Schildersmethoden en -materialen in de

wederopbouwperiode 1940-1965

Kennis van de ontwikkeling van schildersmethoden en -materialen in

gebouwen uit de wederopbouwperiode ten behoeve van kleuronderzoek en

restauratie

Lise Wolfert

Masterscriptie

Opleiding: Universiteit van Amsterdam, Master 2, Conservering en Restauratie

Specialisatie: Historische Binnenruimten

Begeleiders: ing. M. de Keijzer, dr. drs. L. Megens, dr. ir. M.G. Polman

Tweede lezer: dhr. J.J.J. Schrijen

E-mail: lise.wo@hotmail.com

Studentnummer: 6373399

Datum: juni 2014

Schildermethoden en -materialen in de wederopbouwperiode 1940-1965

Wolfert, UvA, 2014 2

Fotos omslag:

Foto 1. Inhoud van de Sikkens pigmentenkast in bezit van voormalig Sikkens Museum

Sassenheim, Sikkens Experience Center. Foto: auteur.

Foto 2. Omslag van Meere, J.A.P. Het Schildersambacht I Verfstoffen 1961. Foto: scan door

auteur.

Schildermethoden en -materialen in de wederopbouwperiode 1940-1965

Wolfert, UvA, 2014 3

Inhoudsopgave

Voorwoord_____________________________________________________________ 5

Samenvatting___________________________________________________________ 6

Summary______________________________________________________________ 7

1. Inleiding_____________________________________________________________8 1.1 Introductie 8

1.2 Probleemstelling 9

2. Onderzoeksmethoden__________________________________________________11 2.1 Start van het onderzoek 11

2.2 Literatuuronderzoek 12

2.3 Interviews 12

2.4 Sikkens pigmentenkast 13

2.5 Casestudies 14

2.6 Analysemethoden toegelicht 14

2.7 Beperking 15

2.8 Toepassing van onderzoeksmethoden 15

3. Historisch context_____________________________________________________ 16

3.1 De bouwnijverheid voor de Tweede Wereldoorlog 16

3.2 De bouwnijverheid in de wederopbouwperiode 1940-1965 18

3.2.1. De periode 1940-1945 18

3.2.2. De periode na 1945 18

3.3 De gebouwen, architecten en ideen over kleur 22

3.4 Kleuren van nieuwbouw in de wederopbouwperiode 26

3.5 Kleuren van bestaande gebouwen in de wederopbouwperiode 29

3.6 Samenvatting 30

4. Verfindustrie_________________________________________________________ 31

4.1 Verffabrikanten 31

4.1.1 Sikkens voor 1940 31

4.1.2 Sikkens na 1940 33

4.2 De materialen, verf, pigmenten en bindmiddelen 35

4.2.1 Verf 36

4.2.2 Ontwikkeling van pigmenten tot de 20e eeuw 38

4.2.3 Ontwikkeling van pigmenten in de 20e eeuw 39

4.2.4 Gele pigmenten 42

4.2.5 Blauwe pigmenten 43

4.2.6 Rode pigmenten 43

4.2.7 Bindmiddelen 44

4.3 Samenvatting 46

5. Opleidingen__________________________________________________________ 47

5.1 De schildersopleidingen 47

5.2 Pigmentenkast als toetsmateriaal 49

Schildermethoden en -materialen in de wederopbouwperiode 1940-1965

Wolfert, UvA, 2014 4

5.3 Lesmethoden en naslagwerken in 1940-1965 50

5.3.1 Bartels Lesmethoden voor 1940 53

5.3.2 Lammers 54

5.3.3 Overige vakliteratuur 54

5.3.4 Informatie van verffabrikanten Vettewinkel en Sikkens 55

5.4 Vergelijking van uitgaven Het Schildersambacht 56

5.4.1 Verfstoffen 56

5.4.2 Bindmiddelen (Bind-, verdunnings- en droogmiddelen) 58

5.5 Toepassingen 61

5.5.1 Binnenwerk en buitenwerk 61

5.5.2 Periodenschema, een bijzondere toepassing 64

5.6 Conclusie 65

6. Casestudies__________________________________________________________ 66

6.1 Introductie 65

6.2 Casestudie Lijnbaanflats blok III en blok 7 67

6.2.1 Omschrijving 67

6.2.2 Resultaten kleuronderzoek Lisette Kappers exterieur blok III 68

6.2.3 Resultaten kleuronderzoek Lisette Kappers exterieur blok 7 69 6.3 Uitkomsten analyses monstermateriaal flat III en 7 69 6.4 Casestudie LTS Patrimonium, Amsterdam 71

