Mooi - GLK · 2018. 12. 7. · 2 Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap &...

Geld

ersch Lan

dsch

ap &

Kasteelen Mooi

Een raadselachtige nachtjager

De diepere krachten van Mariëndaal

Bezield bezit

Schuilkapel van kasteel Cannenburch

Gelderland2018Jaargang 15 nummer 4

Winter

2 Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Het weer heeft ons dit jaar laten zien welke veranderingen gaande zijn. Een heftige storm, af en toe stevige regenbuien en een lange warme en droge periode in de zomer en herfst – onze beheerders hebben het geweten. De kranten staan vol met berichten over klimaatverandering.Op onze donateursvergadering in oktober mocht ik de nodige vragen hierover beantwoorden. Het geeft nog eens aan hoe betrokken u bent en hoe urgent deze onderwerpen zijn. We

hebben van gedachten gewisseld over de vraag hoe ieder van ons kan bijdragen en wat de rol van GLK zou moeten zijn.GLK gaat in gesprek met de agrariërs op onze landgoederen om samen stappen te zetten richting een meer duurzame landbouw. Ook zullen we ons steentje bijdragen aan de energie transitie in de komende jaren. Dat willen we niet alleen doen, maar met elkaar. Want zoals het gezegde luidt: alleen ga je sneller, samen kom je verder. We zullen daarbij niet iedereen

tevreden kunnen stellen. Er moeten immers keuzes worden gemaakt die op gespannen voet kunnen staan met individuele belangen. De komende jaren zullen flinke stappen worden gezet en volgende generaties zullen hier veel mee te maken krijgen.Met het introduceren van het SuperSpeurderschap hopen we kinderen verder te betrekken bij onze natuur en cultuur. Zij zijn immers de volgende generatie natuur- en cultuurbeschermers. Tijdens de eerste SuperSpeurdersdag in park Rosendael, op 14 oktober, zagen we hun enthousiasme. De dag was hartver war-mend en optimistisch. Vanuit dat perspectief wens ik u allen, mede namens alle medewerkers en vrijwilligers, fijne feestdagen en een gelukkig nieuw jaar!

Peter van den Tweel

Directeur-bestuurder Geldersch Landschap & Kasteelen

Nummer 4Hartverwarmend

de gratis app

Volg onze boswachters op Twitterglk.nl/twitter

Volg GLK op FacebookGelderschLandschapKasteelen

Colofon >>> Kwartaaltijdschrift van Geldersch Landschap & Kasteelen,

Postbus 7005, 6801 HA Arnhem, T (026) 355 25 55, [email protected],

www.glk.nl. Oplage 55.000 exemplaren. Mooi Gelderland wordt

gedrukt op FSC-gecertificeerd papier en verpakt in composteerbare

biofolie. Redactieraad: Louis van de Geijn, Herma van Eijk, Ine

Haanappel, Jeanine Perryck, Theo Meeuwissen. Hoofdredacteur: Ine

Sanders. Eindredactie: René Bremer, [email protected]. Vormgeving:

Harald Slaterus. Coverfoto: reebok met bastgewei, René Visser.

Nieuwe donateurs, afmeldingen, wijzigingen, bezorging tijdschrift:

[email protected], T (026) 355 25 33.

Foto

: Ro

b S

cho

ute

n

Download

Feiten en verhalen over een raadsel-achtige nachtjager

6

4 Mooi & nieuw

6 De vogel die iedereen fascineert

8 #GLK

9 Vroeger & nu De gevarieerde Veluwe

10 Mariëndaal: spirituele schatkamer

13 Locatie GLK Kerst op huis Zypendaal

14 Project onder de loep Ruim baan voor beekprik

16 Mooi meegenomen

17 Groot & klein Op zoek naar de ijskelder

18 Schuilkapel van kasteel Cannenburch

20 Bijzondere donateur Rob en Corrie Stoeckart

21 Dank u wel

22 Liefde voor het vak Natuur verwondert en inspireert

24 Mooi portret Reinildis van Ditzhuyzen

26 GLK tot de kern

28 Mooi beeld

30 Gelderse paden

32 Pronkstuk Een kastje vol verhalen24

Reinildis van Ditzhuyzen‘Ik ben een Gelders meisje’

Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap & Kasteelen 3

Winter 2018

18

10

Schuilkapel van kasteel Cannenburch goed bewaard

De diepere krachten van

landgoed Mariëndaal

Volg GLK op FacebookGelderschLandschapKasteelen

Volg GLK op

Instagramgelderschlandschapkasteelen

Feiten en verhalen over een raadsel-achtige nachtjager

In de gemeente Renkum hebben kinderen van de basisscholen landschappen geschilderd, op de manier waarop de landschapskunstenaars in de negen tiende eeuw dat ook deden. De kinderen gingen naar buiten om te leren werken met vorm, licht en ruimte – en voegden er hun eigen inspiratie aan toe. De resultaten hiervan zijn van 12 februari tot 21 mei te zien in Museum Veluwezoom, in kasteel Doorwerth. Het samenwer kings project tussen museum en scholen is een idee van kunstenaar en docent Jan Meijering. www.glk.nl/doorwerth

In de voetsporen van Oosterbeekse schilders


Mooi & nieuw Kijk voor meer informatie en actuele

berichten ook op www.glk.nl

Monumentenprijs scholtegoed HijinkScholteboerderij Hijink, eigendom van GLK, is winnaar geworden van de jaarlijkse Monumentenprijs van Winterswijk. Dit werd bekendgemaakt op de openingsbijeenkomst van Open Monumentendag in september.Aan de verkiezing ging een uitgebreide selectie vooraf, waarna uiteindelijk drie genomineerde objecten overbleven. Naast Hijink waren dat restaurant Oku en het Prins Hendrikhuis. De Vereniging Monumentenbelangen was het meest onder de indruk van onze monumentale boerderij in de Achterhoek. Door een ingrijpende restauratie, met herstel van het oorspronkelijke uiterlijk en een inpandige verbouwing, slaagde GLK er vorig jaar in de boerderij te behouden voor de komende generaties.

De Monumentenprijs van Winterswijk is een jaarlijkse prijs voor eigenaren die zich ervoor inzetten om een monument of een monumentwaardig gebouw te behouden.

Foto

: To

n R

oel

ofs

5

Drukbezochte SuperSpeurdersdag

Speciale editie Mooi Gelderland: ’90 jaar GLK’

Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap & Kasteelen

In 1929 richtten baron van Heemstra, commissaris van de Koningin in Gelderland, en de heer Van Tienhoven, voorzitter van Natuurmonumenten, de stichting Het Geldersch Landschap op. In het kader van dit jubileum zal GLK diverse activiteiten ontplooien. Zo verschijnt in maart een extra dikke uitgave van Mooi Gelderland. Het tijdschrift wordt opgeluisterd met interviews met ‘Gelderse’ bekende Nederlanders over onderwerpen als klimaatverandering, duurzaam tuinieren en architectuur. Deze feestelijke voorjaarseditie zal ook worden ingezet om het draagvlak voor GLK verder te verbreden. Het tijdschrift verschijnt eenmalig in een oplage van 100.000 en kan ook door nietdonateurs worden aangevraagd.

Meer dan tweehonderd kinderen beleefden samen met

hun ouders of grootouders op 14 oktober in park

Rosendael een geweldige eerste SuperSpeurdersdag.

Kriebelbeestjes zoeken, een natuurschilderij maken,

dieren ontdekken bij de wildkelder, stenen zoeken uit de

ijstijd, samen zagen - de kinderen kwamen ogen en oren

tekort. Een van de kinderen zei het heel treffend: “Ik had

nooit gedacht dat het zo leuk zou zijn!”

Heeft u ook (klein)kinderen tot 12 jaar? Meld ze dan aan als

SuperSpeurder van GLK. Zo brengt u ze in contact met

Gelderse natuur en cultuur en kunt u samen leuke

uitstapjes maken!

www.glk.nl/superspeurder Fo

to’s

: Ro

b S

cho

ute

n


De vogel die iedereen

fascineertAngstaanjagend en ontzagwek kend.

Door de eeuwen heen is het imago

van de uil zeer uiteenlopend geweest.

Maar overal en altijd nam hij een

speciale positie in de ‘vogelbeleving’

van mensen in. Een overzicht

van feiten en verhalen over deze

raadselachtige nachtjager.

Tekst: Frans Bosscher

Zijn het soms de pluizige veren waardoor we het idee krijgen dat we met een pluche beest van doen hebben? Komt het door die even onverstoorbare als doordringende, bijna hypnotiserende blik? Is het die volstrekte geluidloosheid waarmee ze door de duisternis vliegen? Of zijn het juist die angstaanjagende kreten waarmee ze de nacht doorboren?Wat de reden ook mag zijn, uilen fascineren ons meer dan andere vogels. Dat begon al lang voordat Meneer de Uil ons het nieuws voorlas uit zijn Fabeltjeskrant. Letterlijk sinds mensenheugenis houden uilen ons bezig en

dichten we ze bedoelingen en betekenissen toe die ze natuurlijk helemaal niet hebben. De Britse schrijfster Miriam Darlington geeft daarvan een mooi overzicht in haar recente boek De magie van uilen.

