Milieujaarverslag en

-programma

2017-2018

Auteurs: dhr. Y. Klaver, milieucoördinator dhr. W. Frits, manager cluster Techniek

2

VOORWOORD Beste lezer,

Voor u ligt het milieujaarverslag 2017, het achttiende verslag sinds de invoering van het milieuzorgsysteem in 1999. Met dit jaarverslag wordt gerapporteerd over de activiteiten en de resultaten van Ziekenhuis Amstelland op het gebied van milieu in 2017. Het afgelopen jaar stond in het teken van behoud van de gouden status van de Milieu Platform Zorg (MPZ) certificering. Door niveau goud werd ook dit jaar weer voldaan aan de wet- en regelgeving, werden kosten zoveel mogelijk gereduceerd en kon een maximaal milieurendement worden behaald. Wij hopen dat u dit verslag met plezier leest en dat het ook voor de medewerkers een stimulans mag zijn om naast de zorg voor de patiënten, ook de zorg voor het milieu en duurzaamheid te continueren.

mw. Agterdenbos – van de Ree, voorzitter Raad van Bestuur

3

SAMENVATING In het verslagjaar zijn geen grote afwijkingen waargenomen ten opzichte van de voorgaande jaren. De hoeveelheid gevaarlijk afval is afgenomen, hoewel deze over meerdere jaren een stijgende trend vertoont. Een meerjarige stijging is ook waarneembaar in het gebruik van aardgas. Uit de benchmark die in bijlage 3 is opgenomen blijkt dat het aardgasverbruik in ZHA relatief hoog is. De oorzaken worden in het komende energieplan onderzocht. Een toename is ook waargenomen in het gebruik van lachgas, wat kan worden

verklaard door verhoogd gebruik in de verlosafdeling en lekverliezen. Van een toename is ook sprake in het gebruik van chemicaliën voor de ketels, omdat meer water is gebruikt door een defect in de ontgasser. De hoeveelheid gevaarlijke stoffen op de afdelingen is de afgelopen jaren verminderd door gebruik te maken van kleinere werkvoorraden. Een afname is eveneens te bespeuren in het totale waterverbruik, mede door gerichter spoelen van het leidingnet om legionella tegen te gaan. Voor de koeltoren is een legionellabeheersplan opgesteld. De overtredingen die tijdens de milieu- en Arbocontroles zijn geconstateerd zijn gering van omvang en allemaal in het verslagjaar ongedaan gemaakt. De voortgang van de diverse activiteiten is samengevat in het milieuprogramma: realisatie en planning (hoofdstuk 9).

4

LEESWIJZER De opbouw van het milieujaarverslag is als volgt: Hoofdstuk 1 Organisatie In dit hoofdstuk komen de productiecijfers aan bod, de wijze waarop het milieumanagement is georganiseerd, de vergunningen, het milieubeleid en het Milieuplatform Zorg.

Hoofdstuk 2 Controles en incidenten De werkwijze ten aanzien van de interne controles, de resultaten van controles door het bevoegd gezag en eventuele klachten en incidenten. Hoofdstuk 3 Energie De resultaten op het gebied van energie, en meer specifiek gas en elektra. In dit hoofdstuk komt ook de CO2 emissie aan bod. Hoofdstuk 4 Water De activiteiten op het gebied van waterverbruik, afvalwater en de bestrijding van legionella. Hoofdstuk 5 Afval Een toelichting op het inzamelsysteem en de cijfers omtrent gevaarlijk afval en niet–

gevaarlijk afval. Hoofdstuk 6 Gevaarlijke stoffen De cijfers op het gebied van gevaarlijke stoffen, onderverdeeld in medische gassen, chemicaliën, en koelmiddelen. Hoofstuk 7 Bouwen en renovatie Een beschrijving van de bouw- en renovatiewerkzaamheden in relatie tot milieu en duurzaamheid. Hoofdstuk 8 Communicatie De wijze waarop communicatie over milieu en duurzaamheid heeft plaatsgevonden.

Hoofdstuk 9 Milieuprogramma Tenslotte komt het milieuprogramma aan bod, met daarin de acties voor 2018 en een terugblik op 2017.

5

INHOUDSOPGAVE 1 Organisatie 6 1.1 Productiecijfers 6 1.2 Milieumanagement 6 1.3 Vergunningen 6 1.4 Milieubeleid 7 1.5 MPZ 7 2 Audits en registratie 9

2.1 Interne audits 9 2.2 externe audits 9 2.3 klachten en incidenten 9 3 Energie 10 3.1 Wetgeving en beleid 10 3.2 Resultaten: gasverbruik 10 3.3 Resultaten: elektriciteit 12 3.4 Resultaten: CO2 emissies 13 3.4 Activiteiten in 2018 14 4 Water 15 4.1 Wetgeving en beleid 15 4.1 Resultaten 15

4.2 Afvalwater 16 4.3 Legionellabestrijding 17 5 Afval 18 5.1 Wetgeving en beleid 18 5.2 Gevaarlijk afval 18 5.3 Ongevaarlijk afval 20 6 Gevaarlijke stoffen 22 6.1 Wetgeving en beleid 22 6.2 Resultaten 23 7 Bouwen en renovatie 25

8 Communicatie 26 9 Milieuprogramma 2017 27 BIJLAGEN Bijlage 1 Milieubeleidsverklaring Bijlage 2 Milieuzorgparaplu Bijlage 3 Conclusies benchmark MPZ Bijlage 4 Milieucommunicatie Fleur Bijlage 5 Rapport benchmark MPZ

6

1 Organisatie

1.1 Organisatie

Ziekenhuis Amstelland heeft als primaire taak de patiëntenzorg: medische zorg, diagnostiek, behandeling en verpleging. Het verzorgingsgebied van het ziekenhuis beslaat de regio Amstelland waaronder de in de regio wonende expats, en de Joodse gemeenschap in Nederland. De bedrijfsdrukte binnen het ziekenhuis wordt uitgedrukt in opnamen, dagbehandelingen en eerste polikliniekbezoeken. In vergelijking met vorig jaar was er een afname in de opnamen en dagbehandelingen, maar een toename in 1e polibezoeken en verpleegdagen.

