bezighouden. Sacrale vragen en verklaringen manifesteren zich op velerlei manieren; denken we maar aan het succes van jongerendagen, de vele voettochten naar Santiago, de revival van bezinningscentra en gemeenschappen, of het werk van kunstenaars. Kortom, sacraliteit is alom tegenwoordig.

Tijdens dit symposium gaat Musica Sacra Maastricht dieper in op haar eigen uitgangspunten en de weg die het festival in dertig jaar heeft afgelegd. Tevens schetst boeddholoog Hendrik van der Veere de context van riten en rituelen in het Japanse boeddhisme, als inleiding op de eerste van drie rituele ceremonies door de Japanse Shingon monniken van het ensemble Karyôbinga Shômyô Kenkyûkai (zie pagina 30).

Dit symposium wordt georganiseerd in samenwerking met Universiteit Tilburg (School of Humanities, Department of Culture Studies).

* Aanmelding gewenst via www.musicasacramaastricht.nl

Bezoekers kunnen zich aanmelden voor het gehele symposium, of voor

één of meerdere lezingen. De lezing van Hendrik van der Veere is tevens

vrij toegankelijk voor bezoekers van het avondconcert van 21.00 uur

(zie pagina 30).

• muziek • muziektheater • theater en dans • film • liturgie • lezing/inleiding • expositie

Lieke WijniaMartin Hoondert

Hendrik v/d VeereKoert van der Velde


donderdag 6 september · 19.00 - 20.30 uur Shugendô Nowlumière cinema maastricht · vrij entree

Een film van Mark Patrick McGuire (Canada/Japan, 2010)

De poëtische documentaire Shugendô Now onderzoekt hoe een groep moderne Japanners de mystieke lessen uit de Japanse berg-ascese probeert te integreren in het drukke stadsleven. Tijdens zware beklimmingen in de heilige bergen van Kumano zuiveren beoefenaars van shugendô (letterlijk: het pad van geestelijke kracht) de zes wortels van de waarneming, revita-liseren ze hun energie en verbinden ze zich opnieuw met hun ware natuur. Maar hoe keer je, na zo’n verhelderende ervaring in de bergen, terug naar het drukke leven van Osaka en Tokio?

Op vrijdag, zaterdag en zondag wordt de film tevens doorlopend

vertoond in het Souterrain van het Theater aan het Vrijthof.

Een hommage aan het leven Souvenirs d’amour donderdag 6 september · 20.15 - 21.15 uur *heilig hart van jezuskerk, van akenweg 63, oud caberg · entree € 7* 19.00 uur vertrek te voet vanaf Theater aan het Vrijthof,

voorstelling van 20.15 tot 21.15 uur

Elsa van der Heijden choreografieDaniela Näger en Annelies Mertens dansStrijktrio van het Europees orkest ViVo! Garrett List compositiePaul De Bruyne tekst en dramaturgieRia Meijers vormgevingGeert Colsen en Har Hollands lichtontwerp

Souvenirs d’amour plaatst het verlies van geliefden, het verdriet en de rouw centraal. Tegelijk viert de voorstelling de kracht van de mens om opnieuw op zoek te gaan naar de vreugde van het leven. Het universele thema, de aard ervan en de rituelen die daarbij passen, brengen ons – letterlijk en figuurlijk – dicht bij onze medemens.

Een productie van Dans Compagnie Limburg i.s.m. het Euregionaal dansplatform en Het Huis van Bourgondië, in het kader van de kandidatuurstelling van Maastricht Europese Culturele Hoofdstad 2018.

Ook op vrijdag 7 september (Christus Hemelvaartkerk, Pottenberg) · 20.15 - 21.15 uur, zie pagina 35,

en op woensdag 5 september (Vier Evangelistenkerk, Malberg).

do 6

30

Inxisition donderdag 6 september · 20.30 - 21.30 uurtoneelacademie · vrij entree

Stefan Jakiela en Peter Missotten regie en ontwerpPeter van Til, Dennis Vanderbroeck, Marius Mensink en Arjen Sinninghe Damsté spel

Inxisition is vrij gebaseerd op het Requiem für einen Jungen Dichter uit 1969 van Bernd Alois Zimmermann, die een jaar later uit het leven stapte. In een monochroom diepblauwe ruimte worden drie lichamen geboren. Opgezweept door een stem – hun koningin? – beginnen ze een tocht door de lome lucht. Alles verloopt op luchtdruk, op het ritme van het ademhalen. En als er eentje naar de verlokking van de rode vrijheid stapt, schreeuwt de angst hem schel terug.

Een productie van thevirtualbody.org en de Toneelacademie Maastricht. Ook op vrijdag 7, zaterdag 8 en zondag 9 september, zie p.35, 42 en 48.

Karyôbinga Boeddhistische rituele ceremonie I: Dai-hannya-tendoku’e Shômyô Kenkyûkai donderdag 6 september · 21.00 - 22.00 uur

o.l.v. Kôjun Arai sint janskerk · entree € 11

nederlandse première

radio-opname De monniken van Karyôbinga Shômyô Kenkyûkai (ook afgekort tot Kashôken) leggen zich toe op de overlevering van de rituele Shômyô-gezangen van het Japanse Shingon-boeddhisme (zie ook het artikel op pagina 24).Tijdens de Dai-hannya-tendoku’e ceremonie wordt een symbolische, cursorische (tendoku) lezing van de 600 boekdelen van de Grote Sutra van de Volmaakte Wijsheid gehouden, waarbij de schriftrollen door de monniken met beide handen snel worden uitgerold en de titels van de delen luid worden ge-scandeerd. Op deze manier wordt de Sutra, die tot de omvangrijkste van de Wijsheidssutra’s behoort, geïnterpreteerd en geprezen. De ceremonie behoort tot de meest verbreide uit het Japanse boeddhisme.

Op vrijdag 7 en zaterdag 8 september brengen deze Japanse monniken

nog twee andere ceremonies, zie pagina’s 36 en 44.

Monniken van Kashôken zingen Dai-hannya-tendoku’e ceremonie

Inxisition © Karel Van Laere



donderdag 6 september · 22.30 - 23.30 uur De Horlawerkplaats intro in situ · entree € 15 wereldpremière

Han Stubbe muziek Els Roobroeck spel Anja Ligtenberg fotografie

In deze bewerking van het gelijknamige verhaal van Guy de Maupassant wordt het hoofdpersonage overmand door angst voor een onzichtbaar wezen: de Horla (hors-là, wat daar buiten op de loer ligt). De rituelen om de Horla te verdrijven zijn aanvankelijk rationeel, alledaags en zelfs humoristisch. Langzaamaan leiden ze echter tot waanzin en ondergang.Els Roobroeck, Han Stubbe en Anja Ligtenberg nemen u mee in het futuristisch geluidsuniversum dat staat voor de wereld van de Horla, terwijl projecties ons deel laten uitmaken van de waanzin van het hoofdpersonage.

Een productie van Intro in situ; muziek in context.

Ook op vrijdag 7 en zaterdag 8 september · 22.30 - 23.30 uur

en op zaterdag 8 en zondag 9 september · 18.00 - 19.00 uur,

zie pagina’s 37, 41, 44 en 51.

Seeing The Unseen © Anja Ligtenberg

do 6Educatief programma

Theoloog Wiel Smeets, theatermaakster Carolien Leers, beeldend therapeut en docent Ilse van Lieshout en gastdocent Elisabeth Clevis ontwikkelen in samenwerking met Musica Sacra Maastricht een educatief programma voor kinderen en jongeren in de onderbouw van de lagere en middelbare school. In het project wordt de thematiek Riten & Rituelen beschouwd vanuit een jeugdige belevingswereld.

‘Wat Musica Sacra voor mij bijzonder maakt, is de sfeer van bezinning en intensiteit. De locaties zijn daarbij voor mij heel belangrijk. Soms ga ik zelfs naar een voorstelling die me in eerste instantie niet aanspreekt, gewoon omdat ik van het kerkje wil genieten.’ Margot Huijs

32 PROGRAMMA vrijdag 7 september

ROES Participatieproject vrijdag 7 september · 14.30 - 15.30 uurwereldpremière locatie nog te bepalen (zie website) · vrij entree

Yorick Stam regie Jelle Stiphout tekst Ludo Costongs dramaturgieJorg Dautzenberg & de Bunch muziekAlles is Drama & gelegenheidskoren spel en zang

Uit een land waar mensen leven in liefde, de natuur en extatische feesten komt Dionysos. Met een duister motief gaat hij er weg, en komt in het land van geld, concurrentie, groei en welvaart; het land van Pentheus. Dionysos en Pentheus verschillen als dag en nacht, maar hebben één ritueel gemeen: de cantus. Dus drinken ze, en zingen. En dan zal er één sterven. Een explo-sieve cocktail van cantusrituelen, Hollywood en Griekse tragedie. In samen-

werking met Tout Maastricht en Conservatorium Maastricht.

Le Sacre du Printemps vrijdag 7 september · 16.00 - 17.00 uur theater aan het vrijthof · papyruszaal · vrij entree FESTIVALOPENING

Igor Stravinsky Le Sacre du Printemps (versie voor 4 piano’s)radio-opname

Amsterdam Piano QuartetSepp Grotenhuis, Ellen Corver, Gerard Bouwhuis en Marja Bon

Le Sacre du Printemps, precies een eeuw geleden gecom poneerd, is de cho-reografie van een ritueel. Een oer-Slavisch ritueel, bij het plotse, heftige uitbreken van de Russische lente. Het is imaginair (Stravinsky beweerde het gedroomd te hebben), maar niet op een gratuite manier. Zijn scenario-schrijver Nikolaj Roerich en hijzelf gingen uit van de archeologie van het volkslied en van het volksgebruik, op zoek naar sporen van het heidense Rusland. Het eerste deel toont de dansspelen voor de tijd van het jaar; deel twee het mensenoffer: een uitverkoren meisje sterft in een sacrale dans in een cirkel van ouderen, en voltrekt zo de kringloop van de natuurkrachten. Le Sacre is voor een zeer groot orkest, maar aan de piano gecomponeerd. Van Stravinsky zelf zijn er versies voor één en voor twee piano’s. Maarten Bon koos voor vier; het idee komt uit Stravinsky’s tweede rituele ballet, Sva-

debka (Les noces). Zijn versie ging in première in 1981 tijdens de Nacht van (Louis) Andriessen in het Amsterdamse Concertgebouw.

Openingstoespraak en officiële opening van de expositie door

studenten van de Academie Beeldende Kunsten Maastricht.

Nicholas Roerich (1874-1947): Le baiser à la terre, decorontwerp uit 1912 voor akte I van Le Sacre du Printemps



vrijdag 7 september · 17.45 - 18.45 uur Cathédralessint servaasbasiliek · entree € 7 wereldpremière

Jean Lambrechts Cathédrales radio-opname

Marcel Verheggen orgelRegula Boeninger mezzosopraan

Het kerkgebouw, in opzet en inrichting aan strenge regels gebonden, is de plaats die bij uitstek gezamenlijke of individuele rituele handelingen facili-teert. Deze in steen gegoten rite werkt voor de argeloze bezoeker bovendien vaak fascinerend en transcenderend. De zeven kerken van de Basilica di Santo Stefano in Bologna (Le Sette Chiese)* spreken tot de verbeelding; het religieuze patrimonium van de stad Maastricht evenzeer.Logischerwijs kunt u voor deze zevendelige monumentale evocatie van het kerkgebouw terecht in de ruimte van de Sint Servaasbasiliek.

* Zie het concert op zaterdag 8 september · 16.00 uur, pagina 40.

vrijdag 7 september · 19.00 - 19.45 uur The Daily Routinewoonzorgcentrum de beyart · entree € 7 wereldpremière

Kevin Skelton (Vox Æterna) zang en dans Romy Roelofsen en Gable Roelofsen regie en choreografieDaniela Bernoulli artistiek advies

De verpleger hangt een nieuw infuus, en schenkt een glaasje water in. Hij maakt het bed op, plakt een wond af, legt pillen klaar. Brengt een blad eten. Wast iemand. Legt een dode af. In de herhaling van alledaagse verzorgings-rituelen wordt geraakt aan oeroude riten rond overgang en sterven. Interviews met Limburgse ouderen, verplegers en bewoners van verzorgingstehuizen over het moderne leven, oud worden in deze tijd, en sterven, worden bewerkt tot een tijdloze voorstelling.

Een voorstelling van Het Geluid Maastricht, artist-in-residence van het

Theater aan het Vrijthof.

Marcel Verheggen

vr 7

34

The Dybbuk vrijdag 7 september · 19.00 - 21.00 uur lumière cinema maastricht · entree € 7

Een film van Michał Waszynski (Polen, 1937) zwart-wit, Jiddisch gesproken, Engels ondertiteld. Met Lili Liliana, Abraham Morewski, Ajzyk Samberg, Mojzesz Lipman

In zijn toneelstuk Der Dibuk (1919) baseert S. Ansky zich op Chassidische volksgebruiken. De dibboek, rusteloze ziel van een overledene die bezit neemt van een levende en door diens mond spreekt, kan enkel worden uitgedreven door een ritueel. In 1937 verfilmde Michał Waszynski het stuk in de stijl van het Duitse expressionisme, en deels op locatie in Kazimierz, de Joodse wijk bij Krakau. Luttele jaren later werd die hele cultuur vernietigd, waardoor de film een extra aangrijpende dimensie krijgt. The Dybbuk culmineert in een uitdrijving, maar toont daarnaast, op authentieke maar ook zeer theatrale wijze, een volledig geritualiseerde samenleving.

Muziek uit de loge vrijdag 7 september · 20.00 - 21.15 uur (19.00 uur inleiding Patrick Lateur) theater aan het vrijthof, papyruszaal · entree € 18nederlandse première

radio-opname François-André Danican Philidor Carmen saeculare

Mannheimer Hofkapelle en Vocaal Ensemble Ex Tempore Florian Heyerick dirigent Annika Gerhards sopraan Anne Bierwirth altStephan Van Dyck tenor Benoît Giaux bas

Q. Horatii Flacci Carmen saeculare lyricis concentibus

restitutum (‘Het Carmen saeculare – Eeuwgezang – van Quintus Horatius Flaccus, teruggegeven aan de muziek’), zo luidt de volle neoklassieke titel van wat het ‘eerste vrij-metselaars-oratorium’ wordt genoemd. Horatius schreef het Carmen saeculare in 17 v. Chr. in opdracht van keizer Augustus, voor de rituele Ludi saeculares (eeuwfeest-spelen). Het werd gezongen door 27 meisjes en 27 jongens op de Palatijn, bij de nieuwe tempel van Apollo, Augustus’ beschermgod, en is een gebed tot en lofzang op Apollo en Diana.Van het Carmen saeculare weten we dus zeker dat het voor muziek bestemd was. De initiatiefnemer van deze compositie, de Italiaans-Londense letterkundige Giuseppe Baretti, vond zijn ideale componist in François-André


Thomas Sandby (1721-1798): Design for Freemasons’ Hall, London


Danican Philidor, die ook vrijmetselaar was en in Londen verbleef. Het werk werd in 1779 drie opeenvolgende avonden uitgevoerd in de Londense Freemasons’ Hall en was een groot succes. ‘Als iets de schoonheid en noblesse van deze compositie kan evenaren, dan het gedicht zelf’, schreef de Courrier de l’Europe.