Poortwachters van de zielenZo waren uilen in Egyptische, Keltische en hindoeïstische culturen verbonden met de onderwereld. Men beschouwde ze als de poortwachters van dode zielen. In Maleisië en Indonesië werden ze gezien als spookvogels. De Romeinen hadden ook een negatief beeld; zij legden een verband met onheil en angst. Plinius de Oudere noemt de oehoe bijvoor-beeld een begrafenisvogel, die leeft in

woestijnen en in afschrikwekkende, verlaten en ontoegankelijke oorden.In andere culturen is er juist sprake van een positief oordeel. Zo stonden uilen bij de oude Grieken voor wijsheid, kennis, moed en scherpzinnigheid. Pallas Athena, de Griekse godin van de wijsheid, wordt vergezeld door een uil. De steenuil dankt er zijn Latijnse naam aan: Athena noctua. In Japan brengen uilen geluk. Bij Aboriginals houden ze ’s nachts de wacht, zijn het genezers en zelfs de scheppers van de aarde.

Met dank aan Harry PotterDie beide kanten van de uil, geluk en ongeluk, zien we ook terug in de christelijke cultuur. Kerkuil

Bosuil. Sinds mensenheugenis dichten we uilen bedoelingen toe die ze helemaal niet hebben


De vogel die iedereen

fascineert

7

In de middeleeuwen werden uilen vies en lui genoemd: het waren zondaars die het licht schuwden. Volksverhalen brengen uilen vaak in verband met heksen. In Tijl Uilenspiegel staat de uil voor domheid, in het sprookje De

uil van de gebroeders Grimm is de oehoe een monster dat uiteindelijk verbrand wordt. Bij de schilder Jheronimus Bosch lijken uilen juist het mysterieuze en beschouwende te ver-tegen woordigen. In onze tijd zijn het vooral metgezellen, met dank aan Harry Potter.

Unieke eigenschappenKijkend naar dit palet van veroordeling en bewondering maken uilen nogal wat los bij mensen. Daar geven ze alle aanleiding toe. Want gewone vogels zijn het niet. Ze hebben eigenschappen die je bij geen andere vogel-soort tegenkomt. Zo kunnen ze hun kop tot 270 graden naar links en rechts draaien en hebben ze grote, altijd starende ogen. Hun donsachtige veren hebben niet één maar verschillende kleuren. Ze hebben opvallend

lichte botten, slikken hun prooien in hun geheel door. Uilen hebben een maag die uit twee delen bestaat en hun oren zitten niet op dezelfde hoogte in hun kop. Al deze eigenschappen samen maken deze vogel tot een mysterieuze, onzichtbare nachtjager die feilloos prooien vindt in het holst van de nacht. Tegelijkertijd roepen ze bij ons vrees of juist bewondering op.

Steenuil

Velduil

Uilen in Gelderland

Bosuil

De meest voorkomende uilensoort. In de

wintermaanden, tijdens de balts, loont het

om naar ze te luisteren in bosrijke gebieden

zoals de Veluwe.

Kerkuil

Leeft vooral in afwisselend boerenland,

zoals in het oosten van Gelderland. Hij

broedt tegenwoordig vooral in speciale

nestkasten die zijn opgehangen in schuren,

kastelen en kerken.

Ransuil

Komt voor in allerlei landschappen, als er

maar open velden met muizen zijn.

’s Winters kun je ze nog het beste zien in

zogenoemde roestbomen, waar ze slapen.

Steenuil

De kleinste uil in ons land. Hij is te

vinden in halfopen landschappen met

houtwallen, knotbomen en boomgaarden,

bijvoorbeeld in de Gelderse Vallei (tussen

Wageningen en Ede) en de Betuwe. Vanaf

begin februari, als de balts begint, is hij in de

schemering goed te horen en te zien.

Oehoe

De grootste uil in ons land en zelfs in

de wereld. Hij broedt sinds 1997 ook

weer in Nederland, onder meer in de

kalksteengroeve bij Winterswijk. Vanachter

een kijkscherm is hij daar in het vroege

voorjaar goed te zien.

Velduil

Deze zwerver onder de uilen broedt

op de grond. Hij broedt maar zelden in

Gelderland. Met heel veel geluk kun je hem

in de winter in een muizenrijke polder zien

jagen boven het veld.

Foto

: Ko

os

Dan

sen

Foto

: Ed

win

Gie

sber

s

8

#GLK Social media wall

De dames zijn druk bezig met nieuwe kostuums.#gelderschlandschapkasteelen #kostuums #wijchen #hernenJaap Bergisch: Zit er voor de tegelmaker

ook nog een nieuw pakkie in?

Kasteel Hernen: Misschien als je ze heel

lief aankijkt??

Zonsopkomst op de Droefakkers tijdens het wandelen van het zwerfkeienpad. Gemaakt door Rob Sprenger. Olga Oudt: Prachtig!!

Ronald Biersma: Gisteren nog gefietst en

vijf reeën gezien.

Hannie van Tongeren: Loenen is

prachtig!!!

@mijnGelderlandNIEUW VERHAAL | Vier #portretten van bewoners en hun familieleden zijn teruggekeerd op het kasteel. Lees meer: https://mijngelderland.nl/inhoud/verhalen/vier-bijzondere-vrouwen-op-kasteel-ammersoyen #kasteel

#ammersoyen #glk #maasdriel

#rivierenland #geschiedenis #erfgoed

#gendergeschiedenis

@AstridHJHeerlijk dagje #glk vandaag! Met ‘happen en trappen’ vanuit landgoed Rosendael de Posbank op en bij terugkomst een leuke rondleiding en heerlijk eten bij de Oranjerie. Dichtbij is er zooo veel nog te zien!

Kasteel Hernen

Loenen op de Veluwe


HolmncSuperspeurder voor een dag. #glk

#rosendael #zagen #beestjes #bakken

#lol #genieten #wandelen

Atyderuiter#landgoedstaverden

#herfstkleuren #herfstwandeling #herfst

#autumn #truecolors #staverden

#gemeenteermelo #buitengewoon_gld

#glk #gelderschlandschap #veluwe

Albert_vuijk70: Prachtig!

Outdoordutchman: Prachtige foto! Mijn

pagina gaat volledig over het outdoor leven.

Misschien vind je het leuk die eens te

bekijken

9

Vro

eger

& n

u

De gevarieerde Veluwe


1890

Vroege getuigen hiervan zijn de historische grafheuvels, die op heidebodem lagen, en de Celtic fields (prehistorische akkers) bij Wekerom.In de middeleeuwen ontwikkelde zich een landbouwsysteem waarvan de heide een belangrijk onderdeel was. Vee graasde overdag op de heide. ’s Avonds werd de mest, vermengd met heideplaggen, in een potstal verzameld om op de akkers te gebruiken.In de negentiende eeuw groeide de bevolking snel en zorgde de textielindustrie voor veel vraag naar wol. Dat had gevolgen voor de heide. Door overbegrazing en te veel plaggen, herstelde die zich niet meer, wat tot veel zand-verstuivingen leidde.

Met zo’n duizend vierkante kilometer, zeg maar twee keer

Texel, is de Veluwe het grootste aaneengesloten bosgebied

van Nederland. Het karakter van de Veluwe is echter niet zo

eenduidig, en de bossen waren niet altijd vanzelfsprekend.

Vanaf het Holoceen, de periode van opwarming na de laatste ijstijd, raakte de Veluwe bebost. Aanvankelijk doorkruisten kleine groepen mensen het landschap, op zoek naar voedsel. Ongeveer 4.000 jaar voor Christus begon-nen jagers en verzamelaars hun bestaan op te geven om te gaan ‘boeren’.Met de permanente bewoning nam ook de invloed op het landschap toe. Voor de akkerbouw werden steeds nieuwe stukken bos ontgonnen. Uitgeputte gedeeltes werden gebruikt om koeien, schapen en geiten te weiden. De bomen kregen geen kans om terug te keren en de Veluwe transformeerde in een uitgestrekt heidelandschap met slechts hier en daar nog bos.

Met de introductie van kunstmest en goedkope wol uit Australië kwam daar verandering in. De heide was ineens nutteloos. Om de grond weer nuttig te maken werd er bos geplant, onder meer voor hout voor de mijnbouw. Gelukkig

2018

bleven sommige mooie heidevelden gespaard, zoals op de Loenermark. Aldus kreeg de Veluwe zijn huidige, gevarieerde karakter met bos en hier en daar heide.www.glk.nl/loenermark

Heidelandschap met herder en schapen, Carel Lodewijk Dake naar Anton Mauve, collectie kasteel Rosendael

Bij de bosaanplant aan het eind van de negentiende eeuw bleef de heide van de Loenermark intact

Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap & Kasteelen10

Spirituele schatkamer

Landgoed Mariëndaal


Wat maakt het gebedenboek zo bijzonder? Oosterman: “Het is omvangrijk, origineel, ongewoon compleet en fraai geïllustreerd in vergelijking met andere gebedenboeken uit die tijd. En dan is het ook nog eens geschreven in het Ripuarisch, een Middelfrankische taalvariëteit binnen het hertogdom.” Oosterman is tijdens zijn onderzoek geïntrigeerd geraakt door de plek waar het boek is geschreven: “Het klooster heeft de reformatie niet overleefd. Maar welbeschouwd is veel op Mariëndaal nog zoals het was in de middeleeuwen. Het gebouw is verdwenen maar de bron, het spirituele centrum van het klooster, ligt er nog.”In de negentiende eeuw zijn bij de ontwikke-ling van het park en landhuis resten van het klooster teruggevonden. “Voor de toenmalige landgoedeigenaar, de geleerde en gelovige familie Van Eck, is dat een belangrijke inspiratiebron geweest”, zegt Ciska van der Genugten, specialist cultuurhistorie bij GLK. Het verklaart volgens haar de veelheid aan religieuze en symbolische elementen die op het landgoed een plek kregen. “Dit paste bij het wereldbeeld in die tijd. Er was een brede belangstelling voor zingeving en religie, voor sagen en legenden. Mensen zochten naar het

