TUSSEN OVERSCHATTEN EN

ONDERSCHATTEN

Een empirisch onderzoek naar de rol van intuïtie bij

inschattingen en beslissingen in het werken met

kwetsbare gezinnen

Masterthesis Social Work Amsterdam University of Applied Science, mei 2016

Jorieke de Wit

2

Een praktijkonderzoek naar de rol van intuïtie in de

dagelijkse oordeels- en besluitvorming volgens

jeugdprofessionals van het Preventief Interventie Team

(PIT) van de Gemeente Amsterdam.

Student: Jorieke de Wit

Studentnummer: 500693208

Masterthesis Social Work

Mei 2016

Hogeschool van Amsterdam

Beoordelaars: Drs. M.A. Hoijtink & Drs. M. de Kreek

Thesisbegeleider: Drs. M.A. Hoijtink

3

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave ....................................................................................................................................... 3

Voorwoord .............................................................................................................................................. 6

Leeswijzer ............................................................................................................................................ 7

Samenvatting ........................................................................................................................................... 8

Abstract ................................................................................................................................................. 13

Deel 1: Praktijkvraagstuk, literatuurstudie en onderzoeksopzet………………………………………14

1. Praktijkvraagstuk ............................................................................................................................... 15

1.1. Context ....................................................................................................................................... 15

1.2. Profiel PIT-werkers ..................................................................................................................... 16

1.3. Urgentie van het onderzoek ....................................................................................................... 16

1.3.1. Urgentie doelgroep ............................................................................................................. 17

1.3.2. Urgentie professionals ........................................................................................................ 19

1.3.3. Urgentie werkgever ............................................................................................................. 20

1.3.4. Urgentie voor het sociale domein ....................................................................................... 21

1.3.5. Conclusie urgentie praktijkvraagstuk .................................................................................. 23

1.4 Doel en vraagstelling ................................................................................................................... 23

1.4.1 Doelstelling ........................................................................................................................... 24

1.4.2 Centrale vraagstelling ........................................................................................................... 24

1.5. Literatuurstudie naar oordeelsvorming & besluitvorming ........................................................ 25

1.5.1. Huidig beleid in de Jeugdhulp ............................................................................................. 25

1.5.2. Keuzegedrag en beslissingsgedrag bij mensen ................................................................... 26

1.5.4. De rol van het onderbewustzijn .......................................................................................... 29

1.5.5. De rol van intuïtie ................................................................................................................ 31

1.5.6. Conclusie paragraaf 1.5 ....................................................................................................... 33

1.6. Literatuurstudie naar professionalisering .................................................................................. 34

1.6.1. Normatieve professionaliteit............................................................................................... 34

1.6.2. De rol van ethiek ................................................................................................................. 36

1.6.3. De rol van reflectie .............................................................................................................. 38

1.6.4. De rol van ervaringsleren .................................................................................................... 39

1.6.5. Conclusie paragraaf 1.6 ....................................................................................................... 40

2. Methodologische verantwoording .................................................................................................... 41

2.1 Regulatieve cyclus ....................................................................................................................... 41

2.2 Onderzoeksstrategie ............................................................................................................... 42

2.3 Onderzoeksmethoden ............................................................................................................. 42

4

2.4 Kwaliteitscriteria ...................................................................................................................... 44

2.5 Rol onderzoeker ...................................................................................................................... 47

2.6 Analyse dataverzameling ......................................................................................................... 48

Deel 2: Empirische resultaten .………………………………………………………………………………………..50

3. Resultaten .......................................................................................................................................... 51

3.1. Inleiding documentenanalyse .................................................................................................... 51

3.2. Aanleiding risicotaxatie en veiligheidslijsten .............................................................................. 51

3.3. Onderzochte risico- en veiligheidslijsten .................................................................................... 52

3.4.1. Checklist PIT ......................................................................................................................... 52

3.4.2. Delta Veiligheidslijst ............................................................................................................ 53

3.4.3. Licht Instrument Risicotaxatie Kindermishandeling (LIRIK) ................................................. 53

3.4.4. Basis Raadsonderzoek (BARO) ............................................................................................. 54

3.4.5. Opsomming scores .............................................................................................................. 54

3.4.6. Gevonden overeenkomsten en verschillen ......................................................................... 55

3.5 Conclusie ..................................................................................................................................... 56

4. Resultaten interviews ........................................................................................................................ 57

4.1. Inleiding ...................................................................................................................................... 57

4.2. Populatie..................................................................................................................................... 57

4.3. Het veelomvattende woord ‘intuïtie’ ......................................................................................... 58

4.3.2. Intuïtie, een betrouwbare maar complexe raadgever ........................................................ 59

4.4. Factoren in relatie tot de totstandkoming en ontwikkeling van intuïtie ................................... 60

4.4.1. Ervaringsleren ...................................................................................................................... 60

4.4.2. Het nut van een opleiding en kennis ................................................................................... 61

4.4.3. Eigen levensloop en socialisatie .......................................................................................... 61

4.4.4. Samenwerking cliënt, de klik ............................................................................................... 63

4.5. Intuïtie, een signalerende rol ..................................................................................................... 64

4.5.1. Inleiding ............................................................................................................................... 64

4.5.2. Alarmerende gevoelens ...................................................................................................... 64

4.5.3. Geruststellende gevoelens .................................................................................................. 65

4.6.9. Geruststellende gevoelens en signalen ............................................................................... 68

4.6.11. Conclusie ........................................................................................................................... 69

4.7. Hoe beslissingen worden gemaakt ............................................................................................. 70

4.7.1. Inleiding werkwijze analyseren data ................................................................................... 70

4.7.2. De invloed van intuïtie ........................................................................................................ 71

4.7.3. De invloed van intercollegiale samenwerking ..................................................................... 72

5

4.7.4. De invloed van samenwerking met de cliënt ...................................................................... 72

4.7.5. Overige ondersteunende factoren ten aanzien van goede beslissingen ............................ 73

4.7.6. Conclusie ................................................................................................................................. 75

5. Uitkomsten focusgroep ..................................................................................................................... 79

5.1. Behandeling deelvragen ............................................................................................................. 79

5.1.2. Deelvraag 1 .......................................................................................................................... 79

5.1.3. Deelvraag 2 .......................................................................................................................... 79

5.2. De complexiteit van intuïtie ....................................................................................................... 80

5.3. Aanbevelingen voor de PIT-aanpak ............................................................................................ 82

5.4. Reflectie op de focusgroep ......................................................................................................... 83

Deel 3: Conclusies, aanbevelingen, reflectie & discussie ………………………………………………..84

6. Conclusies .......................................................................................................................................... 85

6.1. Inleiding ...................................................................................................................................... 85

6.2. De ambivalente rol van intuïtie in het maken van beslissingen ................................................. 85

6.3. Tussen overschatten en onderschatten ..................................................................................... 87

7. Aanbevelingen voor de jeugdhulp..................................................................................................... 89

7.1. Aanbevelingen voor jeugdprofessionals .................................................................................... 89

7.2. Aanbevelingen op organisatieniveau ......................................................................................... 89

7.3. Aanbeveling op beleidsniveau .................................................................................................... 90

7.4. Hoe verder? ................................................................................................................................ 90

8. Reflectie & Discussie.......................................................................................................................... 92

8.1. Inleiding ...................................................................................................................................... 92

8.2. Reflectie op onderzoeksdoelstelling .......................................................................................... 92

8.3. Reflectie op kwaliteitscriteria ..................................................................................................... 92

9. Epiloog & dankwoord ........................................................................................................................ 93

9.1. Epiloog ........................................................................................................................................ 93

9.2. Dankwoord ................................................................................................................................. 94

Bibliografie ............................................................................................................................................ 95

BIJLAGEN ............................................................................................................................................... 98

BIJLAGE 1 Kernbegrippen ............................................................................................................... 98

Bijlage 2 Interview vragen ............................................................................................................ 99

Bijlage 3 Codebomen (tabellen maxqda) interviews ................................................................. 100

Bijlage 4 Aanpak focusgroep ...................................................................................................... 103

Voorwoord In het voorwoord start ik met een persoonlijke motivering van dit praktijkvraagstuk. Hiermee wil ik transparantie creëren over mijn eigen ideeën rondom het praktijkvraagstuk en hoop ik de lezer te prikkelen en te enthousiasmeren om verder te lezen. Met ruim 13 jaar ervaring in de (jeugd)hulpverlening weet ik dat je direct iets voelt (intuïtie) wanneer je binnenstapt bij gezinnen. Gevoelens en signalen die je niet altijd direct onder woorden kunt brengen of als bewijsvoering kunt aandragen. Maar hoe ga je als hulpverlener hiermee om als het om een intuïtief gevoel gaat? Wat voel je dan precies en op basis waarvan? En hoe grijp je verantwoord in op basis van deze gevoelens? Zelf ben ik er van overtuigd dat het versterken van de sociale professional leidt tot betere resultaten voor de doelgroep omdat mensen in staat zijn om te excelleren wanneer zij aandacht krijgen en mogelijkheden om in hun werk te groeien. Voor mij geldt dat ik veel beter presteer als ik mij krachtig en gezond voel. Heb ik daarnaast in mijn werk de vrijheid en krijg ik verantwoordelijkheid om naar eigen goeddunken te handelen, dan geeft mij dit bovendien méér motivatie. Wanneer ik werk met richtlijnen waar ik niet volledig achter sta, merk ik dat de resultaten minder zijn of zelfs uitblijven. Ik geloof dat een autonome en vitale professional meer gemotiveerd is en verantwoordelijkheid zal voelen om de beste resultaten te behalen. Tegelijkertijd moet voorkomen worden dat de doelgroep geen slachtoffer wordt van willekeur, bijvoorbeeld, van de persoonlijke voorkeur of gemoedstoestand van de professional. In de basisschoolwereld is dit fenomeen momenteel in opspraak. Aangetoond werd dat de ‘klik’ tussen de leerkracht en het kind van invloed was op het resultaat en dit leidde tot onbetrouwbare schooladviezen. Dergelijke (onbewuste) vooroordelen hebben er toe geleid dat kinderen met hetzelfde leerniveau verschillende adviezen kregen voor vervolgonderwijs. Dit roept de vraag op hoe tot een handelingsvrije professional wordt gekomen en dat er tegelijkertijd voor wordt gezorgd dat dit ook op verantwoorde wijze gebeurt. Methoden trachten standaardisering aan te brengen en dienen ter onderbouwing van het menselijk handelen maar in diezelfde basisschoolwereld heeft de Cito-toets niet geleid tot meer gelijkwaardigheid of tot betere beslissingen. Vooral voor de niet-Nederlandse kinderen is de gehanteerde vraagstelling in de toets te onduidelijk gebleken om deze goed te kunnen interpreteren. De beantwoording leidde vervolgens tot lagere uitslagen. Vooral allochtone kinderen en kinderen uit lagere sociale klasse kregen daardoor vaak een lager advies voor het werkelijke niveau waarop zij presteerden. Het is dus essentieel dat er onderzoek naar het menselijk handelen wordt gedaan. Het zijn uiteindelijk de professionals die kunnen aangeven hoe en op welke manier het werk het best kan worden uitgevoerd. In de praktijk richten we ons nogal vaak op de inhoud van ons werk maar daarnaast zouden we ons ook moeten afvragen of het ontwikkelen van de sociale professional op zijn of op haar eigen vaardigheden niet veel zinniger is. Ik ben nieuwsgierig naar het antwoord op de vraag hoe de zorg aan kinderen eruit zou zien als er meer gebruik zou worden gemaakt van psychologische inzichten. Hierbij denk ik aan het gebruik van intuïtie als raadgever in het mensenwerk, alsmede aan het antwoord op de vraag hoe de Jeugdzorg zich zou ontwikkelen wanneer er vrijheid is voor professionals om bij inschattingen en beslissingen innerlijke kennis of het zogenaamde ‘gezonde boerenverstand’ te raadplegen. In het contact met mensen heb ik namelijk ervaren dat feitelijke kennis een menselijke benadering juist in de weg kan staan omdat het afstand creëert tussen de professional en de cliënt omdat het oordeelt over wat goed en fout is. Het vinden van aansluiting bij de ander vraagt om specifieke

7

eigenschappen, bijvoorbeeld, het beschikken over sociale vaardigheden, zoals inlevingsvermogen en zelfkennis. Wanneer iemand deze sociale eigenschappen bezit, kan in situaties tussen mensen veel beter worden ingeschat over de manier hoe daarop in te spelen. Mensen varen nou eenmaal op emoties en gevoelens. Het verdient daarom aandacht en erkenning dat men zich hiervan bewust is en dat hiermee rekening wordt gehouden in het werken met mensen. Met dit praktijkonderzoek heb ik het initiatief genomen om voor een onderwerp te kiezen dat aansluit bij mijn gedrevenheid rondom dergelijke vraagstukken in de jeugdzorg.