Een hommage aan het leven Souvenirs d’amourvrijdag 7 september · 20.15 - 21.15 uur * christus hemelvaartkerk, pottenberg · entree € 7* 19.00 uur vertrek te voet vanaf Theater aan het Vrijthof,

voorstelling van 20.15 tot 21.15 uur, zie pagina 29 voor meer informatie.

vrijdag 7 september · 20.30 - 21.30 uur Inxisitiontoneelacademie · vrij entree

Stefan Jakiela en Peter Missotten regie en ontwerpDennis Vanderbroeck, Peter Van Til, Marius Mensink en Arjen Sinninghe Damsté spelZie pagina 30 voor meer informatie.

Participatieproject ROESvrijdag 7 september · 20.30 - 21.30 uurlocatie nog te bepalen (zie website) · vrij entreeZie pagina 32 voor meer informatie.

vrijdag 7 september · 21.15 - 23.45 uur The Turin Horselumière cinema maastricht · entree € 7

Een film van Béla Tarr (Hongarije/Frankrijk/Duitsland/Zwitserland/VS, 2011) zwart-wit, Hongaars gesproken, Nederlands ondertiteld.Met János Derzsi, Erika Bók, Mihály Kormos

In zijn sombere zwanenzang beperkt de grootmeester van de slow cinema zich tot dertig, uiterst nauwkeurig gecomponeerde camera shots. Door hun grimmige schoonheid staan de beelden na afloop op het netvlies gebrand. Tarr volgt zes dagen uit het armoedige leven van een zwijgzame palinka-stoker, die met zijn dochter in een bouwvallige boerderij in een stormachtig niemandsland woont. Hun leven is gereduceerd tot een reeks dagelijkse rituelen: opstaan, water halen uit de put, een aardappel eten, naar de storm luisteren. Voor hun levensonderhoud zijn ze van hun paard afhankelijk, maar het paard is ziek en weigert dienst.

vr 7

36

Schola Maastricht Rituele elementen uit het Sacrum Triduum Paschalevrijdag 7 september · 22.00 - 23.00 uur

radio-opname martinuskerk · entree € 7

Hans Heykers dirigent

De voetwassing, die in de zevende eeuw via monastieke kringen in het Westen werd ingevoerd, is een van de rituele elementen uit de liturgie van het ‘Sacrum Triduum Paschale’. Centraal in dit programma staan de gregoriaanse gezangen die de rituele handelingen van voetwassing, kruisverering en de Paaskaars begeleiden.

Karyôbinga Boeddhistische rituele ceremonie II: Jôraku’e Shômyô Kenkyûkai vrijdag 7 september · 22.00 - 23.30 uuro.l.v. Kôjun Arai sint janskerk · entree € 11


Op 15 februari wordt in het Japanse boeddhisme de eeuwige overgang van de historische Boeddha Shâkyamuni tot het Nirvana herdacht, met een ceremonie die Nehan’e (Nirvana-ceremonie) wordt genoemd. Bij de Shingon spreekt men van Jôraku’e, wat zoveel betekent als ‘Ceremonie van de Eeuwige Vreugde’.Centraal in deze ceremonie – die in zijn geheel 10 tot 12 uur kan duren – staat de kôshiki, een muzikale vertelling die geldt als een van de eerste voor-beelden van het epische genre katarimono. Bij de Shingon is sprake van Shiza-kôshiki (Vier kôshiki), die in 1215 door de priester Myôe-shônin Kôben geschreven werden. Volgens de legende werd Kôben tot tweemaal toe door de Japanse goden tegengehouden toen hij Shâkyamuni’s geboorteland wou bezoeken. Zijn ontgoocheling schreef hij neer in de Shiza-kôsiki, waarin hij op intense wijze zijn verlangende liefde voor de boeddha verwoordt.

Op donderdag 6 en zaterdag 8 september brengen deze Japanse monniken


Jezus wast de voeten van de apostelen laat 10de / vroeg 11de eeuw (anoniem)



vrijdag 7 september · 22.30 - 23.30 uur De Horlawerkplaats intro in situ · entree € 15



Ook op donderdag 6 en zaterdag 8 september · 22.30 - 23.30 uur


zie pagina’s 31 (voor meer informatie), 41, 44 en 51.

© Sanne Willemsen

Rituals give access to emotional states that resist expression in language, which is why they have become so desired and yet so distrusted in our logo-centric culture.

Edward Muir, Ritual in Early Modern Europe (2005)

vr 7

38 PROGRAMMA zaterdag 8 september

Slagwerk Den Haag John Luther Adams Strange and Sacred Noisezaterdag 8 september · 11.00 - 12.15 uur

radio-opname timmerfabriek · entree € 7

‘Hoe dramatisch ook, niet zozeer theater als ritueel – een ceremonie op zoek naar een gedeelde ervaring van transcendentie’, zo omschrijft John Luther Adams zijn zesdelige cyclus voor slagwerkkwartet Strange and Sa-

cred Noise, voltooid in 1997. Adams laat zich vaak inspi-reren door het natuurgeweld van Alaska. Maar in dit werk vertrok hij van de mathematica van dynamische systemen. Het is een ‘viering van geluid (of lawaai) als metafoor voor de turbulente fenomenen in de wereld rondom ons, en een poort naar extatische ervaring’.

The Orlando Consort zaterdag 8 september · 13.00 - 14.00 uur kapel zusters onder de bogen · entree € 11

radio-opname

John Dunstaple Veni sancte spiritus; Preco preheminencie Guillaume Dufay Nuper rosarum flores Josquin Desprez Vultum tuum deprecabuntur

In de vijftiende eeuw maakten motetten zelden deel uit van de gewone liturgie. Meerstemmigheid bleef beperkt tot de vaste gezangen van de mis. In Milaan kwam het voor dat op bijzondere feesten de reguliere misdelen – vaste en wisselende – werden vervangen door zogenoemde motetti missales, waardoor de liturgie nog meer werd toegesneden op het te vieren feest. Deze functie vervulde de cyclus Vultum tuum deprecabuntur van de nog jonge Josquin voor het feest van Maria Boodschap.De motetten van Dunstaple danken we aan de ‘Memorials’. Ze werden door Henry V ingesteld als aanvullingen op de dagelijkse liturgie om God te danken voor ‘His marvellous doings’, vooral in ’s konings strijd tegen de Fransen. Net als deze stukken zit ook het motet Nuper rosarum flores, dat Dufay schreef voor de inwijding van Brunelleschi’s Dom in Florence, vol symbolische verwijzingen in de tekst, in de muzikale ontlening en in de vorm. De daarin strikt gehanteerde proporties zullen ons als luisteraar niet direct duidelijk worden. Toch dragen die er toe bij dat we op een intuïtieve manier meer dan een glimp opvangen van waarlijk hemelse muziek.

De Dom in Florence



zaterdag 8 september · 14.30 - 15.30 uur Studium Chorale matthiaskerk · entree € 11 Hans Leenders dirigent

Anne Boyd As I Crossed a Bridge of Dreams *nederlandse première

Kurt Bikkembergs Via Urbis* radio-opname

m.m.v. Pieternel Berkers accordeon

Met Franz Liszt als lichtend voorbeeld componeerde Kurt Bikkembergs, kapelmeester van de Brusselse kathe-draal, in 2008 een kruisweg in zestien tableaus, met accordeon als begelei-dingsinstrument. De ruimtelijkheid van de compositie – het koor begeeft zich van de ene naar de andere statie – wekt een bijzondere luisterervaring op. In As I Crossed a Bridge of Dreams

laat de Australische componiste Anne Boyd zich inspireren door de gelijk-namige literaire klassieker (Sarashina

nikki) uit de Heianperiode, hoogte-punt van de hoofse cultuur in Japan. In de koorweefsels weerklinken remi-niscenties aan de shô, mondorgel uit het keizerlijke gagaku-ensemble.

zaterdag 8 september · 14.30 - 15.30 uur De cobre y lunaressint janskerk · entree € 11 nederlandse première

Ana Gómez Torcuato (Ana Calí) dansAlfredo Mesa Martínez gitaar Encarnación Amador Heredía zangBenjamín Santiago Molina percussie en palmas Miguel Rodríguez Fernández percussie en palmas

‘Van koperen borden en stippeljurken’: in dit spektakel wekt de bailaora (flamenco-danseres) Ana Calí de oude zambra van Granada tot leven, en neemt ze ons mee naar de Sacromonte van circa 1840. De zambra was een dans-feest, oorspronkelijk bij gelegenheid van zigeunerbruiloften. Het woord is Arabisch: Granada was tot 1492 het laatste bolwerk van de Moren. Het was een nachtelijke ceremonie, eindigend bij dageraad, met een min of meer vaste volgorde van genres. Ana Calí en haar gezelschap bieden ons de hele waaier: van cachucha via soleá en diverse tangos tot bulerías.

illustratie van Ando Hiroshige (1797-1858) bij 18de-eeuwse uitgave van Sarashina nikki

za 8

Ana Gómez Torcuato (Ana Calí)

40

Le Sette Chiese Ensemble Lucilin o.l.v. Daniel Reiland zaterdag 8 september · 16.00 - 17.00 uurnederlandse première theater aan het vrijthof, papyruszaal · entree € 11

Harrison Birtwistle CortegeBruno Mantovani Le Sette Chiese

In Cortege, opgevat als een rouwstoet, staan 14 instrumentalisten opgesteld in een halve cirkel. Er ontstaat een ritueel en theatraal spel wanneer spelers de centrale soloplaats in de cirkel opeisen, terwijl anderen binnen deze fysieke en muzikale ruimte rondzwerven.De Franse componist Bruno Mantovani liet zich inspireren door de unieke architectuur van het complex van de zeven kerken (Basilica di Santo Stefano) in Bologna, symbolische voorstelling van Jeruzalem. Vanuit de originaliteit van het bouwwerk en zijn religieuze functie onderzoekt de componist in Le Sette Chiese het aspect ruimte en de poëzie ervan. Op het podium wordt het ensemble opgesteld in vier grote groepen. De ruimte die zo wordt in-genomen, wordt benaderd vanuit verschillende dimensies.

The Daily Routine Het Geluid Maastricht · Kevin Skelton tenorzaterdag 8 september · 16.00 - 16.45 uur woonzorgcentrum de beyart · entree € 7Zie pagina 33 voor meer informatie.

ROES Participatieproject zaterdag 8 september · 16.00 - 17.00 uur locatie nog te bepalen (zie website) · vrij entree Zie pagina 32 voor meer informatie.

Basilica di Santo Stefano

‘Le Sette Chiese’ in Bologna


‘Hoewel het niet gemakkelijk is, is het een ontzettende luxe dat je uit zo veel goede voorstellingen kunt kiezen. Musica Sacra staat voor mij voor de zoektocht naar schoonheid en spiritualiteit, het innerlijk beleven.’Marian Bombaij


zaterdag 8 september · 17.30 - 18.30 uur De Verzegelde Engeltheresiakerk · entree € 11 radio-opname

Rodion Sjtsjedrin De Verzegelde Engel (Russische liturgie)

Aquarius o.l.v. Marc Michael de Smet, Peter Verhoyen fluit

Rodion Sjtsjedrin componeerde De Verzegelde Engel voor de herdenking in 1988 van het millennium van Ruslands kerstening. Sjtsjedrin was opgeleid aan de Moskouse Koorschool, waar de klassieken van de Russische en wes-terse koormuziek werden gezongen op nieuwe, propa-gandistische teksten. Onder de perestrojka was dat al lang niet meer het geval, maar het componeren van een volledige orthodoxe liturgie was officieel ongewenst. Om een brug te slaan naar dat onderdrukte verleden componeerde Sjtsjedrin in De Verzegelde

Engel flarden van Oudslavische teksten uit de liturgie tot een negendelige cyclus van een uur. De cryptische titel verwijst naar de gelijknamige novelle uit 1872 van Nikolaj Ljeskov, die zich afspeelt bij de dissidente Oudgelovigen, wier ikonen-schilderkunst door de staatskerk werd onderdrukt. Sjtsjedrin voegt aan het koor een pastorale fluit toe, die symbool staat voor het volk en voor het pre-christelijke Rusland.

zaterdag 8 september · 18.00 - 19.00 uur De Horlawerkplaats intro in situ · entree € 15Een productie van Intro in situ; muziek in context. Zie pagina 31 voor meer informatie.

zaterdag 8 september · 18.30 - 19.30 uur Een vroeg-romeinse misonze lieve vrouwebasiliek A. Kurris celebrant

Schola Nova o.l.v. Hans LeendersDeze avondmis wordt vormgegeven als een basilicale Eucharistieviering in het oude Rome, waarbij het interieur van een romeinse basiliek wordt gereconstrueerd. De liturgie wordt gevierd naar de teksten van de Ordo Romanus. De liturgische teksten worden merendeels gezongen, inclusief de Schriftlezingen. De Schola Nova brengt de responsoriale gezangen ten gehore en vertolkt tevens de processie gezangen.

Het Geluid Maastricht · Kevin Skelton tenor The Daily Routinezaterdag 8 september · 19.00 - 19.45 uur woonzorgcentrum de beyart · entree € 7Zie pagina 32 voor meer informatie.

za 8

42

Ovsyanki zaterdag 8 september · 19.30 - 20.45 uur (Silent Souls) lumière cinema maastricht · entree € 7

Een film van Aleksei Fedorchenko (Rusland, 2010) Russisch gesproken, Nederlands ondertiteld. Met Yuliya Aug, Igor Sergeev, Viktor Sukhorukov en Yurih Tsurilo

Verdriet en erotiek smelten samen in deze tedere roadmovie over een weduw naar die zijn overleden vrouw wenst te begraven volgens de aloude

(imaginaire) rituelen van de Merya, een Fins-Oegrische stam. Voor het begrafenisritueel reist Miron samen met zijn zwijgzame vriend Aist duizenden kilometers door het grenzeloze en overweldigend mooie Russische landschap, met het levenloze lichaam van zijn vrouw Tanya in de achterbak. Aan de oever van een heilige rivier zal hij haar as teruggeven aan het water: de bron van alle leven.