Zodra ik de stenen poort onder de spoorlijn Arnhem–Utrecht passeer, voelt de stad ver weg. Doodse stilte, totdat een verstoorde gaai uit het grasland opvliegt en scheldend vlucht. Het landhuis laat ik links liggen. Als door een magneet aangetrokken, fiets ik door tot aan de oude, lang niet meer geknotte linde. Hier is het. Hier lag klooster Mariënborn (letterlijke betekenis: bron van Maria) waar broeder Helmich die Lewe in 1415 het gebedenboek voor Maria van Gelre voltooide. Behalve met wetenschappelijk werk hielden de bewoners van dit Windesheims klooster zich bezig met ontginning en landbouw. Tastbare resultaten zijn zes boeken (de rest is verloren gegaan) en een bewerkbaar en profijtelijk cultuurland-schap.Ik stel me zo voor dat Helmich regelmatig zijn schrijftafel verliet om buiten de kloostermuur zijn stramme spieren te ontspannen en inspiratie op te doen hoe verder te gaan met zijn Grote Werk, het gebedenboek. Ongetwijfeld was hij vaak te vinden bij de nabijgelegen Mariabron, een door velen gekoesterde plek, met water dat niet wilde bevriezen. Ziet u Helmich zitten, op zijn vaste stek aan de steile oever, turend in het voortkabbelende water?

Ongetwijfeld zag hij op wandelingen ook de nieuwigheden die de monniken realiseerden: watermolens en sprengen die voor extra water moesten zorgen, stevige wegen, akkers en tuinderijen. Vast ook bezocht hij de schaap herders die verderop hun kuddes hoedden. Maar veel ging aan Helmich voorbij: zijn hoofd was te vol van het gebedenboek. Ruim drie jaar werkte hij eraan. Letterlijk monnikenwerk. Dat brengt me terug in onze tijd, bij de hedendaagse ‘monniken’: de onderzoekers die me op dit unieke boek attendeerden.

Omvangrijk en compleetWetenschappers zijn nog lang niet uitge-studeerd op het gebede nboek en opdracht-geefster Maria, hoor ik van Johan Oosterman, hoogleraar Oudere Nederlandse Letterkunde aan de Radboud Universiteit. “Maar onderzoek heeft al veel opgeleverd. Zoals inzicht in het dagelijkse leven aan het hof van Gelre. En veel informatie over de relatief onbekende hertogin Maria van Gulik en Gelre.” Hij bestempelt haar als een hoogopgeleide, intelligente en zelfverzekerde vrouw: “Zeg maar gerust, de Máxima van de vijftiende eeuw.”

Het klooster heeft de reformatie niet overleefd, het gebedenboek van Maria van Gelre wel

Sinds hij weet dat het uitzonderlijke middeleeuwse gebeden

boek van Maria van Gelre op Mariëndaal is geschreven, bekijkt

natuurschrijver Hans van den Bos het Arnhemse landgoed

met andere ogen. Hij ervaart de spirituele kracht van de

kloosterbron en ontdekt meer bijzondere zaken. Tekst: Hans van den Bos

Wandelen?

Op onze landgoederen Mariëndaal, Lichtenbeek,

Vijverberg-Hoog Erf, Warnsborn en Westerheide

kunt u heerlijk wandelen. De wandelfolder

Arnhemse Landgoederen kunt u downloaden

via www.glk.nl/routes

Foto

: Ro

b S

cho

ute

n


Herstelproject MariëndaalHet in stand houden van cultuurhistorische elementen gaat niet vanzelf. Zo hebben het zigzaggend pad en de oevers van de bronvijver, ook bekend als de eendenvijver, door afstromend regenwater en intensief gebruik flink te lijden van erosie. Deze twee ‘spirituele’ onderdelen op het landgoed worden in 2019 door GLK hersteld en robuuster gemaakt voor de toekomst. Daarnaast willen we ook graag enkele werkzaamheden verrichten aan de Christuskoepel (foto), zodat wandelaars er in de toekomst nog beter van kunnen genieten.

‘iets’, het andere. En men gebruikte veelvuldig de bijbehorende symbolen die je overal op Mariëndaal nog tegenkomt.”

Diepere krachtenNa deze gesprekken dacht ik het landgoed redelijk te kennen. Maar nu blijk ik ineens ook gevoelig voor de diepere krachten, zo merk ik tijdens mijn wandelingen. Het oog valt op andere zaken. Sinds ik weet dat het steenslag op de paden deels bestaat uit vermalen kloostersteen, is mijn blik vaker op de grond voor mijn voeten gericht. Hoop ik sporen uit een ver verleden te vinden? De oude linde op het parkeerterrein sierde lang het (nu ver dwenen) koetshuis. De boom mocht niet geveld worden, want de beschermgeest van huis en hof woonde erin. De linde was altijd al een van mijn favorieten, maar de symboliek

Sporen in het landschapTot 6 januari 2019 toont Museum Het Valkhof het levensverhaal van Maria van Gelre, met als hoogtepunt veertig gerestaureerde en wetenschappelijk onderzochte pagina’s uit haar gebedenboek. Dit unieke document is in de vijftiende eeuw geschreven op GLK-landgoed Mariëndaal. Maria en haar man hertog Reinald IV verbleven destijds ook regelmatig op kasteel Rosendael. In de aanloop naar de tentoonstelling heeft onze natuur- en cultuurspecialist Ciska van der Genugten veel informatie hierover aangereikt. Deze samenwerking gaf ook de aanzet tot het boek Sporen

in het landschap, waarin de lotgevallen van Maria van Gelre op de Gelderse landgoederen zijn beschreven.Maria van Gelre (1380-1429). Sporen

in het landschap. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2018. isbn 9789460043772. Prijs: € 14,50.

doet me duizelen.Sinds ik weet dat de Stenen tafel een van het klooster afkomstige grafzerk is, ga ik niet meer zonder te kijken eraan voorbij. Dat deze tafel samen met de ernaast geplante linde een vergelijkbare betekenis heeft als een graf-eiland - dat had ik zelf niet durven bedenken. Meer subtiele symboliek vind ik halverwege de berceau of Groene Bedstee. Bij het verzakte vrijersbankje groeit een eenzame linde. Het tere hartvormige blad zit verborgen tussen opdringerig beukenloof. De honderd-vijftigjarige spillebeen staat voor liefde en eeuwige trouw. Via sprengkop en bronvijver wandel ik verder langs de beek naar het zuiden. Pal tegenover het huis slingert links een wandelpad zig zag -gend de steile helling op. Dit is de ‘smalle en niet-rechtstreekse weg die naar de hemel leidt’, naar de Bijbeltekst van Mattheus.

Kunstwerk met een boodschapDe grootste verrassing tref ik aan op een heuveltop in het bos richting Hoeve Klein Mariëndaal. De Christuskoepel is door een particulier aan het landgoed geschonken, na een appèl van koningin Wilhelmina in 1938 tot ‘een morele en geestelijke her bewapening’ tegen het opkomend fascisme. In de kapel bevindt zich een levensgroot Christusbeeld. De beelden eromheen symboliseren de zeven deugden: geloof, hoop, liefde, rechtvaardig-heid, sterkte, gematigdheid en voorzichtig-heid. De beelden zijn van Mari Andriessen, beter bekend van de standbeelden De Dok werker in Amsterdam en Cornelis Lely op de Afsluitdijk. Een dag voor de Duitse inval in Nederland is de kapel opge leverd. Op de grond liggen drie grafzerken uit de klooster-tijd. De boodschap van het kunstwerk kan niet genoeg verteld worden. Ook nu.

Foto

: Flo

or t

en

Brin

k

Foto

: Ro

b S

cho

ute

n

De Stenen tafel zit vol subtiele symboliek

Brantsen rekening gehouden. Vlakbij kunt u (alleen op zondag, als u daarvoor heeft gereserveerd) genieten van een geweldige hightea. Als u wilt, loopt de kerstman graag even met u mee!


Kerst in negentiende-eeuwse stijlHuis Zypendaal

Locatie GLKWilt u overnachten in een historisch erfgoed? GLK verhuurt markante vakantiewoningen zoals het oude sluishoofd bij de Ruïne Batenburg, het koetshuis Verwolde in Laren, het boswachtershuis Boslust op landgoed Zwaluwenburg bij Elburg, het poorthuis van kasteel Doorwerth en twee vakantiehuizen in Gorssel. Boek uw (fiets)vakantie via www.buitenlevenvakanties.nl.

In december verwelkomen de

vroegere baron en zijn vrouw barones

Brantsen u hartelijk in hun woning.

Hoogstpersoonlijk leiden zij u rond

in het voorname en in kerstsfeer

versierde huis Zypendaal in Arnhem.

