Mgr. Ladeuze, toenmalige rector van de Leuvense universiteit.

“Faut-il redire les horreurs de cette nuit sinistre du 25 août ? (…) l’ennemi avait décidé

de brûler notre antique cité, en prétextant qu’on y avait tiré sur ses soldats. Le bloc des

constructions voisines de l’Hôtel de Ville est compris dans le plan de l’incendie. Dans ce

bloc se trouvent les Halles universitaires (…) Vers 11 1/2 heures, le feu est mis

directement à la Bibliothèque par le rez de chaussée dont on a brisé la porte sur le Vieux

Marché. (…) En quelques heures, l’œuvre des siècles fut annihilée, et il nous reste même

pas les élément nécessaires pour en décrire l’importance !”

(Vertaling) :

‘Moeten we de gruwelen van die duistere nacht van 25 augustus terug ophalen ? De

vijand had besloten om onze antieke stad in brand te steken. Dit met het excuus dat er

op hen geschoten werd. De aangrenzende gebouwen van het stadhuis moesten ook

vernietig worden. Hierbij bevond zich ook de universiteitshal. Tegen 23u.30 werd de

brand in de universiteitsbibliotheek aangestoken. Dit gebeurde via het gelijkvloers, waar

men aan de kant van de Oude Markt, de ramen gebroken had. In enkele uren tijd werden

eeuwen aan werken en documenten verwoest. We beschikken zelfs niet meer over

materiaal om de waarde van de verloren stukken aan te tonen.’

MGR. LADEUZE, P., Le Crime Allemand contre l’Université de Louvain, les leçons de la

guerre, Leuven, 1919, 16 pagina’s.

Lambertus Mokveld, Nederlands journalist, die Leuven vlak na de brand bezoekt:

“Er zijn neutrale schrijvers die meenen, dat eerst nà den oorlog een juist oordeel in zake

de bekende Duitse beschuldigingen verkregen kan worden. Zoo schrijft b.v. de redactie

van,, Wetenschappelijke Bladen:

‘Wij hebben in het begin van den oorlog getracht ons een meening te vormen uit den

stroom van berichten die ons toen bereikten; wij raadpleegden nu nog,, De overweldiging

van België van den heer L. Mokveld, waaruit men den indruk ontvangt, dat deze

oorlogscorrespondent van,, De Tijd, van het geheele gild wel het meeste gezien en het

beste opgemerkt heeft; wij raadpleegden de bronnen aan het hoofd dezes vermeld, en

kwamen tot de overtuiging dat het raadsel eerst na het eind van den oorlog volkomen

kan worden opgelost.’

Vijf regels verder erkent dezelfde redactie:

‘Natuurlijk zullen de zich schuldig voelenden, van welke zijde dan ook, er dan echter in

geslaagd zijn sommige bewijsstukken te doen verdwijnen.’

Juist, en dat moet alleen reeds voldoende reden zijn om te trachten de kwestie nu reeds

tot zoo groot mogelijke klaarheid te brengen, opdat straks Duitschland, dat er het

meeste belang bij heeft de bewijsstukken te doen verdwijnen, niet door een jarenlange

eenzijdige voorlichting een valsche meening heeft weten te vestigen, na gedurende

eenzelfden tijd elke weersprekende stem uit het onderdrukte Belgenland verhinderd te

hebben zich te laten hooren.

(…)

Hoe luiden op de eerste plaats de Duitsche beschuldigingen?

Ze zijn talrijk, maar men kan ze gevoeglijk samenvatten in dit ééne: dat de Belgische

bevolking aan den oorlog zou hebben deelgenomen door allerwegen de Duitsche troepen

te belagen en deze te benadeelen, door Duitsche militairen verraderlijk neer te schieten,

of wel ze op zoodanige wijze te mishandelen, dat ze voor hun verdere even geheel

verminkt waren.