Russische Rituelen zaterdag 8 september · 20.00 - 21.15 uur sint servaasbasiliek · entree € 18radio-opname

Sirin o.l.v. Andrey Kotov

Orthodoxe liturgische gezangen uit de 16de en 17de eeuw weerklinken naast eeuwenoude sacrale volksmuziek; beide refereren ze in dit programma aan de belangrijkste christelijke rituele periodes: Kerstmis, het doopsel van Christus, de veertigdagentijd, de Goede Week en Pasen. De oudste liturgische gezangen kennen een eigenaardig soort polyfonie, zonder enige vorm van harmonie of contrapunt. Pas na de hervorming onder Peter de Grote was de weg vrij voor westerse beïnvloeding van de Russisch-orthodoxe kerk en kerkmuziek. Religieuze volksmuziek weerklonk niet in de kerk. Via kloosters en christelijke gemeenschappen raakte ze wijd verspreid en onderging de invloed van lokale tradities. De schriftelijke overlevering ervan dateert uit de 15de eeuw.

Inxisition zaterdag 8 september · 20.30 - 21.30 uurtoneelacademie · vrij entree


Ook donderdag 6, vrijdag 7 en zondag 9 september, zie pagina’s 30 (voor meer informatie), 35 en 48.

Christus Verlosserkathedraal Moskou, 1905



zaterdag 8 september · 21.15 - 23.30 uur Seppuku (Harakiri) lumière cinema maastricht · entree € 7

Een film van Masaki Kobayashi (Japan, 1962) zwart-wit, Japans gesproken, Engels ondertiteld. Met Tatsuya Nakadai, Akira Ishihama, Shima Iwashita, Rentarô Mikuni

De klassieke samoerai-tragedie Seppuku speelt zich af aan het begin van de 17de eeuw. Ogenschijnlijk lijkt het verzoek van de rônin om bij de heer op diens binnenplaats rituele zelfmoord (door het opensnijden van de buik met een zwaard) te mogen plegen, een vorm van chantage om in dienst te worden genomen. Wanneer de kandidaat-zelfmoordenaar zijn verhaal vertelt, blijkt er echter meer aan de hand. Seppuku toont hoe een strikt ritueel uitgehold raakt en daarmee ten dode is opgeschreven.

zaterdag 8 september · 21.45 - 23.15 uur 13.0.0.0.0. Het Einde der Tijdentheater aan het vrijthof · entree € 11 wereldpremière

Werken van Florian Maier, Ana Mihajlovic, Reza Namavar en radio-opname

Kate Moore voor de combinatie van accordeons en strijkinstrumenten

STRACC o.l.v. Tim Fletcher m.m.v. Pablo Ponce beeldend kunstenaar

Eeuwenoude kalenders uit diverse culturen voorspellen het einde der tijden in 2012. De belangrijkste is wellicht die van de Maya’s, die op basis van astro-nomische observaties zelfs een periode van 26.000 jaar wisten te voorspellen. Op 21-12-2012 (13.0.0.0.0. voor de Maya’s), – de dag waarop de aarde op een bijzondere plek komt te staan in het universum, in één lijn met de zon en het centrum van de Melkweg – komt een einde aan die tijdcyclus. Deze voorspelling leidde tot pogingen om de angst voor de vergankelijkheid van het leven zelf te bezweren. Het project 13.0.0.0.0 probeert een brug te slaan tussen rituelen uit de Maya-tijd en wat daarvan nu in onze tijd nog doorklinkt.

Mantels door Pablo Ponce © Anton Houtappels

za 8

44

Karyôbinga Boeddhistische rituele ceremonie III: Chûkyoku-Rishu-zammaiShômyô Kenkyûkai zaterdag 8 september · 22.00 - 23.30 uuro.l.v. Kôjun Arai sint janskerk · entree € 11


Centraal in deze ceremonie staat de Rishu-kyô sutra, die een samenvatting biedt van de twee voornaamste sutra’s die de basis vormen voor de Shingon-stroming. Rishu-kyô interpreteert de principes van de ‘Voltooiing in Absolute Wijsheid’: alle bestaansvormen zijn in wezen vrij van onzuiverheden. Zelfs de passie wordt beschouwd als een vorm van ‘Verlichting’. Centraal staat de vraag op welke manier de inzichten van de esoterische stroming (Shingon) in deze wereld verwerkelijkt kunnen worden en hoe het ultieme doel van de boeddha bereikt kan worden.De ceremonie heeft als doel om de geest met die van de hemelse Boeddha, belichaming van de leegte, te verenigen en zo rust en vrede te vinden.

Op donderdag 6 en vrijdag 7 september brengen deze Japanse monniken


De Horla zaterdag 8 september · 22.30 - 23.30 uurwerkplaats intro in situ · entree € 15



Ook op donderdag 6 en vrijdag 7 september · 22.30 - 23.30 uur


zie pagina’s 31 (voor meer informatie), 37, 41 en 51.

Vairocana-Boeddha

• muziek • muziektheater • theater en dans • film • liturgie • lezing/inleiding • expositie • wandeling


zondag 9 september · 9.00 - 10.00 uur Echo van Eeuwigheidtheater aan het vrijthof · vrij entree

Rechtstreekse uitzending van het Radio 4-programma Echo van Eeuwigheid (RKK) met Antoine Bodar.Live muziek door Menno van Delft clavichord en Peter Verhoyen fluit.

zondag 9 september · 10.00 uur Hoogmisonze lieve vrouwebasiliek · liturgische viering

Flor Peeters Missa in honorem Sancti Josephi Flor Peeters Toccata, Fugue et Hymne sur Ave Maris Stella

Basilicakoor o.l.v. Hans Leenders, Hans Heykers orgel

zondag 9 september · 10.00 uur Hoogmissint servaasbasiliek · liturgische viering

Hendrik Andriessen Missa Lauda Sion

Cappella Sancti Servatii o.l.v. Peter Serpenti, Marcel Verheggen orgel

zondag 9 september · 10.15 uur Eredienstsint janskerk · liturgische viering

Charles Koechlin Les Chants de Nectaire III‘Prières, cortèges et danses pour les Dieux familiers’ (selectie)André Jolivet Pour une communion sereine de l’être avec le monde

Peter Verhoyen fluit

zondag 9 september · 10.30 uur Wandeling naarvertrek vanaf theater aan het vrijthof Margratenterugreis per bus (€ 5, reserveren noodzakelijk)Wandeling van Maastricht naar de militaire begraafplaats in Margraten langs verschillende oorlogsmonumenten. Na een beklimming langs de kruisweg van Cadier en Keer volgt een tussenstop in het Afrikamuseum. De wandeling vervolgt tot in Margraten voor het Memorial Concert (zie pagina 49).

za 8

zo 9

PROGRAMMA zondag 9 september

© Sanne Willemsen

46

Okuribito zondag 9 september · 11.00 - 13.15 uur (Departures) lumière cinema maastricht · entree € 7

Een film van Yôjirô Takita (Japan, 2008) Japans gesproken. Nederlands ondertiteld.Met Masahiro Motoki, Tsutomu Yamazaki, Ryoko Hirosue, Kazuko Yoshiyuki

Een film over verzoening: met de dood, het verleden en het leven dat niet is geworden wat je ervan verwacht had. Daigo Kobayashi werkt als cellist bij een orkest in Tokio. Als het orkest plots wordt opgeheven keert hij terug naar zijn geboortedorp. Hier solliciteert Daigo bij een reisbureau. Althans, dat denkt hij. Het werk blijkt te bestaan uit het ‘prepareren’ van overledenen, een sierlijk ritueel waarmee de doden worden voorbereid op de reis naar het hiernamaals. Zijn vrouw smeekt hem een andere baan te kiezen; Daigo raakt echter steeds meer bedreven in zijn werk en gaat door de dagelijkse confrontatie met de dood inzien waar het in het leven echt om draait. Winnaar van de Oscar voor beste buitenlandse film in 2009.

La Clé des Champs (7+) zondag 9 september · 11.00 - 12.15 uur lumière cinema maastricht · entree € 7 (t/m 15 jaar € 4,50)

Een film van Claude Nuridsany en Marie Pérennou (Frankrijk, 2011) Frans gesproken, Nederlands ondertiteld.Met Simon Delagnes, Lindsey Hénocque, Jean-Claude Ayrinhac, Denis Podalydès (verteller).

Met deze familiefilm borduren Claude Nuridsany en Marie Pérennou voort op het succes van hun natuurdocumen-taire Microcosmos. Deze rite de passage film laat zien hoe een jongen tijdens een zomervakantie op het platteland ‘volwassen’ wordt. Hij raakt betoverd door een verlaten vijver die in zijn fantasie verandert in een geheim konink-rijk, bevolkt door wonderlijke wezens uit dromen en nacht merries. Een prachtige film voor het hele gezin.



zondag 9 september · 13.00 - 13.45 uur The Cusp of Magictheater aan het vrijthof · entree € 7 nederlandse première

radio-opname

Terry Riley The Cusp of Magic

Matangi Strijkkwartet & Liu Fang pipa

Terry Riley, jarig op 24 juni, componeerde in The Cusp of Magic zijn eigen Midsummer Night’s Dream, een zomerzonnewende-ritueel. Hij inspireerde zich op de nachtelijke, helende peyote-rituelen – de peyote is een cactus en tevens drug – van Centraal-Amerikaanse Indianen, waarbij het zingen in groepen van vier centraal staat. Vandaar het strijkkwartet, dat Riley con-fronteert met de oosterse klankwereld van de pipa, een Chinese luit. Ook de trommel, ratelaar en muziek-speeltjes krijgen hun plaats. De feërieke ceremonie eindigt met de zonsopgang van de nieuwe dag.

zondag 9 september · 13.30 - 15.45 uur Trollflöjten lumière cinema maastricht · entree € 7 (Die Zauberflöte)

Een film van Ingmar Bergman (Zweden, 1975) Zweeds gesproken/gezongen, Nederlands ondertiteld. Josef Köstlinger, Irma Urrila, Håkan Hagegård, Elisabeth Erikson, Ulrik Cold, Birgit Nordin

Mozarts opera Die Zauberflöte (1791) is een initiatieverhaal, met thematiek en symboliek ontleend aan de vrijmetselarij en haar rituelen. Het gaat over de beproevingen die een koppel moet doorstaan om elkaars liefde te ver-dienen, en algemener over de mensheid op weg van duisternis naar licht. Mozartliefhebber Ingmar Bergman verfilmde de opera in een nagebouwd 18de-eeuws theater, mét machinerie, en creëert zo licht-ironische afstand.

zondag 9 september · 14.15 - 15.00 uur Menno van Delft clavichord keizerzaal sint servaasbasiliek · entree € 7 radio-opname

Spaanse orgel- en klaviermuziek uit de 16de en 17de eeuw van o.a. Juan Cabanilles Barberá, Antonio de Cabezón en Francisco Correa de Arauxo

Vanwege zijn ordelijke, harmonieuze en hemelse karakter was het clavichord erg geliefd in de Spaanse kloosters, zowel bij de monniken als bij de zusters. Ook het ingetogen, ascetische en contemplatieve karakter typeert het instrument. Dit concert ook om 17.00 uur, zie pagina 51.

Zonnedans bij de Cheyenne

zo 9

48

Kamerkoor Maastricht zondag 9 september · 14.15 - 15.00 uur kapel zusters onder de bogen · entree € 7radio-opname

Kamerkoor Maastricht o.l.v. Ludo Claessen m.m.v. Mirel Iancovici cello

John Tavener Svyati voor cello en koor Veljo Tormis selectie uit Estse kalenderliederen

Svyati betekent Sanctus in het Kerkslavisch. Het wordt in vrijwel elke Russisch-orthodoxe dienst gezongen, maar – zegt de componist – ‘wellicht het meest aangrijpend nadat de gemeente het lichaam heeft gekust in een open kist tijdens een orthodoxe uitvaart. Het koor zingt terwijl de kist wordt gesloten en de kerk uitgedragen, gevolgd door de rouwenden met brandende kaarsen. De cello staat voor de priester of ikoon van Christus en moet van op een afstand spelen. Koor en priester zijn in dialoog, als in een antiek Grieks drama’.Svyati wordt omringd door twee korte cycli Estse kalenderliederen, gebaseerd op mooie volksmelodieën.

Inxisition zondag 9 september · 15.00 - 16.00 uurtoneelacademie · vrij entree


Ook donderdag 6, vrijdag 7 en zaterdag 8 september · 20.30 - 21.30 uur. Zie pagina 30 voor meer informatie.

Kamagurka Vernissage expositie Kruiswegstatiënzondag 9 september · 16.00 - 17.00 uur *kruisherenhotel · vrij entree

Tijdens een bezoek aan de Maastrichtse Sint Servaasbasiliek werd de Belgische kunstenaar Kamagurka – bij het grote publiek bekend van zijn cartoons in NRC Handelsblad – bijzonder getroffen door de beelden van de Kruisweg. Hij besloot dan ook het ritueel van de Kruisweg vanuit zijn eigen filosofische ‘spiegeleikip’-benadering vorm te geven en zijn eigen statiën te ontwerpen. ‘Is stilstaan bij het lijden van Jezus Christus niet evenzeer stilstaan bij het leven zelf?’, vraagt Kamagurka zich af. ‘En bij de zingeving daarvan?’ Kamagurka geeft in zijn Kruiswegstatiën een opvallende rol aan het Kruis, dat per statie steeds groter wordt, terwijl de figuur van Christus (die in glas wordt geblazen) steeds dezelfde afmetingen behoudt. De last neemt zichtbaar en letterlijk toe en bereikt in de twaalfde statie zijn hoogtepunt. * De in de gedrukte versie aangekondigde processie vanaf het Vrijthof

(15.15 uur) en het optreden door Studium Chorale zijn geannuleerd.



zondag 9 september · 15.00 - 16.30 uur Margraten Memorial Concert margraten, netherlands american cemetery and memorial · vrij entree(vertrek bussen vanaf Theater aan het Vrijthof om 14.00 uur, radio-opname

€ 10 · reserveren noodzakelijk)

Limburgs Symfonie Orkest en Brabant Koor o.l.v. Otto Tausk Geert Smits bariton

Giovanni Sgambati Messa da Requiem

In januari 1878 stierf koning Victor Emmanuel II van Italië. De requiemmis (en begrafenis) vond plaats in het Pantheon in Rome. Meteen daarna werd het vijftig jaar lang een traditie om er jaarlijks een requiem uit te voeren. Soms werden bestaande werken uitgevoerd, zoals van Cherubini. Er werden echter ook 23 compositieopdrachten gegeven. In 1896 ging die naar Giovanni Sgambati, vooral bekend als pianist, protégé van Franz Liszt, voorvechter van Wagner in Italië, en dirigent (onder meer van de première van Liszts Dante-Symfonie, ook in Rome). Sgambati’s Requiem werd voor het eerst uitgevoerd in 1901. De gelegenheid was bijzonder, want het was de eerste verjaardag van de dood van de volgende koning, Umberto I, die door een anarchist was vermoord, als wraakactie voor een bloedig neergeslagen revolte in Milaan.Merkwaardig genoeg werd Sgambati’s Requiem vooral geliefd in Duitsland en Nederland, waar het tot de jaren 1920 geregeld werd uitgevoerd. Sindsdien raakte het werk echter in vergetelheid.