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Opnamen 11.069 11.371 11.464 10.828 10.010 9.814 10.299 10.230

Dagbehandelingen 15.051 15.764 16.036 14.183 8.409 8.630 8.052 7.866

1e Polibezoek 72.042 76.133 75.725 73.928 71.273 70.980 63.192 63.644

Verpleegdagen 55.509 56.393 55.119 50.410 49.085 45.762 45.010 45.662

In het milieujaarverslag wordt, wanneer relevant, de milieubelasting afgezet tegen het aantal verpleegdagen. Hierdoor wordt de efficiency van Ziekenhuis Amstelland ten

aanzien van de milieueffecten zichtbaar.

1.2 Milieumanagement De primaire verantwoordelijkheid voor het naleven van de vergunningsvoorschriften en kwaliteitsborging ligt bij de Raad van Bestuur. Die verantwoordelijkheid geldt

eveneens voor de afdelingen die ruimte huren binnen het ziekenhuis. De uitvoering van bovengenoemde taak is neergelegd bij het Facilitair Bedrijf. Het Facilitair Bedrijf is dan ook het eerste aanspreekpunt voor het bevoegd gezag, waarbij de individuele afdelingen verantwoordelijk zijn voor de dagelijkse naleving van de milieuregels.

De milieucoördinator speelt een centrale rol in het aanspreken op de naleving van voorschriften en het verzamelen van periodieke stuurinformatie, waaronder energiegegevens, afvalgegevens, verbruiksgegevens, afvalwatermonitoring en correspondentie met het bevoegd gezag. De milieucoördinator werkt nauw samen met de arbo- en veiligheidsadviseur.

1.3 Wettelijk kader De volgende vergunningen zijn van toepassing op Ziekenhuis Amstelland: 1. Wet milieubeheer (Wm-vergunning) c.q. Wet Algemene Bepalingen

Omgevingsrecht (WABO); 2. Gemeentelijke bouwverordening en Woningwet (Gebruiksvergunning);

3. Wet verontreiniging oppervlaktewateren (Wvo-vergunning); 4. Kernenergiewet en Besluit stralingsbescherming.

7

Voor de eerste 3 vergunningen is de gemeente Amstelveen bevoegd gezag. De handhaving is neergelegd bij de Milieudienst Noordzeekanaalgebied. De vergunningen gaan – naar het er nu naar uitziet – in 2019 over in de Omgevingswet. Deze wet is vertaald in een aantal besluiten zoals het Besluit kwaliteit leefomgeving, het Besluit bouwkwaliteit leefomgeving en het Besluit activiteiten leefomgeving. Voor de stralingswetten in ziekenhuizen zijn de ministeries van SZW en VWS bevoegd gezag. Het gebruik van radioactieve stralers heeft voornamelijk te maken met arbeidsomstandigheden. Om die reden wordt dit aspect niet nader besproken in het milieujaarverslag, maar in het Arbo-jaarverslag.

Naast de vergunningen is andere wet en - en regelgeving van toepassing, zoals de PGS 15 die voorziet in een veilige opslag van verpakte gevaarlijke stoffen. Toezicht op de naleving is primair de taak van de veiligheidscoördinator.

1.4 Milieubeleid Het milieujaarverslag heeft tevens de functie van milieubeleidsplan. Om die reden bevat het milieujaarverslag doelstellingen, een programma met maatregelen en een tijdspad (hoofdstuk 9) met een evaluatie op het voorgaande programma. Het milieubeleid omvat een aantal beleidsdocumenten, samengevat in de ‘Milieuzorgparaplu’ van ZHA (bijlage 2):

- MTZ normenkader 2016 – 2018, energiebeleidsplan 2014 – 2016; - afvalbeheersplan 2014 – 2017; - communicatieplan; - legionellabeheersplan koeltoren; - milieujaarverslag en –programma; - veiligheidsjaarverslag.

Het opstellen van een nieuwe afvalbeleid heeft vertraging opgelopen vanwege gesprekken met een nieuwe afvalinzamelaar. Aanpassing van het beleid staat gepland in 2018. ZHA heeft nog geen energieplan opgesteld, hoewel dit een wettelijke verplichting is en

ook wordt genoemd in de MTZ. Door de certificerende instantie is uitstel verleend met een Voorbereidingsdocument energieplan dat door de Raad van Bestuur is vastgesteld. Inmiddels is budget vrijgemaakt om het energieplan in 2018 op te stellen.

1.5 Milieu Platform Zorgsector (MPZ) Ziekenhuis Amstelland is aangesloten bij de Vereniging Milieu Platform Zorgsector (MPZ) die de Milieuthermometer Zorg heeft ontwikkeld (MTZ). Het MPZ vormt de basis voor het milieubeleid van Ziekenhuis Amstelland. Door aan de MTZ te voldoen wordt invulling gegeven aan duurzaamheid, wat betekent

dat we verder gaan dan de wettelijke verplichtingen op milieugebied. Het huidige MTZ normenkader is geldig van 2016 t/m 2018. Na deze periode zal weer een aantal normen worden aangescherpt.