Zulke feiten zouden zich, vooral in de eerste oorlogsmaande, overal in het door

Duitschers bezette gebied van België hebben voortgedaan en moesten als

rechtvaardiging voor de maatregelen van de dood en vernieling, [zoals de brand van

Leuven,] op ruime schaal door de invallers toegepast, gelden.”

MOKVELD, L., De Belgische franc-tireurskwestie, De Hofstad, ‘s-Gravenhage, 1917, 75

pagina’s.

Duitser Wilhelm Kotzde, Duits schrijver tijdens WOI

“De houding van de Leuvense bevolking werd steeds dreigender. De luitentant-kolonel

ging even de stad in. Het was avond. Hij nam zijn pistool in de hand als teken dat hij op

alle gevaar voorbereid was. Hij was nog altijd in de lange Statiestraat (…) zowat 500

meter van het station toen een projectiel op hem werd afgevuurd. Vanuit alle dakluiken

en vensters brak meteen een hels geweervuur los op alle soldaten die zich op straat

bevonden. Het volledige stadsgedeelte tussen het station en de universiteit was in een

hel veranderd. (…) Vanuit alle huizen in de stationsbuurt werd er op de Duitsers

geschoten. Ja, men hoorde heel duidelijk een Belgisch machinegeweer dat op een balkon

van het hotel du Nord stond. (…) Er bleef nu nog één middel over om de opstandige

bevolking de baas te worden: men stak de huizen van waaruit geschoten werd in brand.

Het vuur sloeg door de straten. Het werd een echte horrornacht. Wat uit de huizen

vluchtte, werd prompt neergeschoten. Enkel een keihard optreden, kon nog de laffe

aanval afweren. (…) Ook in de brandende huizen hoorde men continu schoten. Het was

de munitie die daar heimelijk verstopt was. Het vuur bracht die nu tot ontploffing.”

Lambertus Mokveld, Nederlands journalist die Leuven enkele dagen na de brand bezocht:

“Den 25sten Augustus deed de bezetting van Antwerpen een uitval, o.a. in de richting

van Leuven. De Belgen hadden aanvankelijk succes en rukten op tot zeven kilometer van

deze stad. De toestand werd ook daar zelfs een oogenblik critiek en tegen 7 uur kwam

een kleine afdeeling cavalerie in woesten galop vanaf het strijdtoneel naar Leuven,

waarschijnlijk om de bezetting van deze stad ter hulp te ontbieden.

In dat avonduur was het op de Naamsche Vest, die zwaar beboomd is, al aardig aan het

donkeren en plotseling werden de wilde ruiters beschoten, naar door verscheidene

neutrale getuigen is vastgelegd, door een kleine afdeling infanterie van het eigen leger,

die vanuit de richting van de statie kwam aangelopen, waarschijnlijk, om ook naar het

strijdtoneel te vertrekken en die in de meening was, dat de Belgen, de stad kwamen

ingestormd. De cavaleristen hielden hun paarden in, stegen af en velen begonnen van

achter hun rossen vandaan terug te vuren. (…) Alles was door dit treffen opgeschrikt.

Vanaf de statie kwamen ook schietende soldaten toegeloopen en rond het bedoelde

gebouw zelf, liepen verscheidene manschappen angstig heen en weer onder de kreet:

‘We worden overvallen’. Sommigen meenen, dat die overval door binnendrukkende

Belgen gebeurt en snellen naar de plaats van den strijd, andere begrijpen de woorden

verkeerd en meenen, dat het burgers zijn, op wie ze beginnen te schieten, evenals op de

huizen. Als men op de Naamsche Vest de vergissing bemerkt, heeft het schieten zich

reeds door het grootste deel van de stad voortgezet en de opgewonden mannen, die

elkander beschoten hebben, doen al gauw met de anderen mee. (…) De bevolking werd

dan [de volgende morgen] naar het station gedreven, waar men mannen wreed van de

vrouwen scheidde en verschillende personen neerschoot.(…)”