‘We zitten teveel vast aan het beeld van één samenleving als één organisatie, één

groot systeem van waarden en normen, een wereld van gedeeld burgerschap, van

een overkoepelde orde. De drang tot controle en het verlangen naar het goede

leven kunnen onaangename gevolgen hebben. We zien de groei van

controlesystemen, inspecties, handhavers en toezichthouders. Er is een grote

drang hang naar discipline en repressief beleid’(Bouttellier, 2011, p.15).

Ik wens u veel leesplezier,

Jorieke de Wit

Leeswijzer Het onderzoek start met een samenvatting en een abstract. Deel 1 van het onderzoek bestaat uit hoofdstuk 1 en 2. Hoofdstuk 1 start met een uitleg over het praktijkvraagstuk en de context waarbinnen dit onderzoek zich heeft afgespeeld. In hetzelfde hoofdstuk wordt de urgentie van het praktijkvraagstuk met onderbouwing van literatuur, op micro, meso en macro niveau toegelicht. Vanaf paragraaf 1.5. worden de belangrijkste inzichten uit de urgentie verder uitgediept middels literatuur. Hoofdstuk 2 bevat de methodologische onderbouwing. De opzet en werkwijze van het onderzoek wordt in dit hoofdstuk toegelicht. Deel 2 van het onderzoek bestaat uit hoofdstuk 3, 4 en 5. Alle empirische resultaten komen hierin terug. Hoofdstuk 3 betreft een analyse van alle onderzochte veiligheids- en risicotaxatielijsten. Hoofdstuk 4 betreft de uitwerking van alle resultaten uit de interviews, Hoofdstuk 5 beschrijft de uitwerking van de focusgroep bijeenkomst. In dit hoofdstuk zijn tevens aanbevelingen opgenomen voor het PIT. Deel 3 van het onderzoek bestaat uit de hoofdstukken 6, 7 en 8. Hoofdstuk 6 bevat de conclusies van het gehele onderzoek. Hoofdstuk 7 bevat de aanbevelingen voor het jeugddomein. Hoofdstuk 8 betreft een reflectie op het onderzoek. Het onderzoek sluit met een epiloog van de onderzoeker en een dankwoord.

8

Samenvatting Aanleiding, relevantie, onderzoeksvraag Sinds de jaren 90 is de regelgeving en bewijsdrang toegenomen. De vraag naar wat effectieve professionals zijn is teruggebracht naar de vraag wat effectieve interventies zijn. De maatschappelijke druk is groot en daarmee ook het verantwoordelijkheidsgevoel om de zorg aan kinderen zo goed mogelijk te organiseren. De drie belangrijkste stromingen die het nut en het effect van interventies meten zijn:

1. Evidence Based Practice (EBP) 2. Practice Based Evidence (PBE) 3. Common Factors Model (CFM)

EBP gaat er in de basis vanuit dat effectiviteit en efficiëntie in het sociale werk kan worden bereikt door een systematische en theoretische manier van werken. De best beschikbare wetenschappelijke kennis wordt ingezet om een zo hoog mogelijke doeltreffendheid te behalen. EBP tracht door zo systematisch mogelijk te werken en onderbouwd met theorieën, het handelen van de professional te vereenvoudigen en te verantwoorden. Wetenschappelijke kennis blijkt in de praktijk echter lastig te implementeren. Mede daardoor is als reactie op EBP, PBE ontstaan. PBE gaat er vanuit dat professionaliteit wordt beïnvloed door de opgedane ervaring van de professional. De rol en invloed van ervaringskennis wordt als belangrijke oorzaak gezien voor het professioneel handelen. Het gaat hierbij niet alleen om bewijs (evidence) maar ook om ervaring (experience) als bron van kennis om de praktijk te kunnen vormen (Van der Laan, 2004). PBE heeft zijn plek verdiend door wetenschappelijk aan te tonen dat evidence-based niet mag leiden tot een naar de achtergrond geschoven professional (Hermans, 2007). Het CFM pretendeert dat algemene factoren, zoals, motivatie van de cliënt of de competenties van de professional, beschouwd moeten worden als de belangrijkste werkzame factoren in de hulpverlening. De motivatie van de cliënt is beslissend in de uitkomst van de hulp (De Vries, 2008). Er is dus alle reden om onderzoek te doen naar het professioneel handelen in de jeugdhulp. Het zijn uiteindelijk de professionals die kunnen aangeven hoe en op welke manier het werk het best kan worden uitgevoerd. Het praktijkonderzoek is uitgevoerd bij het Preventief Interventie Team, kortweg PIT, van de gemeente Amsterdam. Het PIT is een multidisciplinair team dat vroegtijdig risicokinderen opspoort, dat contact legt met de gezinnen en passende hulp op gang brengt. De aanpak beoogt een gezonde ontwikkeling van risicokinderen te bevorderen en jeugdcriminaliteit en onveiligheid te verminderen. De veiligheid en de ontwikkeling van kinderen staat centraal bij het PIT en daarom is het essentieel dat er juiste oordeels-en besluitvorming plaatsvindt zodat verder afglijden van risicokinderen kan worden voorkomen. Onderzoek toont aan dat verschillende onbewuste menselijke processen van invloed zijn op het handelen. Intuïtie is een dergelijk onbewust proces. Dit praktijkonderzoek richt zich op de rol van intuïtie in de dagelijkse oordeels- en besluitvorming van jeugdprofessionals, werkzaam bij het PIT, van de gemeente Amsterdam. De centrale vraagstelling luidt: ‘Welke rol neemt intuïtie in ten aanzien van het denken en doen van een jeugdzorgwerker (sociale professional) bij het PIT en hoe verhoudt dit intuïtieve gevoel zich ten opzichte van het maken van beslissingen?’ ‘Hoe en op basis waarvan vindt de uiteindelijke oordeelsvorming en beslissing in kwetsbare gezinnen plaats?’

9

Verantwoording van de methode Om de onderzoeksvraag te beantwoorden is gebruik gemaakt van bestaande (wetenschappelijke) kennis. Er zijn negen ervaren krachten uit het PIT-team geïnterviewd over de rol en de waardering van het gebruik van intuïtie in het werkveld. Het kwalitatieve programma MAXQDA is gebruikt om de diepte-interviews te analyseren. Tevens is er is documentenonderzoek verricht naar bestaande risico- en veiligheidslijsten. Op het eind van het onderzoek zijn de resultaten in een focusgroep besproken en zijn er door de respondenten aanbevelingen geformuleerd voor het PIT. Na het vergelijken van alle praktijkresultaten met gebruikte bronnen zijn er definitieve conclusies geformuleerd. Aanvullend zijn er nog een aantal algemene aanbevelingen opgesteld voor het jeugddomein. Empirische resultaten Tijdens de eerste fase van de diepte-interviews is diepgang gezocht middels casuïstiek en is onderzocht op welke manier de negen respondenten signalen en gevoelens observeren en interpreteren in het contact met gezinnen en kinderen. De resultaten zijn vergeleken met de bestaande veiligheids- en risicotaxatie instrumenten in de jeugdzorg. Deze instrumenten zijn ontstaan om signalen en gevoelens te kunnen expliciteren en wordt zinvol geacht omdat het de werker dwingt om belangrijke en minder belangrijke informatie van elkaar te onderscheiden en om blinde vlekken te voorkomen. Aan de hand van alle resultaten kan gesteld worden dat de respondenten vrij goed lijken te weten en in te schatten welke signalen alarmerend zijn en welke signalen goed aanvoelen in een gezinssituatie. Het overgrote deel van de respondenten is niet bekend met risicotaxatie-lijsten maar bleken toch in staat om eventuele risico’s en veiligheidsaspecten uit verschillende levensgebieden te benoemen. Aannemelijk is dat de aanwezige ervaring onder de respondenten hierbij een rol speelt. Het tweede deel van de diepte-interviews ging over werkzame factoren die ondersteunend werken in de oordeels-en besluitvorming in gezinssituaties. Voor het maken van goede inschattingen, de oordeelsvorming, zijn door de respondenten er drie belangrijke factoren genoemd, namelijk:

- de intuïtie van een professional, - de samenwerking met collega’s en - de samenwerking met de cliënt en diens netwerk.

Een aantal respondenten zijn van mening dat een goede klik met de cliënt belangrijk is om tot een goede oordeelsvorming te komen. De professional dient zijn eigen ego opzij te zetten en bereidwilligheid te tonen om de cliënt ook de kans te geven bij een andere professional. De klik kan ontstaan door authentiek te zijn en het eigen ego, indien nodig, los te laten in het belang van het kind of het gezin. Volgens de respondenten is intensieve samenwerking met collega’s belangrijk. Samenwerken met een collega voorkomt tunnelvisie, het verbetert de kansen op het maken van juiste inschattingen, het vergroot het zicht (onder het mom ‘vier ogen zien meer dan twee’) en het bevordert de samenwerking aan gezinnen omdat er altijd iemand beschikbaar is. Het zorgt ervoor dat intuïtieve gevoelens kunnen worden getoetst aan elkaar en niet teveel worden beïnvloed door de eigen waarden en normen. In het algemeen is de mening van de respondenten dat een besluit moet kunnen worden onderbouwd en hierbij zijn andere partijen van belang. Om te komen tot een goede beeldvorming, spelen netwerkpartners, zoals school, politie en andere betrokken instellingen eveneens een belangrijke rol. Voor de vorming van een compleet beeld is ook het netwerk van de cliënt zelf een belangrijke partij in de oordeelsvorming.

10

Voor het maken van goede beslissingen is op de eerste plaats de samenwerking met managers genoemd. Managers worden als ondersteunend ervaren in het maken van een juiste analyse, het behouden van de helikopterview, het objectiveren middels coaching van intuïtieve gevoelens en signalen en het delen van verantwoordelijkheid in complexe zaken of ingrijpende beslissingen. Ten tweede wordt organisatorische sturing en facilitering binnen de organisatie als een zeer ondersteunend element benoemd. Hierbij wordt de meerwaarde van de PIT-aanpak benoemd. De PIT-aanpak kent een outreachende benadering, onder het motto: ‘doen wat nodig is’. Er is voldoende sturing en facilitering vanuit het management aanwezig. Het samen optrekken met collega’s in gezinnen wordt als zeer nuttig ervaren, evenals de methodiek, 1 plan, 1 gezin, waarbij regievoering en samenwerking met het netwerk centraal staat. Als laatste wordt de meerwaarde genoemd van het gemêleerde gezelschap van ervaren en gedreven professionals die binnen het PIT zijn samengebracht in een multidisciplinair team. Dit alles werkt ondersteunend om goed te kunnen optreden in gezinnen. Hierdoor kunnen volgens de respondenten goede inschattingen en betere beslissingen worden gemaakt. Tijdens de focusgroep bijeenkomst is de rol en de waarde van het gebruik van intuïtie in het werkveld uitvoerig besproken. Het belangrijkste inzicht is de ambivalente houding over het gebruik of het raadplegen van intuïtie. Er lijkt weinig vertrouwen om verantwoording te durven nemen voor het gebruik van intuïtie als beslismiddel. Voor de eigen inschatting op basis van intuïtie durft men over het algemeen wel verantwoording te nemen maar niet voor die van een collega. Zichtbaar is dat alle respondenten binnen het PIT wel een grote mate van onderling vertrouwen in elkaar hebben. Binnen het PIT wordt ervaren dat intuïtieve gevoelens, tijdens gezamenlijk huisbezoeken, in de praktijk op één lijn lijken te liggen en is er vertrouwen in elkaar en in de beslissing. Dit komt mede door de goede samenwerking, de onderlinge klik en de gezamenlijke visie over goede zorg. In de samenwerking met derden wordt ervaren dat de oordeelsvorming niet altijd overeenkomt. Men durft hierdoor niet te vertrouwen op de oordeelsvorming en beslissing van een ander. Opvallend is dat alle negen respondenten duidelijk de waarde van het raadplegen van intuïtie hebben erkend en als betrouwbaar instrument wordt ervaren. Tegelijkertijd zijn zij ook van mening dat dit instrument niet direct als zijnde de enige waarheid mag worden aangenomen, laat staan, het instrument te gebruiken om te oordelen of te beslissen. Eén van de belangrijkste conclusies die naar aanleiding van de focusgroep kan worden getrokken is dat het één het ander niet zou moeten uitsluiten. Dat wil zeggen, dat beslissingen kunnen worden gemaakt wanneer de inzichten zijn getoetst op verschillende wijze. Dit betekent dus toetsing op de eigen intuïtieve ingevingen én op toetsing via methoden en richtlijnen. Conclusies De uitkomsten van het praktijkonderzoek corresponderen met de gebruikte beschikbare kennis over de grote mate van invloed die onbewuste processen, zoals intuïtie, hebben op het maken van keuzes en beslissingen. De in het onderzoek geraadpleegde bronnen, genoemd in hoofdstuk 1, tonen aan dat onderbewuste processen, zoals intuïtie maar ook de eigen waarden en normen, je moraal, de aanwezige feitenkennis, je opgedane ervaring, de regelgeving, je reflectievaardigheden, je persoonskenmerken, allen van invloed zijn op de manier waarop beslissingen worden gemaakt. Uit de geraadpleegde bronnen blijkt dat emoties en onbewuste processen van invloed zijn op ons keuzegedrag en een positief resultaat opleveren, vooral in complexe situaties (Dijksterhuis, 2007, Tiemeijer, 2009, Sie, 2011). In complexe situaties lijkt intuïtie een belangrijk middel met betrekking tot het nemen van goede beslissingen (Dijksterhuis, 2007, Munro, 2008). Dit komt, onder meer, omdat hierbij in mindere mate een beroep wordt gedaan op de beperkte capaciteit van onze hersenen. Van belang is hierbij te vermelden dat het opvolgen van je intuïtie als

