Monografie 'Droste Fabriek', Haarlem

1

Monografie;DeDrosteFabriekOndanksdecacaogeurverdwenenis,staatdeDroste‐fabriekaltijdnoginHaarlem

WatvoorinvloedheeftDrostegehadopdestad,gebiedengebouw?

2

DrosteWatvoorinvloedheefteenbedrijfalsdrosteopeenstad,gebied engebouw?

Begeleider: Kees Geevers

Semester 7 September 2013 ‐ Januari 2014

Auteurs: Jerin Emmen St. nummer: 1593271 E‐mail: [email protected] Specialisatie: Restauratie

&

Sybren van Olderen St. nummer: 1580463 E‐mail: [email protected] Specialisatie: Restauratie

3

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave ............................................................................................................................................. 3

Cacaogeur ..................................................................................................................................................... 4

Geschiedenis ................................................................................................................................................. 5

Het ontstaan van de Droste ...................................................................................................................... 5

Ontwikkelingen ......................................................................................................................................... 6

Overnames ................................................................................................................................................ 9

De Droste Fabrieken ................................................................................................................................... 10

Geschiedenis ........................................................................................................................................... 10

Ontwikkeling Droste in Haarlem ......................................................................................................... 10

Ontwikkeling stadsgebied ................................................................................................................... 10

Terrein Droste Relatie tot het terrein ..................................................................................................... 11

Relatie met de omgeving .................................................................................................................... 11

Het terrein in beeld ............................................................................................................................. 12

Verleden, heden, toekomst .................................................................................................................... 14

Herontwikkeling van het terrein ......................................................................................................... 14

Van 19e‐eeuwse industrie naar woonwijk .......................................................................................... 14

De Spiraal .................................................................................................................................................... 15

Is geschiedenis een hype? ...................................................................................................................... 15

Herontwikkeling, een ingewikkelde opgave. .......................................................................................... 15

Braaksma & Roos .................................................................................................................................... 15

Een Denkmodel ....................................................................................................................................... 16

Centrale holle as .................................................................................................................................. 16

Waardelijnen ....................................................................................................................................... 16

Spiraallijn ............................................................................................................................................. 16

Aankliklijnen ........................................................................................................................................ 16

Toepassing op de Droste‐Fabriek ........................................................................................................... 16

Architectuurhistorie ................................................................................................................................... 17

Hoofdzakelijke bouwfases ...................................................................................................................... 17

Originele architectuurstijl ........................................................................................................................... 18

Determinatie ....................................................................................................................................... 18

Ingrepen van de transformatie .................................................................................................................. 19

Afbraak belendende panden ................................................................................................................. 19

Ingrepen in bestaande gebouwstructuren ............................................................................................ 19

Kozijnen .............................................................................................................................................. 19

Interieur .............................................................................................................................................. 19

Optopping hoofdgebouw ................................................................................................................... 20

Verwijzingen naar de historie............................................................................................................. 20

Werkverantwoording................................................................................................................................. 21

Bronnen ..................................................................................................................................................... 22

Websites: ................................................................................................................................................ 22

Boeken: .................................................................................................................................................. 22

Publicaties: ............................................................................................................................................. 22

Overig: .................................................................................................................................................... 22

4

Cacaogeur

De cacaogeur van de Droste, de producent van het wel bekende chocola, is weg maar de Droste fabriek is in Haarlem gebleven!

De cacaogeur van de Droste zorgde voor een grote werkgelegenheid. Ook was het merk wereldwijd nauw verbonden met de stad Haarlem. Een periode van welvaart en verschillende ontwikkelingen zorgde voor veel veranderingen in Droste en in Haarlem.

Ondanks de rigoureuze sloop en herontwikkeling ten aanzien van een groot deel van het complex, rijst de vraag hoe dit kenmerkende gebied haar identiteit behouden heeft. Wat, en vooral waarom zijn de visie en de ingreep zo bepalend geweest voor het beeld wat is gecreëerd van dit laat‐industriële complex? En is er wat op te merken aan de transitie van de functie, op een plaats waar deze ogenschijnlijke tegenstrijdig is geplaatst, met respect en behoud van het industriële karakter?

Daarnaast heeft de wel bekende architectenbureau hun visie gebruikt om het hoofdgebouw van de Droste complex te transformeren tot een totaal nieuwe functie. Job Roos heeft een visie ontwikkeld dat het bureau bij elk transformatie project gebruikt. Daarmee willen ze de unieke eigenschappen van het gebouw behouden ondanks een rigoureuze transformatie. Maar met behulp van hun Spiraal is het ze gelukt om de skyline van de droste complex vanaf het Spaarne te behouden. Maar wat houdt de Spiraal in? En wat voor invloed heeft het op de Droste Fabriek gehad?

Allemaal vragen die betrekking hebben op een kenmerkend gebouw met een grote geschiedenis. In deze monografie zal daarop antwoord worden gegeven. Er zal diep op verschillende thema's worden ingegaan om tot een conclusie te komen dat, ondanks de cacaogeur verdwenen is, de Droste fabriek nog altijd in Haarlem staat.

Afbeelding 1: Interieur eerste Droste‐winkel, 1898 – Noord Hollandsarchief

Afbeelding 2: Luchtfoto Drostecomplex – Noord Hollandsarchief

5

Geschiedenis

HetontstaanvandeDrosteHaarlem, zomer 1863. Een nieuwe winkel opent zijn deuren op nummer 132 in de Grote Houtstraat. Het is de banket‐ en koekbakkerij van Gerardus Johannes Droste. Met een chic Franse naam Salon de Refraîchissements, Specialités de Chocolat. Mensen kunnen er terecht voor een kopje waterchocolade of zoetigheden zoals de chocoladepastilles. Deze chocoladepastilles hadden officieel de naam: ‘Pastilles Droste’ maar in de volksmond werden ze ‘flikken’ genoemd. In de eerste periode kocht Droste de chocolademassa voor zijn pastilles van een leverancier. Het ging al snel goed met de zaak en Droste kreeg al een grote naamsbekendheid in Haarlem en de omgeving.

Gerardus Johannes Droste heeft twee zoons, G.J. junior en Jan Coenraad. Zijn zoons zitten al beiden bij andere Haarlemse winkeliers en delen de interesse van hun vader. Op een gegeven moment vraagt Droste aan zijn zoons of ze ook niet ‘in de chocolade’ zouden willen. Dat willen ze wel en hun taak is om de chocolademassa zelf te gaan produceren. Dit vraag echter om uitbreiding en op 17 mei 1890 wordt dan ook een pand gekocht op de hoek van de Grote Houtstraat en de Gedempte Oude gracht.

De eerste Droste‐fabriek in Haarlem is een feit, al dan niet op de uiteindelijke locatie. De officiële openingsdatum valt op 2 augustus 1890 en de zonen krijgen als doel om fabrieksmatig honderd kilo chocolade per dag ‘van de boon af’ zelf te gaan produceren. Het bedrijf groeide uit en Droste nam mensen buiten hun familie in dienst om het bedrijf groot te maken. Zoals G.J. Junior zelf zei in een vraaggesprek met het Haarlemsch Dagblad: “Een kleine zaak kon immers grooter worden!”.

Droste maakte zoals hierboven gezegd al sinds de uitbreiding zijn eigen chocolade. De cacaobonen lagen op de zolder opgeslagen en de verkoop vond plaats in het detailmagazijn. In de tuin stond een grote gasmotor die al vanaf ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat aan het stampen was om de machines aan te drijven. Omwonenden hadden hier behoorlijk last van. Het lawaai en de zoete chocoladegeur werkte op de zenuwen van de omwonenden en zij protesteerden dan ook luid! Droste kreeg uiteindelijk moeilijkheden met de gemeente en er kwam zelfs een strafrechtelijk proces. Dit proces kwam niet eens tot een einde want ondertussen was Droste gericht op een nieuw terrein in de Veerpolder.