Participatieproject ROESzondag 9 september · 15.30 - 16.30 uur locatie nog te bepalen (zie website) · vrij entreeZie pagina 32 voor meer informatie.

zondag 9 september · 15.30 - 16.30 uur Thomas Bloch glasharmonica cellebroederskapel · entree € 7 radio-opname

Thomas Bloch glasharmonica Pauline Haas harp

Het was de vrijmetselaar Benjamin Franklin die de glasharmonica in 1761 sterk verbeterde. Vele componisten, onder wie Mozart, Beethoven, Donizetti en Richard Strauss, schreven muziek voor dit instrument met sterke maçonnieke connecties. En Franz Anton Mesmer bespeelde het zelfs in zijn therapeutische sessies. zo 9

Thomas Bloch © Frederic Godard

50

Siècle des Lumières zondag 9 september · 15.30 - 16.30 uur synagoge · entree € 7

radio-opname

Muziek van o.a. Cristiano Giuseppe Lidarti, Abraham Caceres, Benedetto Marcello en Salomon Rossi

Siècle des Lumières laat een aantal manuscripten herleven die speciaal voor de Portugese Synagoge in Amsterdam werden geschreven, en aldus de lange traditie van riten en rituelen van deze gemeenschap documenteren.

Perceval le Gallois zondag 9 september · 16.00 - 18.15 uur lumière cinema maastricht · entree € 7

Een film van Eric Rohmer (Frankrijk/Italië/West-Duitsland, 1978) Frans gesproken. Engels ondertiteld. Met Fabrine Luchini, André Dussollier, Arielle Dombasle

Evenals Die Zauberflöte is ook Perceval le Gallois een initiatieverhaal. Perceval biedt zijn diensten aan bij koning Arthur in de hoop te worden opgenomen onder de Graalridders. Daartoe moet hij de codes van het ridderschap leren,

de liefde kennen, een beter mens worden. Perceval is een verfilming van de 12de-eeuwe ridderroman van Chrétien de Troyes, die als een van de eersten schreef over de Heilige Graal en het Ronde Tafel genootschap. Rohmer gebruikt de tekst van de Troyes letterlijk, door hemzelf vertaald in modern (doch archaïsch) Frans.

Moments rituels zondag 9 september · 17.00 - 17.30 uur stadhuis · vrij entree radio-opname

Gérard Grisey Anubis, Nout voor contrabasklarinet Ton-That Tiêt Moments rituels II voor 12 saxofoons

Ernesto Molinari contrabasklarinetm.m.v. Saxofoonklas Conservatorium A’dam o.l.v. Arno Bornkamp

In het tweedelige werk Anubis, Nout refereert Grisey aan het Egyptische Dodenboek. Anubis, met het hoofd van een zwarte jakhals, is god van de onderwereld. Als patroon van de balsemers, het ritueel waardoor Osiris opnieuw tot leven komt, ziet hij toe op de overgang van deze wereld naar het hiernamaals. Nout is de godin van de hemel, die elke avond de zon opslorpt en elke ochtend nieuw leven geeft. In de muziek contrasteert de gewelddadige dood (Anubis) met de troostende, moederlijke dood (Nout). De Vietnamese componist Ton-That Tiêt studeerde in Parijs bij onder anderen André Jolivet. In zijn muziektaal vermengt hij oosterse en westerse tendensen.


Anubis

Portugese Synagoge in Amsterdam


zondag 9 september · 17.00 - 17.45 uur Menno van Delft clavichord keizerzaal sint servaasbasiliek · entree € 7Dit concert ook om 14.15 uur, zie pagina 47. radio-opname

zondag 9 september · 18.00 - 19.00 uur De Horlawerkplaats intro in situ · entree € 15Zie pagina 31 voor meer informatie.

zondag 9 september · 18.00 - 19.00 uur Severin von Eckardstein piano sint janskerk · entree € 11 radio-opname

André Jolivet 5 Danses rituelles Alexander Skrjabin Sonate nr.7 ‘Messe blanche’ Federico Mompou Charmes Richard Wagner Karfreitagszauber uit ‘Parsifal’Claude Debussy Et la lune descend sur le temple qui fut (Images II, 2)

‘Ik probeer de muziek haar oorspronkelijke, oude betekenis terug te geven, toen zij de magische en bezwerende uitdrukking was van de religiositeit van menselijke groepen.’ Zo zag Jolivet zijn opdracht als componist. De Danses rituelles behoren tot zijn meest ‘primitieve’ werken en herinneren aan Stravinsky’s Sacre. Skrjabin gaf zelf de bijnaam ‘Messe blanche’ aan zijn Zevende en favoriete sonate, die hij ook als een ritueel uitvoerde. In 1882 voltooide Wagner het ‘Bühnenweih-festspiel’ Parsifal. Een van de meest betoverende taferelen daaruit is Karfreitagszauber, waarin Parsifal – ‘de reine dwaas, door medelijden wetend’ – op Goede Vrijdag tot koning van de graalridders wordt gewijd.

zondag 9 september · 20.00 - 21.15 uur Fiesta Criolla onze lieve vrouwebasiliek · entree € 18 SLOTcONcErT

Ensemble Elyma o.l.v. Gabriel Garrido live radio-uitzending

Ter afsluiting muzikaal vuurwerk uit de Latijns-Amerikaanse barok. Aan de hand van villancicos en salve van Roque Jacinto de Chavarria (1688-1719) wordt het grote feest ter ere van de Maagd van Guadalupe (beschermheilige van Mexico en heel Latijns-Amerika), zoals het in 1718 gehouden werd in de Kathedraal van La Plata (tegenwoordig Sucre), gereconstrueerd. Onze-Lieve-Vrouw van Guadalupe zou voor het eerst in 1531 zijn verschenen aan een bekeerde Azteek. De wonderen die aan haar verschijning zijn verbonden, maakten zo’n indruk dat in de tien daaropvolgende jaren zo’n acht miljoen Indianen zich lieten dopen. Met zijn twintig miljoen bedevaartgangers per jaar vormt Guadalupe het grootste mariale heiligdom ter wereld. zo 9

Severin von Eckhardstein © Shane Shu

Processie ter ere van de Maagd van Guadalupe in Puerto Vallarta, Mexico

52 RANDPROGRAMMERING & FESTIVALSCHEMA

Expositie Academie Beeldende Kunsten donderdag 6 t/m zondag 9 september · theater aan het vrijthof · vrij entree

Studenten van de Academie Beeldende Kunsten Maastricht overzien dertig jaar Musica Sacra Maastricht. Aan de hand van vier installaties benaderen ze op eigenzinnige wijze de thematiek van Riten & Rituelen.

De aandacht van God (Allah, Wendé, Ammah) zaterdag 8 september · 13.00 - 14.00 uur · kleine gracht 9a · entree € 5

Lezing door Zénabou Bansé. Over de hele wereld beoefent de mens rituele handelingen om de aandacht van God te vragen. Zowel in de katholieke traditie als bij de Afrikaanse stammen wordt gebruik gemaakt van sym-bolisch geladen objecten om contact te leggen met het hogere. Welke overeenkomsten vertonen het Mariabeeld en een Afrikaanse fetisj? Welke betekenis hebben Afrikaanse maskers? De lezing biedt een unieke kans om achter Maastrichtse muren een glimp op te vangen van een onverwacht authentiek Afrika in de privécollectie van kunsthistoricus Justin Barthels.

donderdag 6 vrijdag 7 09.00

10.0010.15

11.3012.00

13.0013.1513.3013.4514.0014.1514.3014.4515.0015.1515.3015.4516.0016.1516.3016.4517.0017.1517.3017.4518.0018.1518.3018.4519.0019.1519.3019.4520.0020.1520.3020.4521.0021.1521.3021.4522.0022.1522.3022.4523.0023.1523.3023.4500.00

09.00

10.0010.15

11.3012.00

13.0013.1513.3013.4514.0014.1514.3014.4515.0015.1515.3015.4516.0016.1516.3016.4517.0017.1517.3017.4518.0018.1518.3018.4519.0019.1519.3019.4520.0020.1520.3020.4521.0021.1521.3021.4522.0022.1522.3022.4523.0023.1523.3023.4500.00

ROES

locatie ntb 32

FESTIVALOPENINGSYMPOSIUM StravinskySacraliteit in hetpublieke domein Theater aan het Vrijthof 32

metLieke WijniaMartin HoondertKoert van der Velde CathédralesHendrik van der Veere

Sint Servaasbasiliek 33

Shugendô Now vertrek Theater aan het Vrijthof The Daily Routine The Dybbuk vertrek Theater a/h Vrijthof

Woonzorgcentrum De Beyart 33

Muziek uit de logeTheater aan het Vrijthof 28 Lumière Cinema Maastricht 29 Souvenirs d’amour Souvenirs d’amourInxisition Inxisition ROES Christus Lumière 34 Hemelvaartkerk

Karyôbinga Shômyô Heilig Hart van Jezuskerk 29 Theater aan het Vrijthof 34 35

Toneelacademie 30 Kenkyûkai The Turin Horse Toneelacademie 35 locatie ntb 35

Sint Janskerk 30

Karyôbinga Shômyô Schola Maastricht Kenkyûkai De Horla De Horla

Lumière Martinuskerk 36

Cinema Werkplaats Werkplaats Intro in situ 31 Maastricht Intro in situ 37 Sint Janskerk 36

35

• muziek

• muziektheater

• theater en dans

• film

• liturgie

• lezing/inleiding

• expositie

• wandeling


zaterdag 8 zondag 9

zaterdag 8 september · 13.00 - 14.00 uur en 16.00 - 17.00 uur Rondleiding schatkamersonze lieve vrouwebasiliek · entree € 5zondag 9 september · 14.00 - 15.00 uur en 15.30 - 16.30 uursint servaasbasiliek · entree € 5

Rondleidingen langs rituele objecten uit de Maastrichtse schatkamers.

zondag 9 september · 14.30 - 17.00 uur Fanfare St. Cornelius Borgharenstadspark (de boompjes) · vrij entree o.l.v. Wilfred Sassen

Elke zondag van 3 juni tot en met 16 september treden amateurmusici, professionals en gezelschappen uit de hele euregio op in het stadspark. Met deze concerten blaast Tout Maastricht een lang vervlogen traditie nieuw leven in. Want al in 1883 gaf het Maastrichts Stedelijk Orkest, de voorloper van het LSO, zijn eerste concert in het stadspark. Ruim 125 jaar later nemen diverse harmonieën, fanfares en ensembles uit Maas-tricht en de Euregio het stokje over.

09.00

10.0010.15

11.3012.00

13.0013.1513.3013.4514.0014.1514.3014.4515.0015.1515.3015.4516.0016.1516.3016.4517.0017.1517.3017.4518.0018.1518.3018.4519.0019.1519.3019.4520.0020.1520.3020.4521.0021.1521.3021.4522.0022.1522.3022.4523.0023.1523.3023.4500.00

09.00

10.0010.15

11.3012.00

13.0013.1513.3013.4514.0014.1514.3014.4515.0015.1515.3015.4516.0016.1516.3016.4517.0017.1517.3017.4518.0018.1518.3018.4519.0019.1519.3019.4520.0020.1520.3020.4521.0021.1521.3021.4522.0022.1522.3022.4523.0023.1523.30

Echo van Eeuwigheid Theater aan het Vrijthof 45

Hoogmis Hoogmis

OLV Basiliek 45 Eredienst

Sint Servaasbasiliek 45

Slagwerk Den Haag Sint Janskerk 45 Wandeling La Clé des Okuribito

Timmerfabriek 38 Margraten Champs (Departures)

vertrek Theater

Lumière 46

The Orlando Consort De aandacht van God Rondleiding Schatkamer The Cusp of Magic aan het Vrijthof

Lumière 46

Zénabou Bansé Theater aan het Vrijthof 47 TrollflöjtenKapel Zusters onder de Bogen 38 Kleine Gracht 9a 52 Onze Lieve Vrouwebasiliek 53 (Die Zauberflöte) Rondleiding 45 Menno van Delft Schatkamer KamerkoorStudium Chorale De cobre y lunares clavichord M’tricht flamenco Keizerzaal 47 Servaasbasiliek 53 Kapel Zusters o/d Bogen 48 Lumière Inxisition Cinema MargratenMatthiaskerk 39 Sint Janskerk 38 Maastricht 47 Memorial Rondleiding Thomas Siècle des ROES Concert Toneelacad. 48 Schatkamer Bloch LumièresLe Sette Chiese The Daily Routine ROES Rondleiding Perceval Cellebroeders- Schatkamer le Gallois Servaasbasiliek 53 kapel 49 Synagoge 50 locatie ntb 49 Margraten 49

Woonzorgcentrum De Beyart 40 Kruiswegstatiën KamagurkaTheater aan het Vrijthof 40 locatie ntb 40 OLV Basiliek 53 Kruisherenhotel 48

Moments rituels Menno van Delft · clavichord Stadhuis 50

De Verzegelde Engel Keizerzaal Sint Servaasbasiliek 51

De Horla Lumière Cinema Maastricht 50 Severin von De Horla Theresiakerk 41 Eckardstein · piano Een vroeg-romeinse misWerkplaats Intro in situ 41 Sint Janskerk 51 Werkplaats Intro in situ 51

The Daily Routine Onze Lieve Vrouwebasiliek 41

Woonzorgcentrum De Beyart 41 Ovsyanki (Silent souls) SLOTCONCERTRussische Rituelen Fiesta Criolla

Lumière Cinema Maastricht 42 Inxisition

Sint Servaasbasiliek 42 Onze Lieve Vrouwebasiliek 51

Seppuku (Harakiri) Toneelacademie 42

13.0.0.0.0. Het Einde der Tijden Karyôbinga Shômyô Kenkyûkai De Horla Lumière

Theater aan het Vrijthof 43 Cinema Werkplaats Maastricht Intro in situ 44 Sint Janskerk 44

43

54

Marijn Veeders, grafisch ontwerpster in opleiding, nam vorig jaar als een

van de studenten van de Academie Beeldende Kunsten Maastricht deel

aan het kunstproject in het kader van de thematiek ‘De Vreugde der Wet’.

Een terugblik en gesprek over de zoektocht naar diepgang en inhoud.

Marijn Veeders

Marijn, hoe belangrijk is het als beginnend kunstenaar

om een bijdrage te leveren aan een festival als Musica

Sacra Maastricht?

Tegenwoordig kiezen culturele instellingen vaker voor de bekendere bureaus en wordt er weinig gekeken naar wat nieuw talent op tafel kan leggen. Daarom ben ik blij dat Musica Sacra Maastricht dit wel doet. Ik vind het daarnaast bijzonder dat je de kans krijgt om iets van jezelf te laten zien door met zo’n thema aan de slag te gaan. Door ermee bezig te zijn, word je gedwongen om na te denken over dergelijke materie. Sowieso vind ik het mooi als je met een opdracht een bepaalde diepgang kan bereiken. We krijgen momenteel vooral commerciële opdrachten en daarom sprong dit project er voor mij wel uit. Grafisch ontwerper is een vrij commercieel beroep en soms heb je, vanuit een kunstenaarsperspectief, moei-te met de oppervlakkigheid van de reclamewereld.