Tijdens het bezoek beleeft u de negentiende-eeuwse kersttijd op een bijzondere manier. Onderweg van de ene naar de andere fraaie kamer kunt u zomaar de kinderen, de dienstmeid of de butler tegenkomen. In de rode salon wacht u bovendien een feestelijk optreden.Zo’n indrukwekkende ervaring maakt hongerig, en ook daarmee heeft de familie

Theatrale rondgang Zypendaal>8/9 en 15/16 december

rondleidingen om 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur

Entree: € 12,50; donateurs en Museumkaarthouders € 10,50

Adres: Zijpendaalseweg 44, 6814 CL Arnhem Informatie: (026) 364 46 45 of

[email protected] Reserveren: www.glk.nl/zypendaal Higteaarrangement in Brasserie de Boerderij>9 en 16 december Kosten: € 23,50 per persoon Adres: Parkweg 2, 6815 DJ Arnhem Reserveren: (026) 4424396 of [email protected]

Een overzicht van kerst en winter activiteiten op onze andere kastelen vindt u op pagina 30 en 31

Foto

: Ro

b S

cho

ute

n

Foto

: Nic

o v

an H

aast

rech

t

Weleens een beekprik gezien? Hij lijkt op

een kleine paling, maar is feitelijk geen vis.

Samen met andere priksoorten behoort

hij tot de aparte diergroep ‘kaaklozen’. Het

beschermde diertje komt voor in beken

met een goede waterkwaliteit. Onlangs

wees onderzoek uit dat hij zich in ‘onze’

Staverdense Beek goed thuis voelt.

Tekst: Karlijn van Onzenoort


Project onder de loep

organen. De beekprik zwemt dan stroomop-waarts en zoekt in een snelstromend stuk van de beek een plek waar fijn grind ligt. Daar maken de dieren een nestkuiltje door met hun mondschijf steentjes opzij te leggen.

BovengrondsHet vrouwtje zuigt zich vast aan een van de stenen aan de rand van het nest. Het mannetje zuigt zich vervolgens vast aan haar kop en draait zijn lichaam om haar heen, waarna de eitjes afgezet en bevrucht worden. De beekprikken sterven enkele dagen na het paren. Twee weken na de bevruchting komen de eitjes uit. De larven laten zich met de stroom meevoeren naar slibbodems. Daar graven ze zich in, om pas zes jaar later bovengronds te gaan.

beekprikDe beekprik heeft een opmerkelijke levens-cyclus. Het grootste deel van zijn bestaan leeft hij als larve in de bodem van de beek. Hij is dan net een regenworm en heeft nog geen ogen. Na zo’n zes jaar ondergaat de larve in het najaar een gedaanteverwisseling. Hij krijgt een mondschijf, ogen, vinnen en geslachts-

Ruim baan voor

op Staverden


“Het lastige hierbij is dat de beekprik twee leefmilieus heeft die heel verschillend zijn, namelijk slibbodems met organisch afval waar hij als larve leeft, en grindrijke plaatsen met stromend water waar het paaien plaatsvindt. Bij goed beheer van een beek moet je beide leefmilieus nastreven, dus zorgen voor voldoende variatie.”

Handmatig opschonenEen van de belangrijkste knelpunten in een beek vormen de duikers. Deze waterdoor-gangen onder een weg veroorzaken soms watervalletjes waardoor de beekprik niet stroomopwaarts kan zwemmen. Het verlagen van die duikers is volgens Van der Sluis een simpele maar doeltreffende maatregel. “Ook verdient het handmatig opschonen van een beek de voorkeur boven machinaal, omdat bij dat laatste veel larven verloren gaan. Bladeren kun je het beste in de beek laten liggen, want dat organische materiaal is voedsel voor de larven.”

Extensief beheer Grote takken zou je evenmin moeten verwijderen, meent Van der Sluis, want

beekprik die zorgen voor de nodige variatie in de stroomsnelheid. Tot slot pleit hij voor extensief beheer van de graslanden, zodat er minder vervuilende (mest)stoffen in de beek terechtkomen. Allemaal zaken waarop GLK al behoorlijk goed scoort. Het bekenonderzoek werd uitgevoerd in opdracht van het Water-schap Vallei en Veluwe. De onderzoeker hoopt dat zijn adviezen ertoe bijdragen dat de aantallen beekprikken op de Veluwe over tien jaar nog hoger zullen zijn.

Staverdense Beek als opvangplekAfgelopen zomer werd alarm geslagen toen de Hierdense Beek ten noorden van Staverden droogviel. “Het Water-schap Vallei en Veluwe heeft toen een beroepsvisser ingehuurd om beekprikken te vangen”, vertelt Patrick Smits, gebieds beheerder van GLK. “Vervolgens zijn deze dieren uitgezet in de Staverdense Beek. De beek valt niet droog, vooral doordat die niet alleen door regenwater wordt gevoed maar ook door kwelwater. Bovendien hadden we tijdelijk extra schotten in de beek gezet om water in het gebied te houden.”

Populaire paaiplek Marco van der Sluis van Ecogroen deed onderzoek in de beken die binnen het Veluwse Natura 2000-gebied liggen. Daaruit kwam naar voren dat de Staverdense Beek een populaire paaiplek is. “Tot nu toe waren er in deze beek slechts een of twee plekken bekend waar gepaaid werd. Maar in ons onderzoek hebben we er tien keer zoveel gevonden.” Hij heeft bovendien de larven geteld. “Ook daar liet de Staverdense Beek hoge aantallen zien. In 2010 ging het nog om 18 exemplaren, dit jaar telden we er ruim 2.500.”

MaatregelenBehalve naar de verspreiding heeft Van der Sluis ook gekeken naar ingrepen die kunnen zorgen voor uitbreiding van de beekprik.

Foto

: blik

on

de

rwat

er.n

l

Foto

: Jel

ger

Her

der

Paaiende beekprikken

Volwassen beekprik bouwt een nest

Na zes jaar krijgt de larve een mondschijf

Foto

: Jel

ger

Her

der

16 Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap & Kasteelen16

Mo

oi m

eeg

eno

men

De Dikke Ditz Stilte gonst van leven

MOOI MEEGENOMEN MOOI MEEGENOMEN

Heeft u behoefte aan stilte of een goed

gesprek? Corrie en Rob Stoeckart heten u

van harte welkom op het GLK-landgoed De

Kieftskamp in het buitengebied van Vorden.

In het gelijknamige huis op het landgoed

kunt u terecht voor:

• retraites

• relatietherapie

• coaching

• teamtraining

• dagvergaderingen/heidagen

• schrijvershuisje

• hoogtepunten/trouwen

www.kieftskamp.nl

Vernieuwde uitgave van het door Reinildis van

Ditzhuyzen herschreven beroemde

etiquetteboek van Amy Groskamp-ten Have

Hoe hoort het eigenlijk?

“Deze geheel herziene editie helpt ons op een

respectvolle manier met elkaar om te gaan en

maakt ons vrijer in het maatschappelijke

verkeer.”

De cd Stilte gonst van leven bevat rustgevende vogelgeluiden van zo’n 25 vogel soorten uit de directe omgeving van De Kiefts kamp. Wilt u kans maken op een gratis cd?

Hoe hoort het eigenlijk? De Dikke DitzReinildis van Ditzhuyzen ISBN 978 9023 0154 51 prijs: € 15,00Uitgeverij Becht

Wilt u kans maken op een gratis exemplaar?

E-mail ‘Dikke Ditz’ naar

[email protected]

E-mail ‘Stilte gonst’ naar

[email protected]


Boswachter Ben Oosting: “Hebben jullie een koelkast thuis?”Daya (3): “Ja…”Jadi (9): “Daar staat onze melk in. En jam.”Grace Klotz (71): “En vlees hè. Want dat bederft snel.”Boswachter: “Vroeger hadden de mensen nog geen koelkasten. Om toch eten te kunnen bewaren, hakten ze in de winter ijsblokken van zo’n vijftig bij vijftig centimeter. Die bewaarden ze zeven meter onder de grond. In ijskelders zoals hier op landgoed Warnsborn. Elke dag haalden ze een stuk ijs uit de kelder en gebruikten dat om hun eten koel te houden.”Arthur Klotz (71): “Hoe haalden ze het ijs eruit?”Boswachter: “Met een ladder en een takelsysteem. De kelder was smal en diep zodat het er zo koud mogelijk was. Zo bleef

Tekst: Maaike Kuyvenhoven – Fotografie: Rob SchoutenGroot & klein

Op zoek naar de

Jadi en Daya uit Arnhem zijn door

hun grootouders aangemeld als

SuperSpeurder van GLK. Heeft u ook

(klein)kinderen tot 12 jaar? Geef hen

het juniordonateurschap cadeau. Dat

kan via www.glk.nl/superspeurder.

Elke SuperSpeurder ontvangt het

boekje 50 x speuren en spelen.

ijskelderhet ijs wel een jaar goed.”Jadi: “Kunnen we in de kelder kijken?”Boswachter: “Ja, maar we gaan niet helemaal naar beneden. Er houden nu zo’n zestig vleermuizen hun winterslaap. Die willen we niet storen.”Daya: “Opa, mag ik met jou? Spannend…”Arthur: “Kom maar hier. Hoe vliegen de vleermuizen de kelder in, denken jullie?”Jadi: “Door dat gat? Het lijkt wel een brievenbus.”Boswachter: “Klopt! De vleermuizen passen daar precies doorheen.”Jadi: “Ik zie een vleermuis op de muur! En een slak ernaast.”Boswachter: “De vleermuis heeft hetzelfde pelsje als een muis. Hij houdt zich met zijn scherpe nageltjes vast aan de muur.”

Grace: “Aan het eind van de gang staat de ladder die helemaal naar beneden gaat. Zie je dat, Jadi?”