8

Het MPZ is sinds 1994 actief en streeft naar milieuverbeteringen in de zorg en de behartiging van het milieubelang van instellingen, medewerkers en patiënten, door: - Kennisontwikkeling in werkgroepen en projecten; - Monitoren van verbruiksgegevens via de Milieubarometer, als onderdeel van

een benchmark (bijlage 3); - Uitbrengen van de Milieuthermometer Zorg (MTZ).

9

2 Audits en registratie

2.1 Interne audits

De milieucoördinator verzamelt informatie door het uitvoeren van audits en door registratie van verbruikscijfers. De milieucoördinator: - doet minimaal één keer per drie maanden een ronde door het ziekenhuis ‘met de

vergunning in de hand’;

- doet minimaal één keer per jaar in gezamenlijkheid met de Arbocoordinator en veiligheidsadviseur een audit omtrent de gevaarlijke stoffen;

- ontvangt minimaal eens per maand een digitaal logboek met daarin de hoeveelheid opgeslagen gevaarlijke stoffen en de chemicaliën die worden toegepast voor installaties zoals de koeltoren en ketels;

- heeft inzage in de voorraad medische gassen middels een online applicatie van Lindegas;

- heeft inzage in de werkbonnen en rapporten n.a.v. werkzaamheden aan tanks, koelinstallaties, Warmte-Krachtkoppeling, ketels en andere voor milieu relevante apparatuur.

Bij aandachtspunten en gebreken wordt het afdelingshoofd Techniek hiervan op de hoogte gesteld. Indien nodig koppelt deze de resultaten terug aan de leidinggevende van de betreffende afdeling. Kort daarop vindt hercontrole plaats.

Een rol is tevens weggelegd voor de elektrotechnicus. Deze verzamelt tenminste eens per maand de verbruikscijfers van elektra, gas en water.

2.2 Externe audits

In oktober 2017 is Ziekenhuis Amstelland bezocht door Milieudienst Noordzeekanaalgebied, Tijdens de controle is het volgende geconstateerd:

- de aanwezigheid van (brandbare) beplanting rondom de zuurstoftank op het parkeerterrein, geen gasdichte rioolput en een hek dat toegankelijk is voor onbevoegden;

- voor de wijzigingen m.b.t. het nieuwe afvaleiland had een melding moeten

worden ingediend bij het bevoegd gezag, alsmede een bewijs van 30 minuten brandwerendheid van de container.

Alle tekortkomingen zijn eind 2017 ongedaan gemaakt.

In juni 2017 heeft de arbeidsinspectie een controle uitgevoerd. Verbeterpunten waren o.a. het ontbreken van Nederlandstalige actuele veiligheidsbladen voor de gevaarlijke stoffen. Alle tekortkomingen zijn in 2017 ongedaan gemaakt.

2.3 Klachten en incidenten

In 2017 zijn er geen milieuklachten vanuit de omgeving binnengekomen. Er hebben zich geen milieu-incidenten voorgedaan.

10

3 Energie

3.1 Wetgeving en beleid Voor ZHA is de volgende energiewetgeving relevant:

- Activiteitenbesluit (Wet milieubeheer); deze verplicht tot het uitvoeren van alle energiemaatregelen die binnen vijf jaar worden terugverdiend;

- European Energy Directive (EED); verplichting tot het uitvoeren van een energieaudit, oftewel het opstellen van een energieplan;

- Energielabel: in 2023 zijn alle kantoorgebouwen met een oppervlak groter dan 100 m2 verplicht om minstens energielabel C te hebben. Daarnaast is er de verplichting om bij verkoop of verhuur, bij oplevering een energielabel te hebben.

In de Milieuthermometer zorg worden diverse maatregelen benoemd zoals de terugwinning van warmte uit ventilatielucht, het in bedrijf hebben van een energie-efficiënte CV ketel en de vervanging van TL8-verlichting. In het verslagjaar is een voorbereidingsdocument opgesteld met daarin de informatie die kan worden gebruikt voor een energieplan zoals een overzicht van alle wettelijk verplichte maatregelen, een evaluatie en een overzicht van de beschikbare energiegegevens. Vervolgens is een quick-scan uitgevoerd door een externe adviseur, wat tien besparingsopties heeft opgeleverd die zeer waarschijnlijk gaan leiden tot een forse afname in het energieverbruik zonder aan comfort in te boeten.

3.1 Resultaten: gasverbruik Ziekenhuizen zijn grote gasverbruikers, wat met name wordt veroorzaakt door verwarmingsinstallaties zoals centrale verwarming en stoomopwekkers voor luchtbevochtiging. Vanaf 2009 is de inzet van de Warmte Krachtkoppeling flink verbeterd door betere inregeling en de plaatsing van een droge koeler. Door de droge koeler kan de WKK elektrische energie produceren zonder dat er warmte afgegeven wordt aan het CV-systeem en kan ook in noodsituaties worden doorgewerkt.

11

In de onderstaande grafieken is het gasverbruik weergegeven.

Grafiek 1: gasverbruik totaal ZHA 2009-2017

Grafiek 2: gasverbruik per verpleegdag ZHA 2009-2017

In 2017 is sprake van een stijging van het gasverbruik per productie-eenheid, terwijl de temperatuur lager lag dan in 2016. Het aantal graaddagen (waarin de temperatuur lager is dan 18 graden) bedroeg namelijk 2685 in 2017 en 2833 in 2016. De precieze oorzaak van de toename is vooralsnog onduidelijk. Het is dan ook een aandachtspunt bij de opstelling van het energieplan.