Naast de overlast op de omwonenden was er ook een groot gebrek aan ruimte in de winkels. Vandaar ging droste op zoek naar een nieuwe accommodatie. De keuze viel op een terrein dat op dat moment de Veerpolder hete. Op dit moment is dat echter de Waarderpolder. Toen Droste daar heen verhuisde waren er al enkele industrieën. Kort daarna kwam ook de Gemeentelijke Gas‐ en Elektriciteitsbedrijven in het gebied.

Kaart 1: Overzicht van Haarlem en de chronologie van de Droste

1. Grote Houtstraat 1322. Eerste fabriek, hoek Grote Houtstraat & De Gedempte Oude gracht. 3. Waarderpolder 4. Droste Fabriek aan het Spaarne 5. Droste pontje

1

2

3

5

4

6

De locatie aan het Spaarne is bijzonder gunstig voor Droste, de grondstoffen kunnen aangevoerd worden per schip via de havens in Amsterdam. Daarnaast kunnen de afgewerkte producten weer per schip vervoerd worden naar andere steden in Nederland en uiteindelijk over de wereld. Niet alleen is het Spaarne een gunstig aspect van de locatie maar ook het treinstation wat dicht bij de Droste fabriek bevindt zorgt voor mooie transport mogelijkheden.

OntwikkelingenOp 11 juli 1896 wordt voor vijftienduizend gulden het bestaande grond en gebouw gekocht. De onderdelen die zij kochten waren:

‐ een fabrieksgebouw met loods, ‐ een smederij, ‐ extra houten loodsen, ‐ een woonhuis ‐ en erven.

Droste bouwde hier een nieuw fabriek die in 1897 in gebruik werd genomen. In een kleine branderij en werkplaats gaat de productie van cacaopoeder en chocolade van start. In datzelfde jaar op 1 maart geeft de heer Droste zijn bedrijf over aan zijn zonen. Vanaf die tijd hete het bedrijf Droste & Co. en had het twaalf mensen in dienst. De productie was zo’n 120 kilogram chocolade per dag.

Ondanks de concurrentie van oudere en grotere chocolade fabrikanten, lukte Droste om een stevige plek te veroveren. Droste concurreerde met, al dan niet bekende, fabrikanten als Van Houten, Verkade en Cadbury. De producten die Droste op dat moment maakte waren al talloze verschillende bonbons, repen, chocoladefiguren, pastilles en cacaopoeder. Zoals in het begin onder luxe Franse namen, maar men had vaak gewone namen ervoor zoals ‘Koffiechocolade’.

De volgende jaren groeit het bedrijf gestaag door. In 1898 krijgt het bedrijf het recht tot het gebruik van het wapen van koningin Emma en in 1900 zijn er 50 mensen in dienst, waaronder vrouwen en kinderen. Rond de eeuwwisseling begint de Droste‐chocolade over de landsgrenzen te gaan. De afzetmarkt breid zich eerst uit naar België, Duitsland en Frankrijk. Vervolgens kwamen al snel andere landen in beeld. Zo wordt vanaf 1905 ook in Amerika de producten van Droste verkocht. Tot de Eerste Wereldoorlog waren er geen tot weinig beperkingen, omdat er nog geen exportvergunningen bestonden.

Rond het jaar 1900 kwam ook de welbekende verpleegster op de blikken cacaopoeder. Bedacht door de Haarlemse reclametekenaar Jan Misset. Men denkt dat hij zich liet inspireren door La serveuse de chocolat van de Zwisterse schilder Jean Etienne Liotard uit 1744. In zijn pastel wordt gewezen op de gezonde werking van chocolademelk. Op de eerste blikken met de verpleegster ontbrak echter wel het wereldberoemde ‘droste‐effect’. Dat werd pas later, rond 1904, toegevoegd aan het plaatje. Vanwege meerdere redenen kon het verpleegster niet als boegbeeld gebruikt worden in Amerika, daar is Droste bekent geworden onder het merk Boy & Girl.

In 1909 trok Jan Coenraad vanwege gezondheidsproblemen zich uit het bedrijf. Uiteindelijk trad een ander directielid (G.H.L. Verwey) af als directielid, vanwege een heftige meningsverschil over de te

Afbeelding 3: Eerste gebouwen van Droste aan het Spaarne, 1898 – Noord Hollandsarchief

Afbeelding 4: La Belle Chocolatière – Google

7

lopen koers. Hierdoor bleef G.J. Droste junior als enige directielid over maar kreeg nog altijd hulp van zijn vader G.J. Droste senior. Tegelijkertijd bleven de zaken goed gaan en bleef het aantal werknemers in dienst groeien.

Kort daarna brak de Eerste Wereldoorlog uit, Nederland deed niet mee maar kreeg wel te maken met de gevolgen. Er was onder andere een gebrek aan grondstoffen, dit trof ook de Droste. De productie kwam op een laag pitje en in maart 1916 is de voorraad van cacaopoeder op. Om als bedrijf het hoofd boven water te houden ziet Droste zich gedwongen om de productie drastisch te veranderen naar de zogeheten ‘Eenheidsrepen’. Dit waren repen voor militairen, die geen behoefte hadden aan luxe chocolade maar voldaan waren met eenvoudige producten.

Na de Eerste Wereldoorlog kwam de productie en omzet langzaam weer op gang. Er was nog een lange periode gebrek aan grondstoffen. Het bedrijf krijgt een naamsverandering aangezien G.J. Droste alleen aan het roer kwam te staan toen G.J. Droste senior in augustus 1923 kwam te overlijden. Het bedrijf gaat verder onder de naam: de N.V. Droste’s Cacao en Chocoladefabrieken.

De groei onder leiding van G.J. droste junior bleef stijgen, met de groei ook het aantal werknemers. Rond 1930 waren er meer dan achthonderd mensen aan het werk in de Drostefabriek aan het Spaarne. De Drostefabriek zorgde daarom voor veel werkgelegenheid in de directe omgeving. Het ging zelfs zo ver dat de Droste‐pontje er kwam voor de werknemers van de Droste die aan de andere kant van het Spaarne woonden. Dit pontje bleef actief totdat de Prinsenbrug in gebruik werd genomen.

De Droste deed rond diezelfde periode veel investeren in reclame. Zo had de Droste een eigen reclameafdeling die werkte aan vergroting van de naamsbekendheid. G.J. Droste junior uitte zelf hierover in het Haarlemsche Dagblad: “Hij [G.J.Junior] kent zijn tijd en diens eischen. Dus ook de waarde van de reclame in binnen‐ en buitenland. Als ik zoo eens visch naar de sommen, die hij wel besteedt aan publiciteit in allerlei vorm, zegt hij zoo leukweg: “ja, daar geef ik ook een aardige som voor uit” zonder op het cijfer te bluffen, noch zich daarover te beklagen, zooals anderen in of buiten het vak wel doen ‐ alsof het geen nuttig besteed geld zou zijn.”

Er waren verschillende manieren hoe de Droste zich wou verkopen. Droste richtte zich op sportchocolade en gebruikte hiervoor de energieke wielrennen en schaatser Jaap Eden. Daarnaast kwam er een nieuw boegbeeld voor de Droste: het pastillemannetje. De kreet die daarbij hoorde was: “Droste altijd welkom”. De Droste deed verder ook aan klantenbinding, er kwamen vele spaaracties op gang. Daarbij konden klanten sparen voor Droste‐servies en verschillende albums.