De Duitse Keizer, Wilhelm II die een telegram schreef naar de Amerikaanse President,

waarin hij de daden van de Duitsers in Leuven verklaarde:

“… de gruwelen in dezen (Belgischen), guerillakrijg bedreven door vrouwen en kinderen

en door priesters, zelfs aan gewonde soldaten, leden van den geneeskundigen dienst en

hospitaalverplegers (geneesheren zijn gedood, ambulances zijn aangevallen met

geweervuur) zijn van dien aard, dat mijn generaals ten slotte verplicht waren zijn

geworden hun toevlucht te nemen tot de strengste maatregelen om de schuldigen te

straffen, en schrik te brengen onder de bloeddorstige bevolking, ten einde haar te

beletten die gruwelen en moorden voort te zetten.”

MOKVELD, L., De Belgische franc-tireurskwestie, De Hofstad, ‘s-Gravenhage, 1917, 75

pagina’s.

Figuur 1: De verwoesting van Leuven1

Een Belgische propaganda-affiche, uitgegeven in september 1914 door de Vlaamsche

Volksuitgaven in het nog niet bezette Antwerpen. Er wordt verwezen nar het gespaard

gebleven stadhuis waar de Duitse officieren hun intrek hadden genomen.

1 COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, p. 139.

Figuur 2: De brand van Leuven2

Afbeelding van de brand van Leuven gezien door de ogen van professor Henry de Vocht.

Hij was in Leuven op het ogenblik van de brand en heeft dit portret toen of later

gemaakt.

2 COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, p 138; KULEUVEN,

Universiteitsarchief, Archief De Vocht.

Figuur 3: Die Greueltaten n Löwen3

Duitse prentbriefkaart. Hier is duidelijk te zen hoe de Duitse militairen door de Leuvense

bevolking beschoten worden.

Figuur 4: Die Wochenschau4

De Duitse nieuwsberichten in ‘Die Wochenschau’ tonen hoe de Leuvenaars vanop de

daken naar de Duitse soldaten schieten. Deze schets is volgens de Wochenschau ter

plaatse getekend.

3 COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, p 144.

4 Ibidem.

Krantenartikels:

The Times

“The Times: ‘Leuven is in de as gelegd. Verschrikkelijke daad van Duits

vandalisme. (…) Een stad met 45.000 inwoners, de intellectuele hoofdstad van

de Lage Landen sinds de 15de eeuw, is nu niet meer dan een hoop as.’ (29

augustus 1914)”

De Telegraaf

“‘De verwoesting van Leuven. (…) Maar het overwinnende volk bezoedelt zijn

naam als cultuurvolk door in blinde woede, zonder eenig spoor van

zelfbeheersing, monumenten van beschaving, kunstvoortbrengselen, uit een zeer

hoogstaand verleden te vernietigen.’ ( (…) De telegraaf, 30 augustus 1914)”

De Nieuwe Gazet

’Leuven door de Duitschers verwoest. De Duitschers die op elkander geschoten

hebben, beweren dat de Leuvensche bevolking hen aangevallen heeft en

vernietigen de stad.’ (De Nieuwe Gazet, 30 augustus 1914))”

Gazet van Antwerpen

“‘Duitsche furie te Leuven. Groote daden van een Cultuurvolk.’ (De Gazet van

Antwerpen, 31 augustus – 1 september 1914)”

Mark Derez: Leuven brandt

Deze brochure van een tentoonstelling over de brand van Leuven werd in 1989

opgesteld. In datzelfde jaar vond de tentoonstelling plaats. Dit was voor het 75-

jarige jubileum van de brand. In deze brochure worden de brand van Leuven, de

aanleiding en de gevolgen kort maar vrij volledig besproken.

Dirk Van Thuyne VAN THUYNE, D., 1914 De Duitsers komen, de moordende

begindagen van de eerste wereldoorlog in België, 216 pagina’s.