De schuilkapel van de Cannenburch

18

De kapel is in goede staat bewaard gebleven


Meer kapellen in kastelen GLK

Niet alleen in kasteel Cannenburch maar

ook in de kastelen Doorwerth, Ammersoyen,

Nederhemert en Hernen kwamen

katholieken samen in speciale kapellen. De

schuilkapel in kasteel Cannenburch is tijdens

openingstijden te bezoeken. In november

en december is het kasteel op bepaalde

dagen geopend. Meer informatie over de

openingstijden vindt u op

www.glk.nl/cannenburch.

Wie na de Beeldenstorm in 1566 het

rooms-katholieke geloof aanhangt,

heeft het niet gemakkelijk. Katholieke

edelen mogen bijvoorbeeld geen lid

meer worden van de ridderschap,

waardoor deuren naar bepaalde

functies gesloten blijven. In het

openbaar naar de kerk gaan is er

ook niet bij. Reden voor sommige

gelovigen om een schuilkapel te

beginnen. Een van hen is Elbert van

Isendoorn, eigenaar van kasteel

Cannenburch in Vaassen.

Tekst: Kees Jansen

De schuilkapel in de Cannenburch wordt tussen 1661 en 1664 gebouwd. Tot die tijd heeft het kasteel een symmetrisch aanzicht. Daar komt verandering in als Elbert, dankzij het familiekapitaal van zijn tweede vrouw Odilia Catharina van Wassenaer, het gebouw aan de westkant uitbouwt. Ook een deel van de kleinste toren van Cannenburch heeft na 1664 een religieuze functie. De ruimte onder de kap doet namelijk dienst als sacristie, de opbergplek voor liturgische gewaden, voorwerpen en boeken.

Zielenzorg in omgevingDat Elbert een schuilkapel in het kasteel vestigt, is mede te danken aan zijn broer Hendrik. Die zit in het leger, maar geeft zijn militaire carrière op om franciscaan te worden. Hendrik doet de zielenzorg in de omgeving van het kasteel en is ook betrokken bij de erediensten die in de kapel worden gehouden. Enkele eeuwen later duikt Hendrik opnieuw op, maar dan in de roman De wilde

jager die schrijfster Marie Koenen in 1918 uitbrengt.De huiskapel annex schuilkerk in Vaassen wordt 35 jaar gebruikt. Daarna verplaatsen de Van Isendoorns de ‘heilige mis’ naar huis De Oosterhof, iets buiten het dorp. Op die plek staat nu nog steeds een rooms-katholieke

kerk. Later blijkt dat de familie van Isendoorn nog een tweede kerk heeft gesticht, in Epe. Wellicht geïnspireerd door de kasteelfamilie is in 1809 bijna een derde van de Veluwse bevolking katholiek. Ook op andere plekken ontstaan er katholieke enclaves rondom adellijke families.

Afvoer wierookdampenDe schuilkapel in de Cannenburch is in goede staat bewaard gebleven. De ruimte is toegankelijk voor bezoekers van het kasteel. Zelfs is het mogelijk om er te trouwen, in elk geval voor kleine gezelschappen. Wie de kapel betreedt, ziet nog steeds een aantal kenmerkende elementen. Duidelijk zichtbaar is het balkon met hekje. Op die verhoging stond het orgel van de schuilkapel. Ook zijn de haken te zien waaraan het altaar bevestigd was. Boven is de aansluiting van het achthoekige ontluchtingskanaal nog aanwezig, bedoeld om wierookdampen af te voeren. In de vloer zijn nog de sporen te vinden van enkele luiken. In geval van nood konden daar de liturgische voorwerpen worden opgeborgen. Het was tenslotte een ‘illegale’ kapel. Voor zover bekend hebben die noodgevallen zich nooit voorgedaan. Waarschijnlijk wist iedereen in de omgeving wel dat er in het kasteel gekerkt werd door

rooms-katholieken, maar stond men het oogluikend toe. Bijzonder zijn ook de gebrand schilderde ramen, die zo goed als zeker een eerbetoon zijn aan familieleden van Elbert van Isendoorn.

Foto

: Nic

o v

an H

aast

rech

t

Foto

: Ko

os

Dan

sen

Foto

: Nic

o v

an H

aast

rech

t

De kapel heeft nog steeds kenmerkende elementen waaronder gebrandschilderde ramen


‘De Kieftskamp zet de tijd even stil’

Rob en Corrie Stoeckart

“Onze oude dame”, zo noemt Corrie Stoeckart landhuis De Kiefts

kamp liefkozend. Samen met haar man Rob woont ze al meer dan

twintig jaar op het statige buiten van GLK in Vorden. Het echtpaar

organiseert er retraites en draagt bij aan de instandhouding van het

landhuis. “We investeren tijd en aandacht in iets voor de eeuwigheid.” Tekst: Laura Thuis – Fotografie: Irma Huisman

Bijzondere donateur

Al heel lang coacht ze mensen met levens-vragen. Corrie Stoeckart: “Velen van ons zitten gevangen in patronen die je ervan weer-houden vrij te leven, vrij te werken. Als coach begeleid ik mensen en organisaties om zelf op zoek te gaan naar de antwoorden.” In het begin gaf Corrie sessies van een paar uur, maar haar ultieme droom was om mensen intensiever te kunnen begeleiden in een

voelden ons direct thuis. De stilte, de rust, het huis dat als een jas paste. Als we hier toch eens… Ik ben zelf opgegroeid op een landgoed. Mijn vader was hovenier op Slot Zuylen, dus ik heb de liefde voor cultureel erfgoed met de paplepel binnengekregen.” Toen hun kennissen enkele jaren later

rustgevende omgeving. Rob Stoeckart: “Alsof het zo moest zijn, vroegen kennissen of wij op hun huis De Kieftskamp wilden passen tijdens een vakantie.” Rob wijst vanaf het terras op het immense grasveld rond het achttiende-eeuwse landhuis: “De tuin sproeien, de moestuin bijhouden... natuurlijk wilden we dat!”Corrie: “Het meest bijzondere was: we

‘Dit prachtige landgoed is er hopelijk voor altijd’


Recente giftenIn de afgelopen periode mochten we opnieuw de nodige giften, verhoogde donateursbijdragen, lijfrente-, periodieke en notariële schenkingen ontvangen. Voor het herstel van landgoed Mariëndaal doneerde Stichting Spiering Fonds € 75.000. Stichting van Tarel Bruins Fonds maakte € 14.296 naar GLK over. Van een donateur in Vorden ontvingen we een royale donatie van € 5.000, als bijdrage in de instandhouding van huis Verwolde. Een stichting uit Epe deed een schenking van € 2.000. Een echtpaar uit Westendorp gaf € 525 in verband met hun vijftigjarig huwelijk. Ter gelegenheid van haar negentigste verjaardag doneerde een mevrouw uit Heelsum € 500. Een inwoner van Ede die de leeftijd van 85 jaar bereikte, maakte € 500 over. Naar aanleiding van haar pensionering gaf mevrouw M. van den Berg € 260 voor het herstelproject in de Heerlijkheid Beek. De jaarlijkse bijdrage van het Bert en Joost Mastenbroek Fonds zal worden ingezet voor een kavelruil in onze natuurgebieden Wisselse Veen en De Regulieren. Dankzij extra donaties van diverse donateurs mochten we nog eens € 2.500 bijschrijven op onze rekening. Alle gulle gevers heel hartelijk bedankt!

ANBIStichting Het Geldersch Landschap en Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen zijn

door de Belastingdienst aangewezen als Algemeen Nut Beogende Instellingen (ANBI).

De ANBIstatus biedt belastingvoordelen voor zowel de instelling als de gever.

De ANBIstatus kent een publicatie plicht om inzicht te geven in de stichtingen.

De hiervoor aangewezen documenten en informatie over ANBI vindt u op onze website

www.glk.nl (Organisatie, Veelgestelde vragen).

Wilt u met GLK eropuit? Het actuele aanbod vindt u op www.glk.nl/activiteiten

Dank u wel

Periodiek schenken aantrekkelijkEen periodieke schenking heeft fiscale voordelen. Bij een periodieke schenking van ten

minste vijf jaar is het jaarlijks te schenken bedrag aftrekbaar voor de inkomstenbelasting.

Afhankelijk van het belastingtarief kan het belasting voordeel oplopen tot 52 procent.

Deze vorm van schenken kan nog steeds door middel van een notariële akte, maar mag

ook in een schriftelijke overeenkomst tussen u en het goede doel worden vastgelegd.

Een modelschenkings overeenkomst kunt u downloaden via www.glk.nl/schenken

nalaten. De perio dieke gift moet u tijdens haar looptijd jaarlijks verantwoorden in uw

aangifte inkomstenbelasting.

Wilt u meer weten?Informatie over periodieke schenkingen vindt u op via www.glk.nl/schenkennalaten.

Voor een persoonlijk advies staat onze rentmeester, Willem van Vliet, u graag te woord:

(026) 355 25 43 of [email protected].

Eenmalige schenkingU kunt natuurlijk ook eenmalig schenken. Daarvoor kunt u gebruik maken van een van de

onderstaande bankrekeningen, onder vermelding van ‘eenmalige schenking’:

• Stichting Het Geldersch Landschap, NL38 RABO 0381 6062 95

• Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, NL30 RABO 0381 6027 53

Schenken is ook mogelijk via www.glk.nl/gift.

Foto

: Mic

hel

Mo

len

aar

besloten te verhuizen, werd het huren van de De Kieftskamp voor de Stoeckarts een reële optie.