0

500.000

1.000.000

1.500.000

2.000.000

2.500.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

m3

Jaar

Gasverbruik totaal

WKK Stookinstallatie

0

10

20

30

40

50

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

m3

Jaar

Gasverbruik per verpleegdag

Gasverbruik in m3 p.v.

12

3.2 Resultaten: elektriciteit

In grafiek 3 en 4 wordt het totale elektriciteitsgebruik van het ziekenhuis weergegeven. De blauwe kolom en de rode kolom geven respectievelijk de afname van dagstroom en nachtstroom van het landelijk distributienetwerk weer. De groene kolom staat voor de interne productie van elektriciteit door de WKK, verminderd met die hoeveelheden die zijn terug geleverd aan het distributienet.

Grafiek 3: elektriciteitsverbruik totaal ZHA 2009-2017

Grafiek 4: elektriciteitsverbruik per verpleegdag ZHA 2009-2017

Het nachtverbruik is lager dan het dagverbruik, wat een goed teken is. Dit komt door enkele energiebesparende maatregelen in het gebouwbeheerssysteem waarbij steeds meer is afgeschakeld.

0

1.000.000

2.000.000

3.000.000

4.000.000

5.000.000

6.000.000

7.000.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

kWh

Jaar

Elektriciteit totaal

Dagstroom Nachtstroom Intern opgewekt

0

20

40

60

80

100

120

140

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

mW

h

Jaar

Elektriciteit per verpleegdag

totaal

13

In 2017 is er een toename van het energieverbruik waarneembaar die overeenkomt met de piek in het energieverbruik in 2015. De reden van het hogere verbruik is mogelijk een productietoename in bepaalde afdelingen. Gedetailleerd inzicht in het verbruik is onderdeel van het energieplan.

3.3 Resultaten: CO2 emissie CO2 komt vrij door verbranding van fossiele brandstoffen zoals aardgas, en indirect door de opwekking van elektriciteit die door Ziekenhuis Amstelland wordt ingekocht,

voor zover deze elektriciteit wordt opgewekt door fossiele brandstoffen. De doelstelling van Ziekenhuis Amstelland is om de CO2 emissie jaarlijks met gemiddeld 1% omlaag te brengen gerekend vanaf 2013. In grafiek 5 wordt de CO2 emissie weergegeven van het aardgas– en elektraverbruik.

Grafiek 4: CO2 emissie per verpleegdag ZHA 2009-2017

In 2013 is overgegaan op groene stroom afkomstig van waterkrachtcentrales. Sinds 2015 wordt gebruik gemaakt van stroom uit Nederlandse windmolenparken. Vanaf 2013 wordt dan ook gebruik gemaakt van groene stroom, waardoor de CO2 uitstoot de laatste jaren een dalende trend vertoont, hoewel in 2017 weer een lichte stijging heeft plaatsgevonden door een toename van het gasverbruik. Er wordt ruim voldaan aan de doelstelling van jaarlijks gemiddeld 1% CO2 reductie.

0

500.000

1.000.000

1.500.000

2.000.000

2.500.000

3.000.000

3.500.000

4.000.000

4.500.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

kg

Jaar

CO2 emissies

Aardgas Elektriciteit

14

3.4 Activiteiten in 2018 In 2018 staat op de planning het uitvoeren van een energieaudit met als resultaat het energieplan. Het energieplan bevat een planning voor de uitvoering van maatregelen met een terugverdientijd korter en langer dan vijf jaar. Aan de uitvoering van de maatregelen zijn aanzienlijke investeringen gemoeid. Investeringen zijn hoe dan ook onvermijdelijk gezien de aflopende afschrijvingstermijnen van een aantal installaties. In 2018 wordt onderzocht wat de mogelijkheden zijn voor vervanging.

In 2018 wordt subsidie aangevraagd voor het aanleggen van zonnepanelen op de dakdelen die hiervoor constructie-technisch in aanmerking komen. Bij toekenning van subsidie wordt een businesscase uitgewerkt voor een oppervlak van ongeveer 1000 m2.

15

4 Water

4.1 Wetgeving en beleid De regels met betrekking tot water zijn de Drinkwaterwet en de Wet Verontreiniging

Oppervlaktewater (WVO). De Drinkwaterwet stelt regels voor o.a. de preventie van legionellabesmetting. Naleving is een taak van de Technische Dienst. Bij overschrijding van de normen dienen de hygiënisten te worden ingeschakeld.

De WVO stelt grenswaarden aan een aantal stoffen die in het riool worden afgevoerd, bijvoorbeeld koper, arseen, kwik en cadmium om te voorkomen dat de Rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) te veel wordt belast. Volgens de vergunning moet het afvalwater van het laboratorium vier keer per jaar worden bemonsterd en geanalyseerd.

Beleid is het voorkomen van drinkwaterverspilling. De Milieuthermometer Zorg stelt normen ten aanzien van het debiet van douches, wastafels en tappunten en de aanwezigheid van een onderhoudsschema voor kranen.

4.1 Resultaten

In onderstaande grafieken is het verbruik van drinkwater weergegeven.

Grafiek 6: waterverbruik ZHA 2009-2017

27.000

28.000

29.000

30.000

31.000

32.000

33.000

34.000

35.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

m3

jaar

Waterverbruik

16

Grafiek 7: waterverbruik per verpleegdag ZHA 2009-2017 De stijging van het waterverbruik vanaf 2011 valt samen met de komst van het dialysecentrum aan het eind van datzelfde jaar. In 2017 is sprake van een daling van het watergebruik per productie-eenheid naar het niveau van 2015. Dit wordt mogelijk veroorzaakt doordat we het leidingwerk gerichter spoelen om legionella tegen te gaan.