6.5 Beschrijving monsteranalyses 73

6.6 Uitkomsten monsteranalyses 74

6.7 Conclusie 74

7. Conclusie____________________________________________________________ 75

7.1 Gangbare schildersmaterialen, methoden en technieken 75

7.2 Materialen en methoden op de schildersopleidingen 76

7.3 Materialen en lesmethoden in de praktijk 76

7.4 Overeenkomsten van materialen en casestudies 76

7.5 Bijdrage van resultaten 77

8. Aanbevelingen________________________________________________________ 78

9. Literatuurlijst________________________________________________________ 79

10. Bijlagen __________________________________________________________ I

Bijlage 1. Interviews document 1-2 I

Bijlage 2. Sikkens pigmentenkast document 1-6 V

Bijlage 3. Vergelijkingstabellen lesmethoden tabel 1-5 XIV

Bijlage 4. Monsterformulieren XXXII

Schildermethoden en -materialen in de wederopbouwperiode 1940-1965

Wolfert, UvA, 2014 5

Voorwoord

Dit onderzoek heb ik uitgevoerd in het kader van mijn afstuderen aan de masteropleiding

Conservering en Restauratie van Cultureel Erfgoed aan de Universiteit van Amsterdam

(UvA), met als specialisatie Historische Binnenruimten. Restauratiepraktijk en het uitvoeren

van wetenschappelijk onderzoek naar afwerkingen in het interieur zijn de leerdoelen binnen

deze opleiding. Beschilderde oppervlakken in het interieur staan centraal tijdens de opleiding.

Voor het uitvoeren van restauratiepraktijk wordt onderzoek gedaan naar de historische

context, de gebruikersgeschiedenis en de historische afwerkingen, kleuren en materialen in

een ruimte. Context en samenhang tussen deze onderwerpen zijn van groot belang om een

juiste, verantwoorde restauratie uit te kunnen voeren.

Het doel van dit onderzoek is meer informatie te verstrekken over de ontwikkeling van

schildersmethoden en -materialen in gebouwen uit de wederopbouwperiode. Dit ten behoeve

van kleuronderzoek en restauratie. Ik hoop met mijn onderzoek ook schilders die zich bezig

houden met restauratie-ethiek te boeien en archiefonderzoek in het kader van

schildermethoden te verhelderen.

Tijdens de uitvoering van dit onderzoek hebben verschillende personen en instanties een rol

gespeeld. Mijn dank gaat allereerst uit naar de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE),

die mij inspireerde tot dit onderzoek met hun vraag om meer informatie over de Sikkens

pigmentenkast. Ook zeer dankbaar ben ik mijn docentbegeleidster: dr. ir. M. G. Polman via de

UvA,voor haar hulp, inspiratie, geduld en expertise en naar mijn begeleiders via de RCE: ing.

M. (Matthijs) de Keijzer, dr. drs. L. (Luc) Megens voor hun hulp, inspiratie, expertise en het

uitvoeren van analyses. Ik wil ook L. (Lisette) Kappers MSc bedanken, voor het meedenken,

het aanbieden van haar onderzoek aan de Lijnbaanflats Rotterdam als casestudie, het

vrijgeven van monstermateriaal en de hulp bij het analyseren daarvan, A. (Annefloor)

Schlotter MA, voor het meedenken, het aanbieden van haar onderzoek aan LTS Patrimonium

Amsterdam als casestudie en voor het vrijgeven van monstermateriaal en

onderzoeksresultaten, dhr. H. (Henk) van Keulen (RCE specialist Gaschromatografie-

Massaspectrometrie), voor het uitvoeren van de bindmiddelenanalyses op de monsters van de

casestudies, Alisa Selviasiuk (stagiaire RCE, opleiding MLO laboratorium, chemische analist)

voor de analyses die zij heeft gedaan naar de Sikkens pigmentenkast, Ruud Kortekaas (OLNS

Meesterschilders) en mijn oma Grietje Vlegaard die mij de contactgegevens voor interviewers

hebben verstrekt, Fred Pouw, Jaap Meinsma, Coen Mahutte, Kees van der Meer, Andries

Grosman, de oud-schilders die mij zo vriendelijk te woord wilden staan en bereid waren zich

door mij te laten interviewen, Dieuwertje Wijsmuller, Jolande Otten, Charlotte Labrie en Sara

Bletz, de medewerkers van Stichting Onterfd Goed die mij wegwijs hebben gemaakt in het

voormalig Sikkens museum Sassenheim, Kees den Elzen, Wout Kramer, Jan van der Steen,

Hans Vrijmoed en Aart in t Veld de vrijwilligers in het Sikkens museum in Sassenheim,

Andries Grosman en Jan van Loon, de vrijwilligers in het archief van Nimeto in Utrecht,

Leonieke Polman, Lex van der Zwaag en Jaqueline Roosendaal, voor hun kennisgeving over

het hedendaags gebruik van de Sikkens pigmentenkast, drs. R. (Rene) Lugtigheid, dr. ir. M.R.

(Maarten) van Bommel, dr. R. (Ren) Peschar, prof. dr. N.H. (Norman) Tennent, prof. dr. J.

(Jrgen) Wadum en dr. E. (Ella) Hendriks die als commissie van hoogleraren via de UvA

door middel van tips en kritische vragen sturing hebben gegeven aan dit onderzoek, dhr. J.J.J.

(Jos) Schrijen, die deels de beoordeling van deze scriptie op zich heeft genomen en vrienden

en familie die voor mij stukken hebben doorgelezen en mee hebben gewerkt aan het omzetten

van transcripties van interviews.