Gezamenlijk beheer En zo geschiedde. De Stoeckarts namen in 1996 hun intrek in De Kieftskamp, en maakten met GLK afspraken over gezamenlijk beheer. Rob: “GLK is verantwoordelijk voor de buiten kant, wij voor de binnenkant. Het huis heeft meer dan 1.200 kleine raampjes – ik kan je zeggen dat het schilderen best een klus is. Maar gelukkig krijgen we veel hulp van familie en vrienden en doen we alles in samenspraak met GLK. Dat is fijn hoor! De ene keer komt Klaas Timmer van de afdeling Bouwkunde even langs, de andere keer geeft regio-beheerder André Abbink advies over een zieke kastanjeboom.” Corrie: “Wij horen weleens: waarom steken jullie zoveel tijd en geld in iets wat je huurt? Maar wij zien dat anders. Wij investeren tijd en aandacht in iets voor de eeuwigheid. Dit prachtige landgoed is er hopelijk voor altijd, wij zijn slechts passanten. Die instelling herkennen we bij GLK. Daarom zijn we naast huurder ook donateur.”

Wonderschone plekCorrie: “Wat telkens weer opvalt, is hoe snel mensen ‘aarden’ op De Kieftskamp. Als mensen hier aankomen voor een retraite, stuur ik ze vaak eerst het bos in. Ga maar even lopen, zeg ik dan. Komen ze terug, dan zijn ze al ‘gezakt’. Dat doet zo’n wonderschone omgeving met je, waarin alles met elkaar verbonden is. Je hoort de wind door de bomen, de vogels in het veld. Op De Kiefts-kamp kun je de tijd even stilzetten.”

‘Dit prachtige landgoed is er hopelijk voor altijd’


Liefde voor het vak

Natuur verwondert en

inspireert

‘In de Japanse godsdienst shintoïsme worden natuurgeesten aanbeden’

23

Spirituele wandelingenWilt u ook op zoek spiritualiteit in de

natuur? Misschien kunnen onze wande

lingen daarbij helpen. Ga eens mee op een

Blotevoetenwandeling. Doordat je op

blote voeten loopt, ga je vanzelf langzamer

lopen, waardoor je meer hoort, ruikt en

ziet. Of kies voor een Avondwandeling

waarbij je de stilte van bijvoorbeeld de

Loenermark ervaart. Kijk op www.glk.nl/

activiteiten voor nog meer wandelingen.


brengt een boom ineens tot leven. Judith: “Dat is ook precies wat GLK doet met het thema ’Vol verhalen’. We vertellen de verhalen van onze kastelen en natuurterreinen zodat die letterlijk meer tot de verbeelding spreken.” Reactie van de godenOok in onze moderne tijd speelt de natuur in veel religies nog een grote rol, weet Judith. Ze deed onderzoek in Japan, waar het shintoïsme in het dagelijks leven is verweven. “In deze godsdienst worden natuurgeesten aanbeden. Die houden zich op in bomen, bergen, rivieren en de zee. Japanners voeren rituelen uit om de gunsten van natuurgeesten te vragen, bijvoorbeeld als ze gaan oogsten of examen doen. De tsunami van 2011 zagen de Japanners als een reactie van de goden op de aantasting van de natuur.”

RentmeesterschapIn West-Europa beschouwen we de klimaat-verandering of de insectensterfte niet zozeer als straf van een god. Wel is onze huidige omgang met de natuur vooral gevormd door het christelijke idee van rentmeesterschap. Dat houdt in: God bezit de wereld, maar de mens moet er goed voor zorgen. “De een voelt die taak sterker dan de ander”, zegt Judith. “Zelf voel ik mij enorm verantwoordelijk voor die natuur en wil ik actief bijdragen aan natuurbehoud. Dat doe ik in mijn reguliere werk, maar ook bij GLK. Die interne drive beschouw ik ook als een soort spiritualiteit.”

Niet vreemd dat we bij Judith uitkomen als we op zoek gaan naar de relatie tussen natuur en religie/spiritualiteit. Voor haarzelf is die relatie onmiskenbaar. “De natuur verwondert. Je komt er steeds iets moois tegen. Spiritualiteit kan voor mij een speciale ervaring in de natuur zijn, zoals het ritselen van de bladeren, of de zon die door de bomen schijnt.”

Op zoek naar iets Uit onderzoek blijkt dat veel mensen, onder meer door de ontkerkelijking, op zoek zijn naar ‘iets’ in plaats van een geloof. Ietsisme wordt het genoemd. Sommigen vinden dat in de natuur. Het beleven van rust en stilte in de natuur kan leiden tot diepgaande ervaringen en gevoelens. Tot spiritualiteit. Het is volgens Judith geen toeval dat er tegenwoordig veel vraag is naar meditatie- en blotevoetenwandelingen. “De natuur leent zich daar goed voor, omdat die minder prikkels geeft dan het dagelijks leven. Je kunt er tot jezelf komen.”

Naast bos- en natuurbeheer in Wageningen deed Judith Slagt ook een

studie interreligieuze spiritualiteit in Nijmegen. Ze is lid van de Raad van

Advies van GLK. “Ik wilde een sociaal-culturele studie ernaast doen,

omdat ik benieuwd was naar de vraag hoe mensen natuur beleven.”

Inmiddels is ze projectleider ecologie bij een adviesbureau en werkt ze aan

onderzoeksprojecten in de regio. Tekst: Karlijn van Onzenoort – Fotografie: Rob Schouten

De vijver onder aan het Cascadedal op de Duno is een voorbeeld van een Helle of Duivelskolk. Volgens de overlevering moest je niet in zo’n kolk kijken, want dan sleurde de duivel je naar beneden.

inspireert

Mistbanken en dwaallichtenDe relatie tussen natuur en spiritualiteit is al oud. “In de natuurgodsdiensten werden de krachten van de natuur vereerd, zoals stenen, bomen, bergen, de zon en de maan. Vaak ging het hierbij ook om natuurverschijnselen die men wetenschappelijk nog niet kon verklaren, zoals onweer, mistbanken en dwaallichten.” In onze tijd zien we hiervan nog altijd restanten. Bijvoorbeeld de Witte Wievenkuil op de Lochemse Berg. Of een Helle- of Duivelskolk, een plek waar water uit de grond opwelt en waarvan men dacht at het een doorgang naar de onderwereld was.

Lapjes in een koortsboomDit geloof in natuurkrachten ging vaak gepaard met rituelen om de goden gunstig te stemmen. Bijvoorbeeld het gebruik om lapjes in een ‘koortsboom’ te hangen om van een ziekte te genezen. “Het idee was dat het lapje, vaak van een kledingstuk van de patiënt, de koorts overdraagt aan de boom.” Zo’n verhaal


Reinildis van Ditzhuyzen

Ze vloog uit naar Den Haag, schreef in Stavoren, bracht

boekwerken uit over Praag en Vlieland en woont en werkt

gedeeltelijk in Wenen. Maar afgelopen zomer verhuisde

de in Arnhem geboren historica en schrijfster Reinildis van

Ditzhuyzen naar Zutphen. “Ik ben een Gelders meisje.”

Tekst: Rik Booltink - Fotografie: Dies Goorman

Waaiende bossen,kabbelend water

“Vroeger gingen we vaak naar de Bedriegertjes en zwommen we in de IJssel. Kastelen vond ik ook toen al prachtig. We woonden niet ver van Biljoen, dus dat ken ik wel. Een paar jaar geleden mocht ik op uitnodiging het kasteel nog eens van binnen bekijken. Toen zag ik op de eerste verdieping een inbouwkeuken, een modern, plastic geval. De kunsthistorici om me heen keken vol afgrijzen, maar ik begreep het.” Ze schreef erover in de krant. Het resultaat: veel boze brieven, onder meer van architecten. “Die

vonden het niet kunnen, zo’n keuken in een zestiende-eeuwse zaal. Inmiddels is die keuken om andere redenen al weggehaald. Maar als historica vind ik zoiets prachtig, omdat het de bewonersgeschiedenis laat zien. Zo’n kasteel leeft, al eeuwenlang.”

Gifgroene RenaultHet geeft aan hoezeer ze verbonden is met Gelderland. “Ik ben een Gelders meisje. Nee, een Ernums meisje. Hertstikke Ernums.” Bij de recente verhuizing koos ze niet voor Arnhem.

Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap & KasteelenMooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap & Kasteelen 25

‘Vroeger gingen we naar de

Bedriegertjes en zwommen

in de IJssel’

“Zutphen is een mooie, historische Hanzestad met prachtige natuur en een intercitystation. Belangrijk, want een auto heb ik niet.” In haar leven heeft ze één jaar auto gereden. “Een gifgroene Renault 5. Ik ging ermee van Den Haag naar Haarlem, maar al snel nam ik liever de trein en de fiets. Mensen zeiden: ‘Als je niet rijdt, gaat de accu leeg’. Dus reed ik elke week een rondje. Toen dacht ik: is de auto er voor mij of ben ik er voor de auto? Weg ermee!”

Direct aan de IJsselZe heeft nu vier fietsen met rokzadel: een e-bike voor langere ritten in de omgeving, een vouwfiets voor in de trein en twee stadsfietsen voor dagelijks gebruik. “Veel mensen zien me als ‘die mevrouw van strakke regels en etiquette’. Maar op de fiets ben ik mezelf. Ook ik kan soms stout zijn, negeer weleens een stoplicht. Kennelijk verwachten ze dat niet van mij. ‘Mevrouw Van Ditzhuyzen, u rijdt door rood’, hoor ik dan.” Ze woont direct aan de IJssel, nabij de GLK-landgoederen De Voorst

en ’t Velde. De omgeving nodigt uit om te fietsen. “Mijn hart gaat hier open. De wind die blaast, het geluid van de vogels, de waaiende bossen, het kabbelende water, de mooie velden. Dit stukje Gelderland heeft alles wat mijn hartje begeert.”