De nieuwe procedure is tot stand gekomen in overleg met de infectiepreventie-deskundigen.

4.2 Afvalwater

In opdracht van de gemeente Amstelveen voert Waternet één keer per jaar onderzoek uit naar de vervuilingsgraad van het afvalwater bij het hoofdriool. Voorts wordt vier maal per jaar het afvalwater van het laboratorium geanalyseerd. De concentraties van alle stoffen blijven ruim onder de gestelde grenswaarden, behalve die van koper. Om die reden is in onderstaande grafiek alleen de concentratie koper vermeld.

Grafiek 8: koperconcentratie in afvalwater ZHA 2009-2017

0,00

0,10

0,20

0,30

0,40

0,50

0,60

0,70

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

m3

jaar

Waterverbruik per verpleegdag

0,00

50,00

100,00

150,00

200,00

250,00

300,00

350,00

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

mic

rogr

am/l

iter

jaar

Koper in afvalwater

17

Uit de resultaten 2017 blijkt dat de grenswaarde van 200 mg per liter wordt overschreden. De grote spreiding in de gemeten waarden wordt vermoedelijk veroorzaakt doordat de metingen momentopnamen zijn. Vanwege de overschrijdingen is in 2017 gezocht naar mogelijkheden om de concentratie koper in het laboratorium te verlagen. De conclusie is dat een deel van het leidingnet is gemaakt van koper. Het koper oxideert omdat het in contact komt met het demi-water dat een hogere zuurgraad heeft. Aan de vervanging van het koperen leidingnet door bijvoorbeeld PVC zijn hoge kosten verbonden.

Op dit moment is sprake van een overgangsperiode naar het Activiteitenbesluit. Zoals het er nu naar uitziet wordt deze wet in 2019 definitief van kracht. Dit betekent o.a. dat de grenswaarde van 200 mg voor koper wordt verlaten. In plaats daarvan geldt een grenswaarde van 2 g voor een optelsom van vijf metalen, waaronder koper. Omdat onduidelijk is wat dat voor ZHA betekent, adviseren we om eerst af te wachten hoe de nieuwe analyseresultaten zich verhouden tot de nieuwe normering.

4.3 Legionellabestrijding In de zomermaanden (periode april – oktober) wordt het circuit van de koeltoren met schoon drinkwater gevuld. In deze periode is het noodzakelijk om de warmte van de absorptiekoelmachine via de koeltoren af te voeren.

De koeltoren is een bron van mogelijke legionella besmetting. Legionella is een bacterie die zich vermeerdert in het water van de koeltoren, en kan leiden tot besmetting van werknemers en omwonenden doordat deze bacterie zich verspreidt via waterdamp. Legionella wordt bestreden door het treffen van beheersmaatregelen, zoals het toevoegen van chemicaliën in het koelwater, en het uitvoeren van analyses en onderhoud van de koeltoren. De situatie in Ziekenhuis Amstelland wordt goed beheerst: de waarden blijven bij elke meting fors onder de streefwaarden. In 2017 is gewerkt aan een geoptimaliseerd legionellabeheersplan voor de koeltoren. Uit het beheersplan volgt een aantal maatregelen die in 2018 worden uitgevoerd. Eén van de maatregelen is het aanpassen van het leidingwerk om stilstaand water te voorkomen.

18

5 Afval

5.1 Wetgeving en beleid Voor de afvoer van bedrijfsafval gelden verschillende regels, zowel nationaal als

internationaal:

Internationaal • Kaderrichtlijn afvalstoffen (o.a. definities); • Eural (regeling Europese afvalstoffenlijst: codes); • EVOA (Europese Verordening Overbrenging Afvalstoffen); • ADR (Accord europeenne relatif au transport international de

marchandises Dangereuses par Route) vervoer gevaarlijke stoffen over de weg;

• Wet milieubeheer (H10, o.a. doelmatige verwijdering).

Nationaal • Activiteitenbesluit: productbesluiten (zoals ziekenhuizen); • LAP (doelstellingen, monitoring); • PGS15 (opslag gevaarlijke stoffen);

• Kernenergiewet (radioactief afval zoals cytostatica). In het afvalbeleidsplan worden de afvalstoffen benoemd en de benodigde procedures voor scheiding, opslag, intern transport en verwijdering. Het afvalbeheer valt onder de verantwoordelijkheid van de veiligheidsadviseur.

5.2 Gevaarlijk afval

In het ziekenhuis komen de volgende gevaarlijke afvalstoffen vrij, die dus ook tijdelijk dienen te worden opgeslagen: Oplosmiddelen

Oplosmiddelen dienen om bepaalde bestanddelen van een stof aan die stof te onttrekken, zonder daarmee een verbinding aan te gaan. Oplosmiddelen worden met name gebruikt in het laboratorium en worden als gevaarlijk afval afgevoerd. Ongesorteerd gevaarlijk afval Ongesorteerd gevaarlijk afval bestaat uit alle gevaarlijke afvalstoffen die niet in een specifieke categorie worden ingedeeld.

Oliehoudend afval Oliehoudend afval bestaat voornamelijk uit smeermiddelen die zijn gebruikt in installaties met mechanische onderdelen zoals WKK en noodstroomaggregaat. Specifiek Ziekenhuisafval (SZA) Specifiek Ziekenhuisafval bestaat uit alle afvalstoffen die in contact zijn geweest met

zowel patiënten als medicijnen, zoals gebruikte bandages, depmiddelen en eenmalige gebruiksartikelen (disposables).

19

In onderstaande grafieken is het afgevoerde gevaarlijk afval weergegeven.