De groei die de Droste bleef ondervinden was te zien in het fabriekscomplex. Nieuwbouw en verbouwingen was altijd aanwezig en de orde van de dag. De directie keek vaker naar een totale verhuizing van het fabriekscomplex maar door de gunstige ligging aan het Spaarne en het spoor ziet de directie daar elke keer van af. Het hoofdgebouw is ontworpen door architect J.J. van Noppen en gebouwd in 1922. Het werd gebruikt als binnen‐ en buitenlandse expeditie, pakkamers, magazijnen, opslagplaatsen voor bonen en blikken. Tevens bevindt het tegeltableau met de verpleegster op de gevel dat goed zichtbaar is vanaf het Spaarne. Voorheen bevond dit tegeltableau op de gevel van de in 1911 gebouwde branderij.

Afbeelding 5: Droste‐menagereep, periode 1914‐1918 – Droste/Venz Chocoladefabrieken Vaassen

Afbeelding 6: Droste‐pontje, jaren ’20 – Noord Hollandsarchief

8

Eén van de bijzondere eigenschappen van de Droste was dat het als een van de eerste sociale voorzieningen trof voor de werknemers. Zo was er een pensioenfonds, een bedrijfsarts, medische dienst, maatschappelijk werkster en een manicure. In het hoofdgebouw bevond een recreatiezaal en een bibliotheek bij het schaftlokaal. Ook werd er een Drostefonds gesticht voor pensioenen van de ‘Drostianen’. Verder werden er ‘Moeder‐cursussen’ gehouden voor meisjes en werden er zelfs vakanties georganiseerd voor de jonge werknemers.

Vanwege de economische crisis en de opkomst van de vakbonden en het internationale communisme werden er alsnog steeds vaker ontevredenheid geconstateerd in de fabriek. Daarom ging de directie zich verder richten op personeelsverenigingen, om zo het personeel af te leiden. Zo ontstonden er:

‐ De ‘Droste’s Sport Vereeniging’ (D.S.V.), ‐ de toneelvereniging ‘Na Arbeid Ontspanning’ (N.A.O.), ‐ een damesatletiekvereniging ‘Geregelde Inspanning Trotseert Alles’ (G.I.T.A.), ‐ een schaak‐ en damclub, ‐ een zwemclub, ‐ en een muziekvereniging.

Vanaf 1929 maakt Organiseerde Droste zelfs vakantiereizen met de ‘Droste’s Reisvereeniging’. Uiteindelijk kwam er ook een personeelsblad, de W.I.D.O wel te verstaan (Wat In Droste Omgaat).

Uiteindelijk waren er ook communistische oproepen binnen de W.I.D.O. om in opstand te komen tegen de directie. In tegenstelling tot andere bedrijven bleef dit in de Droste uit. In Juli 1932 ziet het bedrijf zich echter gedwongen om de werkweken te verkorten aangezien de economische crisis ook Droste raakt. Voor het eerst in Droste’s geschiedenis wordt op maandag 24 december de productie geheel stilgelegd wegens gebrek aan werk. Op 27 december 1936 komt G.J. Droste junior te overleiden op 65‐jarige leeftijd. Zijn zonen zijn nog te jong om het bedrijf te leiden en daarom werden er buiten de familie tijdelijke opvolgers aangewezen. Daarnaast werd op 17 november 1937 de weduwe van G.J. Droste junior aangesteld als directrice.

Helaas bezette de Duitsers op 10 mei 1940 Nederland. Dit had grote invloed op de Drostefabriek, vele werknemers moesten in militaire dienst of werden naar Duitsland gestuurd om te werken in de oorlogsindustrie. Daarnaast waren er meerdere Joodse werknemers die naar concentratiekampen werden getransporteerd. Naast het invloed op de werknemers raakte de oorlog ook de productie van de Droste. Er kwam een einde aan de aanvoer van cacaobonen en de productie slonk in tot 20%. Zelfs de Droste raakte beschadigd door een bombardement van de Engelse. Er was namelijk een fout gemaakt, het naastgelegen spoor zou het doelwit moeten zijn. Hierbij waren er gelukkig geen doden gevallen bij de Droste aangezien de Droste in bezit was van meerdere schuilkelders.

In oktober 1942 werden Jan Droste en zijn jongere broer Martinus Savrij Droste tot onderdirecteur benoemd. Zij kregen de moeilijke klus om het bedrijf te herstellen van de Tweede Wereldoorlog. De eerste jaren na de oorlog is Droste gewezen op binnenlandse afzet. Ze konden namelijk nog niet de kwaliteit die men had leveren vanwege de geringe grondstoffen en wouden daarom nog niet

Afbeelding 7: Aantal Droste‐blikken van verschillende inhoud – Droste/Venz Chocoladefabrieken

Afbeelding 8: Pastilleman van Cassandre, 1931 – Droste/Venz Chocoladefabrieken Vaassen

9

internationaal exporteren. Pas na 1 januari 1950 mag er weer grondstoffen geïmporteerd worden en begint Droste weer aan het uitvoeren naar sommige landen.

Rond de jaren zestig was er een periode van geleidelijke verandering. Machines namen de handmatige productie over en er was minder vraag naar personeel. Ook kwamen er meer buitenlandse werknemers in dienst vanwege het goedkope loon.

Helaas waren deze veranderingen niet genoeg om bij te blijven op de markt. Midden jaren zestig begonnen de problemen voor de Droste. Er kwamen de zogeheten Candy Bars op de markt en Droste hield zich aan hun traditionele producten. Daardoor werd de productie te duur. Daarnaast was er een grote onvrede bij het personeel, waren de mensen ongemotiveerd en het blad de W.I.D.O. kromp in. Daarbij kwam de brand in begin januari 1969 in de verpakkingsopslagruimte, de schade bedroeg achthonderdduizend gulden.

OvernamesDroste probeerde om toch bij te blijven met de markt en nam in 1970 de chocoladefabriek Ringers uit Alkmaar over. Zo wouden ze het bedrijf een nieuw impuls geven. Helaas pakte dit niet positief uit en binnen een jaar wordt Ringers‐chocolade niet meer geproduceerd. In 1971 probeerde Droste het weer en nam Rademaker uit Den Haag over. Nu werden er hopjes in Haarlem gemaakt, helaas kwam ook hiervan de verkoop niet op gang.

Deze mislukte pogingen om een nieuwe boost te geven aan Droste zorgde ervoor de het bedrijf door de financiële reserves kwam. Daarom ziet Droste zich genoodzaakt zich te verkopen, het oog valt op Van Nelle uit Rotterdam. Van Nelle was zich namelijk aan het uitbreiden en had daarvoor al Venz uit Vaassen en Donkers uit Dieren overgenomen. Hiermee kwam een einde aan het familiebedrijf Droste, de wereldberoemde Droste bleef echter voortbestaan.

Het Amerikaans bedrijf Standard Brands Incorporated uit New York is mede‐eigenaar van Van Nelle. Dit bedrijf kocht zonder medeweten van Van Nelle het gehele bedrijf op in de periode van 1966 tot 1972. Hierdoor verliest de Droste zijn ‘Koninklijke’ titel en wordt daardoor de naam veranderd. Per 8 november 1977 gaat Droste door als ‘Droste Fabrieken B.V.’

Vanaf de periode dat Van Nelle de Droste had overgenomen zijn er vele reorganisaties binnen de Droste. Een duidelijke koers is niet gemaakt en het blijft een ‘zorgenkind’. Uiteindelijk wordt het Amerikaans bedrijf overgenomen door Nabisco Brands, die richten de ‘Van Nelle Confectionary Group U.S.A. Ltd.’ op. Maar vanwege de onbekendheid van Van Nelle in Amerika wordt dit in 1983 omgedoopt in ‘Droste USA Ltd.’.