11

raadgever niet altijd leidt tot betere beslissingen. Het intuïtief handelen blijkt ,met name, minder betrouwbaar in gevallen wanneer mensen teveel bloot staan aan angsten of ingrijpende gebeurtenissen die het mensenleven dusdanig beïnvloeden. Het handelen middels intuïtie heeft meer kans van slagen wanneer de professional zich zeker en prettig voelt. Cruciaal om professioneel te kunnen handelen is bewustwording en acceptatie van de rol van het onderbewustzijn. Essentiële onderdelen in de ijking van het onderbewuste naar bewuste redenering zijn het hebben van een reflectief vermogen en zelfkennis. Deze tools zorgen voor een helikopterview die nodig is om de afwegingen en uitkomsten te toetsen. Deze onderbouwing zorgt daarmee voor meer betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van het eindoordeel. Bij het gebruik van onderbewuste ingevingen en uitkomsten in de oordeels- en besluitvorming zijn een aantal elementen van belang om professioneel te kunnen blijven handelen. Voor het maken van goede inschattingen en beslissingen in complexe situaties is ervaringskennis van belang (De Groot, 1997). Tevens noodzakelijk zijn reflectievaardigheden, normatieve professionalisering, de organisatiestructuur oftewel de werkomgeving, het type werker en de rol van ethiek (Schön, 1983, Bresselaar, 2009). Het gebruik van de risicolijsten is wenselijk voor, met name, beginnende hulpverleners omdat het hen helpt woorden te vinden om tot goede oordeelsvorming te komen. Daarnaast kan het de werker in complexe gezinnen helpen om alert te blijven op invloeden vanuit alle levensgebieden die bijdragen aan de complete beeldvorming en zorgen voor een helikopterview die nodig is om tot goede besluitvorming te komen. Dergelijke handvaten kunnen professionals helpen. Dit wordt bevestigd door de onderbouwing van de respondenten die hebben aangegeven dat werkers alert dienen te zijn op het gebied van afstand en nabijheid in het werken met gezinnen en in relatie tot oordeelsvorming. Geconstateerd kan worden dat de respondenten continu laveren tussen hoe zij procedureel moeten handelen en tussen hoe zij zelf denken wat de juiste manier is om te handelen. Deze ambivalente visie op de wijze waarop het jeugdwerk het beste kan worden uitgevoerd is duidelijk waargenomen tijdens het praktijkonderzoek. Door de respondenten zijn vele tegenstrijdige uitspraken gedaan over het gebruik en inzet van intuïtie of onderbuikgevoel in de hulp aan jeugdigen. Recapitulerend op de centrale vraagstelling kan geconcludeerd worden dat intuïtie bij de respondenten een belangrijke plaats inneemt bij het maken van beslissingen. De boodschap naar aanleiding van dit onderzoek luidt: Het 1 sluit het ander niet uit, dus ga op zoek naar de middenweg door:

1. Je gevoel te toetsen; 2. Richtlijnen te gebruiken ter ondersteuning hierbij.

Aanbevelingen De belangrijkste aanbevelingen betreffen dat er meer onderzoek moet komen naar de manier van werken van professionals en dat zij meer in hun kracht moeten worden gezet. Onderzoek draagt bij aan beleid en daarmee kan de jeugdhulp zich verder professionaliseren. In het huidige tijdsperk is ruimte ontstaan voor vernieuwing binnen het sociale domein. In de nieuwe Jeugdwet (2015) wordt de cliënt centraal gesteld en hebben de eigen krachten in de leefwereld een prominente plek gekregen. Uit het onderzoek komt naar voren dat het noodzakelijk is dat de professionals meer ruimte krijgen en er een vermindering van regeldruk moet komen. De SKJ is voornemens hierop de komende 3 jaar beleid ontwikkelen (2016, SKJ). Dat biedt kansen om invloed uit te oefenen en om wensen en behoeften aan te kaarten ten behoeve van innovatie in het sociale domein. De volgende aanbevelingen verdienen eveneens aandacht:

- Intuïtie inbedden in de bestaande werkwijze - Het nut van reflectie

12

- Het nut van samenwerken - Het nut van richtlijnen en methoden.

Zoals Dijksterhuis (2007) en Mundo (2008) bevestigen, is het wijsheid om in complexe situaties met veel informatie te vertrouwen op signalen vanuit het onderbewustzijn. Het is in deze situaties bewezen dat dit leidt tot betere beslissingen dan wanneer het bewustzijn wordt gebruikt. Risico- en veiligheidslijsten kunnen helpen om onzekerheden weg te nemen en vertrouwen te creëren in het onderbewuste oordeel of beslissing omdat in deze lijsten woorden worden gegeven aan dergelijke gevoelens. Tevens is het van belang dat de sociale professional goed voor zichzelf zorgt en goed in zijn vel zit omdat dit van invloed is op het handelen en de besluitvorming. Hierin kan reflectie bijdragen (Bresselaar, 2009). Bezinning zorgt voor onbewust strategisch nadenken. Wanneer er rust aanwezig is kan de intuïtie aan het werk om juist advies te geven (Dijksterhuis, 2007). Naar aanleiding van het onderzoek kan verondersteld worden dat de aanwezigheid van vaardigheden, zoals praktische wijsheid, algemene zin een meerwaarde zouden kunnen hebben, maar noodzakelijk lijken wanneer er gewerkt wordt met complexe en meervoudige problematiek of in geval van crisishulpverlening (Bresselaar, 2009). De deugdethiek zou kunnen helpen ervoor te zorgen dat de professional zich niet over- en onderschat in het werk en dat zij recht doet aan het kind. Wanneer er bewustwording plaatsvindt tussen de twee uiterste deugden kan een weloverwogen beslissing worden gemaakt. Het toont de urgentie aan om vaardigheden te ontwikkelen die de professional in staat stelt om te gaan met dilemma’s in het werkveld. Een competente sociale professional leidt tot betere zorg aan de jeugd. Het is belangrijk dat beleid zich richt op de erkenning van zowel impliciete en expliciete kennis en duidelijkheid creëert binnen welke grenzen er kan worden gehandeld. Hierdoor wordt handelingsruimte gecreëerd voor jeugdprofessionals maar wordt er ook voor gezorgd dat werkers zichzelf niet over- of onderschatten.

13

Abstract This qualitative study was designed to address the role of intuition in decision making in youth care from the Preventive Intervention Team (PIT) in Amsterdam, the Netherlands. The practical research was conducted between February 2015 and March 2016. The aim of the study is to understand how youth care professionals are making decisions in their daily work with children and risk families and to shed a light on the relationship between intuition and decision making in youth care. The data was collected by using existing (scientific) knowledge and nine-depth interviews were conducted. There are documents research conducted into existing security and risk lists. Finally, a focus group meeting is organized with the respondents. The empirical results show that it may be noted that the respondents continually navigate between how they should act procedurally and between themselves what they think is the right way to act. This ambivalent vision of how youth work can best be performed is clearly observed during field research. It is remarkable that all nine respondents have clearly recognized the value of consulting intuition. Also, it is perceived as a reliable instrument, but at the same time they believe that decisions should be supported by facts. The results of the field study corresponds to the use of available knowledge about the high degree of influence that unconscious processes, such as intuition, have on choices and decisions. According the respondents, intuition has the most important role, in the perception-phase. All respondents indicated that the final judgment, and decision-making in almost all the cases was consistent with the observed image in the perception-phase. The first gut feelings seem afterwards proved correct. Still, in the final judgment and decision-making phase they act in accordance with the guidelines and procedures. In summary, it can be concluded that intuition plays an important role in the respondents in making decisions. The message on the occasion of this research is: The one does not exclude the other, so look for the middle by: 1. to examine your feelings; 2. Use guidelines to support this. The main recommendation is that more research is needed into the way professionals work in the sector. It is important that youth care workers are put in their strength. Research contributes to policy and this can contribute to further professionalization of child and youth care work.

14

DEEL 1:

PRAKTIJKVRAAGSTUK,

LITERATUURSTUDIE

&

ONDERZOEKSOPZET

15

1. Praktijkvraagstuk

1.1. Context Sinds 2011 is de aanpak Top600 gelanceerd In Amsterdam. In deze Top600-lijst worden veelplegers opgenomen die voortdurend in beeld zijn bij politie en justitie. Het betreffen veelplegers die zijn veroordeeld voor minstens één ernstig gewelddelict. Deze zogeheten high-impact crimes betreffen delicten zoals straatroof, overval, woninginbraak en ergere gevallen. In samenwerking met politie, Openbaar Ministerie en een 30-tal partners pakt de gemeente Amsterdam deze groep delinquenten met voorrang aan. Binnen dit project is de focus niet alleen gericht op straffen maar ook gericht op zorg door het bieden van passende hulp. De doelstelling hiervan is dat er grip komt op deze veelplegers en om hen tegelijkertijd de kans te geven, middels een adequaat plan op maat, voor een beter alternatief toekomstperspectief te kiezen en uit de criminaliteit te stappen. De Top600 aanpak bestaat uit drie onderdelen, te weten; 1. Lik-op-stuk beleid; door snel en consequent te straffen; 2. Zorg; door intensieve zorgbegeleiding; 3. Gezin; door te voorkomen dat broertjes en zusjes in de criminaliteit belanden. Voor de derde groep ‘gezin’ is het Preventief Interventie Team, kortweg PIT, in het leven geroepen. Het PIT is medio 2011 gestart met het doel om risicokinderen vroegtijdig te signaleren en te begeleiden. De gemeente Amsterdam legitimeert zijn aanpak op basis van wetenschappelijk onderzoek waaruit blijkt dat criminaliteit verweven zit in families en van generatie op generatie aan elkaar wordt doorgegeven. Tevens laten verschillende onderzoeken zien dat toekomstige criminelen op jonge leeftijd al zorgsignalen vertonen. De gedachte van het PIT is dat preventief ingrijpen bijdraagt om verder afglijden te voorkomen. Om deze risicokinderen op te speuren gebruikt het PIT de volgende vindplaatsen:

- de minderjarige broertjes en zusjes (brusjes) van de Top600 clientèle, - de basisschoolleerlingen bij wie leerkrachten een ‘niet-pluis gevoel’ hebben, - langdurige schoolverzuimers bij wie de Leerplicht Plus niet slaagt.