Grafiek 9: afvoer gevaarlijke afvalstoffen ZHA 2009-2017

Grafiek 10: afvoer gevaarlijke afvalstoffen per verpleegdag ZHA 2009-2017

De algemene tendens is een toename van de hoeveelheid gevaarlijke stoffen per verpleegdag. In 2017 was sprake van een daling, wat verklaard kan worden door een afname in het aantal operaties in het OK. Een andere mogelijke oorzaak is dat gevaarlijk afval terechtkomt in het restafval. Om die reden worden in 2018 sessies ‘de anatomie van de afvalzak’ gegeven. In die sessies worden vuilniszakken met restafval opengemaakt om een beeld te krijgen van het scheidingsgedrag van de werknemers. In het verslagjaar is een nieuwe moduulcontainer geplaatst die aan alle eisen voldoet, ten aanzien van brandwerendheid, de afstandscriteria en dergelijke.

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

kg

jaar

Gevaarlijk afval totaal

Specifiek Ziekenhuis Afval Batterijen Accu's

Oliehoudend afval Ongesorteerd gevaarlijk afval Oplosmiddelen

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

kg

jaar

Gevaarlijk afval per verpleegdag

20

5.3 Ongevaarlijk afval In grafiek 11 en 12 staat het ongevaarlijk afval dat in de afgelopen jaren binnen Ziekenhuis Amstelland is vrijgekomen.

Grafiek 11: afvoer ongevaarlijke afvalstoffen ZHA 2009-2017

Grafiek 12: afvoer ongevaarlijke afvalstoffen ZHA 2009-2017 Afgezet tegen het aantal verpleegdagen is vanaf 2013 een stijging zichtbaar. In 2017 is het aandeel vernietigd waardepapier groter geworden omdat nu alle papier als

waardepapier wordt afgevoerd. Vanwege het contracteren van een nieuwe afvalinzamelaar, te weten GP groot, is het opstellen van een afvalbeleidsplan in 2017 uitgesteld tot en met 2018. In het nieuwe

0

50.000

100.000

150.000

200.000

250.000

300.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

kg

jaar

Ongevaarlijk afval totaal

Ongesorteerd bedrijfsafval Papier en karton

Vernietigd waardepapier Swill

Ongesorteerd bouw- en sloopafval glas

0

1

2

3

4

5

6

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

kg

jaar

Ongevaarlijk afval per verpleegdag

21

afvalbeleidsplan wordt geprobeerd te achterhalen waar de stijging vandaan komt en hoe deze kan worden omgebogen. In 2018 wordt het nieuwe inzamelsysteem van GP Groot verder geïmplementeerd. Onderdeel daarvan is een onderzoek naar de haalbaarheid van de compostering op locatie van GFT.

22

6 Gevaarlijke stoffen

6.1 Wetgeving en beleid De gevaarlijke stoffen binnen Ziekenhuis Amstelland worden opgeslagen volgens de Publicatiereeks Gevaarlijke stoffen (PGS 15). Doel is het tegengaan van bodemverontreiniging en het minimaliseren van explosie– en brandgevaar. De veiligheidsadviseur voert jaarlijks een audit uit op de afdelingen, en stelt ieder jaar het Jaarverslag gevaarlijke stoffen op. De gevaarlijke stoffen worden actief geregistreerd in een gevaarlijke stoffenlijst. In het Document Beheerssysteem dat door alle werknemers kan worden geraadpleegd,

staan alle procedures over hoe met gevaarlijke stoffen moet worden omgegaan. Het gaat dan bijvoorbeeld om: Medische gassen De medische gassen die worden toegepast zijn o.a. CO2, zuurstof en lachgas. Een applicatie van Lindegas geeft inzicht in de locatie en opgeslagen hoeveelheden medische gassen. Chemicaliën Chemicaliën worden gebruikt voor de reiniging van installaties, medische apparatuur en het koelwater. Een voorbeeld is Natriumhydroxide dat voor de reiniging van de CV ketel wordt toegepast. Koelmiddelen

Koelmiddelen functioneren door drukverschillen toe te passen, waarbij lekverliezen kunnen optreden. Bij lekverliezen van meer dan 3 kg dient actie te worden genomen, en moet het bevoegd gezag worden ingelicht. In het verslagjaar is een beleid opgesteld om jaarlijks te onderzoeken of er bruikbare alternatieven voorhanden zijn voor drie gevaarlijke stoffen. Specifiek is er aandacht voor de zgn. Zeer Zorgwekkende Stoffen, waaronder de contrastmiddelen die bij Radiologie worden gebruikt.

23

6.2 Resultaten In de onderstaande grafieken is het verbruik van gevaarlijke stoffen weergegeven.

Grafiek 13: verbruik gevaarlijke stoffen ZHA 2012-2017

Grafiek 14: verbruik gevaarlijke stoffen ZHA 2012-2017 De totale hoeveelheid gevaarlijke stoffen die worden gebruikt per productiehoeveelheid is afgenomen en ligt op het zelfde niveau als in 2016. Opvallend is wel de sterke toename in het gebruik van chemicaliën voor de ketels. De verklaring hiervoor is een defect in de behandeling voor het water in de ketels. Door een storing in de zgn. ontgasser, het apparaat dat de zuurstof uit het water haalt, kon het recirculatiewater niet terug in het systeem worden gebracht. Hierdoor moest schoon

demiwater worden gebruikt waar opnieuw chemicaliën aan zijn toegevoegd. De afname in het gebruik van zuurstof kan worden verklaard uit de afname van het aantal operaties.