Uiteindelijk is maakt Van Nelle zich zelfstandig van het Amerikaans concern en maakt een grote reorganisatie waarbij ze alle onderdelen gaan verhuizen naar Vaassen, waaronder de Droste. Van Nelle krijgt daarna nog paar overnames waarna het uiteindelijk gekomen is bij het Duitse Hosta. Voorlopig is Droste veilig en gaat het verder onder de naam ‘Droste B.V.’

Helaas betekende dit alles dat de Droste in 1986 definitief verdwenen is uit Haarlem en de cacaogeur meenam.

10

DeDrosteFabrieken

GeschiedenisDat een lokaal bedrijf zich kan ontwikkelen tot imperium op (inter)nationaal niveau en zowel direct als indirect grote invloed kan hebben op de regio en groter schaalgebied, heeft Droste wel bewezen. In het vorige hoofdstuk is beschreven op welke manier Droste zich economisch en bedrijfsmatig heeft ontwikkeld, in dit hoofdstuk zal de uiting hiervan in het bouwkundige perspectief duidelijker worden.

OntwikkelingDrosteinHaarlemHoewel de Droste fabriek klein is begonnen als een banketbakker die zich toelegde op chocolade, is het in korte tijd uitgegroeid tot een grootschalig industrieel bedrijf. In eerste instantie bevond het bedrijf zich in het stadscentrum maar werd zeer beperkt in de groeiende vraag en dus groei van het bedrijf en de productie.1

Gerardus Johannes Droste besloot in 1863 een winkel te openen in Haarlem voor de verkoop van zoetigheden en lekkernijen, en daarnaast chocolade als de chocoladepastilles ofwel flikken genoemd. De grondstoffen en producten zoals chocolade worden tot dan toe ingekocht. Omdat de zaken goed gaan word in 1890 het productieproces in eigen hand genomen, waarna het bedrijf een grote vlucht neemt. Dit pand in de historische binnenstad blijkt al snel te klein te zijn voor de vraag vanuit de welvarende bevolking en groeiende middenklasse.

De aanvankelijke productie was slechts 100 kg per dag, en de aan‐ en afvoer van grondstoffen en producten was lastig en inefficiënt naarmate het bedrijf groeide. Daarnaast was er nog het overlast voor de buurt, omdat ze gebruikt maakten van stoommachines voor het branden en de productie van cacao. Deze machines draaiden dag en nacht wat aangeeft dat het bedrijf uit zijn spreekwoordelijke voegen barstte.

Inmiddels was het al tot een rechtszaak gekomen, maar Droste was dit voor. In 1896 werd vanwege onder andere uitbreidingsruimte en logistiek de productie aan het Noorder‐buiten Spaarne gevestigd, waar ook andere 19e eeuwse industriële bedrijvigheid was gevestigd. Over het kanaal naar de haven van Amsterdam maar ook de aangelegde spoorverbinding (in bedrijf in 1939) konden voortaan grondstoffen worden aangevoerd en de afzetmarkt worden vergroot. Dit waren rond de eeuwwisseling naast geheel Nederland onder andere België, Duitsland en Frankrijk en na 1905 ook naar Amerika.

OntwikkelingstadsgebiedDit gebied wat ten noordoosten van het centrum ligt en halverwege de 13e eeuw is drooggelegd is de huidige Waarderpolder.2 Het is ontwikkeld van agrarisch gebied tot industrieterrein en momenteel een modern bedrijventerrein. De groei had zijn weerslag op het stadsgebied in de 19e eeuw, welke floreerde en meer industriële activiteit aantrok. Het gebied wordt dan ook gekenmerkt door het industriële verleden en bedrijvigheid.

1 http://plazilla.com/het‐haarlems‐zoet‐de‐droste‐fabriek 2 http://nl.wikipedia.org/wiki/Waarderpolder

Afbeelding 9 ‐ Schilderij poldergebied Spaarne, 19e eeuw. Noord‐Hollands Archief

Afbeelding 10 ‐ Eerste gebouwen van Droste aan het Spaarne, 1898. Noord‐Hollands archief

11

Eind 20e eeuw zijn veel bedrijven vertrokken vanwege bedrijfseconomische redenen zoals het inrichting van een efficiënter productieproces en milieuwetgeving, of zijn opgeheven. De Waarderpolder en is nog steeds in gebruik als bedrijventerrein en heeft zich voornamelijk ontwikkeld in de dienstensector en creatieve industrie. Daarnaast hebben de meest recente ontwikkelingen ervoor gezorgd dat er kleinschalige woningbouw tussen, en in de voormalige fabrieken de gaten opvullen die de vertrokken industrie heeft achtergelaten.

TerreinDrosteRelatietothetterreinIn dit stadsgebied is grote ontwikkeling gaande geweest in het einde van de 19e en begin van de 20e eeuw. De voornaamste redenen voor deze trek zijn stank, lawaai, brandgevaar en opkomende regelgeving zoals de woningwet van 19013.

Dit veroorzaakte een trek naar de 19e‐eeuwse stadsringen waar ook reeds de gemeentelijke gasfabriek zich bevond. Naast Droste zijn in de loop van de tijd de nieuwe machinefabriek van de gebroeders Figee, de margarinefabriek van Cohen en Van der Laan en de scheepswerf Conrad hier gevestigd. Figee is een van de bedrijven die is uitgegroeid tot een van de bekendere merken op het gebied van maritieme machines.

De partij aan loodsen en de boerderij die aanvankelijk aanwezig waren maakten in de vroege 20e eeuw plaats voor nieuwbouw. Met iedere uitbreiding veranderde geleidelijk aan het beeld van het terrein en van het stadsdeel. Wat opvalt aan het terrein is tevens dat de gebouwen niet gericht zijn op het water, maar juist op de interne functies en op elkaar.

RelatiemetdeomgevingDe voornaamste relaties met te omgeving zijn tevens redengevend geweest om hier de productie te starten. Dat zijn de nabijheid van transport over het water, het Spaarne dus, bij het spoor en de nabijheid van Haarlem en andere industrieën. Het transport, maar net zo de fabrieksarbeiders waren erg belangrijk in het productieproces.

Rond 1900 had het bedrijf 50 werknemers in dienst, wat groeide naar circa 800 in de jaren 50. Het bedrijf had voor die tijd zeer goede sociale voorzieningen en zorgde goed voor het personeel, door de aanwezigheid van bedrijfsartsen, scholing en verenigingsleven. Vrijwel alle arbeiders kwamen uit de Thorbeckewijk, de driehoekig gevormde wijk naast het industrieterrein. Het bedrijf werd tot aan de aanleg van een brug dan ook met een veerpont bereikt.

Door de oorsprong van het gebied en de aanwezigheid van vaarroutes en afwateringskanalen is de relatie met het omliggende gebied en de bereikbaarheid een probleem geweest. Omdat veel arbeiders vanaf de andere zijde van het kanaal moesten komen, is besloten in de jaren ’70 van de 20e eeuw een brug aan te leggen.

3 http://nl.wikipedia.org/wiki/Woningwet

Het bedrijf heeft met de explosieve groei tijdens economisch welvarende tijden veel weerslag gehad op de omgeving door de uitbreidingen en het aantrekken van nieuw personeel. Dit heeft weer een wisselwerking gehad op de omgeving met betrekking tot lokale voorzieningen, sociale voorzieningen en woningbouw.