De meeste aanmeldingen komen tot stand via een 16-tal basisscholen waarmee het PIT samenwerkt alsmede via de Top600 cliënten. Als een Top600 cliënt recidiveert, wordt standaard een check gedaan of er sprake is van een minderjarige in het systeem. Ook als een veelpleger nieuw instroomt op de top600-lijst vindt er een check op minderjarigen plaats in het systeem. De PIT-aanpak gaat in werking als blijkt dat er minderjarige kinderen in het systeem zitten. Hierbij richt de PIT-aanpak met zijn werkwijze zich op kinderen die externaliserend gedrag laten zien op jonge leeftijd. Dit gedrag schijnt namelijk een belangrijke voorspeller te zijn voor het afglijden op latere leeftijd. Het PIT is een multidisciplinair team dat vroegtijdig risicokinderen opspoort, dat contact legt met de gezinnen en passende hulp op gang brengt. De aanpak beoogt een gezonde ontwikkeling van risicokinderen te bevorderen en jeugdcriminaliteit en onveiligheid te verminderen. De aanpak is daarbij gericht op het gehele systeem rondom het kind, namelijk, gezin, school, jeugdhulp, en dergelijke. Centraal binnen de aanpak is de screening bij kinderen die in samenwerking met de Universiteit van Leiden wordt afgenomen. Bij dit onderzoek wordt gekeken naar de onderliggende oorzaken die ten grondslag liggen aan de problematiek en wordt de sociale leerbaarheid van kinderen onderzocht zodat een interventie van het PIT aansluit bij het kind. Dit onderzoek is tot stand gekomen met gebruikmaking van de nieuwste inzichten in de neurowetenschap waarbij de effecten en resultaten met regelmaat worden gemeten en bijgehouden.

16

Het PIT is een afzonderlijk politiek project dat stadsbreed opereert. Om het bestaansrecht te behouden worden resultaten bijgehouden. Om de effecten van de PIT-aanpak inzichtelijk te maken worden allerlei digitale data verzameld. De data zijn ook van belang voor de professional, die zichzelf daarmee kan verantwoorden. Tegelijkertijd worden knelpunten inzichtelijk gemaakt waardoor de werkwijze verder kan worden verbeterd. Het projectteam van het PIT stelt ieder jaar een rapport op dat wordt gepresenteerd aan de wethouder van zorg, onderwijs en jeugd van de gemeente Amsterdam. De wethouder bepaalt het voortbestaan van de PIT-aanpak en zorgt voor de financiering. Eind 2016 moet er duidelijkheid komen welke rol en positie de PIT-aanpak in gaat nemen, mede om te kunnen integreren in het nieuwe zorgstelsel (resultatenanalyse PIT, maart 2016). In juni 2014 hebben de resultaten er toe geleid dat de vakjury van het Nederlands Jeugdinstituut (NJI) het PIT tot winnaar heeft benoemd van de Nationale Jeugdzorgprijs 2014. De vakjury achtte bewezen dat het PIT heeft aangetoond dat het loont om te investeren in een vroegtijdige aanpak van hoog-risico kinderen middels integrale samenwerking met relevante partijen. Door deze samenwerking wordt voorkomen dat deze hoog-risico kinderen uitvallen of afglijden en dat later zwaardere (en duurdere) interventies noodzakelijk zijn. Een sterk punt binnen het PIT is de multidisciplinaire samenwerking over de instituties heen alsmede de systeemgerichte aanpak (gezin en school) en de evidence-based praktijkontwikkeling. De resultaten werden door de jury als ‘veelbelovend’ beoordeeld (bron: NJI).

1.2. Profiel PIT-werkers Binnen dit onderzoek staan de PIT-werkers, aangeduid als de professionals, centraal. Bij de samenstelling van het PIT-team is rekening gehouden met diversiteit binnen het team. Er zijn verschillende culturen en achtergronden binnen het PIT-team. De achterliggende gedachte hiervan is dat daardoor de mogelijkheid bestaat om een goede match (klik) met de kinderen en het gezin te maken. Binnen het team is een brede inhoudelijke deskundigheid (o.a. LVB, psychiatrie, Jeugdzorg/reclassering) aanwezig. De medewerkers opereren in duo verband. Uit ervaring blijkt dat dit positief werkt, onder meer, om continuïteit in de aanpak richting het gezin en andere partners te bieden. Bij alle werkers is sprake van minimaal 5 tot maximaal 20 jaar ervaring waardoor gesproken kan worden van zeer ervaren krachten. Het PIT-team bestaat uit bijzonder actieve en gemotiveerde pittige werkers die veel doorzettingsvermogen laten zien. Resultaten laten zien dat de PIT-werkers in 96% van de gevallen, soms na lang aanhouden, binnen komen bij gezinnen. Omdat het PIT-team afzonderlijk fungeert binnen de gemeente Amsterdam en deze werkwijze na de transities onveranderd is gebleven, is zij organisatorisch niet blootgesteld aan allerlei veranderingsprocessen en daarmee gepaard gaande ontwikkelingen. De doelstelling van het PIT is dat er gedaan wordt wat nodig is. De PIT-werkers krijgen hiervoor de benodigde tijd en ruimte. Twee wekelijks vindt werkbegeleidingsoverleg plaats met een gedragswetenschapper waarin de case-load wordt besproken.

1.3. Urgentie van het onderzoek In dit onderdeel van het hoofdstuk wordt de urgentie van het praktijkvraagstuk onderbouwd. De wetenschappelijke kennis over onbewuste menselijke processen en de invloed op keuzegedrag is de laatste jaren steeds meer in opkomst. Onderzoek maakt steeds meer inzichtelijk welke invloed onbewuste processen hebben op oordeels-en besluitvorming. Deze kennis en inzichten zijn voor verschillende niveaus van belang en zullen hieronder worden toegelicht.

17

1.3.1. Urgentie doelgroep Het spreekt voor zich dat het maken van goede beslissingen essentieel is voor de doelgroep zelf. Nalatigheid door, of overbezorgdheid bij jeugdprofessionals kunnen leiden tot grote gevolgen voor de ontwikkeling en veiligheid van kinderen in opvoedsituaties. Het maken van de juiste inschattingen en keuzes is dus van groot belang. Het niet-ingrijpen kan tot gevolg hebben dat kinderen opgroeien in onveilige gezinssituaties. Overigens is voorbarig ingrijpen net zo schadelijk voor de ontwikkeling van een kind. Artikel 10 in de grondwet zegt: ‘Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen, recht op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer’. Als er wordt ingegrepen in een mensenleven betekent dit een inbreuk op vrijheid en privacy. Daarom is grote zorgvuldigheid geboden om dit op een zo deugdelijke mogelijke manier uit te voeren. Er zijn regels en protocollen die aangeven op welke manier Jeugdzorg-werkers verantwoordelijke zorg moeten bieden maar de vraag blijft of daarmee daadwerkelijk de beste mogelijke zorg aan kinderen wordt geleverd. Uit cliëntenonderzoeken komt naar voren dat cliënten liever praktische hulp dan psychische hulp willen ontvangen. Een ‘niet lullen maar poetsen mentaliteit’ wordt méér als helpend en nuttig ervaren. Methodisch werken is voor cliënten dus niet belangrijk en het stellen van doelen draagt voor cliënten niet bij aan verbetering. Het stellen van doelen is wel noodzakelijk om het nut van de inzet van de hulpverlening te evalueren maar draagt klaarblijkelijk niet bij aan wat de cliënt als zinvol ervaart. Het is dus zinvol dat een professional zich bewust is van dergelijke verschillende belangen in het hulpverlenerscontact en, waar nodig, daarop kan inspelen. Aangezien ieder individu verschillend is, en daarop geanticipeerd moet worden, zijn verschillende competenties zoals een goed en flexibel functionerend inlevingsvermogen en reflectievaardigheden van belang. Deze vaardigheden schijnen vooral bij de meest complexe gezinnen essentieel te zijn. Mensen met problemen zijn vaak meer gevoelig dan anderen en dat maakt vertrouwd contact ingewikkelder maar ook tevens een voorwaardelijke behoefte. Daarbij komt dat mensen in problematische perioden het meest ontvankelijk zijn voor een goed contact (Botton, 2006). De kwaliteiten van een goede hulpverlener is niet eenvoudig te definiëren. Dit heeft te maken met persoonskenmerken die moeilijk zijn aan te leren. Wampold & Brown (2005) verrichtten onderzoek naar de werkstijl en het rendement van professionals. Zij concludeerden dat de prestaties en de kwaliteiten sterk van elkaar verschillen. De ene professional is van nature veel sneller in staat een samenwerkingsrelatie op te bouwen dan de andere. Vooral excellente professionals lukt het om vrijwel met iedere cliënt een vruchtbare werkrelatie op te bouwen en daardoor goede resultaten te boeken. Het vermogen om constructief te kunnen reageren op verslechteringen of breuken in de werkrelatie heeft een positief effect op de samenwerking. Dit betekent dat een goede hulpverlener tijdig aanvoelt dat er een breuk zit aan te komen en dat hij/zij daar vervolgens op inspeelt door de cliënt direct te bevragen naar concrete feedback. De cliënt zal zich op deze manier serieus genomen voelen, weer vertrouwen hebben en zich veilig voelen, wat weer ten goede zal komen aan de samenwerkingsrelatie. Het is dus van belang om duidelijkheid en veiligheid te creëren door transparant en kritisch over het eigen functioneren te zijn. Hiervoor is een goed getraind intuïtief vermogen van belang die niet aan de kant wordt geduwd door rationele afwegingen, voortvloeiende uit alle regelgeving. Vermoedelijk is er geen sprake van samenhang tussen het succes van professionals en hun opleidingsniveau. De kwaliteiten van hulpverleners lijken sterke voorspellers van de uitkomst van de

18

toegepaste hulpverlening en lijken ook meer van invloed te zijn op een geslaagd traject dan, bijvoorbeeld, de persoonskenmerken van cliënten. Sommige onderzoekers zijn er van overtuigd dat, afgezien van de therapeutische factoren, de kwaliteiten van de hulpverlener de meest krachtige factor is van alle werkzame factoren. Hieruit valt dus op te maken dat er veel te leren is van het zogenaamde ‘the-best-versus-the-rest’-onderzoek. De belangstelling voor onderzoek naar verschillen tussen professionals groeit gestaag en wordt gevoed door de resultaten van onderzoek in de Amerikaanse GGZ (Wampold & Brown, 2005, p. 16). Het feit dat kenmerken van professionals de meest robuuste voorspeller zijn van een positief hulpverleningsresultaat maakt het voor professionals heel relevant om zichzelf en elkaar daarop te toetsen. Het onderzoek overziend, lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat praktijkonderzoek zich primair moet richten op kenmerken van professionals en dat vooral cliënten degenen zijn die ons daarover moeten informeren (Pijnenburg, 2010, p. 17). Volgens cliënten scoren effectieve hulpverleners hoog op het onderdeel samenwerking. De volgende kenmerken en basiscompetenties worden daarbij genoemd: openheid, warm, niet oordelend, vriendelijk, geïnteresseerd en betrokken. De hulpverleners worden ook gekwalificeerd als duidelijk, opmerkzaam, flexibel, bevestigend, stimulerend en betrouwbaar. Zij vermijden negatieve interactie en beschuldigende of denigrerende opmerkingen. Bovendien zijn zij reflectief en vragen cliënten om feedback (Pijnenburg, 2010, p.16). De competenties die worden benoemd gaan veel meer over gewenste persoonlijkheidskenmerken dan over competenties op inhoud. De benoemde competenties komen aan de orde in het contact met de professional. Dit is bij de cliënt mogelijk een onderbewust intuïtief proces en daardoor ook lastig te duiden. Het gezegde ‘de eerste indruk is belangrijk’ is niet voor niets een veel gehoorde spreuk. In het eerste contact en de eerste indrukken in dat contact voelt de mens intuïtief van alles aan. Het is de eerste raadgever voor mensen, die ook van toepassing is op cliënten in de jeugdzorg. Voelt het goed of voelt het niet goed? Het antwoord op deze vraag heeft directe invloed op je oordeelsvorming. Vooroordelen kunnen ook van invloed zijn op de oordeelsvorming. Een van nature positieve aura en open uitstraling helpt om sneller contact te maken en om vertrouwen te krijgen. Echter, niet iedereen heeft dat van nature. Wanneer je van nature in staat bent om gemakkelijk aan te sluiten, ben je meestal ook sneller in staat bent om te anticiperen en te sturen/in te spelen op wat er gebeurt. Het luisteren naar je intuïtie is noodzakelijk in dat proces. Het is belangrijk dat benoemd wordt wat je ziet en ervaart bij de ander. Dit draagt namelijk bij aan een wederzijdse goede samenwerking. Op het moment dat de cliënt geen klik voelt en de professional dit niet opmerkt of dat hij geen gehoor geeft aan signalen die om aandacht vragen, bestaat de kans dat bij de cliënt de weerstand toeneemt omdat de cliënt zich niet serieus genomen voelt. Als de angel van de weerstand er niet wordt uitgehaald, staat dit een goede samenwerking in de weg. Het is dus wenselijk om alert te zijn op dergelijke signalen en gevoelens. Samenvattend is het raadplegen van de intuïtie noodzakelijk om aan te voelen en te reflecteren op de ander en om in een bepaalde situatie te weten wat wenselijk of gepast is. In de aanvangsfase is enige voorzichtigheid geboden ten aanzien van het moraliseren. Moraliseren is normatief geladen en gebeurt vanuit het hoofd; iets wat het aansluiten bij het gevoel bemoeilijkt. Het lijkt allemaal heel vanzelfsprekend dat goed contact tot stand komt wanneer er onbevangen naar het verhaal van de ander wordt geluisterd want elk mens vindt het prettig om niet meteen beoordeeld te worden. Toch blijkt dit in de praktijk een ingewikkeld proces en sneuvelen er nog iedere dag samenwerkingsverbanden. Een hypothese zou kunnen zijn dat de balans tussen engageren en positioneren voor jeugdprofessionals een complex proces is bij de verantwoordelijke taak ten aanzien van de zorg aan kinderen. Volgens cliënten geeft een competente hulpverlener geen oordeel. Hulpverleners worden verantwoordelijk geacht de zorgen te objectiveren en de vraag is of dit wenselijk is. Feiten impliceren de waarheid te zijn van de in de samenleving afgesproken werkelijkheid. Dit gaat over de beoordeling van of iets goed of fout is en heeft dus altijd een