0

500

1000

1500

2000

2500

2012 2013 2014 2015 2016 2017

Gevaarlijke stoffen totaal

CO2 Zuurstof Lachgas Koelmiddelen Chemicalien koeltoren Chemicalien ketel

0

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

2012 2013 2014 2015 2016 2017

Gevaarlijke stoffen per verpleegdag

24

In 2017 is zoals gebruikelijk weer een ronde gedaan voor de naleving van de regels omtrent de opslag van gevaarlijke stoffen. De naleving blijkt de laatste jaren een positieve trend te volgen: zo worden steeds kleinere werkvoorraden gevaarlijke stoffen op de afdelingen gebruikt. Ook in dit verslagjaar is weer een rapportage opgesteld n.a.v. de audit gevaarlijke stoffen die samen met de Arbocoördinator is uitgevoerd. Om te voldoen aan de MTZ is een overzicht gemaakt van de locaties waar zich bodembedreigende stoffen bevinden. Volgens de PGS 15 is iedere medewerker die in contact komt of handelingen verricht met gevaarlijke stoffen, verplicht om een cursus of opleiding te volgen. De cursus

wordt gegeven voor de nieuwe medewerkers en als onderdeel van de reguliere bijscholing. In het verslagjaar hebben 25 medewerkers de cursus gevolgd.

25

7 Bouwen en renovatie Bouwwerkzaamheden worden uitgevoerd om de beschikbare ruimte meer efficiënt te gebruiken, bijvoorbeeld in geval van een dalende bedrijfsdrukte. Renovatiewerkzaamheden zijn een aanknopingspunt om duurzame maatregelen te treffen aan de installaties of de schil van het gebouw. In het verslagjaar is de AOA gerealiseerd. De werkzaamheden hebben binnen de bestaande muren van het ziekenhuis plaatsgevonden. Door hergebruik van ruimtes én materialen, is met beperkte inzet een efficiëntere functionele indeling gerealiseerd, waarbij de doorstroom van patiënten is verbeterd. Aanvullend zijn Kliniek Beneden en -Boven aangepast. Bij deze verbouwing zijn, door bouwkundige aanpassingen, logistieke verbeteringen aan de patiëntenstromen tot stand gekomen en zijn Joodse faciliteiten aangebracht zodat de Joodse identiteit door de gehele kliniek gewaarborgd

is. Ook is de poli Cardiologie binnen de bestaande muren verbouwd. Daarbij is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande materialen en is LED technologie toegepast. Mede dankzij een sponsering van Ronald McDonald, is het terras van de kinderafdeling opgeknapt. Een interne huurder van het ziekenhuis heeft ter optimalisatie van haar dienstverlening, een nieuwe balie geplaatst. Tevens zijn werkzaamheden uitgevoerd met betrekking tot de installaties, zoals de luchtverversingsinstallatie, noodstroominstallatie, groep– en regelkasten en koelinstallatie. De totale uitgaven van maatregelen in het MJOP bedroegen ruim 7 ton. Insteek is altijd gericht op de optimalisatie van de installatie.

26

8 Communicatie

In 2017 zijn de volgende communicatie- activiteiten ondernomen: - ieder kwartaal is een structureel overleg gevoerd tussen de coördinatoren milieu en arbo en de veiligheidsadviseur; het Milieu- Veiligheid- en Arbo- overleg (MVA). Hierdoor worden raakvlakken op de diverse deelgebieden gecombineerd. Voorzitter van het overleg is de milieucoördinator; - ieder kwartaal is een milieu– en duurzaamheidsoverleg (M&D) gevoerd tussen de coördinatoren milieu en arbo, de inkoper, en de managers van de zorgafdelingen. Hierin worden de vraagstukken van de eindgebruikers uitgewerkt en teruggekoppeld aan de organisatie; - plaatsen van berichten op intranet, zoals ten aanzien van het fietsplan en het uitschakelen van de pc’s bij het verlaten van de ruimte.

27

9 Milieuprogramma

28

Bijlage 1 Milieubeleidsverklaring

MILIEUBELEIDSVERKLARING ZIEKENHUIS AMSTELLAND

2015 en verder

Primaire doelstelling van Ziekenhuis Amstelland is het verlenen van zorg aan

patiënten. Dit gebeurt door het stellen van diagnose, medische zorg,

behandeling en verpleging in een patiëntvriendelijke en op duurzaamheid gerichte omgeving.

Aldus vindt Ziekenhuis Amstelland het van maatschappelijk belang te

voorkomen dat onherstelbare milieuschade aan mens en omgeving wordt toegebracht. Hier worden twee onderdelen van het algemene beleid

bijeengebracht, te weten de ARBO- en milieuzorg. Deze beleidsverklaring gaat

over de milieucomponent.

De komende jaren wil Ziekenhuis Amstelland zich nog meer dan voorheen

profileren als gezonde en duurzame onderneming, wat als volgt wordt

omschreven:

“Om goede zorg te kunnen bieden, moet een ziekenhuis zelf ook gezond zijn.

Aan de basis van al ons handelen ligt daarom een verantwoorde bedrijfsvoering ten grondslag. Het ziekenhuis laat zien dat er goede redenen

zijn om te kiezen voor Ziekenhuis Amstelland als patiënt, als werknemer en

ook voor de verzekeraars waarmee het ziekenhuis samenwerkt: we zijn en blijven aangenaam dichtbij”.

Ziekenhuis Amstelland kiest hierbij, evenals voorafgaande jaren, niet voor

hoogdravende teksten en ambities, maar een pragmatische en haalbare aanpak. In de rol van voorloper op de omgeving vervult het ziekenhuis graag

een voorbeeldfunctie op het gebied van milieu, energie en techniek. Hiervan

getuigt het feit dat Ziekenhuis Amstelland het eerste ziekenhuis is met een gouden medaille en dus een officieel milieukeur keurmerk.