Afbeelding 11 ‐ Luchtfoto van de fabrieken, 1961. Noord‐Hollands Archief

Kaart 2 ‐ Situatie en routing, Bureau Hosper

12

HetterreininbeeldEr zijn verschillende fasen te onderscheiden in de ontwikkeling van het gebied en het terrein. Deze worden vaak gekenmerkt door omgevings‐ en economische factoren.

Met welke fasering zijn de belangrijke aanpassingen gegaan?

‐ Eind 19e eeuw Bedrijf opgericht in 1863. In 1896 vestigt Droste de productie aan het Noorder Spaarne, er zijn 50 medewerkers. Het bedrijf begint met export naar de rest van Nederland, België, Frankrijk en Duitsland. Verschillende bedrijfspanden worden gebouwd, waaronder de branderij (1911) en het hoofdgebouw (1922).

‐ Vroeg 20e eeuw Tijdens de 1e wereldoorlog is er een schaarste aan grondstoffen, omdat Nederland neutraal is wordt er weinig gedaan met het materiaal en materieel van het bedrijf. Echter is er wel veel minder vraag waardoor de groei stagneert en andere productiemethoden worden toegepast.

‐ Midden 20e eeuw In de jaren ’30 en ondanks de crisis groeit het bedrijf. Het hoofdgebouw wordt vergroot en opgetopt in 1929‐1930 met een 5e bouwlaag. Ook wordt de Branderij bijgebouwd, het bedrijf heeft 800 werknemers. Tijdens de tweede wereldoorlog is er sprake van hevige krimp en is er sprake van tekorten aan personeel en grondstoffen. Tegen het einde van de oorlog sluit de fabriek haar deuren en wordt de kartonnagefabriek geraakt in een bombardement.

Na de oorlog wordt in 1950 begonnen met het herstellen van de marktpositie en een nieuw productie‐ en overslag gebouw neergezet aan de kant van het Spaarne (1961), waar een zijtak wordt gedempt om plaats te maken. Er zijn nu 1000 werknemers in dienst.

‐ Laat 20e eeuw Het proces wordt gemoderniseerd maar hier ziet men weinig van in de gebouwen en relaties. Vanwege heftige concurrentie en in een periode van overnames komt het bedrijf in buitenlandse handen. In 1986 wordt de productie verplaatst naar Vaassen en blijven enkele panden voor opslag in gebruik.

‐ Vroeg 21e eeuw Na langdurige leegstand wordt het terrein gedeeltelijk herbouwd en blijven de meest kenmerkende en monumentale gebouwen behouden. In 2004‐2008 wordt het complex heringericht en tot woonwijk getransformeerd.

Afbeelding 12 ‐ De Droste Fabriek in de jaren ‘50 (http://plazilla.com/)

Afbeelding 13 ‐ Impressie herontwikkeling terrein (http://www.bbsvw.nl/blog/)

13

Afbeelding 14 ‐ Fasering bouw Droste fabrieken, 1913. Noord‐Hollands Archief




14

Verleden,heden,toekomstOndanks het terrein is een metamorfose heeft ondergaan, is het historische en industriële karakter goeddeels bewaard gebleven.

HerontwikkelingvanhetterreinDe twee meest in het oog springende panden, de voormalige branderij/het hoofdgebouw en de opslagsilo aan het water zijn vrijwel compleet bewaard gebleven. Deze twee gebouwen zijn kenmerkend voor het aanzicht op het terrein door de grootte van de bouwmassa’s en een belangrijk herkenningspunt in de omgeving. De structuur van het terrein, het grid, is gebaseerd op basis van bestaande en door de mens ontwikkelde historische landschapsvormen. Die hebben de industrie beïnvloed en de industrie heeft het landschap op haar beurt beïnvloed.

Bij het grootschalig herontwikkelen is er rekening gehouden met de vroegere bebouwing, zichtlijnen en massa’s van gebouwen. Er ontstaat een evenwicht door het natuurlijk afbakenen en instrengen van gebouwen, zodat deze los van elkaar gezien kunnen worden maar ook een eenheid vormen. Elementen van het bedrijf zijn hierin behouden gebleven en er zijn volop verwijzingen naar het verleden van dit terrein.4 In hoofdstuk 5 wordt verder ingegaan op de verwijzingen naar het verleden.

Een groot deel van het terrein is herontwikkeld tot een woonwijk, ontsloten van de stad. Er zijn zeven citadellen met in totaal 229 woningen ontwikkeld op de plaats van de voormalige fabriekshallen.5 Hierbij zijn stedenbouwkundige elementen die van belang zijn voor het stadsdeel en de samenhang van het gebied bewaard gebleven.6

Van19e‐eeuwseindustrienaarwoonwijkHet karakter van het industrieterrein is niet één‐op‐één over te brengen naar een woonwijk. Dit komt hoofdzakelijk doordat de primaire functie geheel anders ligt en de verhoudingen anders tot elkaar staan. Ook is de industriële functie vooral intern gericht, op een efficiënte bedrijfsvoering en het verwerken van grondstoffen tot een product.

De situering van de fabrieksgebouwen van Droste is dan ook intern, dus naar het gemeenschappelijke middelpunt gericht. Dat betekent dat de waterzijde (het Spaarne) aan de feitelijke achterzijde van het gebouw ligt.

Vereisten om een wijk leefbaar te maken zijn onder andere ruimte voor recreatie en een zo min mogelijk vertroebelde omgeving. Door het gezicht van de wijk naar het water te richten en met de as van het water structuur te creëren zijn duidelijke zichtlijnen ontstaan. Ook vanuit de stad staat het water, namelijk recreatie, in middelpunt en blijft de historische structuren volgen.

4 http://www.hosper.nl/droste‐terrein 5 http://www.hoogergeest.nl/html/droste_wonen.html 6 http://plazilla.com/het‐haarlems‐zoet‐de‐droste‐fabriek

Kaart 3 ‐ Situatie en functies, Bureau Hosper

Kaart 4 ‐ Situatie en beeldbepalende elementen, Bureau Hosper

15

DeSpiraal

Het Droste terrein heeft zoals eerder verteld een algehele transformatie ondergaan. Toch zijn deze veranderingen individueel gebeurd, het droste‐fabriek heeft een eigen herbestemming gekregen door het architectenbureau Braaksma & Roos.

Zoals elk bureau, heeft het architectenbureau Braaksma & Roos ook haar eigen visie op de projecten die zij volbrengen. In tegenstelling tot de ideologie van visies die alom geschreven worden bij architectenbureaus, gaat de visie van Braaksma & Roos niet over het beeld hoe hun ontwerpen eruit moeten zien. De visie is juist ontwikkeld en gebaseerd over hoe hun projecten en ontwerpen gecreëerd moeten worden. Dit heeft het bureau tastbaar gemaakt met een praktisch object: de Spiraal.

Isgeschiedeniseenhype?Tegenwoordig is te zien dat er steeds meer aandacht wordt besteed aan geschiedenis. Zo zijn er steeds meer programma’s op de radio en de televisie die zich richten op de geschiedenis van alledaagse objecten en activiteiten die vroeger normaal was. Naast deze trend op de radio en de televisie zien wij ook in de bouwwereld een stijging van interesse in historische gebouwen. Er worden steeds meer gebouwen herontwikkeld, en zelfs recente geschiedenis word gauw als waardevol gezien. Het interesse in geschiedenis kan positief zijn, waardoor het behoudt van de geschiedenis gewaarborgd kan worden. Daarmee doorgegeven wordt aan de volgende generaties. Helaas zou deze interesse ook een hype kunnen zijn, dit heeft als gevolg dat de kwaliteit van de historische waardes achteruit kunnen gaan. Een aspect wat hierop aansluit is dat er steeds vaker voorkomt dat nieuwe gebouwen, oude vormen en elementen overnemen van historische gebouwen. Hun motivatie is de hype, maar de waarde van deze vormen en elementen zullen daardoor minder waardevol worden.