19

oordelend karakter. De vraag is of dat wenselijk is wanneer er een gewenste ontwikkeling of verandering nodig is om het welzijn van de cliënt te verbeteren. Het valt op dat de wensen van de cliënten op prettige zorg gaan over persoonskenmerken en daarmee dus haaks staan op het huidige beleid jeugdzorgwerker. Richtlijnen en methoden hebben een zakelijk karakter terwijl cliënten een persoonlijke benadering het meest zinvol vinden voor een geslaagd traject. De gevolgen van een verkeerde inschatting zijn groot wat maakt dat de jeugdzorgwerkers de beleidseisen niet zomaar kunnen negeren. Er kan alleen rechtvaardig worden geoordeeld over inschattingsfouten als duidelijk is welke factoren helpend zijn om inschattingsfouten te voorkomen. Hiervoor zijn onderzoeksresultaten nodig. Cliënten krijgen van de jeugdzorgwerkers nog al eens het verwijt dat zij problemen veelal buiten zichzelf plaatsen of onwillens zijn. Dit is niet een reëel oordeel wanneer er sprake is van mis-matching op de ingezette interventie. In het sociale veld wordt onvoldoende gereflecteerd op onderliggende oorzaken van onwil of uitkomsten van ingezette interventies. In evaluatieplannen wordt vaak alleen aandacht besteed aan de inhoud en de te behalen doelen. Dit onderzoek is van betekenis voor de praktijk omdat het dieper ingaat op de invloed van de professional en diens handelingswijze in het werk.

1.3.2. Urgentie professionals Professionals willen het ‘juiste’ doen voor de cliënt oftewel zij willen zingeving in het werk ervaren. Zij hebben het gevoel dat zij anderen willen helpen of om iets voor de maatschappij te betekenen. Dit is voor hen vaak een reden om te kiezen voor een sociaal en/of maatschappelijk beroep. Als hedendaagse professional heb je te maken met de leefwereld van de cliënt en het politieke en beleidsmatige systeem, dat de systeemwereld kan worden genoemd. Hier ligt een spanningsveld omdat de professional zich tussen deze verschillende niveaus moet bewegen. De verschillende belangen uit deze twee werelden kunnen zorgen voor chaos in het brein van de professional waardoor er een minder goed overzicht van de situatie ontstaat. Dit is van invloed op het vermogen om juist te kunnen oordelen en besluiten wat kan leiden tot inschattingsfouten. In de jeugdzorg zijn talloze voorbeelden aanwezig waarbij inschattingsfouten en/of langs elkaar heen werkende hulpverlening en systemen ernstige schade hebben aangericht bij ouders en kinderen. In Amsterdam is in 2010 ‘operatie Frankenstein’ bedacht door wethouder Lodewijk Assher. Deze operatie is in het leven geroepen om een betere ketensamenwerking tussen partners te bewerkstelligen. De reden om deze operatie te starten kwam voort uit het overlijden van een moeder. Zij pleegde zelfmoord nadat ze bezweek onder alle druk en regels die werden opgelegd vanuit verschillende langs elkaar heen werkende instanties. Voor het afleveren van goed werk is het essentieel dat gezinssituaties ‘juist’ worden ingeschat. Daarvoor is onderzoek nodig om te bepalen wat daarbij van belang is. Hoijtink (2006) signaleerde dat professionals niet uniform handelen en vaak worden gedreven door hun eigen intuïtie, waarden, normen en ervaringen. Dit geldt vooral in gevallen waarin sprake is van outreachende hulpverlening, zoals bij zorgmijders en bemoeizorg. Binnen het PIT is er sprake van outreachende hulpverlening, met name vanwege de doelgroep en het drangkarakter van waaruit het PIT werkt. Het is aannemelijk dat de PIT-werker overeenkomsten vertoont met het type professional dat Hoijtink (2006) beschrijft. Dat intuïtie van belang is in het werk toonde ook Stolpe (2010) aan. Hij stelde dat intuïtieve kennis, zoals het pluis en niet-pluis gevoel, door huisartsen als betrouwbaar werd ervaren, voornamelijk in de periode waarin van huisartsen evidence-based medicine en rationele diagnostiek werden verwacht. Aangenomen kan worden dit bij jeugdprofessionals ook zo werkt en ook van belang is. Want het raadplegen van je eigen intuïtie helpt bij het aangaan van een goede samenwerking met cliënten, iets wat noodzakelijk is voor het hulpverleningsproces. Pijnenburg (2010) noemt hierbij dat een goede samenwerking vraagt om voortdurende investering en dat evalueren hierop noodzakelijk is.

20

Onderzoek naar hoe professionals handelen, hebben aandacht en erkenning nodig want dat draagt bij aan beleidsontwikkeling hierop. Op dit moment is er mogelijkheid voor innovatie in de jeugdzorg. De nieuwe Jeugdwet, die vanaf januari 2015 is ingegaan, stelt dat er meer ruimte moet komen voor de professional en minder regeldruk. Gemeenten krijgen de verantwoordelijkheid om het stelsel zó in te richten dat de professional ruimte krijgt om te kunnen anticiperen op uiteenlopende situaties en daarin ‘het goede te doen’. Wat onder ‘het goede te doen’ wordt verstaan, wordt mede bepaald door de wijze waarop het begrip kwaliteit wordt ingevuld. Het kwaliteitsregister jeugd, zijnde de beroepsgroep waar jeugdzorgwerkers geregistreerd moeten staan, gaat de komende 3 jaar eisen ontwikkelen ten aanzien van beroepsprofielen, beroepseisen, (aanwezigheid en versterken van) beroepsorganisaties, beroepscode en tuchtrecht. Verplichte punten ten behoeve van verlenging in het kwaliteitsregister kunnen door de Jeugdzorgwerkers worden behaald door, onder andere, het met goed gevolg afleggen van trainingen. Dit biedt tevens kansen om invloed uit te oefenen en om wensen en behoeften aan te kaarten (SKJ, 2016).

1.3.3. Urgentie werkgever De visie voor organisaties in de jeugdzorg is het verbeteren van de kwaliteit van kinderen in een kwetsbare omgeving. Dit betekent dat hulp wordt geboden aan kinderen of ouders in gevallen waarin opvoed-opgroeiproblemen of onveilige situaties voor kinderen zijn ontstaan. Dat maakt het van belang te weten op basis waarvan professionals keuzes en beslissingen maken die bijdragen aan een juiste inschatting van deze opvoed-opgroeiproblemen. Binnen de jeugdzorg, maar ook binnen het PIT, wordt gewerkt vanuit het proportionaliteitsbeginsel. Dit beginsel houdt in dat het ingrijpen van de overheid bij de mens wordt toegestaan wanneer het in verhouding staat tot het doel van het ingrijpen. De jeugdzorg dankt haar legitimatie aan de onderbouwing dat, wanneer de veiligheid of de ontwikkeling van een kind gevaar dreigt te lopen, ingrijpen gelegitimeerd is. In het geval van het PIT is de terugkerende criminaliteits-problematiek en de kennis dat criminaliteit van generatie op generatie wordt doorgegeven een reden om aan te kloppen bij gezinnen en benodigde hulp aan te bieden. Het verantwoorden van het handelen van de jeugdprofessional is, door de kwetsbaarheid van de doelgroep en het dwingende karakter in de werkwijze, essentieel. Hiermee creëert de beroepsgroep autonomie, meer vertrouwen en daardoor meer handelingsvrijheid. De inspectie heeft richtlijnen en protocollen opgesteld die sturing geven aan de manier waarop gehandeld moet worden in de jeugdzorg. De managers van organisaties zorgen voor de aansturing hierop. Als het gebruik van intuïtie als innerlijke raadgever een rol blijkt te spelen, is erkenning hiervan belangrijk. Intuïtie betreft een mens-eigen tool en dat maakt het een goedkoop en efficiënt middel wanneer het een betrouwbaar kompas blijkt te zijn. Voor het PIT zelf is het van belang dat het onderzoek een bijdrage kan leveren aan een verdere aanscherping van de aanpak. Een belangrijk onderdeel van de werkwijze en visie van het PIT is dat er niet teveel hulp wordt ingezet. Het is daarom noodzakelijk om een inschatting te maken of de situatie binnen een gezin veilig is. Het gevolg zal zijn dat er minder overbodige interventies worden ingezet, wat uiteindelijk weer zorgt voor minder verspilling van schaarse middelen. Bijkomstig wordt voorkomen dat er interventies worden ingezet die een averechts effect hebben want dit is van invloed op de motivatie van de cliënt in het aangaan van een samenwerking en het accepteren van noodzakelijke hulp. Voor PIT is het van belang er van op de hoogte te zijn hoe de professionals handelen in gezinssituaties en wat werkt bij de oordeels-besluitvorming. Deze kennis is vooral van belang vanwege de risico’s (schades) van een verkeerde inschatting. Het PIT werkt altijd in duo-koppels en tracht met een juiste matching van werkers, de samenwerking met de cliënt te vergroten. Het PIT vindt een goede samenwerking met de cliënt belangrijk. In

21

gevallen dat er sprake is van een niet goed functionerende samenwerking bestaat de mogelijkheid om bij een mismatch te switchen van werker.

1.3.4. Urgentie voor het sociale domein Voor het sociale domein is het belangrijk dat kinderen zich positief ontwikkelen. Zij zijn immers de toekomst van de maatschappij. Daarvoor is het van belang dat professionals goede inschattingen en besluiten maken, dat zij kunnen middelen en dat financiering efficiënter worden ingezet.