Is sacraliteit een begrip waar jij als kunstenaar eerder mee

bent geconfronteerd?

Eigenlijk associeer ik sacraliteit vrij snel met geloof, ook al weet ik dat Musica Sacra Maastricht het in een bredere context plaatst. Ik denk dat de jaarlijks wisselende thema-tiek, die gerichter is, me meer aanspreekt dan de over-koepelende thematiek van sacraliteit. Wij hebben de thematiek van vorig jaar voornamelijk vanuit de invals-hoek van de beeldende kunststromingen benaderd. Als je een tijdje met die thematiek hebt gewerkt, ga je inzien dat iedereen zich erdoor aangesproken kan voelen.

Hoe zou je sacraliteit omschrijven?

Als ik dan termen moet noemen, denk ik echt aan geloof, aan verhevenheid. Misschien ook stilstaan bij iets, door-dacht te werk gaan en niet zomaar lukraak iets doen of handelen.

Wat wil je via je werk bij toeschouwers teweegbrengen?

Je wilt mensen aan het denken zetten. Denkstof geven. Ik denk dat mensen nogal ongevoelig zijn tegenwoordig. Er zijn zo veel prikkels, mensen hebben zo veel stimulans nodig om überhaupt iets te ervaren; je moet echt met iets heel sterks komen om hen nog te raken. Wat dat betreft is het best moeilijk geworden voor beeldend kunstenaars om een reactie uit te lokken; vandaar dat werk soms heel controversieel is. Soms zelfs zo erg dat het haast plat wordt. Ik probeer altijd mijn persoonlijkheid, visie of mening in mijn werk door te laten schemeren. En dan hoop je natuurlijk dat mensen zich daarmee kunnen identificeren. Dat het herkenbaar is. Want ik denk dat

door Elsbeth Willemsmasterstudent Cultuurwetenschappen aan de Universiteit Maastricht

Tentoonstelling studenten ABK tijdens festival van 2011, © Kiet Huong

Marijn Veeders


dat ook ook de reden is waarom mensen zich door een bepaald werk geraakt voelen. Het raakt iets in hen, ze voelen zich aangesproken door iets wat ze zien in zo’n werk. Iets waar ze zelf ook mee bezig zijn. Geloof is een goed voorbeeld. Dat leeft wel bij mensen, ook al is niet iedereen daar tegenwoordig nog zo bewust mee bezig.

Wat kan kunst betekenen in deze van stimuli doordron-

gen maatschappij?

Ik zie kunst als een manier om in de banaliteit van alledag een diepere gelaagdheid en esthetiek aan te tonen, deze bloot te leggen en uit te vergroten. In veel alledaagse dingen zit een bepaalde diepgang die mensen echter vaak niet meer zien. En het is nou net een sterk punt van

goede kunstenaars dat ze het alledaagse uitvergroten en daar de schoonheid van presenteren. De voorstelling Experimentum Mundi die ik vorig jaar tijdens Musica Sacra Maastricht heb gezien [een voorstelling met zestien handwerkslieden die een muzikale compositie vormen door een uur lang routineus maar zorgvuldig arbeid te verzetten, hetgeen uitmondt in de voltooiing van hun product zoals een muurtje, een wijnvat of pasta, red.] vond ik heel interessant. Mensen horen daar aanvankelijk geen muziek in of zien er niks anders in dan het alle-daagse, omdat het heel gewone en vanzelfsprekende handelingen zijn. Dat vind ik knap, als je uit die alledaagse dingen de schoonheid zichtbaar kan maken. Dat probeer ik zelf ook na te streven in mijn werk.

Soms voel je dat een plaats, een plek waar je je bevindt, helemaal klopt. Dat je daarmee méér kunt. Die ervaring had ik ook toen ik logeerde in Maastricht in het Kruisherenhotel en fantaseerde over mijn komende expositie hier. Deze stad, dit hotel – het voelde goed en veelbelovend. Enkele maanden later was ik terug om inspiratie op te doen. Want dat stond vast voor mij: het moest een expositie worden die zijn wortels ferm in Maastricht heeft. Het was een mooie dag, we liepen de hoek om van het hotel, recht in de armen van (de) Sint Servaas. Daar kostte het weinig moeite om onder de indruk te raken van alle religieuze kunstwerken. Zelfs voor mij, als niet echt religieus mens. Zo veel eeuwenoud vakmanschap, zo veel liefde

voor het sacrale – ongelooflijk. Ik herinner me hoe we op het punt stonden om de kerk weer uit te lopen, toen ik aan de pilaren de bijna onopvallend geplaatste kruisweg ontdekte. En erdoor werd geraakt. Het voelde aan als een zeer speciale vondst, dat schitterende, dramatische ‘strip’verhaal dat van pilaar tot pilaar gaat. En direct wist ik: op mijn manier zou ik er een hedendaags verhaal van maken, in mijn beeldtaal dat merk-waardige verhaal uitdrukken. Terug in het hotel maakte ik de eerste schetsen. En toen wist ik het zeker: dit wordt een zeer speciale expositie. Eigenlijk een zoals ik nog niet eerder heb bedacht en gemaakt. Het is dan ook nauwelijks toeval dat de opening ervan samenvalt met de 30ste editie van Musica Sacra Maastricht. Soms denk ik dat het zo heeft moeten zijn, als de uitkomst van een sacrale optelsom.

Op zondag 9 september wordt de tentoonstelling van de Kruiswegstatiën

van Kamagurka in het Kruisherenhotel geopend, zie pagina 48.

Heilige inspiratie in Maastricht (waar anders)

door Kamagurka

Kamagurka © Merlin Daleman

Ook dit jaar verzorgen studenten van de Academie Beeldende Kunsten Maastricht een tentoonstelling tijdens het

festival, te zien in het Theater aan het Vrijthof van donderdag 6 t/m zondag 9 september.

56

Barnett Newman The Stations of the Cross - First Station (1958)


Nadat de spiritualiteit van kunstenaars lang werd weggemoffeld (Malevich), wordt die nu soms overdreven (Warhol). Zocht God zijn toevlucht in het museum?

Kunst en geloof,

het museum als tempel

De uitdrukking ‘het kind met het badwater weggooien’ krijgt bij filosoof Alain de Botton, in zijn vorig jaar verschenen Religie voor atheïsten, een geheel nieuwe lading. ‘Nadat Friedrich Nietzsche God dood had verklaard hebben wij, verdoold geraakte seculieren, meteen maar het hele schip der religie laten zinken’, aldus De Botton. Dat vindt hij doodzonde. In zijn boek breekt hij een lans voor herwaardering en

soms ook hergebruik van aan religie verklonken ‘nuttige en aantrekkelijke aspecten’.Zelf atheïstisch opgevoed, inclusief een door zijn ouders luid beleden dédain jegens gelovigen, betreurt De Botton het dat hij in één moeite de ‘muziek, gebouwen, gebeden, rituelen, feesten, pelgrimstochten, gemeenschappelijke maaltijden en verluchte manuscripten’ in de ban had gedaan. Dat wil hij nu anders, en beter.Het pleidooi van De Botton brengt het onderscheid in herinnering dat vaak wordt gemaakt tussen twee typen ongelovigen. Het eerste type, onsympathiek gezegd de triomfantalisten, volhardt stoïcijns en onbeschroomd en bij gelegenheid ook fanatiek dat God toch echt niet bestaat. Ooit wonden zij zich op over de naïevelingen die wel bleven geloven, nu moeten ze erom grinniken.Het tweede type betreurt het dat God niet bestaat – de sentimentalisten. Schokschouderend erkennen dat God een verzinsel is van naar het Hogere snakkende mensenkinderen, maar intussen wel omfloerst genieten van de Matthäus-Passion en de fresco’s van Giotto. Zo bezien is De Botton sentimentalist.

door Joost Zwagerman

58

Met een iets welwillender houding is het eerste type een streng en consequent debater die er oprecht van overtuigd is dat anderen die wél geloven heel wat beter af zijn indien zij van dit geloof afvallen. En is het tweede type een gevoelige natuur die, zelf ongelovig, zijn ge-lovige medemens met een soort seculier-oecumenisch gebaar de hand drukt. Religie voor atheïsten is de boek-geworden variant op die heus wel oprechte maar vaak ook licht zweterige handdruk.Ik meen dat Ronald Plasterk claimt de term ‘ietsist’ te hebben uitgevonden, om de mens te betitelen die God heeft afgeschreven maar wél in iets hogers, verhevens, subliems gelooft, of wil geloven. Maar hoe noem je de mens die evenmin een boodschap heeft aan ‘het hogere’, maar die wel kan en wil genieten van alles wat gemaakt is uit naam daarvan? Verstekelingen op Fregat God/Boeddha/Krishna/Allah?Lastige vraag.

Nog lastiger is de knoop waarin atheïstische hardliners raken wanneer ze hun hechting aan het werk van religieus geïnspireerde kunstenaars toelichten. Theodor Holman vond ‘iedere christenhond een misdadiger’, maar zijn favoriete Nederlandse schrijver is de tot het katholicisme bekeerde Gerard Reve, naar Holmans eigen maatstaf toch een christenhond in het kwadraat, namelijk een late bekeerling.Tegelijk zijn velen op een iets minder radicale manier bekneld door de Holman-knoop. In Religie

voor atheïsten ruimt De Botton een apart hoofdstuk in voor kunst, waarin hij al snel aanstipt dat musea ‘de leemten opvullen die door de teloorgang van het geloof zijn ontstaan’. Hij constateert dat musea ‘in veel landen uitdrukkelijk zijn ingericht als seculiere instellingen waar religieuze kunst (tegen de wensen van de makers in) ontdaan van haar theologische context kan worden bewonderd.’Die constatering is al zo vaak gedaan dat ze een open deur is geworden. Maar in diezelfde musea staat vaak een twééde deur open, die De Botton over het hoofd ziet. De tocht die de twee openstaande deuren veroorzaken is een door een al dan niet bestaande God aangeblazen orkaan. Midden in die orkaan staat de om de teloorgang van religieuze waarden sippende De Botton – en voelt gek genoeg geen zuchtje wind. Gefixeerd op christelijke kunst uit vroeger eeuwen slaat hij alle religieus geïnspireerde kunst vanaf het modernisme over. Moderne kunst is voor hem synoniem aan seculiere kunst, basta.

Lijntje naar GodVoor veel kunsthistorici is Malevich’ Zwart vierkant een beslissend meesterwerk dat de opkomst van de historische avant-garde in de kunst markeert. Maar dat Malevich met dit suprematistische werk een lijntje naar God uitwierp, wordt gewoonlijk weggemoffeld. Toch noemde Malevich zijn zwarte vierkant ‘Het gelaat van God’. De dadaïst (en late bekeerling) Hugo Ball omschreef Kandinsky en Picasso ‘niet [als] schilders, maar priesters […], scheppers van een nieuw paradijs’. Van Kandinsky zelf is het pamflet Über das Geistige in der Kunst, waarbij ‘Geistig’ jarenlang ten onrechte is vertaald als ‘vergeestelijkt’, terwijl Kandinsky refereerde aan het spirituele.Talrijk zijn de (al dan niet verstokte) godszoekers, reikers naar het Allerhoogste, bekeerden, spiritueel aangeraakten, fanatiek schilderende mystici en zelfbenoemde transcendentalisten.

Kunst en geloof, het museum als tempel

Kasimir Malevich Zwart vierkant (1913)


In de kunst van eind 19de en 20ste eeuw. Neem enkele sleutelfiguren uit de Nederlandse pre-moderne en moderne kunst. Domineeszoon Van Gogh was hulppredikant in Engeland en bracht het er als dominee in België niet goed af voordat hij zich tot de schilderkunst wendde – maar ook in die jaren ging de worsteling met het doek gelijk op met de worsteling met de Heere. Mondriaan hechtte evenzeer aan strenge geometrie in zijn werk als aan streng beleden theosofie. Jan Toorop bekeerde zich in 1905 tot het katholicisme. Decennia later vergeleek Bert Schierbeek een optreden van Lucebert met zenboeddhisme.In de Verenigde Staten roerden zich in de jaren vijftig en zestig de Abstract Expressionisten, en naarmate deze kunstenaars meer en meer tot de canon zijn gaan behoren, wordt ook hun re-ligieuze geïnspireerdheid steeds sterker benadrukt. Ad Rheinhardt beperkte zich na 1953 tot

het maken van zwarte monochromen en vergeleek het aanschouwen van een zwart schilderij met het proces van zenmeditatie. De befaamde verticale strepen in de kleurvlakken van de abstract-expressionist Barnett Newman waren naar eigen zeggen geïnspireerd op kabbalistische teksten. Titels van Newman als Cathedra en Stations of the Cross zouden verwijzen naar radicale transcendentie. In de recent verschenen studie Kunst van hemel en aarde van hoogleraar esthetica Wessel Stoker belichamen deze twee werken van Newman ‘het zwijgen van een onbereikbare God’.Van alle abstract-expressionisten verleidt het werk van Mark Rothko tot de grootst denkbare woorden als het gaat om godzoekerij, spiritualiteit en ‘radicale transcedentie’. Maar misschien volstaat het nuchtere feit dat Rothko eind jaren zestig de opdracht aanvaardde om schilderijen te maken voor een nieuw te bouwen achthoekige kapel in Houston, bij de opening waarvan in 1971 religieuze leiders aanwezig waren van het protestante, katholieke, islamitische, grieks-orthodoxe en joodse geloof.Wie in de catacomben van de religieuze aspecten van het werk van deze (en andere) kunstenaars wil afdalen, heeft aan Stokers Kunst van hemel en aarde een perfect geïnformeerde reisgids. Tegelijk wekt de subtitel enige verbazing: ‘Het spirituele bij Kandinsky, Rothko, Warhol en Kiefer’. Bij drie van deze vier kunstenaars zoemt het woord spiritualiteit al jaren als een hommel rond hun oeuvre. Maar Andy Warhol en spiritualiteit? De koning van de pop-art associëren we met fixatie op massacultuur, opzettelijk zielloos gereproduceerde instant-kunst en een even onbekommerde als verveelde fascinatie voor alles wat met glamour en roem te maken heeft. Maar spiritueel?