Herontwikkeling,eeningewikkeldeopgave.Herontwikkeling is, vergeleken tot standaard bouwprojecten, een intensievere tak. Dit komt omdat het niet gaat over het resultaat wat de architect creëert. Bij herontwikkeling staat het bestaande gebouw centraal, waarbij de uitdaging is of de architect in zijn ontwerp zal gaan voor een harmonie of een contrast tegenover het bestaande. Job Roos, van Braaksma & Roos architecten, vindt dat hierbij meer ruimte moet zijn dan alleen harmonie of contrast. Hij vindt dat geslaagde herontwikkelingen in bezit zijn van “het imperfecte, de paradox, het argeloze, het hybride, ambigue en onverwachte”(Uit: De ontdekking van de opgave, blz 12. – Job Roos).

Bij nieuwbouw speelt het programma van eisen en de locatie de hoofdrol, om tot een ontwerp te komen. Bij herontwikkeling speelt echter nog een ander aspect een rol, het bestaande gebouw. Dit bestaande gebouw heeft al allerlei feiten die invloed hebben op de keuzes van de architect. Het gebouw is namelijk opgebouwd uit materialen en technieken uit het verleden. Als hier geen aandacht aan gegeven word zal men niet aan het ontwerpen zijn voor herontwikkeling. Zoals Job Roos verteld, je werkt dan alleen maar aan eenzijdige vernieuwing.

Braaksma&RoosDoor middel van praktijk ervaringen heeft het architectenbureau Braaksma & Roos een visie opgesteld dat aansluit bij hun geslaagde projecten. Door de resultaten en het proces naar deze resultaten te reflecteren, kwamen ze op een visie dat als gids is voor de toekomstige projecten. Wat opviel bij het reflecteren was dat bij het ontwerpen met bestaande objecten een aangescherpte houding nodig was. Bij bestaande gebouwen is onderzoek nodig, men moet aanleidingen tot ontwerpkeuzes “opsporen, inschatten en ontdekken”. Er zijn geen standaard oplossingen, men kan dus alleen bepalen hoe men naar het bestaande kijkt, elk project zal verschillen in wat te zien is. Bij herbestemming moet de architect zich dus kunnen aanpassen op het project.

Braaksma & Roos vergelijken herontwikkeling projecten met het schrijven van een verhaal. In plaats van het schrijven van een nieuw verhaal of het herschrijven van een bestaande verhaal, is een herontwikkelingsproject net zo lastig als het herschrijven en toevoegingen doen aan een bestaande verhaal. Hierbij kan je verwachten dat er kritisch gekeken wordt naar het nieuwe verhaal, het kan namelijk zo zijn dat het nieuwe verhaal het bestaande verhaal disrespectvol behandelt en de kwaliteit verlaagd. Met diezelfde uitdaging hebben architecten te maken bij herontwikkelingen. Als een architect wilt slagen, zal hij moeten zoeken naar kwaliteiten van het bestaande verhaal en deze gebruiken om nieuwe toevoegingen te laten resulteren als een toegevoegde waarde aan het eindresultaat.

Bij herbestemmingen moeten er dus tal van onderwerpen onderzocht worden, op de schaalniveaus omgeving, gebouw en detail. Al deze analyse geven weer welke waardes het gebouw heeft. Dit heeft invloed op het ontwerpproces, aangezien deze waardes tal van invloeden kunnen en horen uit te oefenen op de ontwerpkeuzes. Dit heeft het bureau inzichtelijk gemaakt met een tastbaar, praktisch object en tevens hun visie bij herbestemmingen: de Spiraal.

16

EenDenkmodelBraaksma & Roos architecten richten zich bij hun visie op herbestemmingsprojecten dus niet op het eindresultaat maar op het proces van herontwikkeling. Daarom is hun visie, de Spiraal, te gebruiken als denkmodel. Niet alleen bij het onderzoeksfase maar ook tijdens het ontwerpproces. “De spiraal is een leidraad, een checklist, een geheugensteun”(Uit: De ontdekking van de opgave, blz 34. – Job Roos).

De Spiraal begint met de basis, het initiatief van het project. Het Project zal beginnen met het onderzoeken naar de bestaande feiten, de waardes daarvan. In het knooppunt van de spiraal zal de bestaande kwaliteiten bij elkaar komen met het ontwerp. Dit zal uiteindelijk uitlopen naar een nieuw ontwerp dat gerealiseerd zal zijn. Dit is tevens een nieuwe basis voor een toekomstig project.

CentraleholleasDe grote holle as, waar alles omheen beweegt, is de tijdslijn. Het verleden als ook de toekomst. Het verleden geeft de basis aan het ontwerp maar ook aan de toekomstige ontwerpen aan hetzelfde gebouw.

WaardelijnenDe lijnen die de kwaliteiten van het bestaande en na het ontwerp de kwaliteiten van het nieuwe betekenen. Elke lijn dient voor één waarde of aspect die onderzocht zal worden bij een project. De hoeveelheid kwaliteiten kan per architect en per project verschillen.

SpiraallijnDeze lijn staat voor het ontwerpproces, het komt langs alle kwaliteiten van het bestaande en zal daar de keuzes moeten maken voor het ontwerp.

AankliklijnenDe keuzes die gemaakt worden bij de kruising van de spiraal‐ en waardelijnen worden doorgegeven aan de centrale holle as als een ontwerpkeuze wordt gemaakt. In het begin van het projectproces zullen er meer aankliklijnen zijn dan na de knooppunt van het spiraal.

ToepassingopdeDroste‐FabriekDe Spiraal zal met zekerheid gebruikt zijn tijdens het project van de Droste‐Fabriek. Als je in de directe omgeving bent van de Droste‐Fabriek is de industriële kenmerken en sfeer nog steeds te proeven. Echter is er geen literatuur of procesreflectie geschreven over het proces bij de herontwikkeling van de Droste‐Fabriek. Daardoor is het niet mogelijk om de Spiraal te herleiden uit de praktijk. Echter is het voor iedereen mogelijk om individueel te toetsen of Braaksma & Roos architecten hebben voldaan aan hun eigen ideologie over het bestaande. Belangrijke vragen die men kan stellen zijn: Heeft het architectenbureau hun eigen verhaal over de Droste‐Fabriek goed herschreven? Zijn de bestaande waardes terug te zien in het nieuwe ontwerp? En zijn de nieuwe elementen en veranderingen een toevoeging aan de al bestaande kwaliteiten, zonder hier inbreuk op te doen? De kenmerken van het gebouw zijn uitstekend bewaard gebleven ondanks de ingrepen die dergelijker tijd te zien zijn. Daardoor krijgt men het gevoel dat de Droste fabriek nu nog in bedrijf is, ondanks dat er geen industrie functie te vinden is. In het volgende thema’s gaan we daar dieper op in. Welke uitstraling zijn kenmerkend en wat zijn de ingrepen die Braaksma en Roos volgens de Spiraal hebben toegepast?

Afbeelding 18: De ‘Spiraal’ – De ontdekking van de opgave, blz 36. – Job Roos

Afbeelding 19: Opbouw van de ‘Spiraal’ – De ontdekking van de opgave, blz 36. – Job Roos

17

Architectuurhistorie

In de structuren van de gebouwen is duidelijk hoe de voorlopers deze hebben beïnvloed en er steeds expansie optreedt aan de buitenzijde van het complex (Zie figuur 2.1 tm 2.10). De gebouwen die er tot de herbestemming stonden zijn afkomstig uit 1900‐1960 en zullen buiten beschouwing worden gelaten in dit deel van het onderzoek.