“Onder druk van de machtige vijand had het Belgische leger zich teruggetrokken binnen de

Versterkte Stelling van Antwerpen. De Duitsers dachten dat de Belgische legerleiding nu wel zijn

lesje geleerd had en lieten daarom maar een beperkte troepenmacht achter in België. Maar dat

was verkeerd gedacht. Tot tweemaal toe verlieten de Belgen hun verdediging. Ze trokken ten

aanval met als doel de Duitse aanvoerlijnen te verstoren. Hierdoor verloor de Duitse aanval in het

noorden van Frankrijk veel kracht. Tijdens de eerste aanval kwamen de Belgen tot dicht tegen de

stadsrand van Leuven. De daar aanwezige soldaten raakten in paniek en staken de stad in brand.

Ook de universiteitsbibliotheek ging in vlammen op. Daarna koelden ze hun woede op de

plaatselijke bevolking. Meer dan tweehonderd Leuvenaars bekochten het met hun leven.

De bevolking heeft schrik van de Duitsers. Als ze soldaten tegenkomen groeten ze steevast en

gaan ook vriendelijk aan de kant, zodat ze zeker niemand voor de voeten lopen. Ondanks alles zijn

de Duitse troepen heel achterdochtig. Voor ze naar het Belgische front trokken, hadden ze in hun

vaderland de verschrikkelijkste verhalen over de Belgische burgerbevolking gehoord. Zo zouden de

Belgen de borsten afsnijden van Duitse Rode Kruiszusters, anderen zouden roestige spijkers in de

ogen van gewonde ruiters slaan en kleutertjes zouden met emmers vol uitgestoken Duitse ogen

over de slagvelden lopen. Een mens zou voor minder achterdochtig zijn.

Op woensdag 25 augustus wordt het plots heel onrustig in de Leuvense binnenstad. Duitse troepen

vertrekken in allerijl in de richting van Mechelen. Inmiddels verspreiden de geruchten zich onder de

plaatselijke bevolking. Zo wordt verteld dat de Engelsen in aantocht zijn. Dat is echter niet

helemaal juist. De Duitsers worden inderdaad teruggedreven, maar het zijn niet de Engelsen maar

wel degelijk de Belgische soldaten die voor dit huzarenstukje zorgen. De eerste uitval uit

Antwerpen is volop aan de gang. Aan de stadspoorten van Leuven vinden er verschrikkelijke

gevechten plaats. Het doel van de aanval is de vernietiging van de – voor de Duitsers

levensbelangrijke – spoorlijn en op meerdere plaatsen slagen de Belgen ook in hun opzet. In het

centrum van Leuven wordt er niet gevochten, maar de Duitsers zijn wel woedend. De spanning is

te snijden.”

De volgende nacht gaat het grondig mis. Over de oorzaak van de ramp lopen de meningen uiteen.

Volgens de Duitsers werden Duitse soldaten beschoten door de Leuvense bevolking. De

brandstichting is dan ook bedoeld als represaille.

De Belgen geven de Duitsers de schuld. Zij zouden op elkaar geschoten hebben en de schuld in de

schoenen van de Leuvense bevolking gestoken hebben.

“De gevolgen van de brand zijn nauwelijks te beschrijven. Maar liefst 1081 panden branden

helemaal uit. De stationsbuurt is bijna compleet van de kaart verdwenen. Slechts een dertigtal van

de honderdzeventig huizen in de Statiestraat blijft overeind.5 Het zijn overigens niet alleen

woonhuizen, ook enkele waardevolle historische openbare gebouwen gaan op in de vlammen: de

stadsschouwburg, de universiteitsbibliotheek (met daarin meer dan tweehonderdduizend boeken),

de Sint-Pieterskerk en het gerechtshof. Opvallen is dat het stadhuis de vuurdans ontspringt maar

commandant van Manteuffel heeft daar dan ook zin intrek genomen. Hij laat alle aanpalende

gebouwen platleggen om te verhinderen dat de brand zich verder zou uitbreidden tot aan het

stadhuis.