DubbellevenAkkoord, uit de vele Warholbiografieën is inmiddels bekend dat de man die op doordeweekse dagen vanuit zijn Factory temidden van een claque van assistenten en wannabe’s zijn pop-art bedreef, jaar in jaar uit elke zondag met zijn moeder Julia ‘de Heilige’ bezocht: een katholiek die voor de meeste van zijn vrienden in the

closet bleef. Dit dubbelleven maakt zijn kunst nog niet meteen spiritueel. Maar in 1999 verscheen van Jane

De koning van de pop-art associëren we met fixatie op massacultuur, opzettelijk zielloos gereproduceerde instant-kunst…

Rothko Chapel, interieur (1969)

60

Daggett Dillenberger het boek met de spectaculaire titel The Religious Art Of Andy Warhol. Dillenberger verdiepte zich in Warhols vele remakes van Leonardo da Vinci’s Laatste Avondmaal, en concludeerde dat die meer waren dan reconstructies van een historisch iconografisch kunst-werk: het was tevens Warhols geloofsbelijdenis, uitgedrukt in pop-art-beeldtaal.In Hemel en aarde onderschrijft Stoker die conclusie. Hij noemt Warhol ‘een spirituele business-kunstenaar’ en prijst hem omdat zijn remake van The Last Supper in zeker opzicht ‘de spiritu-aliteit […] direct verbond met de zorgen van alle dag’. Warhol democratiseerde niet alleen de kunst en de reproduceerbaarheid ervan, maar ook maakte hij een spiritueel besef toegankelijk voor de op consumptie toegesneden kleinburger. Door het verschil tussen hoge en lage kunst op te heffen, maakte Warhol een eind aan het vastgeroeste idee dat spiritualiteit alleen gegeven is aan fijnbesnaarde figuren: ‘Hij verbindt de wereld van de massamens, de wereld van de consumptie en commercie nauw met zijn christelijke spiritualiteit.’

Stoker moet zich bewust zijn geweest dat hem een vorm van wensdenken zou kunnen worden verweten, en daarom beroept hij zich op de toespraak die Picasso-biograaf John Richardson hield bij Warhols begrafenis: ‘Ik zou willen herinneren aan een kant van zijn karakter die hij verborg: de spirituele kant. Degenen van u die hem kenden in situaties die het tegendeel van spiritueel waren, kunnen verrast zijn dat zo’n kant bestond. Maar die was er wel en het is de sleutel tot de psyche van de kunstenaar.’Voor minder deed Richardson het niet.Warhol ingelijfd bij spiritueel ‘aangeraakte’ kunstenaars als Kandinsky en Mark Rothko – er moeten zich nu meerdere kunstenaars tegelijk omdraaien in hun graf. Rothko bijvoorbeeld beschouwde Warhol als de talentloze hogepriester van het banale. Onder het baldakijn van de spiritualiteit passen kennelijk kunstenaars van velerlei pluimage, en het wachten is nu nog op degene die er geen been in ziet om Jeff Koons en Damien Hirst met een paar flinke essayistieke elleboogstoten onder dat baldakijn te duwen. De schedel van Hirst! Al die diamanten waarmee die schedel is ‘toegedekt’: geven die diamanten niet een soort licht dat we Licht moeten noemen, en tilt dat Licht ons niet op uit een van God gespeend tranendal waaruit we alleen maar kunnen ontsnappen dankzij de spirituele geste van multimiljonair Hirst? Het is maar een suggestie.Gegeven het groeiend aantal spiritueel geachte moderne kunstenaars dringt zich de gedachte op aan Geert Maks Hoe God verdween uit Jorwerd. Waar vroeg God asiel aan nadat hij uit het Friese dorpje was verdwenen? We weten: in vermomming en onder schuilnaam waart Hij rond in talloze musea van moderne kunst. In Religie voor atheïsten oppert De Botton het idee om sommige musea seculiere tempels te noemen. De uit Jorwerd verdwenen God zal instemmend knikken.

Kunst en geloof, het museum als tempel

Andy Warhol The Last Supper - Double Image (1986)

Dit artikel verscheen op 4 april van dit jaar in de Volkskrant en is overgenomen met toestemming van de auteur.


De Engelse regisseur Peter Brook besluit zijn essay over The Holy Theatre met een beschrijving van een voodoo-ritueel. Deelnemers verzamelen zich rond een paal die een verbinding vormt tussen aarde en hemel. Via die paal worden de goden uitgenodigd om vanuit Afrika naar Haïti af te reizen. De deelnemers weten precies wanneer de goden aangekomen zijn: dat gebeurt als de eerste deelnemer aan het

ritueel in trance gaat. Op dat ogenblik dalen de goden in zijn lichaam af. Via hem kunnen de deelnemers rechtstreeks met hen praten. Dat is de zin van het ritueel: terwijl goden doorgaans onzichtbaar en dus onaanspreekbaar zijn, maakt het ritueel op een praktische manier contact mogelijk. Brook verduidelijkt met dit verhaal hoe de drang van een groep mensen om de ervaring van het ‘heilige’ te bereiken en tot uitdrukking te brengen tot een spontaan en gedeeld ritueel leidt. De vorm gaat niet vooraf aan de ervaring, maar ontstaat er tegelijk mee, valt er als het ware mee samen. Dat vermogen, stelt Brook spijtig vast, zijn we in het Westen al lang verloren, en het blijkt heel moeilijk, zeker in het theater, om nieuwe rituelen te verzinnen die ons toelaten contact te maken met ‘het heilige’.

Dat verlies is de uitkomst van een lang proces, waarin het theater zelf een belangrijke rol ge-speeld heeft. In het Frankrijk van Louis XIV werd het hele maatschappelijk bestel gedragen en gesymboliseerd door plechtige, theatrale vertoningen. Ook het religieuze leven werd erdoor aangestoken. De misviering werd steeds meer een theaterstuk. De priester werd geprezen omwille van zijn individuele talenten als redenaar. Hij werd niet langer gezien als het medium dat Hemel en Aarde verbindt, een positie waarin zijn individuele kwaliteiten er principieel niet toe doen. Dat is wel het geval als de priester een vertolker en redenaar wordt: ook al ‘verdwijnt’ de acteur of de redenaar achter zijn rol, zijn individuele prestatie doet er wel degelijk toe. Velen zagen deze ontwikkeling met argusogen aan. Als het redenaarstalent van de priester immers de kwaliteit van de viering bepaalt, wat is dan nog de intrinsieke waarde van de viering? Dat de ‘waarheid’ van de godsdienst slechts zo groot is als haar inkleding? Dat het dus een lege, zij het mooi versierde, doos is?

De Belgische architect en criticus Pieter T’jonck is specialist op het gebied van theater, dans en architectuur. Hij publiceerde in vele dagbladen en tijdschriften en schreef voor de Vlaamse klassieke radiozender Klara. Als adviseur is hij verbonden aan de Amster-damse theaterschool DasArts en gaf hij workshops theater- en danskritiek in Amster-dam, Brussel en Wenen. Pieter T’jonck woont en werkt in Leuven.

Sacraal theater:

voorbij de grote gebarendoor Pieter T’jonck

62

Die ontwikkeling ging hand in hand met een andere verschuiving in de ervaring van de werke-lijkheid die zich op precies hetzelfde ogenblik voordeed. Descartes’ denkbeeld ‘Cogito ergo sum’ duidt op een fundamenteel nieuwe verhouding van het individu tot de wereld. Het subject, dat geen vorm of maat heeft, komt te staan tegenover een wereld die louter vorm en materie, uitgebreidheid is. Het subject staat tegenover een objectieve wereld die in principe volledig te doorgronden is. Daar is geen plaats voor het ‘heilige’, het transcendente. Dat kan zich enkel binnen het subject openbaren. Al wat daarover gezegd of getoond wordt, verschijnt nu als een teken dat in de plaats komt te staan van het eigenlijke ding. Hoe meer woorden er aan vuil gemaakt worden, hoe meer het zich lijkt terug te trekken, tot er alleen maar een carnaval van zinloze tekens overblijft. In The Holy Theatre stelt Brook inderdaad vast dat de moderne mens dan wel lijdt onder dit verlies, en niets liever zou willen dan een of ander ‘heilig moment’ te beleven in het theater (of op welke andere plaats dan ook), maar dat dit meestal enkel gewichtigdoenerij, misplaatste plechtigheid en loze rituelen oplevert. Hij stelt vast dat we vruchteloos grijpen naar oude rituelen en vormen omdat we klaarblijkelijk het vermogen verloren zijn om er nieuwe te verzinnen die ontstaan uit een levende ervaring. Elke keer weer blijkt dan hoe snel die oude vormen door te prikken zijn.

Toch blijven theatermakers zoeken naar mogelijkheden om al wat ons overstijgt, al wat voorbij concrete objectieven verwijst naar een diepere zin, zichtbaar te maken. Hun grootste obstakel is echter dat theater als medium historisch en praktisch verbonden is met praktijken en opvat-tingen die tegengesteld zijn aan dat streven. Ze werken met middelen die maar al te vatbaar en herkenbaar zijn. Theater wordt gemaakt met lichamen van levende mensen, en het valt ons moeilijk om te zien hoe het goddelijke zich daarin zou manifesteren of zou neerdalen, tenzij dan als een farce. We kunnen ons verlustigen in griezelfilms als The exorcist. Daar verschijnt het goddelijke in de vorm van zijn tegendeel, de duivel, en wel als een aanfluiting van of een overmaats en lachwekkend, maar toch huiveringwekkend beeld van wat ons ontsnapt. Het verschil tussen theater en muziek illustreert overduidelijk waar het probleem zit. Muziek is onmiddellijk aanwezig in onze ervaring, maar is tegelijk altijd ‘afwezig’, onzichtbaar. De muzikant en zijn instrument kunnen wel bewondering afdwingen voor hun prestatie, maar toch komt het ons vaak voor dat de muziek bezit neemt van de muzikant. Hij wordt transparant in de mate dat hij naar het diepste wezen van het kunstwerk, en via die weg ook de onderliggende ervaring grijpt en die aanwezig stelt. Kom daar maar om in theater.

Is er dan geen uitweg uit deze impasse? Dat is in elk geval niet Brooks conclusie. Wel ziet hij de weg naar het ‘heilige theater’ bezaaid met angels en voetklemmen. Antonin Artaud, zo merkt hij op, schetste in zijn teksten over het ‘Theater van de wreedheid’ de theoretische mogelijkheid om voorstellingen te maken die op een verschroeiende manier inbreken in de ervaring van de toeschouwers. Daarbij wordt de acteur het medium dat onvermoede krachten kanaliseert. Hier worden de hoogste eisen gesteld aan de vertolker. Die moet zichzelf bij wijze van spreken opbranden, zich volledig verliezen in een extatisch ritueel. Maar hoe gaat dat in zijn werk? Artaud zelf is er nooit toe gekomen om zijn ideeën in de praktijk te brengen. Volgelingen probeerden het, met elk denkbaar schokeffect. Dat leidde vaker wel dan niet tot een verraad van Artauds teksten. Brook stelt vast dat andere theatermakers, zoals Samuel Beckett, Merce Cunningham of Jerzy Grotowski, in hun extreme concentratie en toewijding aan een veelei-sende praktijk vaak veel dichter bij ‘het heilige’ kwamen. Hoe meer ze zich meten met wat onmogelijk en onbereikbaar lijkt, hoe meer ze de blik openen voor dat onbereikbare, het impliciet zichtbaar maken.

Sacraal theater: voorbij de grote gebaren


Algemene regels bestaan daar niet voor. Er is niet één manier om ‘voorbij’ de wereld zoals we ze kennen te grijpen. Het volstaat om te kijken naar de praktijk van hedendaagse theatermakers, om te zien hoe ze soms zeer ongewone omwegen volgen om tot een ‘heilig’ theater te komen. Enkele voorbeelden maken dat duidelijk. Het werk van Jonathan Burrows en Matteo Fargion bijvoorbeeld lijkt op het eerste gezicht zonder sacrale aspiraties. Maar in werken als Both Sitting

duet gebeurt wel iets hoogst merkwaardigs. Beide mannen zitten op een stoel. Ze wisselen kleine gebaren en klanken uit op ritmische wijze. Het is een virtuoos spel, maar toch brengen Burrows en Fargion het op een ontspannen, net niet nonchalante manier. Ze lijken helemaal op te gaan in het plezier van het ‘doen’. Op een wonderlijke manier begeesteren ze zo ook het publiek. Plots ervaart dat iets als een gedeelde tijd en aanwezigheid. Voor even schorten de performers de geïsoleerde positie van het subject tegenover de voorstelling op. Ze brengen zelfs geen ‘voor-stelling’: ze delen een ervaring, een ademhaling, een ritme. Ze brengen je even buiten jezelf.

Onlangs verscheen over de voorstelling End van Kris Verdonck een uitgebreide studie van de hand van dramaturgen Marianne Van Kerkhoven en Anoek Nuyens. Listen to the bloody machine heet het werk, een erg vrijpostige titel voor een hoogst ernstig werk. Toch is ze erg goed gekozen. End, de voorstelling, is gebouwd als een steeds verder doordraaiende, doldraaiende machine. De performers kunnen niet anders dan zich eraan overgeven, en moeten zo hun rol als performers met en tegenover de theatermachine herzien. Die machine wordt zo een krachtig, scherp en precies symbool voor krachten waarop we geen vat hebben maar die ons wel bepalen en stuwen. Listen to the bloody machine krijgt zo een dubbele betekenis. Het is een aansporing tot de performers om zich weg te cijferen voor de machine, op te gaan in een logica die hen over-stijgt. Maar het is ook een aanmaning: begrijp dat er krachten zijn die ons verstand te boven gaan. Luister er naar. End is een gitzwarte parabel over de menselijke ijdelheid en de rampen die daaruit voortkomen, maar neemt de kijker zo ook mee in een ervaring die hem overstijgt, en daarin paradoxaal ook een lichtpunt biedt.

In Maybe forever staan Philipp Gehmacher en Meg Stuart een uur lang weifelend en onzeker tegenover elkaar in een decor dat de vergane glorie van een oude cinema oproept. Op de achtergrond het beeld van een uitgebloeide bloem. Weemoedige liedjes van Niko Hafkenscheid. Niets lijkt hier te werken, nooit krijgen de bewegingen een overtuigend elan, zelden sluiten de performers op elkaar aan. Toch ontstaan daaruit pakkende scènes. Beelden gaan bijna nergens heen, maar wekken desondanks – of juist daarom – een zeurend gevoel van melancholie, van gebrek aan bezieling op. Je proeft het smartelijk verlangen naar een intense ontmoeting én de onmogelijkheid ervan, op een podium althans. Ook hier speelt een paradox: hoe verder weg een echte ontmoeting lijkt, hoe meer de ervaring van iets wat ons overstijgt en samenbrengt als vluchtpunt van het bestaan tastbaar wordt. Drie stukken zonder pistoolschoten, extase en excessen. Drie keer een stuk dat iets ‘sacraals’ als paradox aanwezig stelt. En je tegelijk bewust maakt van je aanwezigheid en van wat die aanwezigheid te buiten gaat, ontsnapt. Misschien moeten we sacraal theater in kleine hoekjes zoeken.

Theater wordt gemaakt met lichamen van levende mensen, en het valt ons moeilijk om te zien hoe het goddelijke zich daarin zou manifesteren of zou neerdalen.