Mo

oi p

ort

ret


GLK TOT DE KERN GLK maakt Gelderland mooier door natuurgebieden en cultureel erfgoed

in stand te houden. Achter de schermen creëren professionals daarvoor

de randvoorwaarden door middel van onderzoek, beleidsontwikkeling en

marketing.

Manifest voor een Groen Gelderland

Energiebeleid is maatwerk

Gelderland is ontzettend groen, dankzij de Veluwe, het rivierenland, de Achterhoek en al die andere mooie plekken. De instandhouding daarvan gaat echter niet vanzelf. Aan alle kanten worden er nog steeds stukjes groen ‘weg-geknabbeld’, bijvoorbeeld door uitbreiding van woonwijken en bedrijventerreinen, schaalvergroting in agrarisch gebied of aanleg van nieuwe infrastructuur.Als groene organisatie maken we ons daar zorgen over. Daarom heeft GLK, samen met Natuurmonumenten Gelderland, de Gelderse Natuur- en Milieufederatie, Stichting Landschapsbeheer Gelderland en IVN Gelderland, het Manifest voor een Groen Gelderland opgesteld. Dit manifest is vooral een oproep aan de provincie om nog beter te zorgen voor het Gelderse groen, zowel in de natuur als in de stad.Want groen is niet alleen mooi, het heeft veel meer voordelen. Het is goed voor het welzijn van mensen en levert voedsel, energie, frisse lucht en schoon water op. Groen kan ook hittestress en wateroverlast verminderen. Het draagt bij aan de biodiversiteit. En groen kan de economie een impuls geven. In het manifest komen al deze voordelen aan bod.Per thema wordt een overzicht gegeven van alle goede dingen die er al gedaan worden. Maar het kan nog beter en er moet nog meer gebeuren. Daarom worden heldere ambities

Geldersch Landschap & Kasteelen / Vereniging Natuurmonumenten / Gelderse Natuur en Milieufederatie / Stichting Landschapsbeheer Gelderland / IVN Gelderland

NATUUR & BIODIVERSITEIT

KLIMAAT

DE GROENE SAMENLEVING

LANDSCHAP

uitgesproken en actiepunten benoemd om deze ook echt waar te maken. Voorbeelden hiervan zijn de snelle voltooiing van het Gelders Natuurnetwerk en de realisering van een aantal grote verbindingen door middel van ecoducten. Ook wordt er gevraagd om meer natuur-inclusieve landbouw, een ruimer budget voor toezicht in natuurgebieden en betere wettelijke bescherming van natuur en landschap.Het manifest laat zien dat groen kansen biedt voor iedereen. In samenwerking met onder andere de provinciale overheid willen de genoemde Gelderse organisaties werk maken van meer en beter groen. Ze hopen dat het manifest aanknopingspunten biedt voor de programma’s van de diverse politieke partijen die meedoen aan de provinciale verkiezingen in maart 2019.Het volledige manifest is terug te vinden op www.glk.nl/nieuws

De noodzakelijke energietransitie is binnen GLK al een aantal jaren aan de gang. Bij elke restauratie, verbouwing of vervanging kijkt onze afdeling Bouwkunde welke energie-besparende maatregelen er mogelijk zijn. Soms kan er veel, soms zijn de mogelijkheden beperkt. Het behoud van de monumentale uitstraling van een kasteel of landhuis en het streven naar een toekomst zonder fossiele brandstoffen gaan niet altijd hand in hand. In elk geval zit het begrip duurzaamheid bij onze mensen in de genen. Het woord ‘energie’ wordt in alle projectplannen standaard met dikke letters geschreven.

Veel winst te halen op kastelenEr valt de nodige winst te behalen, want de kosten voor het verwarmen en verlichten van met name onze voor het publiek toegan-kelijke, museale kastelen zijn van oudsher hoog. Op alle locaties zijn de bestaande lampen inmiddels vervangen door ledverlichting. Waar mogelijk vervangen we enkelglas-ramen door dubbele beglazing, en

passen we isolerende materialen toe.Verder verwarmen we kasteel Rosendael en huis Neerijnen tegenwoordig door middel van biomassa-gestookte pelletkachels. Op kasteel Cannenburch maken we gebruik van aardwarmte. Dergelijke maatregelen zijn niet overal mogelijk, maar als het kan, dan doen we het. Het is steeds een kwestie van maat werk.Dat geldt ook voor zonnepanelen. Die passen we wel toe op onze werkschuren en andere bedrijfsgebouwen die we vernieuwen of verbouwen. Maar op de meeste monumen tale gebouwen is het leggen van panelen om esthetische redenen niet wenselijk of toegestaan.

Gedrag veranderenDe insteek is niet om ons hele bezit in één klap te verduurzamen; dat is zowel financieel als praktisch niet haalbaar. Wel zetten we voort durend kleine stapjes, of het nu gaat om isolatie, gebruik van zonnepanelen of verbranding van biomassa. Belangrijker nog dan maatregelen – en tegelijk ook moeilijker haalbaar – is het veranderen van gedrag. We proberen daarin het goede voorbeeld te geven, waarbij het helpt om toekomstige generaties voor ogen te houden. We willen immers graag dat ook zij nog van onze mooie natuur en het waardevolle erfgoed kunnen genieten.

Foto

: To

n R

oth

eng

atte

r

Huis Neerijnen wordt verwarmd door middel van pelletkachels, gestookt met biomassa

27Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap & Kasteelen 27

Grote klussen in kastelendepotsVeruit het grootste gedeelte van onze muse-ale collectie is permanent te bewon deren in onze zeven opengestelde kastelen, uiteraard in de maanden dat die geopend zijn. Dat is bijzonder, in vergelijking met veel andere musea die vaak een klein deel tentoo nstellen en de rest achter de schermen bewaren. Ook GLK heeft een aantal depots, bijvoorbeeld voor documentaire collecties en voor recen telijk verworven, te repareren of nog te registreren objecten.Onze belangrijkste depots bevinden zich in huis Verwolde en de kastelen Ammersoyen, Cannenburch, Rosendael en Doorwerth. Op de Cannenburch hebben we thematische depots met schilderijen, porselein, stoelen, textiel en klein meubilair. Hiervoor is een aantal jaren geleden op een van de zolders een zogenaamde doos-in-doosconstructie gebouwd, een ruimte met gecontroleerde temperatuur en luchtvochtigheid. Op kasteel Rosendael bevinden zich veel werken op papier, zoals prenten, bouwtekeningen en behangsels. Een grote archeologische collectie is opgeslagen op kasteel Ammersoyen. En twee bijzondere depots bevinden zich op kasteel Doorwerth, namelijk die van de Nationale Bosbouw collectie en het Nederlands Jacht museum. GLK beheert deze verzamelingen die deels worden tentoongesteld.

Textieldepot huis VerwoldeAlle depots moeten uiteraard onderhouden worden. De housekeeping-teams van onze kastelen zijn hierin van grote betekenis. Zij houden de objecten het hele jaar door stofvrij en controleren ze op houtworm, motten en ander ongedierte. Dankzij deze reguliere zorg blijven de collecties in goede conditie. Eens in de zoveel tijd is er groter of specifieker onderhoud nodig, en dat is op dit moment het geval. Voor een aantal onderhoudsklussen heeft GLK externe hulp ingeschakeld.De ene grote klus betreft het textieldepot op Verwolde. Jonge mensen die zijn opgeleid aan de Reinwardt Academie voor Behoud & Beheer in Amsterdam, hielpen hier van september tot december met het opnieuw in dozen verpakken van kleding, linnengoed, kleden en hoeden in zuurvrij papier. Alles is gecontroleerd, schoongemaakt en gefotografeerd.

Op huis Verwolde zijn kleding, linnengoed en hoeden opnieuw in dozen verpakt

Zolder kasteel RosendaelIn de maand november heeft een bedrijf de zolders van kasteel Rosendael opgeruimd en de depotvoorzieningen verbeterd. Hier worden diverse objecten zoals luiken,

grachtvondsten en bouwfragmenten bewaard alsook een grote schelpencollectie. Alles wat als waardevol is beoordeeld, is inmiddels gefotografeerd en op museaal verantwoorde manier opgeborgen.