Het nieuwe jeugdstelsel is op 1 januari 2015 in werking gegaan. Vanaf deze datum zijn de gemeenten verantwoordelijk voor de geleverde zorg aan jeugdigen. Het argument van de overheid betrof de overtuiging dat de zorg beter zou kunnen worden georganiseerd door de gemeenten omdat zij dichter bij de burger staan. De Jeugdwet geeft aan dat professionals moeten kijken naar het sociale netwerk en naar de eigen kracht van de cliënten. De wet geeft ook aan dat professionals meer ruimte moeten krijgen om te kunnen handelen. Dit is aan te merken als een omslag. Sinds de jaren 90 is de vraag naar de wetenschappelijke onderbouwing van de effectiviteit van interventies in de jeugdzorg steeds belangrijker geworden. Er wordt gestreefd naar een zo hoog mogelijke kwaliteit. De kwaliteit moet, onder meer, blijken uit wetenschappelijk gemeten verantwoord effectonderzoek (Veerman & van Yperen, 2008). De groei van effectieve interventies en de behoefte om middels protocollen en richtlijnen de norm te bepalen en het handelen van de professional te sturen door zoveel mogelijk standaardisering aan te brengen, blijft een belangrijk punt voor beleid omdat volgens deze wetenschappers uitkomsten bijdragen aan kwaliteit in de jeugdzorg. Zowel zorgonderzoekers als financiers richtten zich de afgelopen jaren in de jeugdzorgsector op het belang van het werken met bewezen effectieve methodes. Daarmee neemt de invloed van een competente professional op het behandeltraject, wellicht onbedoeld, een ondergeschikte rol in. Een ander deel van de wetenschappers is dan ook van mening dat de zogeheten common-factors een bepalende rol hebben ten aanzien van resultaten in de hulpverlening en dat regels en procedures zelfs belemmerend kunnen werken. De Vries (2008) geeft aan dat evidence-based methodieken veel goeds hebben gebracht, maar dat het niet altijd mogelijk is om in de dagelijkse praktijk in de jeugdzorg complexe problemen gestandaardiseerd aan te pakken. Methoden geven sturing en inhoud aan de hulpverlening maar uiteindelijk is het de cliënt die bepaalt wat hij of zij ermee doet. De Vries (2008) spreekt van de common-factors, zoals, de persoon van de hulpverlener, de placebo-effecten als hoop en de werkrelatie. Hij stelt dat er zoveel overtuigend bewijs is dat het zinniger is om de common-factors als evidence-based te beschouwen in plaats van methoden. Van der Laan (2008) is de mening toegedaan om cliënten en werkers te beschouwen als experts. Zij zijn de deskundigen op het gebied van hun eigen leven of van hun eigen vakgebied. Niet de methode op zich is, al dan niet, effectief, het is de werker die zich een bepaalde methode heeft eigen gemaakt. De competenties van de werker zijn van belang of er kwaliteit geleverd kan worden ten aanzien van de geboden zorg. Deze competenties zijn niet altijd even goed te onderzoeken in de sociale sector. Dit roept vragen op. Wat maakt een werker competent? Wat zijn precies de werkzame factoren? De Groot, hoogleraar in de psychologie, bepleit dat professionals hun expertise kunnen ontwikkelen door veel ervaringen op te doen. Ervaringsleren zorgt voor kennis en is van belang om als expert vaardigheden aan te leren en verder te groeien. De term ervaring slaat op het leerproces dat werkers doormaken na de evaluatie van een groot aantal casussen. In de sociale sector moeten voortdurend inschattingen worden gemaakt waarbij de antwoorden niet altijd kant-en-klaar liggen. Experts zouden baat hebben bij werkervaring in combinatie met het raadplegen van de intuïtie om situaties te kunnen inschatten (De Groot, 1997).

22

Addink et all. (2010) hebben namens het NJI een literatuuronderzoek verricht naar de algemene en werkzame factoren in de jeugdzorg. Zij stellen de vraag: hoe kan de jeugdzorg verbeterd worden? De literatuurstudie laat zien dat er geen robuuste uitspraken zijn te doen over wat de verhouding is tussen de verschillende factoren. Er is weliswaar een duidelijke trend die laat zien dat de algemeen werkzame factoren een sterk effect lijken te hebben, maar de rol van specifieke methodieken is nog onvoldoende ontrafeld. De conclusie is dan ook dat de discussie over de verhouding tussen de algemeen werkzame factoren en specifieke methoden nog lang niet is beslist (Addink et all.,2010). Pijnenburg (2010) heeft een publicatie uitgebracht naar de werkzame factoren in de zorg voor jeugd en heeft het Integratief Werkzame Factoren model ontwikkeld. Dit IWF-model gaat uit van wisselwerking tussen factoren op drie niveaus, die (in)direct invloed hebben op de resultaten van Jeugdzorg. Een belangrijke conclusie is dat het belang van de werkzame factoren in het hart van het IWF model wordt bevestigd, wat betekent dat de professionals en de cliënten beiden invloed hebben op het hulpverleningsproces, en op de uitkomst daarvan. Deze samenwerkingsrelatie noemt Pijnenburg ‘alliantie’ en is dus essentieel voor een goede uitkomst. Daarbij stelt hij wel de vraag of hun interactie gebaseerd is op alliantie en dat betekent een professionele werkrelatie waarin sprake is van een emotionele band (persoonlijke alliantie) en van overeenstemming over het samenwerkingsdoel en de geëigende aanpak (taakalliantie). ‘Bij adolescenten kan de ontwikkeling van alliantie wringen met hun behoefte aan autonomie en lijkt alliantie een sterkere uitkomstvoorspeller bij jeugdigen met externaliserende problematiek’ (Pijnenburg, 2010, p.7). Met name voor de PIT-doelgroep is een goede samenwerking dus een belangrijke voorwaarde voor succes. Een interessante vraag is; hoe doet deze PIT-werker dat nu precies? ‘De zorg voor jeugd heeft het onderzoeksmatige bewijs nodig dat alle inzet voor cliënten loont om zich te kunnen verantwoorden en profileren. Maar vooral om zich te kunnen professionaliseren, in combinatie met inzicht in waarom hulp werkt, in wiens handen, en wanneer. Anders gezegd: zorg voor jeugd heeft zulke inzichten nodig om zich verder te kunnen ontwikkelen als een lerende praktijk, die jeugdigen en opvoeders effectief ondersteunt bij het weer regie nemen over hun eigen leven’ (Pijnenburg, 2010, p.22). Naast het onderzoeksmatige bewijs blijft het lastig te voorspellen hoe belangen op verschillende niveaus zich tot elkaar zullen verhouden en welke gevolgen dit heeft voor implementatie van dergelijk bewijs in het sociale domein. Op alle niveaus werken verschillende type mensen met andere verantwoordelijkheden, idealen en sociale klassen, waardoor visieverschil gemakkelijk ontstaat. MacIntyre spreekt over de invloed van de hedendaagse instituten, zoals systemen en organisaties op de praktijken, de professionals zelf. De instituten bepalen hedendaags hoe de praktijk eruit moet komen te zien, vaak mede door de geldschietersfunctie die zij hebben. MacIntyre stelt dat gezonde praktijken gescheiden moet blijven van instituten want alleen dan zijn zij in staat te excelleren. Dit, omdat de belangen zoals rijkdom, status en effectiviteit te groot zijn geworden en deze belangen de gemeenschappelijke waarden en normen die bij een praktijk horen, schaden. Nochtans is het in onze huidige meervoudige samenleving en de complexe morele vragen die deze met zich meebrengt, onvermijdelijk om conflicten hierin te voorkomen. Dus, bij complexe vragen is in de huidige samenleving een adequate inbedding noodzakelijk. De bestaansethiek kan ondersteuning bieden bij de normatieve inbedding hiervan omdat het handelen van de professional kan worden verantwoord (Bresselaar, 2009).

23

1.3.5. Conclusie urgentie praktijkvraagstuk Bij het PIT staat de veiligheid en de ontwikkeling van kinderen centraal. Het is daarom essentieel dat er juiste oordeels-en besluitvorming plaatsvindt zodat verder afglijden van risicokinderen kan worden voorkomen. Vanaf de jaren 90 is de regelgeving en bewijsdrang toegenomen. De vraag naar wat effectieve professionals zijn is teruggebracht tot de vraag wat effectieve interventies waardoor overige werkzame factoren uit het oog zijn verloren. Een kritische houding op deze ontwikkeling is te rechtvaardigen omdat uit recente onderzoeken blijkt dat kenmerken van professionals een belangrijke voorspeller lijken te zijn van een positief hulpverleningsresultaat. De visie op wat de werkzame factoren zijn op het maken van goede inschattingen, verschilt op micro, meso en macro niveau maar op alle niveaus dienen zij in de jeugdzorg wel hetzelfde belang bij het maken van goede inschattingen en beslissingen. Tegelijkertijd is de maatschappelijke druk groot en daarmee ook het verantwoordelijkheidsgevoel om de zorg aan kinderen zo goed mogelijk te organiseren. Richtlijnen helpen beleidsmakers en organisaties bij de aansturing van deze verantwoordelijkheid. Daarbij is bewijsvoering van belang om de urgentie te kunnen aantonen. Het urgentievraagstuk heeft er wel toe geleid dat het meso en macro niveau niet langer mag negeren dat het slagen van hulpverleningsprocessen in grote mate afhangt van de kwaliteiten van de professional. Echter, om individuele willekeur te voorkomen, is regelgeving weer van belang. Vooral bij complexe doelgroepen, zoals bij het PIT, zijn excellerende professionals nodig. De PIT-werkers lijken te voldoen aan het profiel, vooral omdat zij tijdens de sollicitatie voor de PIT-functie op de benodigde competenties zijn gescreend. Bovendien wijst resultatenanalyse uit dat zij in 96% van alle gevallen in staat blijken om een samenwerkingsrelatie te kunnen aangaan met de doelgroep. Hierdoor is het interessant te onderzoeken op welke manier deze professionals handelen in het werk. Bij het meer duidelijk worden van de nagestreefde handelingswijze van de professionals, kan het beleid hier beter op worden aangesloten. De geraadpleegde bronnen, genoemd in de urgentie, tonen aan dat onderbewuste processen zoals intuïtie maar ook de eigen normen en waarden, de eigen moraal, de aanwezige feitenkennis, de zelf opgedane ervaring, de regelgeving, de eigen reflectievaardigheden en de persoonskenmerken allen van invloed zijn op die manier waarop beslissingen tot stand komen. Al deze beïnvloedende elementen komen aan bod in dit onderzoek. Zij vormen de grondslag waarmee de waarde van het gebruik van intuïtie op het maken beslissingen kan worden verdedigd. Verantwoording is iets waar instituten veel waarde aan hechten. Het draagt bij om het handelen van de professional te verantwoorden en het maakt dit onderzoek op een juist getimed moment. In het huidige tijdsperk is ruimte ontstaan voor vernieuwing binnen het sociale domein. In de nieuwe Jeugdwet van 2015 wordt de cliënt centraal gesteld en hebben de eigen krachten in de leefwereld een prominente plek gekregen. De professionals moeten meer ruimte krijgen en er moet een vermindering van regeldruk komen. De SKJ gaat hierop de komende 3 jaar beleid ontwikkelen. Dat biedt kansen om invloed uit te oefenen en om wensen en behoeften aan te kaarten ten behoeve van innovatie in het sociale domein.

1.4 Doel en vraagstelling Het geschetste praktijkvraagstuk en de daarbij behorende urgentie vanuit de stakeholders leidt tot de hieronder beschreven doel- en vraagstelling. Om tot een goede formulering van de deelvragen te komen wordt eerst verdieping gezocht via inzichten en kennis uit de literatuur.

24

1.4.1 Doelstelling Het doel van dit praktijkonderzoek is inzicht krijgen in beslissingsprocessen bij jeugdprofessionals. Hierdoor kunnen uiteindelijk beslissingsprocessen worden geoptimaliseerd. Door middel van praktijkonderzoek wil de onderzoeker inzicht krijgen in de rol van intuïtie op de oordeels- en besluitvorming van jeugdprofessionals bij het Preventief Interventie Team (PIT).

1.4.2 Centrale vraagstelling De centrale vraag luidt als volgt:

‘Welke rol neemt intuïtie in ten aanzien van het denken en doen van een jeugdzorgwerker (sociale professional) bij het PIT en hoe verhoudt dit intuïtieve gevoel zich ten opzichte van het maken van beslissingen?’ ‘Hoe en op basis waarvan vindt de uiteindelijke oordeelsvorming en beslissing in kwetsbare gezinnen plaats?’

25

1.5. Literatuurstudie naar oordeelsvorming & besluitvorming Om de centrale vraagstelling te kunnen beantwoorden is het allereerst van belang om te weten hoe het proces van oordeels-en besluitvorming in algemene zin tot stand komt bij de mens. In deze paragraaf tracht de onderzoeker hierop antwoorden te vinden waarbij, ter onderbouwing, gebruik wordt gemaakt van verschillende bronnen en onderzoeken op dit gebied. Het slagen van een interventie hangt af van verschillende factoren. Onder specifieke factoren valt een systematische en theoretische manier van werken die essentieel wordt geacht voor de behandeling van een specifiek probleem. Algemene factoren zijn factoren die van invloed zijn op bijna alle vormen van hulpverlening en effect hebben op het eindresultaat, zoals; de persoonlijkheid van de professional en de motivatie van de cliënt. Middels literatuuronderzoek zijn er antwoorden gezocht op de volgende vragen: 1. Hoe ziet het huidige beleid in de jeugdhulp eruit? 2. Hoe maken mensen überhaupt keuzes en beslissingen? 3. Wat werkt om betere inschattingen en beslissingen te maken in de jeugdhulp? 4. Welke werking heeft het onderbewustzijn en het raadplegen van intuïtie op beslissingen.