64

Le Sette ChieseDe zeven kerken van Bologna: visioen van het hemelse Jeruzalem in steen

Urbs beata Jerusalem,dicta pacis visio,Quæ construitur in coelovivis ex lapidibus,Et angelis coronataut sponsata comite.

Zo klinkt het in de zevende- of achtste-eeuwse lofzang uit de liturgie bij de inwijding van een katholieke kerk. Voor de middeleeuwer was Jeruzalem het centrum van de wereld. Abt Robertus Monachus (1095-1098) uit Reims schreef in zijn istoria Iheroso-

limitana: ‘Iherusalem umbilicus est terrarum. Haec igitur civitas regalis, in orbis medio posita.’ (Jeruzalem is de navel van de aarde. Hier ligt derhalve de koninklijke stad, in

het midden van de wereld.’) De stad stond centraal op middeleeuwse wereldkaarten en in het middeleeuwse denken. Het beeld van Jeruzalem was een nevelig mengsel van vroege topografie en hemelse visioenen, het was de hemelse stad van God, maar ook de plek van het aardse lijden van Christus. Jeruzalem gold tegelijkertijd als het land van melk en honing én als de stad met de Heilige Grafkerk, gebouwd op de plaats waar men geloofde dat Jezus begraven werd. Vandaar dat in de middeleeuwse kunst en liturgie ontelbare verwijzingen te vinden zijn naar de Heilige Stad. De kerkelijke architectuur, de op het Westen gerichte ingang, het portaal, het altaar, het doop vont, de kandelaars en de liturgische kelken: alle bevatten symbolische verwijzingen naar Jeruzalem.

Souvenir in steenDoor het toegenomen contact tussen West-Europa en het Heilige Land in de elfde en twaalfde eeuw werd door pelgrimages en kruistochten het ‘hemelse visioen naar de aarde’ gebracht. Destijds werden talloze kopieën van Jeruzalem gebouwd in het Westen, als ‘memento Jerusalem’, vrijwel allemaal ontworpen naar het voorbeeld van de ronde gekoepelde Opstandingskerk die deel uitmaakt van de Heilige Grafkerk. Ook al zijn deze kopieën gebouwd in regionale stijlen, toch zijn de uitgangspunten van het origineel goed te herkennen, zoals de verdeling van het interieur van het kerkgebouw in acht of twaalf delen, en een kooromgang met galerijen. Voorbeelden van dergelijke kopieën van de Heilige Grafkerk zijn onder meer te vinden in

Gezegende stad Jeruzalem,

visioen van zekere vrede,

gebouwd in de hemel

uit levende steen

en gekroond met engelen

zoals een bruid voor haar echtgenoot.

door Clemens Romijn

Santo Stefano, ‘Le Sette Chiese’, Bologna

In het Italiaanse stad Bologna staat een historisch complex van meerdere kerken met een unieke architectuur en ruimtelijkheid. Deze ‘Sette Chiese’ inspireerde de Franse componist Bruno Mantovani (1974) tot zijn gelijk-namige compositie die tijdens dit festival tot klinken zal komen. Zie voor meer informatie pagina 40.


Cambridge (Holy Sepulchre, ca.1130), Brindisi (S. Giovanni del Sepolcro, 12de eeuw), Denemarken (Österlar, 12de eeuw) en Torres del Rio (Spanje, S. Sepulcro, 12de eeuw). Veelal fungeerden deze kerken als baptisterium (doopkerk) of begrafeniskerk, of ze waren een souvenir in steen waardoor gelovigen zich in hun eigen stad toch in het hemelse Jeruzalem waanden. Verreweg de meest complete kopie in Romaanse stijl is die van de groep kerken gewijd aan de heilige Stefanus, de Santo Stefano in Bologna, ook wel bekend als Nuova Gerusalemme (Nieuw Jeruzalem). Omdat het oorspronkelijk een conglomeraat van zeven kerken was, heet het in de volksmond Sette Chiese (Zeven kerken). Volgens de overlevering zou het complex zijn gesticht in de vijfde eeuw door de Heilige Petronius, bisschop van Bologna. Hij noemde de kerkengroep ‘Jeruzalem’ en modelleerde die naar de heilige plaatsen die hij zelf bezocht had. Van dat vroege complex is weinig archeologisch bewijsmateriaal bewaard gebleven, want de huidige gebouwen dateren grotendeels uit de elfde en twaalfde eeuw. Ten gevolge van talrijke restauraties in de eerste decennia van de twintigste eeuw is het uiterlijk van het complex veranderd en zijn er van de zeven kerken nog vier over. Vanaf de Piazza Santo Stefano gaat men het complex binnen via de Chiesa del Crocefisso (Kerk van het Kruis), een gebouw van Lombardische oorsprong dat teruggaat tot de achtste eeuw. Het bestaat uit een enkel schip met een verhoogd priesterkoor dat te bereiken is via een trap. Daar bevindt zich ook de veertiende-eeuwse crucifix waaraan de kerk haar naam ontleent. De kerkmuren zijn bedekt met fresco’s die het verhaal van het martelaarschap van de heilige Ste-fano uitbeelden. Onder de trap van het priesterkoor bevindt zich een crypte die door een serie antieke zuilen in vijf delen wordt verdeeld. Een van de zuilen zou volgens de legende exact overenkomen met de lengte van Jezus. Een zijdeur voert naar de Chiesa del Santo Sepolcro (Kerk van het Heilige Graf), het oudste gebouw van het complex. Dit achthoekige gebouw was van oorsprong waarschijnlijk een baptisterium. Twaalf zuilen omringen hier de schrijn met de relikwieën van San Petronio die hier werden ontdekt in 1141. Een week per jaar was een kleine grafdeur geopend waardoor gelovigen naar binnen konden kruipen om hun eer te betonen aan de overblijfselen van de heilige.

Zwangere MadonnaNaar oud gebruik mochten zwangere vrouwen in Bologna drieën-dertig keer rond het graf lopen, overeenkomstig de levensjaren van Jezus, en vervolgens in de nauwe ruimte bij het graf bidden. Aan het eind van het ritueel begaven ze zich naar de nabij gelegen San Martyrio (Martelaarskerk) om daar te bidden bij een fresco met de zwangere Madonna. In 2000 werden de overblijfselen van het lichaam van San Petronio overgebracht naar de basiliek van San Petronio en zo verenigd met zijn hoofd dat zich daar al bevond. Sindsdien is de schrijn van Petronius niet meer geopend. In de kerk bevindt zich ook een natuurlijke bron die al bestond toen Petronius zijn complex stichtte bovenop een tempel gewijd aan de godin Isis. De bron staat symbool voor de rivier de Jordaan waarin Jezus werd gedoopt. Naast de Chiesa del Santo Sepolcro bevindt zich de Cortile di Pilato (Het hof van Pilatus) genoemd naar het bassin waarin Pilatus zijn handen waste nadat hij Jezus ter dood had veroordeeld. Al met al heeft het complex van de Sette Chiese in Bologna, ondanks de achtereenvolgende veranderingen, de bezoekers eeuwenlang herinnerd aan de aanbeden plaatsen van de Heilige Grafkerk in Jeruzalem. Basilica del Santo Sepolcro ‘Le Sette Chiese’, Bologna

66

Vrienden van Musica Sacra MaastrichtVoor een bijdrage vanaf € 30 geniet u als Vriend van Musica Sacra Maastricht vele voordelen. Zie www. musicasacramaastricht.nl voor informatie en aanmelden.

Een schenking aan Musica Sacra Maastricht met de nieuwe GeefwetPer 1 januari 2012 is de nieuwe Geefwet van kracht: bij een gift aan een culturele ANBI (Algemeen Nut Beogende Instelling), zoals de Stichting Musica Sacra, kunt u een kwart meer van uw belastbaar inkomen aftrekken dan u eigenlijk geschonken heeft. Wilt u optimaal van de Geefwet gebruikmaken, dan kunt u het beste kiezen voor een schenking in de vorm van vaste en gelijkmatige periodieke giften. Een periodieke gift moet minimaal 5 jaar lopen en wordt bij notariële akte gedaan.

Voor meer informatie over een schenking aan de Stichting Musica Sacra: www.musicasacramaastricht.nl


ColofonCoproducentenMusica Sacra Maastricht is een coproductie van de Stichting Musica Sacra, Theater aan het Vrijthof Maastricht en MAX Radio 4.

MediapartnersMAX, L1 Radio en Televisie en Dagblad De Limburger (Media Groep Limburg). Omroep MAX maakt concert-opnamen voor uitzending op Radio 4.

SamenwerkingspartnersLumière Cinema Maastricht, Universiteit Maastricht (faculteit Cultuurwetenschappen, Arts & Heritage, Policy, Management and Education), Universiteit Tilburg (School of Humanities, Department of Culture Studies), Euregionaal dansplatform, Het Geluid Maastricht, Stichting Eerbetoon Netherlands American Cemetery and Memorial, ChâteauHotels & -Res-taurants, Academie Beeldende Kunsten Maastricht, Toneel-academie Maastricht, Conservatorium Maastricht, Tout Maas-tricht, Maastricht & Euregio Kandidaat Culturele Hoofdstad van Europa 2018, Conservatorium Amsterdam, Limburgs Symfonie Orkest, Intro in situ, Studium Chorale, RKK, Dr. Fons Kurris, Ds. Joen Drost en alle deelnemende locaties.

OndersteuningMusica Sacra Maastricht 2012 dankt het Fonds Podium-kunsten, Provincie Limburg, Gemeente Maastricht, Theater aan het Vrijthof, MAX Radio 4, RKK, de Vrienden van Musica Sacra Maastricht, Stichting Kanunnik Salden Nieuwenhof, Code 043, Maastricht & Euregio Kandidaat Culturele Hoofd-stad van Europa 2018, Limburgs Festival Platform, VVV Maas-tricht en Cultuurzomer Maastricht, L1 Radio en Televisie en Dagblad De Limburger (Media Groep Limburg) voor de financiële en promotionele ondersteuning.

Deadline festivalmagazine15 juni 2012

FestivalteamFestivaldirectie Hugo HaeghensProgrammacommissie Jacques Giesen (voorzitter), Hugo Haeghens, Stijn Boeve en Fons Dejong (Theater aan het Vrijthof), Russell Postema, Sylvester Beelaert (MAX) en Jos Leussink (hors catégorie)Projectleiding en fondsenwerving Stijn BoeveMarketing en publiciteit Edmée Geven-JanssenProductie Peter NotenPublieksonderzoek Elsbeth WillemsRedactie en vormgeving Philip LeussinkUITbalie Hanneke RoymansTechniek Peter VanhexFacilitair Roel Schoenmaeckers en Claire DullensFinanciën Jos Spauwen en Joyce Paquay

BestuurDe heren Jean Jacobs, Mr. Eddy Klomp en Bas Huijser

Comité van aanbevelingProf. Drs. G. Cerfontaine voormalig President & CEO Schiphol GroupKardinaal G. Danneels Aartsbisschop emeritus van Mechelen-BrusselDr. J. Linden, oud-Oberbürgermeister Stadt Aachen, voorzitter Raad van Toezicht Stichting Culturele Hoofdstad Maastricht 2018Mw. W. Sorgdrager, lid Raad van State, oud-voorzitter Raad voor CultuurDhr. J. Thielemans, voorzitter Sectorraad Kunsten en Erfgoed Vlaamse GemeenschapMw. H. d’Ancona, oud-minister van Welzijn, Volksgezondheid en CultuurDrs. A.G.F. Boersma, oud-voorzitter Amsterdamse Kunstraad en Sweelinck ConservatoriumProf. F.C. de Ruiter, directeur Academie der Kunsten Universiteit Leiden en lid College van Bestuur Stichting Hogeschool der Kunsten Den Haag

Niets uit deze uitgave mag op welke manier dan ook vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden zonder voorafgaande en uitdrukkelijke toestemming van de Stichting Musica Sacra. Deze brochure is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Eenieder die meent rechten te kunnen ontlenen aan gebruikt illustratiemateriaal wordt vriendelijk verzocht dit schriftelijk kenbaar te maken aan de Stichting. Voor de meest actuele informatie zie www.musicasacramaastricht.nl

68

SYMPOSIUM ‘Sacraliteit in het publieke domein: 30 jaar Musica Sacra Maastricht’ 2816.00-20.30u • theater aan het vrijthof • vrij entree, dinervouchers à € 12,50 (reservering noodzakelijk)

• Lezing 1 Lieke Wijnia & Martin Hoondert 30 jaar Musica Sacra Maastricht: trends en perspectieven• Lezing 2 Koert van der Velde Goden bespelen, religiositeit zonder geloof• Lezing 3 Hendrik van der Veere Shômyô, klanken van de realiteit

19.00-20.30u • lumière cinema maastricht • vrij entree Shugendô Now Mark Patrick McGuire regie 29

20.15-21.15u • heilig hart van jezuskerk, oud caberg • € 7 (19u vertrek theater a/h vrijthof) Souvenirs d’amour 29 Elsa v/d Heijden choreografie Daniela Näger en Annelies Mertens dans Garrett List compositie

20.30-21.30u • toneelacademie • vrij entree Inxisition Stefan Jakiela en Peter Missotten regie en ontwerp 30 Peter van Til, Dennis Vanderbroeck, Marius Mensink en Arjen Sinninghe Damsté spel

21.00-22.00u • sint janskerk • € 11 Karyôbinga Shômyô Kenkyûkai 30 Boeddhistische rituele ceremonie I: Dai-hannya-tendoku’e nederlandse première

22.30-23.30u • werkplaats intro in situ • € 15 De Horla wereldpremière 31 Han Stubbe muziek Els Roobroeck spel Anja Ligtenberg fotografie

vrijdag 7 september 14.30-15.30u • locatie ntb • vrij entree ROES Yorick Stam regie Jelle Stiphout tekst Ludo Costongs dramaturgie

Jorg Dautzenberg & de Bunch muziek Alles is Drama & gelegenheidskoren spel en zang participatieproject 32

FESTIVALOPENING 16.00-17.00u • theater aan het vrijthof · papyruszaal • vrij entree Stravinsky - Le Sacre du Printemps (4 piano’s) 32 Amsterdam Piano Quartet Sepp Grotenhuis, Ellen Corver, Gerard Bouwhuis en Marja Bon

17.45-18.45u • sint servaasbasiliek • € 7 Jean Lambrechts - Cathédrales wereldpremière 33 Marcel Verheggen orgel Regula Boeninger mezzosopraan

19.00-19.45u • woonzorgcentrum de beyart • € 7 The Daily Routine Het Geluid Maastricht Kevin Skelton tenor 33

19.00-21.00u • lumière cinema maastricht • € 7 The Dybbuk Michał Waszynski regie 34

20.00-21.15u • theater a/h vrijthof, papyruszaal • € 18 Muziek uit de loge Carmen saeculare van Philidor 34 Mannheimer Hofkapelle en Vocaal Ensemble Ex Tempore o.l.v. Florian Heyerick (19u inleiding Patrick Lateur)