Tijdens de brandstichting schieten de Duitsers ook nog eens tientallen burgers neer. In de

stationsbuurt drijven ze de gijzelaars bijeen en daarna beginnen ze aan de bloeddorstige

moordpartij. Na de oorlog zal men bij het begin van de nabijgelegen Maria-Theresiastraat 32 lijken

van burgers uit en massagraf opgraven. In totaal verliezen meer dan tweehonderd Leuvenaars het

leven tijdens die eerste weken van de oorlog.”

5 Statiestraat: de huidige Bondgenotenlaan.

Leuven 1914: X., Leuven 1914, Oorlog in beeld 3, Uitgeverij ‘De Krijger’, 2008,

Erpe, 80 pagina’s.

“De tragedie van Leuven is een van de meest triestige episodes over wreedheden die door de

Duitse troepen in België tijdens de Eerste Wereldoorlog werden begaan. In de namiddag van

woensdag 19 augustus maken de Duitse troepen onder begeleiding van hun klaroeners vanuit drie

richtingen hun theatrale intrede in de universiteitsstad die ongeschonden in hun handen valt.

Slechts enkele kleine schermutselingen met een Belgische achterhoede vinden er plaats waarna de

Belgen zich zonder zware verliezen terugtrekken. Nadat overal levensmiddelen in grote massa zijn

opgeëist zoeken de troepen onderdak bij de inwoners terwijl de Kommandatur zijn intrek neemt in

het gotische stadhuis. Duitse militairen bezetten de kazernes die zich in de stad bevinden.

Overwinningsliederen en muziek overheersen het straatbeeld. Dronken soldaten lopen heen en

weer op straat; alles wat niet te heet of te zwaar is wordt meegenomen. Samen met het

stadsbestuur bereiden de Duitsers alles voor om met een minimum aan manschappen tot een

blijvende bezetting te komen want de rest van de troepen moet meehelpen om Frankrijk in te

palmen. Op 23 augustus komt von Manteuffel als plaatselijk commandant in Leuven aan en de

volgende dag zijn de staten reeds overspoeld van Duitse troepen.

Maar aan de euforische toestand komt plots een abrupt einde. Teneinde de tegenstander te

beletten om zijn troepen naar de streek van Namen over te brengen is koning Albert van mening

dat het aangewezen is om vanuit Antwerpen de Duitsers langs hun meest noordelijke flank aan de

praat te houden. Daarom wordt beslist om een uitval te maken tegen de Duitsers. Door het horen

van kanongebulder heerst er zowel bij de burgers als onder de Duitse troepen een grote

zenuwachtigheid.

Tegen die avond weerklinken in diverse straten de eerste geweerschoten die weldra ontaarden in

een fusillade over de ganse stad. De paniek slaat overal toe, langs alle kanten wordt in de richting

van de huizen gevuurd en weerklinkt het geroep: “Sie haben geschossen!” De inwoners van Leuven

worden op de meest gruwelijke manier geterroriseerd. In volle paniek en overtuigd dat ze door

inwoners worden beschoten sleuren de Duitsers de bewoners willekeurig uit hun huizen,

mishandelen ze en zonder enige vorm van proces worden ze neergeschoten. Vooral in het gebied

tussen de Naamsestraat en de Bondgenotenlaan heeft zwaar te lijden zodat hier dan ook de

meeste slachtoffers vallen.

Vanaf 26 augustus begint en met het bij elkaar drijven van de inwoners, voornamelijk deze van de

Bondgenotenlaan en nabije omgeving. Ze worden naar et station gebracht waarna ze in veewagens

moeten plaatsnemen om naar Duitsland te worden gedeporteerd. Niet alleen verdachte mannen

maar ook vrouwen en kinderen ondergaan hetzelfde lot.