1.5.1. Huidig beleid in de Jeugdhulp Om ervoor te zorgen dat cliënten de beste hulp krijgen is professionaliteit vereist. Een goede professional maakt goede beslissingen. Er zijn verschillende stromingen die aangeven hoe professioneel handelen het beste bereikt kan worden. Deze hebben allen als doel om tot goede beslissingen te kunnen komen in de jeugdzorg. De drie belangrijkste stromingen die het nut en het effect van interventies meten zijn:

4. Evidence Based Practice (EBP) 5. Practice Based Evidence (PBE) 6. Common Factors Model (CFM)

EBP gaat er in de basis vanuit dat effectiviteit en efficiëntie in het sociale werk kan worden bereikt door een systematische en theoretische manier van werken. De best beschikbare wetenschappelijke kennis wordt ingezet om een zo hoog mogelijke doeltreffendheid te behalen. Middels methodieken kan het handelen van de professional worden gerationaliseerd ofwel worden beargumenteerd. Het effect van het menselijke handelen is moeilijk aan te tonen. Daarom probeert EBP, door zo systematisch mogelijk te werken en onderbouwd met theorieën, het handelen van de professional te verantwoorden en te controleren. Wetenschappelijke kennis blijkt in de praktijk echter lastig te implementeren. Mede daardoor is als reactie op EBP, PBE ontstaan. PBE gaat er vanuit dat professionaliteit wordt beïnvloed door de opgedane ervaring van de professional. De rol en invloed van ervaringskennis wordt als belangrijke oorzaak gezien voor het professioneel handelen. Het gaat hierbij niet alleen om bewijs (evidence) maar ook om ervaring (experience) als bron van kennis om de praktijk te kunnen vormen (Van der Laan, 2004). Het is lastig gebleken om de algemene werkzame factoren in de jeugdzorg te onderzoeken. Het betreffen factoren zoals, de sfeer, de motivatie of de persoonlijkheid van de professional, die moeilijk te bepalen en vast te stellen zijn. Het causaal verband tussen de inzet en het resultaat is eveneens moeilijk aan te tonen en dat maakt dat PBE moeilijk uitvoerbaar is in de huidige tijd waarin de samenleving resultaten als betrouwbaar en geloofwaardig beoordeelt wanneer er voldoende bewijs aanwezig is. ‘Het probleem is dat de factoren die goed onderzoekbaar zijn dikwijls minder relevant zijn, terwijl de cruciale factoren minder goed onderzoekbaar zijn (dekkingsprobleem)’ (Van der Laan, 2003, p.2).

26

Om PBE goed te kunnen inbedden pleit Van der Laan (2003) voor meer reflectie op de werkvloer. Professionals en managers zouden elkaar meer moeten aanspreken met vragen, zoals: ‘ben jij in deze casus wel effectief bezig?’ en, ‘welke mate van zorgvuldigheid heb jij in acht genomen?’ Ervaringsleren kan worden beschouwd als het resultaat van patroonherkenning. Voor het herkennen

van patronen hebben professionals intuïtie nodig. Het operationaliseren van intuïtie is lastig maar

volgens Van der Laan kan dit worden ontrafeld wanneer intuïtie wordt beschouwd als een leerproces

van patroonherkenning waarin wordt geïnventariseerd welke holistische overwegingen professionals

hanteren bij (complexe) casuïstiek of in de oordeels- en besluitvorming. Bij het nauwkeurig

onderzoeken van de werkwijze van de professionals kunnen overeenkomsten worden verzameld,

patronen worden ontdekt en kan er daarnaast bruikbare kennis ontstaan voor de praktijk. Hiermee is

de werkwijze van PBE belangrijk voor onderzoekers omdat het een bijdrage kan leveren voor het

inbedden van wetenschappelijke kennis in de praktijk. De samenwerking tussen wetenschap

(evidence based) en praktijk (practice-based) is van belang voor het krijgen van een betere

aansluiting bij de praktijk en tevens om de praktijk beter vorm te geven. Meta-data kunnen bijdragen

om een moeilijk onderzoekbare factor als intuïtie toegankelijker te maken voor wetenschappelijke

kennis. PBE heeft zijn plek verdiend door wetenschappelijk aan te tonen dat evidence-based niet

mag leiden tot een naar de achtergrond geschoven professional (Hermans, 2007).

De derde benadering, CFM, is het common factors model. Het CFM pretendeert een wetenschappelijk verklaringsmodel te zijn, dat bewezen heeft dat factoren, zoals, motivatie van de cliënt of de competenties van de professional, beschouwd moeten worden als de belangrijkste werkzame factoren in de hulpverlening. De Vries (2008) stelt dat evidence-based methodieken veel goeds hebben gebracht maar ook dat het niet altijd mogelijk is om in de dagelijkse praktijk in de jeugdzorg complexe problemen gestandaardiseerd aan te pakken. De werkzaamheid van de hulpverlening wordt bepaald door de cliënt. De motivatie van de cliënt is beslissend in de uitkomst van de hulp. De manier waarop cliënten tot een beslissing komen wordt bepaald door de mate waarin zij de hulp als zinvol beschouwen. De Vries (2008) noemt een positieve werkrelatie als belangrijke common factor. De Groot (2004) spreekt over een derde stroming, te weten, de naturalistische beweging de Natural Decision Making (NDM). Deze benadering richt zich sinds de jaren 90 op complexe vraagstukken, zoals crisissituaties die direct om besluitvorming vragen. De afwegingen die tijdens een snelle besluitvorming in complexe situaties worden gemaakt bleken in controleerbare situaties lastig te onderzoeken maar leken wel essentieel van belang voor het maken van goede inschattingen. Het naturalisme gaat ervan uit dat de werkelijkheid, oftewel de waargenomen feiten, kan worden gerechtvaardigd door moreel en ethisch te oordelen. Het observeren van beslisgedrag van mensen zou leiden tot identificering van de ware ‘experts’. Het raadplegen van je intuïtie is vooral van belang in de PBE benadering maar ook in de CFM en NDM benaderingen is het van onmisbare waarde om te kunnen handelen als professional. Er zijn dus verschillende theorieën en daaraan gekoppelde visies over hoe professioneel handelen het best kan worden bereikt. In paragraaf 1.6. wordt dieper ingegaan op wat ervaringskennis, methodieken en richtlijnen, ethiek, reflectie en intuïtie kunnen bijdragen aan professionaliteit in het jeugdwerk. In deze paragraaf komt allereerst aan bod hoe mensen in hun algemeenheid keuzes en beslissingen maken.

1.5.2. Keuzegedrag en beslissingsgedrag bij mensen Voor dit onderzoek is het van belang om te weten hoe mensen keuzes en beslissingen maken. Vanuit de sociologische en psychologische stroming zijn middels onderzoek resultaten behaald die bijdragen aan de wetenschappelijke kennis over het keuzegedrag, het bewustzijn, het onderbewustzijn en de

27

wijze waarop mensen beslissingen maken. Jarenlang overheerste de feitelijke kennis. Er komt echter steeds meer aandacht voor de invloed van onderbewuste processen op keuzegedrag omdat er sprake is van steeds meer twijfel over de mate van invloed die het bewustzijn heeft op keuzes en beslissingen. Deze beweging is bijzonder want vanaf de jaren 90 was het betrekken van emoties bij het maken van keuzes en beslissingen taboe. De gedachte heerste dat men zich voor het maken van goede besluiten niet moest laten leiden door emoties. Verscheidene wetenschappers vinden bewijs dat legitimeert om het ondergeschoven kindje, namelijk het onderbewustzijn, de aandacht te geven die het toebehoort (Tielmeijer, 2011, p.23). Er is veel onderzoek dat het belang van expliciete kennis bewijst maar wetenschappelijke studies rondom impliciete kennis, oftewel onbewuste processen, zijn nog schaars. Vooral Amerika is koploper als het gaat om psychologische experimenten welke ten doel hebben de invloed van het onderbewustzijn vast te stellen. Het onderbewustzijn en de invloed van het bewustzijn blijkt een gigantisch complex mechanisme dat vanuit één stroming bijna niet wetenschappelijk is te omvatten. Helaas ontbreekt het nog aan integraal onderzoek door wetenschappers vanuit zowel de neurowetenschappelijke/ medische hoek als vanuit de psychologische, sociologische en filosofische hoek. Desondanks zijn er wetenschappers die interessante conclusies hebben getrokken, door het merendeels toepassen van empirisch onderzoek met betrekking tot de invloed van onbewuste processen bij keuzegedrag. Tielmeijer (2011) heeft onderzoek verricht naar keuzegedrag van mensen. Verschillende kleinschalige psychologische onderzoeken in Amerika tonen keer op keer aan dat mensen gevoelig zijn voor de wijze waarop een keuze wordt gepresenteerd. Als voorbeeldexperiment kregen de ondervraagden twee stellingen voorgelegd waarbij de ene stelling positief geformuleerd werd en de andere stelling negatief geformeerd werd. Bijvoorbeeld de keuze voor een medicijn dat 20% meer kans geeft op genezing versus de keuze voor een medicijn dat 80% meer kans geeft niet aan te slaan. De ondervraagden kozen massaal voor de positief geformuleerde stelling van 20% kans, ook al was er feitelijk geen verschil tussen de beide uitkomsten Resultaten laten zien dat, wanneer voorgelegde keuzes positief worden geformuleerd, deze vaak al genoeg zijn voor mensen om hiervoor te kiezen. Mensen zijn dus beïnvloedbaar in keuzegedrag. De hedendaagse wetenschap heeft ons brein beïnvloed. De behoefte aan feitelijke kennis doet een beroep op de ratio die het redeneringsproces op gang brengt. De ratio zorgt er voor dat de gepresenteerde waarheden continu worden getoetst op aantoonbaarheid (Tiemeijer, 2011). Tiemeijer (2011) beweert in zijn rapport dat de ratio niet echt betrouwbaar blijkt in menselijk keuzegedrag. Door middel van verschillende experimenten wordt aangetoond dat mensen de neiging hebben om negatieve zaken zwaarder te wegen dan positieve zaken en dit van invloed is op de informatieverwerking van mensen. De media zijn hier een voorbeeld van want drama scoort op televisie en geeft hoge kijkcijfers. Tevens blijken mensen sterk georiënteerd in het ‘hier en nu’ en wint levendige en concrete informatie het van droog en abstract. Zijn conclusie is dat mensen beïnvloedbaar zijn (Tiemeijer, 2011, p. 19). In deze conclusie staat hij niet alleen. ‘In de hedendaagse wetenschap heeft de vertrouwde tegenstelling tussen geest en lichaam plaats gemaakt voor een nieuwe tweedeling: die tussen ons redenerende, rationele, afstandelijke en trage denkende zelf en het gepassioneerde, bevooroordeelde, snelle en efficiënte reagerende zelf.’ (Sie, Jaargang 32, 2011, p.19) Anders gezegd zijn onbewuste processen van invloed op ons handelen maar zijn er ook andere processen die de onbewuste processen weer kunnen beïnvloeden. Sie (2011) spreekt van de gevoeligheid bij mensen voor moreel of juist immoreel gedrag en de invloed op keuzegedrag.