20.15-21.15u • christus hemelvaartkerk, pottenberg • € 7 (19u vertrek theater a/h vrijthof) Souvenirs d’amour 35 Elsa v/d Heijden choreografie Daniela Näger en Annelies Mertens dans Garrett List compositie

20.30-21.30u • toneelacademie • vrij entree Inxisition Stefan Jakiela en Peter Missotten regie en ontwerp 35

20.30-21.30u • locatie ntb • vrij entree ROES participatieproject 35

21.15-23.45u • lumière cinema maastricht • € 7 The Turin Horse Béla Tarr regie 35

22.00-23.00u • martinuskerk • € 7 Schola Maastricht Rituele elementen uit Sacrum Triduum Paschale 36

22.00-23.30u • sint janskerk • € 11 Karyôbinga Shômyô Kenkyûkai Boeddhistische rituele ceremonie II: Jouraku’e 36

22.30-23.30u • werkplaats intro in situ • € 15 De Horla Han Stubbe muziek Els Roobroeck spel Anja Ligtenberg foto’s 37


donderdag 6 september


11.00-12.15u • timmerfabriek • € 7 Slagwerk Den Haag • J.L. Adams Strange and Sacred Noise 38

13.00-14.00u • kapel zusters onder de bogen • € 11 The Orlando Consort Josquin Vultum tuum deprecabuntur 38 Dufay Nuper rosarum flores Dunstaple Veni sancte spiritus; Preco preheminencie

13.00-14.00u • kleine gracht 9a • € 5 De aandacht van God (Allah, Wendé, Ammah) Lezing door Zénabou Bansé 52

13.00-14.00u • onze lieve vrouwebasiliek • € 5 Rondleiding Schatkamer 53

14.30-15.30u • matthiaskerk • € 11 Studium Chorale o.l.v. Hans Leenders 39 Bikkembergs Via Urbis nederlandse première Boyd As I Crossed a Bridge of Dreams

14.30-15.30u • sint janskerk • € 12 De cobre y lunares Ana Gómez Torcuato (Ana Calí) flamencodans met o.a. 39

Alfredo Mesa Martínez gitaar Encarnación Amador Heredía zang Benjamín Santiago Molina percussie en palmas

16.00-17.00u • theater aan het vrijthof, papyruszaal • € 11 Le Sette Chiese nederlandse première 40 Ensemble Lucilin o.l.v. Daniel Reiland. Harrison Birtwistle Cortege Bruno Mantovani Le Sette Chiese



16.00-17.00u • onze lieve vrouwebasiliek • € 5 Rondleiding Schatkamer 53

17.30-18.30u • theresiakerk • € 11 De Verzegelde Engel nederlandse première 41 Sjtsjedrin De Verzegelde Engel (Russische liturgie) Aquarius o.l.v. Marc Michael de Smet, Peter Verhoyen fluit

18.00-19.00u • werkplaats intro in situ • € 15 De Horla 41 Han Stubbe muziek Els Roobroeck spel Anja Ligtenberg fotografie

18.30-19.30u • olv basiliek Een vroeg-romeinse mis A. Kurris celebrant Schola Nova o.l.v. Hans Leenders 41


19.30-20.45u • lumière cinema maastricht • € 7 Ovsyanki (Silent Souls) Aleksei Fedorchenko regie 42

20.00-21.15u • sint servaasbasiliek • € 18 Russische Rituelen Sirin o.l.v. Andrey Kotov 42


21.15-23.30u • lumière cinema maastricht • € 7 Seppuku (Harakiri) Masaki Kobayashi regie 43

21.45-23.15u • theater aan het vrijthof • € 11 13.0.0.0.0 Het Einde der Tijden wereldpremière 43 STRACC o.l.v. Tim Fletcher m.m.v. Pablo Ponce beeldend kunstenaar Werken van Florian Maier, Ana Mihajlovic, Reza Namavar en Kate Moore

22.00-23.30u • sint janskerk • € 11 Karyôbinga Shômyô Kenkyûkai 44 Boeddhistische rituele ceremonie III: Chûkyoku-Rishu-zammai


zaterdag 8 september

70

09.00-10.00u • theater a/h vrijthof • vrij entree Echo van Eeuwigheid live uitzending met Antoine Bodar 45

10.00 uur • olv basiliek (hoogmis) Basilicakoor o.l.v. Hans Leenders. Peeters Missa in honorem Sancti Josephi 45

10.00 uur • sint servaasbasiliek (hoogmis) Cappella Sancti Servatii o.l.v. Peter Serpenti 45 Marcel Verheggen orgel. Hendrik Andriessen Missa Lauda Sion voor koor en orgel

10.15 uur • sint janskerk (dienst) Peter Verhoyen fluit Koechlin Delen uit Les Chants de Nectaire III Jolivet 45

10.30 uur • vertrek theater a/h vrijthof • (terugreis per bus € 5 na reservering) Wandeling naar Margraten 45

11.00-13.15u • lumière cinema maastricht • € 7 Okuribito (Departures) Yôjirô Takita regie 46

11.00-12.15u • lumière cinema m’tricht • € 7 La Clé des Champs (7+) Claude Nuridsany en Marie Pérennou regie 46

13.00-13.45u • theater a/h vrijthof • € 7 Riley - The Cusp of Magic Matangi Strijkkwartet & Liu Fang pipa 47

13.30-15.45u • lumière cinema maastricht • € 7 Trollflöjten (Die Zauberflöte) Ingmar Bergman regie 47

14.00-15.00 u • sint servaasbasiliek • € 5 Rondleiding Schatkamer 53

14.15-15.00 u • keizerzaal sint servaasbasiliek • € 7 Menno van Delft clavichord 47

14.15-15.00u • kapel zusters o/d bogen • € 7 Kamerkoor Maastricht o.l.v. Ludo Claessen, Mirel Iancovici cello 48 John Tavener Svyati voor cello en koor Veljo Tormis Estse Kalenderliederen


15.00-16.30u • margraten: american cemetery and memorial • vrij entree Margraten Memorial Concert 49 Limburgs Symfonie Orkest en Brabant Koor o.l.v. Otto Tausk, Geert Smits bariton. Sgambati Requiem (vertrek bussen vanaf Theater aan het Vrijthof om 14.00 uur, € 10 · reserveren noodzakelijk)


15.30-16.30u • cellebroederskapel • € 7 Thomas Bloch glasharmonica 49

15.30-16.30u • synagoge • € 7 Siècle des Lumières Muziek van Lidarti, Casseres, Rossi en Marcello 50

15.30-16.00 u • sint servaasbasiliek • € 5 Rondleiding Schatkamer 53

16.00-17.00u • kruisherenhotel • vrij entree Expositie Kruiswegstatiën Kamagurka 48

16.00-18.00u • lumière cinema maastricht • € 7 Perceval le Gallois Eric Rohmer regie 50

17.00-17.30u • stadhuis • vrij entree Moments rituels Gérard Grisey Anubis, Nout 50 Ton That Tiêt Moments rituels II. Ernesto Molinari contrabasklarinet Saxofoonklas Conservatorium A’dam

17.00-17.45u • keizerzaal sint servaasbasiliek • € 7 Menno van Delft clavichord 51


18.00-19.00u • sint janskerk • € 11 Severin von Eckardstein piano 51 Jolivet 5 Danses rituelles Skrjabin Sonate nr.7 ‘Messe blanche’ Mompou Charmes Wagner Karfreitagszauber uit ‘Parsifal’ Debussy Et la lune descend sur le temple qui fut (Images II, 2)

SLOTCONCERT 20.00-21.15u • onze lieve vrouwebasiliek • € 18 Fiesta Criolla door Ensemble Elyma o.l.v. Gabriel Garrido 51

zondag 9 september



Praktische informatie

Stichting Musica SacraVrijthof 47, 6211 LE Maastrichtinfo@musicasacramaastricht.nlwww.musicasacramaastricht.nl

CommunicatieDit magazine en de programmaflyer van Musica Sacra Maastricht 2012 zijn vrij verkrijgbaar in het Theater aan het Vrijthof, zolang de voorraad strekt. Op de website www.musicasacramaastricht.nl vindt u een digitale versie.

Kaartverkoop en reserveringenKaarten zijn vanaf 30 juni, 24 uur per dag verkrijgbaar via www.musicasacramaastricht.nl en www.theateraanhetvrijthof.nl of bij de UITbalie van het Theater aan het Vrijthof van dinsdag t/m zaterdag van 12.00 tot 18.00 uur, telefonisch vanaf 13.00 uur via +31 (0) 43 350 5555. De UITbalie is gesloten van 16 juli t/m 13 augustus.

Kaarten voor films in Lumière Cinema Maastricht zijn 24 uur per dag verkrijgbaar via www.lumiere.nl, www.musicasacramaastricht.nl of bij Lumière Cinema Maastricht via telefoon +31 (0) 43 321 4080van maandag t/m vrijdag van 13.30 tot 22.00 uur,zaterdag en zondag van 17.00 tot 22.00 uur.

UITbalieVrijthof 47, 6211 LE Maastricht+31 (0) 43 350 5555 • [email protected]

Voor voorstellingen met vrij entree kunnen geen kaarten worden gereserveerd (vol is vol), uitgezonderd de voor-stellingen in de Toneelacademie, reserveren kan via [email protected] of +31 (0)43 346 6690.

DinervouchersOp donderdag 6 (18.15-19.30u), vrijdag 7 en zaterdag 8 september (18.00-20.00u) serveert het Theatercafé een licht buffet (salade, broodjes, soep en dranken) à € 12,50. Dinervouchers zijn vooraf te reserveren bij de UITbalie of online.

ProgrammatoelichtingenProgrammatoelichtingen kunnen vanaf 1 september 2012 gedownload worden vanaf de festivalwebsite. Musica Sacra Maastricht verspreidt tevens, zolang de voorraad strekt, gratis programmatoelichtingen bij de concerten en activiteiten. De integrale festivalmap met alle programmatoelichtingen is vanaf 1 september verkrijgbaar aan de UITbalie voor € 10.

Festivallocaties • Amerikaanse begraafplaats Margraten• Cellebroederskapel, Cellebroedersstraat 4 *• Christus Hemelvaartkerk Potterieplein 50 Pottenberg • Heilig Hart van Jezuskerk, Van Akenweg 63 (Oud-Caberg)• Kapel Zusters onder de Bogen, Sint Servaasklooster 14• Keizerzaal Sint Servaasbasiliek, Henric van Veldeken- plein* (niet toegankelijk voor mindervaliden)• Kruisherenhotel, Kruisherengang 19-23• Matthiaskerk, Boschstraat 97• Lumière Cinema Maastricht, Bogaardenstraat 40b *• Onze Lieve Vrouwebasiliek, Onze Lieve Vrouweplein 7• Privéwoning, Kleine Gracht 9a *• Sint Janskerk, Henric van Veldekenplein• Sint Martinuskerk, Rechtstraat 7• Sint Servaasbasiliek, Keizer Karelplein 5• Stadhuis, Markt• Stadspark (De Boompjes)• Synagoge, Capucijnengang 2 *• Theater aan het Vrijthof, Vrijthof 47• Theresiakerk, Theresiaplein 8• Toneelacademie, Lenculenstraat 31-33• Timmerfabriek, Boschstraat 9• Vier Evangelistenkerk, Dukaatruwe 21 (Malberg)• Werkplaats Intro in situ, Capucijnengang 2 *• Woonzorgcentrum De Beyart, Brusselsestraat 38 *

* locaties met een beperkte bezoekerscapaciteit

Toegankelijkheid festivallocaties• Geen toegang na aanvang concert of voorstelling• Niet alle locaties zijn rolstoeltoegankelijk• Eindtijden zijn bij benadering• Wijzigingen voorbehouden• Tijdens voorstellingen dienen mobiele telefoons uitgeschakeld te zijn• Het maken van foto’s en video- of geluidsopnamen op welke wijze dan ook is niet toegestaan

foto omslagKeizerzaal Sint Servaasbasiliek

© Sanne Willemsen

72

Hooglied·Riten·Requiem·Lijden·Deschoonsteonderdevrouwen·Schepping·Zieners&Profeten·Heiligen&Idolen·Apoca-

lyps·Psalmen·Mysteries&Mirakels·Job·VanGodengoden·Pelgrimage·HeiligeOorlog·Engelen&Demonen·Kluizenaars

&Kloosterlingen·VisioenenvanEeuwigheid·Getuigen:BelijdersenMartelaren·Man&VrouwschiepHijhen·Devotie·De

VreugdederWet·Rituelen·Hooglied·Riten·Requiem·Lijden·Deschoonsteonderdevrouwen·Schepping·Zieners&Profeten

·Heiligen&Idolen·Apocalyps·Psalmen·Mysteries&Mirakels·Job·VanGodengoden·Pelgrimage·HeiligeOorlog·Enge-

len&Demonen·Kluizenaars&Kloosterlingen·VisioenenvanEeuwigheid·Getuigen:BelijdersenMartelaren·Man&Vrouw

schiepHijhen·Devotie·DeVreugdederWet·Rituelen·Hooglied·Riten·Requiem·Lijden·Deschoonsteonderdevrouwen·

Schepping·Zieners&Profeten·Heiligen&Idolen·Apocalyps·Psalmen·Mysteries&Mirakels·Job·VanGodengoden·Pelgri-

mage·HeiligeOorlog·Engelen&Demonen·Kluizenaars&Kloosterlingen·VisioenenvanEeuwigheid·Getuigen:Belijdersen

Martelaren·Man&VrouwschiepHijhen·Devotie·DeVreugdederWet·Rituelen·Hooglied·Riten·Requiem·Lijden·De

schoonsteonderdevrouwen·Schepping·Zieners&Profeten·Heiligen&Idolen·Apocalyps·Psalmen·Mysteries&Mirakels·

Job·VanGodengoden·Pelgrimage·HeiligeOorlog·Engelen&Demonen·Kluizenaars&Kloosterlingen·VisioenenvanEeu-

wigheid·Getuigen:BelijdersenMartelaren·Man&VrouwschiepHijhen·Devotie·DeVreugdederWet·Rituelen·Hooglied·

Riten·Requiem·Lijden·Deschoonsteonderdevrouwen·Schepping·Zieners&Profeten·Heiligen&Idolen·Apocalyps·Psal-

men·Mysteries&Mirakels·Job·VanGodengoden·Pelgrimage·HeiligeOorlog·Engelen&Demonen·Kluizenaars&Kloos-

terlingen·VisioenenvanEeuwigheid·Getuigen:BelijdersenMartelaren·Man&VrouwschiepHijhen·Devotie·DeVreugdeder

‘Ilfautdesrites.’‘Qu’est-cequ’unrite?’,ditlepetitprince.‘C’estaussiquelquechosedetropoublié’,ditlerenard.‘C’estcequifaitqu’unjourestdifférentdesautresjours,uneheure,desautresheures.’

AntoinedeSaint-Exupéry,Le petit prince

Msm12 Magazine Webversie

Documents

Transcript of Msm12 Magazine Webversie