De daaropvolgende dagen en nachten gaan het moorden en plunderen verder. Dronken soldaten

steken huizen in brand en waardevolle zaken worden meegenomen. Sommige soldaten banen zich

een weg naar de bovenste verdieping en vanuit het geopend venster beginnen zij te vuren op de

straat of op de huizen aan de overkant. Andere soldaten vuren op hun beurt terug onder het mom

dat zij door francs-tireurs onder vuur zijn genomen. De schuilende burgers worden uit hun kelder

gesleurd of worden soms ter plaatse neergeschoten.

Op 27 augustus wordt het bericht verspreid dat iedereen verplicht wordt om tegen de middag de

stad te verlaten daar deze zou gebombardeerd worden, iets wat later onjuist zou blijken te zijn.

Gewonde, achtergebleven Belgische soldaten worden als krijgsgevangene afgevoerd.

De volgende dag breekt opnieuw de hel los. Nabij het station ontstaat een wilde schietpartij terwijl

een menigte burgerlijke gevangenen onder militaire begeleiding worden weggebracht. Er wordt in

alle richtingen gevuurd en zelfs op de groep gevangenen die als aanslagplegers worden

aanschouwd. In totaal vallen er meer dan tweehonderd burgerlijke slachtoffers als gevolg van de

Duitse willekeurige terreurdaden; waaronder eenentwintig vrouwen en elf kinderen.

Alhoewel er op sommige plaatsen in België nog meer slachtoffers zijn gevallen onder de Duitse

terreur haalt Leuven toch het meest de publieke opinie. Als eeuwenoude universiteitsstad heeft het

zich een wereldwijde reputatie opgebouwd. In enkele dagen tijd worden hier waardevolle

historische gebouwen en een schat aan wetenschappelijke kennis in de as gelegd. Men had dit

voorheen nog nooit meegemaakt zodat de verwoesting van Leuven dan ook de internationale

verontwaardiging uitlokte.”

CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand

van Leuven (augustus 1914), Peeters, Leuven, 2004, 355 pagina’s.

Tijdens de uittocht van het Belgische leger, hielden enkele manschappen de wacht aan de

Tiensepoort in Leuven. Hun doel was niet te vechten tegen de Duitse troepen, maar het vergaren

van informatie over het Duitse leger. De snelheid van de Duitse opmars verraste de Belgische

troepen echter en er ontstond een vuurgevecht. De Duitse overmacht was te groot en het enige

dat de Belgische soldaten nog konden doen was vluchten. Korporaal Léon Schreurs offerde zich op

en gaf zijn kameraden zo de kans te ontkomen. Hij verborg zich achter een postbus en slaagde er

zo in vijf Duitsers om het leven te brengen, alvorens zelf te sneuvelen. Leon Schreurs kreeg de

bijnaam: ‘Laatste verdediger van Leuven’. Op uitzondering van dit incident verliep de Duitse inval

vlot.

fffff

Foto’s6

Hieronder hebben we een selectie van foto’s geplaatst. Deze foto’s zijn allemaal na de brand van

Leuven getrokken en zijn primaire bronnen. De leerlingen moeten deze bronnen niet evalueren via

hun werkbladen. De foto’s dienen als illustratie. Ze kunnen de foto’s gebruiken bij hun presentatie.

De foto’s bespreken enkele belangrijke plaatsen in Leuven.

Figuur 5: Theater, Stadsschouwburg

6 Foto’s: afkomstig uit het Universiteitsarchief.

Figuur 6: Theater, Stadsschouwburg

Figuur 7: Stadhuis

Figuur 8: Stadhuis

Figuur 9: Diestestraat

Figuur 10: Diestestraat

Figuur 11: zicht op Kortestraat en Oude Markt

Figuur 12: Oude Markt

Figuur 13: Universiteitshal

Figuur 14: Universiteitshal

Figuur 15: Universiteitshal

Figuur 16: Sint-Pieterskerk

Figuur 17: Sint-Pieterskerk

Figuur 18: Station

Figuur 19: Station