Op het moment dat de Droste fabriek zich aan het Spaarne vestigde in 1896 stonden er enkele loodsen, een smederij en een boerderij. De oorspronkelijke bouwvolumes zijn niet meer aanwezig en enkel de schoorsteen heeft nog tot de jaren ’50 aan de kant van het Spaarne gestaan. Toen het complex in 1986 werd verlaten is het hoofdgebouw tot rijksmonument verklaard en in 2008 door architectenbureau Braaksma & Roos herbestemd. De architectuurstudie gaat uit van de situatie vóór de herbestemming om later een heldere vergelijking te maken in de ingrepen en mogelijke interferentie met de oorspronkelijke bouwstijlen.

HoofdzakelijkebouwfasesOmdat de historie van het complex historisch zeer gelaagd en ingewikkeld is, zullen de veranderingen per fase worden beschreven.

Hoofdzakelijk kunnen de bouwfasen van 1911 en 1922 beschreven als het meest invloedrijk in de verdere ontwikkeling van het complex. Hierin is het grootste deel van het hoofdgebouw gebouwd en daarnaast zijn de bouwfases van 1929‐1930 en 1961 ook van grote invloed geweest op het complex en de bedrijfseconomie.

In de bouwfase van 1929‐1930 is er een vijfde verdieping bovenop het gebouw geplaatst en is het deel met de toren tussen de branderij (linkse gebouw) en het hoofdgebouw gedicht. Bovendien zijn hierbij de kenmerkende torentjes toegevoegd aan de voorgevel. In 1961 is het silogebouw, de Fabrilo, samen met enkele andere gebouwen in het complex bijgebouwd. Dit is een van de laatste ontwikkeling van het complex. De inmiddels gesloopte gebouwen en de toevoegingen van de herontwikkeling worden ook buiten beeld gelaten in deze beschouwing.

Hoewel een deel van de huidige gebouwen op dezelfde plaats is herbouwd als de voorganger, is de oorsprong van het gebouw niet meer definieerbaar in de huidige constructies. De gebouwen bevinden zich wel op hetzelfde perceel en mogelijk zijn de kademuren en fundamenten hergebruikt voor het hoofdgebouw. De planologische structuur en de gebiedsstructuur komen hierdoor in het heden tot uiting en verwijzen naar de rijke historie die dit kenmerkende stadsdeel kent.

Afbeelding 20 ‐ Hoofdgebouw Droste fabriek, 1930, 1949. Noord‐Hollands Archief

Afbeelding 21 ‐ Cacao‐ en chocoladefabriek Droste, 1993. Noord‐Hollands Archief

18

Originelearchitectuurstijl

Omdat het hoofdgebouw historisch gezien maar ook zichtbaar in de gevel gelaagd is, is het niet mogelijk een specifieke stijl te duiden voor het gebouw. In hoofdzaak zijn de gevels van de bouwdelen van 1911 en 1922, door respectievelijk J. van den Ban en J.J. van Noppen in overgangsarchitectuur en rationalistische stijl ontworpen. De overgangsarchitectuur vormt overeenkomsten met de neorenaissance stijl, wat eind 19e tot het begin van de 20e eeuw een gangbare stijltypering was. Snel na de eerste wereldoorlog is deze stijl minder in gebruik geraakt.

Een overgangsfase naar andere architectuurstijlen vindt plaats in het stadium waar een stijl minder populair, of in de mode is en een andere stijl deze plaats in neemt. Dit gebeurt zowel in het heden en in het verleden.

De neorenaissance stijl speelde van 1870‐1885 een belangrijke rol in het stadsgezicht van vele Nederlandse steden. De neorenaissance grijpt terug op het verleden, de 16e en 17e eeuw, waarin de lage landen een tijd van bloei en rijkdom hadden. Het is een internationaal verspreide bouwstijl waarin werd teruggegrepen op motieven uit de renaissancebouwkunst. Daar behoren onder andere trapgevels, speklagen, de kenmerkende horizontale lijnen die de gevel in 'vlakken' verdelen, blokken en kruiskozijnen toe. Ook invloeden uit de Franse bouwstijl, met rijke natuurstenen gevels en indrukwekkende dakpartijen, of Italiaanse voorbeelden zoals zuilen en rondbogen zijn vaak terug te zien.

Vanaf het begin van de 20e eeuw is het rationalisme vooral in Duitsland, Nederland en Frankrijk toegepast als stijl, brekend met de gangbare opvattingen over vormgeving. Buiten deze landen is het tot in de jaren ’30 niet aangeslagen als algemene bouwstijl. Het rationalisme en functionalistische denken uit de renaissance liggen aan de grondslag van de vormenarchitectuur. Bovendien was met moderne materialen sneller en goedkoper te bouwen, vooral in de tijden van schaarste en economische depressie.

DeterminatieElementen van het gebouw kennen hun eigen stijltyperingen. De penanten, sluitstenen in de vensters en verhoudingen van de vensters zijn typologieën van de neorenaissance stijl. Het rationalisme komt naar voren in de verticale en horizontale elementen waarbij ze zijn vermengd met klassieke elementen als spekbanden.

Met determinatie word aangetoond welke onderdelen of serie elementen onder een bepaalde bouwstijl vallen Hiernaast zijn elementen weergeven die duiden op de toegepaste architectuurstijlen.

Afbeelding 22 ‐ Kenmerkend neorenaissance element Droste fabriek. Noord‐Hollands Archief

Afbeelding 23 ‐ Kenmerkend rationalisme element Droste fabriek. Noord‐Hollands Archief

19

Ingrepenvandetransformatie

Bij de ingreep is door het bureau van Braaksma en Roos geïnterfereerd met het oorspronkelijke gebouw en de architectuur. Er zijn diverse verwijzingen zichtbaar in het gevelbeeld, welke hier aangestipt zullen worden. Deze verwijzingen zijn niet enkel in de architectuur te vinden maar ook het industriële karakter, gebruik en herbruik van het bestaande gebouw en haar materialen en elementen.

Onder andere de machines die zijn gebruikt in het productieproces, voor zover deze niet zijn verkocht, gesloopt of als museumstuk in gebruik zijn, worden als verwijzing gebruikt naar het industriële verleden. Het uitgangspunt van de herbestemming is de uiteindelijke kenmerkende details en verwijzingen te bewaren en het oorspronkelijke karakter zo min mogelijk afbreuk te doen.

AfbraakbelendendepandenVeel van de omringende bebouwing is afgebroken om plaats te maken voor de herinrichting van het Droste complex. Een groot deel hiervan huisvestte productie, opslag en verpakking en had geen oorsprong in de vroeg 20e eeuw. Dit is blijkbaar een overweging geweest om het gebied om te vormen met behoud van structuren, zonder door te schieten in het behouden.

De gelaagdheid van de bebouwing en dat bepaalde delen niet van hoog monumentale waarde zijn of primair de monumentenstatus hebben, maakt het dubbelzinnig om selectief te slopen. Waar iets wordt gesloopt bij een bestaand bouwdeel, blijkt duidelijk dat er ooit iets anders was.