Mooi beeld

IJskoudOp een tak langs het Apeldoorns kanaal in ons natuurgebied Algemene Veen zit een ijsvogel klaar om een vis te vangen. Omdat onze winters mild zijn, trekken de in Nederland broedende ijsvogels niet naar het zuiden. De laatste jaren ging het erg goed en groeide de populatie tot ongeveer 1250 broedpaartjes waarvan een belangrijk deel in Gelderland. Maar in februari en maart 2018 was het water langdurig bevroren en konden ijsvogels moeilijk voedsel vinden. Hopelijk zijn de komende winters weer wat vriendelijker voor deze kleurrijke vogel.Foto: Ronald Oost


Watervogels spotten, Liendense WaardDe Liendense Waard is een natuurgebied aan de Maas ten oosten van Batenburg. De afgelopen jaren heeft dit gebied zich ontwikkeld tot een eldorado voor vogels. In de winter dobberen er veel watervogels zoals kuifeenden, smienten, kolganzen en brandganzen. De boswachter gaat samen met u op stap om ze te spotten. Hij wandelt met u naar de waterplassen in het natte deel van het gebied. Ook bezoekt u de Ruïne Batenburg. Vooraf reserveren.>Zondag 3 februari 2019 10.00 uur (circa 2 uur) Deelname: € 5, kinderen 4 t/m 12 jaar € 2,50; donateurs gratis Startlocatie: parkeerplaats aan de

Molendijk, aan de oostkant van Batenburg Informatie: Bert Vos 06 19717255 of Bert

Idsingh 06 19717255 Reserveren: www.glk.nl/activiteiten www.glk.nl/batenburg


Gelderse padenHet complete overzicht excursies en evenementen

kunt u raadplegen op www.glk.nl/activiteiten of in

de gratis app van GLK. Om het excursieoverzicht vier

keer per jaar digitaal toegestuurd te krijgen, stuurt u

een email met als onderwerp ‘excursie overzicht’

naar [email protected]

Winterwandelingen

Sylvesterwandeling, StaverdenDe boswachter van GLK organiseert de jaarlijkse Sylvesterwandeling op landgoed Staverden. Samen gaat u het landgoed verkennen: de gebouwen, de bossen, de tuinen, de waterpartijen, de witte pauwen en mogelijk nog andere dieren. U loopt in totaal vijftien kilometer, maar er wordt rustig aan gedaan en regelmatig gepauzeerd. Onderweg is er catering met winterse versnaperingen. Een van de mooiste wandelingen op Staverden! Vooraf reserveren.>Zaterdag 29 december 10.00 uur (circa 5 uur) Deelname: € 12,50; donateurs € 7,50 Opmerking: de tocht voert over

onverharde paden; pas uw kleding en schoeisel aan op de actuele (weers)omstandigheden

Startlocatie: grote parkeerplaats aan de Uddelermeerweg. Route: weg Apeldoorn-Harderwijk, afslag Leuvenum/Staverden (Garderenseweg); rechtsaf de Staverdenseweg op; voor kasteel Staverden rechtsaf naar bezoekerscentrum

Informatie: Ronald van Veen 06 13464513 of Cor Jansen 06 83548251

Reserveren: www.glk.nl/activiteiten www.glk.nl/staverden

Warme winterkastelen

Kasteel AmmersoyenKerstvakantie geopendKomt u ook genieten van het sfeervolle middeleeuwse kasteel in Ammerzoden? U kunt het kasteel op eigen gelegenheid bezichtigen of deelnemen aan een rondleiding, dagelijks om 11.30 uur. Voor uw kinderen is er elke dag van de kerstvakantie een speurtocht (€ 0,50). In de taveerne kunt u een bordspelletje spelen onder het genot van een drankje en een versnapering.>22 december t/m 6 januari (niet op 24

december, beide kerstdagen, oudejaars- en nieuwjaarsdag) 11.00-17.00 uur

Entree: € 9,50, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5,25; donateurs en Museumkaarthouders gratis

Informatie: (073) 594 95 82 www.glk.nl/ammersoyen

Rondleiding in kasteel Ammersoyen

Liendense Waard

Kasteel CannenburchKerstmarkt VaassenMet gemiddeld 20.000 bezoekers is de kerstmarkt op de Cannenburch een echte traditie. Op het sprookjesachtige kasteelplein bieden meer dan honderd kramen mooie, ambachtelijke producten aan. De kerstman deelt cadeautjes uit aan de kinderen. Goed te combineren met een kasteelbezoek. In de kasteelwinkel zijn prachtige geschenken te koop en in de gewelvenkelder staan warme hapjes en drankjes voor u klaar.>7 t/m 9 december Entree € 2, kinderen t/m 12 jaar gratis Combi kerstmarkt en kasteelbezoek € 5,

kinderen t/m 12 jaar gratis Informatie: (0578) 57 12 92 www.glk.nl/cannenburch

Foto

: To

n R

oth

eng

atte

r

Foto

: To

n R

oth

eng

atte

r

Wandelen op landgoed Staverden


Kasteel DoorwerthTerug in de tijdWandel door het kasteel met Hendrik van Doorenweerd. Hij is een van de eerste kasteelbewoners en deelt zijn ervaringen graag met zijn bezoek. Het kasteel is in de dertiende eeuw ontstaan. In de tijd van Hendrik was het nog geen mooie buitenplaats, maar een dikke woontoren die tegen de vijand verdedigd moest worden. Wie die vijand was…? De verhalen van ridder Hendrik zijn geschikt voor bezoekers vanaf 4 jaar. De rondleiding duurt een uur. Vooraf reserveren.

Huis VerwoldeUit winterslaapWat komt er zoal bij kijken om een historische inventaris te behouden voor het nageslacht? Terwijl kasteelmedewerkers waardevolle voorwerpen uit hun winterslaap halen, vertelt de gids over beheer en behoud. U krijgt ook exclusief toegang tot de depots met collectiestukken zoals schilderijen, meubilair en kleding. Na afloop staat koffie of thee met Verwolde Verwennerij klaar in de theeschenkerij. Vooraf reserveren.>Woensdag 6 maart 14.00-16.00 uur Deelname: € 15; donateurs en

Museumkaarthouders € 6,50 Informatie: (0573) 40 18 25 www.glk.nl/verwolde

>

Kasteel HernenWinterkasteel HernenHoe was het om in de middeleeuwen in een kasteel te wonen? Alleen maar koud en guur, of was er ook gezelligheid? Kom het ervaren in de donkere dagen voor het nieuwe jaar. Er is van alles te doen zoals oud-Hollandse spelen, een zoektocht door het schemerige kasteel, met goed weer een speurtocht buiten, warme chocomel en nog veel meer. Beleef kasteel Hernen in winterse sferen!>27 t/m 29 december 13.00-17.00 uur Entree: € 5; donateurs € 4,

Museumkaarthouders gratis Informatie: (0487) 531 976 www.glk.nl/hernen

>Dinsdag 26 februari 14.00-15.00 uur Deelname: € 14,50, kinderen 4 t/m 18 jaar € 8,25; donateurs en Museumkaart- houders € 3 Informatie en reserveren: www.glk.nl/doorwerth

Rondleidingen in de winter!Vanaf januari kunt u op zondag kasteel Rosendael en huis Zypendaal bezoeken. Ontdek de bijzondere sfeer op deze twee monumentale locaties in de winter. Vooraf reserveren

Kasteel Rosendael > Vanaf januari elke zondag 11.30, 13.00 en

14.30 uur Deelname kasteeltour inclusief toegang

park: € 9,50, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5,25; donateurs gratis

Alleen toegang park: € 5, kinderen 4 t/m 18 jaar € 3; donateurs gratis Reserveren kasteeltour: (026) 364 46 45 of

ter plekke (maximaal 20 personen per tour) www.glk.nl/rosendael

Huis Zypendaal>Vanaf januari elke zondag 12.00, 13.00,

14.00, 15.00 en 16.00 uur Deelname rondleiding: € 7,50, kinderen

4 t/m 18 jaar € 4,50; donateurs en CJP-kaarthouders 25 procent korting

Reserveren: (026) 364 46 45 www.glk.nl/zypendaal

Hendrik van Doorenweerd vertelt

Toegang tot depots van huis Verwolde


Pronkstuk

Behalve raadselachtig is het meubel ook opvallend en luxueus. Het heeft bijvoorbeeld een volledig zwarte buitenkant. Wie dat als sober omschrijft, heeft het mis. In de zeventiende eeuw was zwart een kostbare modekleur. Niet alleen in de kleding bestond een voorkeur voor zwart, ook bij meubels paste men het graag toe. Het kastje is geheel belegd met ebbenhout, een waardevolle tropische houtsoort die in de zeventiende eeuw voor het eerst grootschalig voor meubelen kon worden gebruikt.

vol verhalenRaadselachtig is het wel: een kastje op huis Verwolde dat veel ouder is dan

het huis zelf. Het uit Vlaanderen afkomstige meubel stamt uit de eerste helft

van de zeventiende eeuw, terwijl het huis pas ruim een eeuw later tot stand

kwam. Waarschijnlijk heeft een van de bewoners een voorliefde gehad voor

fraai meubilair en is het als antiek meubel in Laren terechtgekomen. Tekst: Jorien Jas – Fotografie: Rein de Jong

Groot contrastDe eigenaar van het meubel pronkte met de rijke buitenkant, maar toonde waarschijnlijk nog liever de binnenzijde. Een groter contrast is haast niet denkbaar, want wie het meubel opent, wordt verrast door een veelheid aan kleuren. Alle laatjes en deuren en zelfs de klep bovenop zijn voorzien van geschilderde taferelen. Het kleurrijke geheel toont twaalf verschillende Bijbelverhalen.

Genoeg gespreksstofIn dergelijke kabinetten werden kleine kunstobjecten bewaard, evenals bijzondere voorwerpen uit de natuur zoals gesteenten, schelpen en fossielen. De eigenaren konden samen met hun gasten de geschilderde voorstellingen en de veelal exotische inhoud van de laadjes bewonderen en bediscussiëren. Zo’n kastje vol verhalen bood altijd genoeg gespreksstof.

Een kastje

Mooi - GLK · 2018. 12. 7. · 2 Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap &...

Documents

Transcript of Mooi - GLK · 2018. 12. 7. · 2 Mooi Gelderland – Winter 2018 – Geldersch Landschap &...