Een werkwijze die zich laat kenmerken door:

Een selectieve aanpak. Niet alleen het formuleren van milieubeleid,

milieuzorg en milieudoelstellingen, maar het nemen van concrete

maatregelen in de praktijk staat centraal.

Inzichtelijk maken van de milieueisen, milieuprestaties en de

milieukosten. Dit dient als basis voor het nemen van milieumaatregelen en het terugdringen, voor zover mogelijk, van

milieukosten. Daarbij wordt een actieve en participerende houding in de

richting van, en door samenwerking met de handhavende en

vergunninghoudende instanties, ten toon gespreid.

Samenwerking in de branche. Het doel is om met ziekenhuizen in de

wijde omgeving milieuonderwerpen gezamenlijk aan te pakken en zo te leren van elkaar. Een voorbeeld hiervan is de participatie in de

29

werkgroepen Monitoring en Certificering van Milieuplatform Zorg (MPZ),

waarin Ziekenhuis Amstelland al een aantal jaren participeert.

Samenwerking tussen verschillende disciplines. De

milieucoördinator participeert en werkt samen met diverse disciplines;

participatie in de Materialen Advies Commissie, werkoverleg met de

diverse ondersteunende adviseurs waaronder de Arbocoördinator en veiligheidsadviseur gevaarlijke stoffen.

Wettelijke eisen als minimumvoorwaarde. In eerste instantie wordt geanticipeerd op eisen uit de milieuvergunning van Ziekenhuis

Amstelland (14 december 2008 en de vigerende WVO vergunning d.d.

31-08-2001). Daarnaast wordt vanzelfsprekend opvolging gegeven aan

de vigerende nationale en internationale wet- en regelgeving.

Milieuzorgsysteem als middel. Door het voldoen aan de criteria van

de Milieuthermometer Zorg (zie http://www.milieuplatform.nl/milieu_thermometer), inmiddels op basis

van het gouden niveau (keurmerk). Tevens wordt naast het naleven

van de verplichte milieu wet- en regelgeving ook continue verbetering van de milieuprestaties nagestreefd. Eveneens is aansluiting gezocht bij

het kwaliteitssysteem van Ziekenhuis Amstelland (jaarlijks wordt de

milieuzorg intern geaudit), concreet via het managementinstrument

NIAZ (Nederlands Instituut voor Accreditatie in de Zorg). De Milieuthermometer Zorg biedt voor het milieu echter een duidelijker

overzicht van relevante processen in de milieuzorg waarbij de hoogste

norm behaald wordt.

De milieucriteria betreffen in principe alle werkzaamheden die binnen de

invloedssfeer van zorginstellingen plaatsvinden, dus zorg, onderzoek, onderwijs en facilitaire ondersteuning. Het omvat echter ook transport, woon-

en werkverkeer, milieueffecten ten gevolge van inkoop en verbruik van

grondstoffen. Dit ligt weliswaar buiten de directe invloedssfeer van het

ziekenhuis, maar voor de wet zijn er verplichtingen voor het ziekenhuis. Ziekenhuis Amstelland is zich hiervan terdege bewust.

Bij het continueren en borgen van het behaalde Milieukeur richt de organisatie zich op:

beheersing en vermindering van het energieverbruik (verwarming, verlichting, koeling en waterverbruik);

beheersing van afvalstromen en optimaliseren van afvalscheiding en

afvalpreventie;

duurzaam inkopen & verbouwen; optimalisering vervoersmanagement (mogelijkheden elektrisch vervoer);

just-in-time levering van patiëntenmaaltijden en verdere toepassing van

AGRO food.

30

Hierbij worden medewerkers in alle disciplines van Ziekenhuis Amstelland,

zowel actief als passief, betrokken, zodat iedereen een bijdrage kan en zal

leveren aan de uitvoering van het milieubeleid.

Voorzitter Raad van Bestuur Ziekenhuis Amstelland

Amstelveen, April 2015

2

Bijlage 2 Milieuzorgparaplu

3

Bijlage 3 Benchmark MPZ

De benchmark geeft inzicht in de milieuprestaties van ZHA in vergelijking met andere ziekenhuizen. De staaf boven nummer 1 vertegenwoordigt het gemiddelde, De cijfers 2-22 zijn de resultaten van de ziekenhuizen aan de benchmark deelnemen, ZHA vertegenwoordigt nr. 21. Uit de grafiek wordt duidelijk dat Ziekenhuis Amstelland op de vierde plek staat als het gaat om het energieverbruik. Het vermoeden bestaat dat dit (althans deels) wordt veroorzaakt door een ongunstige inzet van de WKK. Het energieplan dient uit te wijzen wat de exacte oorzaken zijn. De hoeveelheid gevaarlijk afval die vrijkomt is vergelijkbaar met de andere ziekenhuizen, terwijl de hoeveelheid (niet gevaarlijk) bedrijfsafval wat groter is dan gemiddeld. De

oorzaak van dit verschil kan nog niet goed worden verklaard. Het blijkt ook dat ZHA relatief veel water gebruikt, wat samenhangt met het feit dat ZHA als een van de weinige ziekenhuizen gebruik maakt van een natte koeltoren. Uit de staafdiagrammen blijkt tenslotte dat het woon- werkverkeer een behoorlijk aandeel heeft in de milieueffecten. Aangezien ZHA geen onderzoek naar de verkeersmodaliteiten en postcodes heeft gedaan, zijn deze gegevens bij ons niet bekend.

4

Bijlage 4 Milieucommunicatie Fleur

5

Bijlage 5 Rapport benchmark 2017