Dit is dan ook de reden geweest aan de gevel is zichtbaar te maken waar ooit belendende bouwdelen hebben gezeten die tijdens de herbestemming zijn veranderd of verwijderd. Op gevels waar de vleugel tussen de bouwdelen liep wordt verwezen met een roze stuclaag naar dit feit, en wordt duidelijk gemaakt dat dit geen totaalbeeld is van de historische context. Het rigoureuze karakter van de ingreep om belendende panden te slopen en gedeeltelijk de morfologie te wijzigen

Ingrepeninbestaandegebouwstructuren

KozijnenIn het historische gevelbeeld zijn de kozijnen opgedeeld met stijlen en roeden. Het beeld wat hieruit voortkomt is een kleinmazig venster binnen een grotere omkadering.

Bij de herbestemming is gebruik gemaakt van normale vensters waarvoor staaldraden zijn gespannen om het idee op te wekken, en te verwijzen naar de vroegere vensters met een onderverdeling in staal. Daarentegen is dit niet toegepast bij vensters die later zijn aangebracht, wat weer verwijst naar het niet‐originele karakter van deze gevelopeningen.

InterieurHet voormalige industriële karakter en de ruwe materialen zoals betonconstructies zijn in het zicht gelaten om het karakter van het gebouw te benadrukken en niet te verbergen. Een deel van de vloeren is verwijderd om meer ruimtelijkheid te scheppen en de lichtinval te vergroten. Door het toepassen van in het zicht gelaten staalconstructies, installaties en onbewerkte materialen wordt een evenwicht gezocht tussen het historische verleden en het contrast met het nieuwe gebruik in het heden.

Afbeelding 24 ‐ Kop Hoofdgebouw, Eigen werk

Afbeelding 25 & 26 ‐ Kop Hoofdgebouw, Noord‐Hollands Archief; Vensterdetail, Braaksma&Roos

20

OptoppinghoofdgebouwDe bovenzijde van het hoofdgebouw is opgetopt met een bouwlaag waarin appartementen zijn ondergebracht. De relatie met de historische en architectonische context is onduidelijk, maar vanwege een economisch of technisch oogpunt kan het een overweging zijn geweest dit deel toe te voegen.

Het gebruik van moderne materialen zorgt voor een verfijnd contrast, wat duidelijk maakt dat het niet behoort tot het historische verleden van het gebouw. De horizontale, terug gelegen positie en minimalistische uitstraling zorgt ervoor dat het toegevoegde element niet bepalend of storend wordt ervaren vanaf het straatniveau.

VerwijzingennaardehistorieBij de herontwikkeling van het complex zijn diverse verwijzingen naar de voormalige fabriek en functie gemaakt. De structuren van het voormalige Droste complex en zichtlijnen komen terug in de nieuwe bebouwing, waarnaast ook verwijzingen naar het industriële verleden zijn behouden. Dit is onder andere te herkennen in de kademuren, aanlegpionnen en dukdalven.

Op het centrale plein zijn stoommachines van Grasso’s uit ’s‐Hertogenbosch te vinden. Deze worden als museumstuk en referentie naar de voormalige industrie geplaatst, buiten hun functie maar toch in de functionele omgeving. Onder andere ondergronden van speeltoestellen en elementen zijn in de vorm van de Droste ‘chocoladeflik’ vorm gegeven en de tegeltableau’s van Droste zijn gerestaureerd.

De oplettende bezoeker kan zeker typerende details en verwijzingen naar het diepe en rijke maar toch vergankelijke verleden van de Droste fabriek opmerken, wat voor veel mensen in het geheugen is gegrift en voor de huidige generaties behouden is gebleven. Ondanks de cacaogeur verdwenen is, staat de Droste fabriek altijd nog in Haarlem.

Afbeelding 28 ‐ Interieur Hoofdgebouw, eigen werk

Afbeelding 29 ‐ Kop Hoofdgebouw, eigen werk

Afbeelding 27 ‐ Interieur restaurant en bar, eigen werk

21

Werkverantwoording

Sybren van Olderen: Cacaogeur Geschiedenis De Spiraal

Jerin Emmen: De Droste Fabrieken Originele architectuurstijl Architectuurhistorie Ingrepen bij de transformatie

Vooronderzoek, bronnen en lay‐out: Jerin Emmen & Sybren van Olderen

22

Bronnen

Websites:http://nl.wikipedia.org/wiki/Droste http://www.noord‐hollandsarchief.nl/ http://www.herbestemming‐nh.nl/herbestemde‐gebouwen/droste‐fabriek‐haarlem http://plazilla.com/het‐haarlems‐zoet‐de‐droste‐fabriek http://www.haarlem.nl/haarlem‐a‐z/monumenten/bekende‐monumenten‐in‐haarlem/droste‐fabriek/ http://www.hoogergeest.nl/html/droste_wonen.html http://deoorlog.nps.nl/page/dossiers/780582/Droste%20chocoladefabrieken%20in%20Haarlem?afl=4 http://haarlem.gissen.nl/droste‐fabriek‐in‐kunstuur http://www.bouwmachineforum.nl/forum/viewtopic.php?p=27257 http://cargocollective.com/frederikpoll/Droste‐Chocoladefabriek‐Haarlem http://www.droste‐verzamelaar.nl/geschiedenis‐van‐Droste.html http://www.braaksma‐roos.nl/projecten/herbestemming/heronwikkeling‐droste‐chocoladefabriek‐haarlem/ http://www.hollemansantpoort.nl/html/droste_rijksmonument.html http://www.noord‐hollandsarchief.nl/canon‐van‐haarlem//85/404/ http://www.vanaerschot.nl/projecten/silo http://www.kraagjes.nl/albums/Urban/Droste+fabriek+Haarlem http://www.fase13.nl/projecten/haarlems‐loft/ http://www.watwaswaar.nl/ http://zakelijk.infonu.nl/onderneming/87690‐droste‐chocolade.html http://rijksmonumenten.nl/monument/513350/haarlemsche+brood‐+en+meelfabriek/haarlem/ http://rijksmonumenten.nl/monument/513360/droste+cacao/haarlem/ http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/ http://www.nederlandstegelmuseum.nl/insitu/insitu_route_list.php?routenaam=HAA‐01 http://www.dbnl.org/tekst/sten009monu11_01/sten009monu11_01_0071.php http://www.droste.nl/nederlands/over_droste/geschiedenis_van_droste/1863_‐_1918.php http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=143 http://dare.uva.nl/document/468272 http://student.vhl.wur.nl/madeinvelp/2012/Dijk_Matthieu_van_‐_Gelder_Franka_van_‐_onderzoeksrapport_72dpi.pdf

Boeken:Ebeling, Annemarie ‐ Droste, de geschiedenis van de Haarlemse cacao‐ en chocoladefabriek aan het Spaarne. Haarlem: Uitgeverij De Vrieseborch

Roos, Job – De ontdekking van de opgave, Herontwikkeling in de praktijk. Delft: VSSD

Haslinghuis, E.J. ‐ Bouwkundige Begrippen. Utrecht/Antwerpen: 1986. Bohn, Schaltema & Holkema.

de Wacht, Wim ‐ Architectuurgids Haarlem 010 uitgevers, Rotterdam

Publicaties:Haarlem Droste – Hosper.

Uniek maar nog steeds ver weg – De Volkskrant, Vrijdag 31 Juli 2009.

Zicht op baksteen – Baksteen, nummer 64, September 2013.

Overig:De bouwtekeningen van de droste zijn verkregen bij de Noord‐Hollandsarchief in de studiezaal. Jansstraat 40 te Haarlem

Archieffoto’s zijn verkregen bij: ‐ de Beeldbank van de Noord‐Hollandsarchief; ‐ en de Droste/Venz Chocoladefabrieken Vaassen.

Foto’s zijn gemaakt en in eigendom van Sybren van Olderen en Jerin Emmen.

Monografie 'Droste Fabriek', Haarlem

Documents

Transcript of Monografie 'Droste Fabriek', Haarlem