28

Een voorbeeld dat de mens geneigd is moreel gedrag te laten zien is de neiging ten overstaan van elkaar en zichzelf goed te praten. Door na afloop te redeneren ontstaat de neiging argumenten te zoeken om het eigen gedrag te verklaren. Wat dit onderzoek duidelijk maakt is dat er achter de schermen allerlei processen werkzaam zijn die complex zijn om te doorgronden en die ons kwetsbaar maken voor manipulatie. Dat het onderbewustzijn van grote invloed is op ons denken en handelen is bewezen maar het is nog onvoldoende aangetoond hoe dit precies werkt. In hoeverre het bewustzijn een rol speelt om de keuze te sturen is ook nog onduidelijk. De filosoof en moraalwetenschapper Verplaetse (2009) ging op zoek naar de natuurlijke oorsprong van onze moraal en schrijft in zijn boek dat ons neurologisch systeem ingewikkeld is te doorgronden en actief is zonder dat we ons daar bewust van zijn. Hij stelt tevens dat moreel denken flexibel is bij de mens en zich in de loop der jaren evalueert en beïnvloed wordt door de ontwikkeling van morele opvattingen binnen de maatschappij. Het speelt dus een rol in welke keuzes we maken en het beïnvloedt natuurlijke onbewuste processen, zoals het durven vertrouwen op intuïtieve ingevingen omdat dit maatschappelijk gezien als ondoordacht en onverantwoordelijk wordt ervaren. Naarmate het ouder worden en verschillende opgedane ervaringen adequaat zijn bevonden in een bepaalde situatie, ontstaat er meer zekerheid te durven vertrouwen op de eigen intuïtie. Vooral omdat de mens steeds beter heeft geleerd hoe te handelen in een bepaalde situatie. ‘We kennen steeds beter de juiste mix van excuses, uitleg en tegenaanval’ Sie, 2011, p.26). Sie (2011) geeft interessante inzichten, gemaakt op basis van tientallen experimenten, waaruit blijkt dat mensen geneigd zijn strenger te oordelen over een casus als er bijvoorbeeld een penetrante geur hangt en dat slechts twee van de veertig ondervraagden meent dat de geur van invloed was op de oordeelsvorming. Zij stelt dat onze morele oordelen gevoelig zijn voor omstandigheden, niet gerelateerd aan de casus die beoordeeld moet worden. Tiemeijer (2009) erkent de invloed van de omgeving op het sociale brein in keuzeprocessen. Keuzegedrag, zo wordt gesteld, met name voor prosociaal gedrag, wordt vaak afgekeken van de omgeving. Dit zou kunnen veronderstellen dat reflectie weinig zin heeft wanneer we ons niet bewust zijn van al deze processen of onze keuzes af laten hangen van wat de menigte vindt. Als we niet weten welke invloeden bepaalde omstandigheden met zich meebrengen, kunnen we niet reflecteren en gaan we wellicht niet de juiste argumenten aandragen, gemaakt vanuit onze ratio om ons keuzegedrag te verantwoorden. Aannemelijk is dat mensen de weg van de minste weerstand kiezen en op zoek gaan naar de juiste argumenten die aansluiten bij de maatschappelijke norm. Dit veelvoorkomend gedrag bij cliënten wordt door sociale professionals vaak betiteld als ‘het geven van sociaal wenselijke antwoorden’. Elk mens is dus geneigd om zich ten overstaan van elkaar te rechtvaardigen en dat toont aan hoe gevoelig de mens is voor gezag en de wil om te worden geaccepteerd. De mens lijkt hiermee zelfs bereid zichzelf voor de gek te houden over de werkelijke reden voor het keuzegedrag of oordeel (Sie, 2011). Murphy (2000) toonde in zijn onderzoek aan dat, wanneer wij worden aangesproken op ons oordeel en worden gevraagd de visie te herzien, de meeste mensen niet bereid zijn hun oordeel te herzien. Er worden allerlei excuses verzonnen als er gevraagd wordt te motiveren. Naast deze inzichten stelt Lamme (2010) dat de bewuste vrije wil niet bestaat en dat we geen invloed hebben om ons keuzegedrag middels ons bewustzijn aan te sturen. Dijksterhuis (2007) betwist de constatering dat er helemaal geen vrije wil zou bestaan. Het onbewuste is leidend en de ratio hobbelt daar achteraan met commentaar achteraf. Dijksterhuis is er van overtuigd dat er tijdens complexe situaties beter niet te veel gerationaliseerd moet worden omdat hij met zijn onderzoek aantoont dat het onderbewustzijn dan beter in staat is in het maken van juiste keuzes en beslissingen. Dijksterhuis beweert dat als de overheid daadwerkelijk effectief het gedrag van mensen wil beïnvloeden, zij dus verder moet kijken dan alleen naar bewuste processen. Dan moet zij ook inzicht hebben in de onbewuste processen die gedrag beïnvloeden en onderzoek hiernaar stimuleren en aanjagen. (Dijksterhuis, 2007, p. 32)

29

Om goede keuzes te maken wordt er vaak een beroep gedaan op het zelfregulerende vermogen van de mens. De verantwoordelijkheid een andere keuze te maken wordt door velen gezien als de eigen verantwoordelijk en daarmee de legitimatie om te moraliseren, oordelen, handhaven en straffen als mensen niet de juiste keuzes maken die passen bij de wetten en regels van de samenleving. Het zelfregulerend vermogen is een denkproces in de hersens. Wanneer de invloed van onbewuste processen een dermate grote invloed heeft op de mens, is de vraag reëel in hoeverre we de mens verantwoordelijk mogen stellen voor zijn of haar gedrag. De interne locus of control en externe locus of control zijn bekende begrippen in jeugdzorgland die van belang zijn om het eigen gedrag te sturen. ‘Wie het vermogen tot zelfcontrole mist is de slaaf van zijn impulsen en onmiddellijke behoeften. Dat is meestal niet bevorderlijk voor welzijn en geluk op langere termijn’(Tielmeijer, 2011, p.41). Uit onderzoek blijkt dat het veel energie kost om over zelfcontrole te beschikken en als het te vaak en te intensief wordt ingezet, het de mens te veel uitput. Positieve emoties, zoals een nacht goed slapen, dragen bij om het vermogen van zelfcontrole te vergroten. Kinderen in de jeugdzorg kunnen echter kwetsbaar zijn door moeilijke ervaringen en door ingrijpende levensgebeurtenissen waardoor zij minder goed in staat zijn de juiste de juiste keuzes te maken (Tiemeijer, 2009). Ook in het leven van de professional kunnen dusdanige problemen ontstaan waardoor er geen of weinig beroep kan worden gedaan op deze vaardigheid. Als dit niet direct wordt herkend bestaat de kans dat dit van invloed is op allerlei competenties die van belang zijn in het werk, zoals geduld, flexibiliteit en doorzettingsvermogen. Als er sprake is van verminderde draagkracht is het logisch om te stellen dat dit van invloed is op allerlei processen, maar ook zeker van invloed is op de oordeels- en besluitvorming. Met deze theorie zou verondersteld kunnen worden dat de vaardigheid ‘zelfcontrole’ van invloed is op de manier hoe mensen beslissingen aangaan. Het is tevens van belang om de draagkracht en draaglast in relatie te blijven zien met de mogelijkheid om jezelf te controleren. Het is namelijk een valkuil om te snel te oordelen wanneer er eigenlijk sprake is van een onvermogende machteloze situatie van een cliënt. Hierin kan reflectie wellicht wel een positieve bijdrage leveren. Tielmeijer (2011) spreekt van een gedeeltelijke vrije wil en stelt dat gedrag gedeeltelijk valt te reguleren en dat de mens wel in staat is om bewust zaken tegen te houden of te corrigeren. Dit is alleen mogelijk als onze energiebron voor zelfcontrole niet is uitgeput. Tevens blijkt dit gedrag per persoon te verschillen. Kinderen die hun inhibitie onder controle hebben waren beduidend succesvoller dan kinderen die dit niet hebben. Een mogelijke oorzaak hiervan kan zijn dat de kinderen die een relatief rustig bestaan leiden geen beroep hoeven te doen op de bron van zelfcontrole waardoor zij meer energie en kracht hebben om impulsen onder controle te houden.

1.5.4. De rol van het onderbewustzijn Dijksterhuis (2007) is de enige Nederlandse wetenschapper die wetenschappelijk heeft kunnen bewijzen dat onbewuste processen leidend zijn in het maken van beslissingen. Zijn conclusie is dat mensen bij belangrijke beslissingen geneigd zijn vaak rationele keuzes te maken. Wanneer er sprake is van het nemen van moeilijke beslissingen kan het bewustzijn de hoeveelheid informatie niet meer helder op een rij krijgen, zeker wanneer er sprake is van veel informatie of grote tijdsdruk. Op dat moment is het onbewuste wél in staat om die informatie op te nemen en te verwerken. Intuïtie is op die manier een proces wat zich afspeelt in het onderbewustzijn (Dijksterhuis, 2007). Stolper (2010) promoveerde met zijn proefschrift op het onderwerp ‘gut feelings’ (onderbuik gevoel) in General Practice bij huisartsen. Na verscheidene focusgroepen met huisartsen concludeerde hij dat emotie een gidsende rol speelt bij het nemen van beslissingen. Zonder emotie kan de ratio

30

eindeloos delibereren zonder knopen door te hakken. Stolpe bevestigt dat intuïtie een dergelijke emotie is. Hij spreekt van een inductief proces dat tot stand komt wanneer er tegenstrijdigheid wordt gesignaleerd tussen, enerzijds, wat de arts verwacht te zien op grond van zijn kennis en ervaring en anderzijds, de klachten en symptomen van een patiënt. Deze tegenstrijdigheid wakkert het eerste waarschuwingssignaal aan. Wanneer er geen herkenbaar patroon wordt ontdekt wordt het proces om verder te zoeken binnen het kennisnetwerk, dat is opgebouwd door praktijkervaring, geactiveerd. ‘Hoe meer ervaring een arts heeft, hoe groter de bijdrage van het niet-analytische denken aan

het diagnostisch redeneren zal zijn. PNP kan worden begrepen als het resultaat van het niet-

analytisch denken. Het kan worden geduid als een intuïtief spoor’ (Stolpe, 2010, blz.136).

Soms ontbreekt een bevredigende verklaring maar het gevoel van alarm is aangewakkerd, wat gepaard gaat met lichamelijke sensaties. In een pluis situatie voelt de huisarts een geruststellend gevoel met betrekking tot het verloop van de aandoening, ook al is er nog geen duidelijke diagnose. Het pluis-niet pluis gevoel is een niet-analytisch proces en betreft intuïtieve kennis van datgene wat we weten maar wat we soms pas later in woorden kunnen uitleggen. In een dergelijke situatie zijn we wel in staat om routinematig te handelen en te reflecteren wanneer iets niet lijkt te kloppen. ‘Huisartsen in heel Europa erkennen het gebruik van intuïtie in het diagnostisch proces.

Tegelijkertijd wordt het buikgevoel beschouwd als een niet-wetenschappelijke en

onbetrouwbare bron van kennis. Hierdoor is er niet gemakkelijk grip op te krijgen’

(Stolpe 2010, blz. 89).

Dat emotie een gidsende rol bij het beslissen heeft, is binnen diverse onderzoekstradities aangetoond. Het gevoel van goodness of badness is daarbij gekoppeld aan eerdere ervaringen. Wat wel bewezen wordt door wetenschappers als Stolper en Dijksterhuis is dat in complexe situaties het onderbewustzijn beter en efficiënter in staat is om de juiste keuzes te maken. Derhalve, wanneer er sprake is van een complexe, onzekere of soms gevaarlijke situatie blijkt het onderbewustzijn een betrouwbare bron. Zodoende ga ik er vanuit dat dit bij professionals in het sociale veld hetzelfde werkt en dat zij ook gebruik maken van intuïtieve kennis in het werk. Tevens is het naar aanleiding van deze onderzoeken belangrijk bevonden dat in het werken met complexe gezinnen of in crisissituaties de urgentie om te luisteren naar het slimme onbewuste wordt aangekaart. Vooral omdat de jeugdzorg gebaat is bij bewijs dat aantoont wat belangrijk is bij het maken van betere en effectievere beslissingen. Bersselaar (2004) spreekt van verborgen kennis of tacit knowledge. Hij spreekt van subjectieve inzichten of gevoelens. Het betreft onbewuste opgeslagen kennis bij mensen waarvan de verantwoording over de inzet van deze kennis, moeilijk objectief uit te leggen en over te dragen is. Bresselaar geeft aan dat expliciete kennis maar een klein deel omvat en de mens voor het merendeel impliciete kennis bezit, zijnde de zogeheten tacit knowledge. ‘De essentie van kenniscreatie ligt in de overgang van tacit naar explicit en van impliciet naar tacit knowledge’ (Bersselaar, 2004. p. 32). Bij een kleinschalig kwalitatief onderzoek in Schotland in 2011 werd onderzocht welke zaken invloed hebben op bewijsvorming rondom risico’s in het sociale werk. Staan tijdens grote beslissingen de bewijzen centraal of ging het om het in het onderzoek genoemde begrip ‘practice wisdom’? Door middel van het onderzoek werd gehoopt dat licht kon worden geworpen op de relatie tussen die twee begrippen en dat daardoor tot een professioneel oordeel c.q. besluitvorming kon worden gekomen (Collins & Daley, 2011). Uit het onderzoek kwam de conclusie naar voren dat de definitie van het concept ‘practise wisdom’ moeilijk is vast te stellen maar dat het een grote rol lijkt te spelen in de beslissingen die professionals maken.

31

Practice wisdom, oftewel praktijk wijsheid, wordt door deze onderzoekers uitgelegd als een 'geïntegreerd voertuig' waarmee professionals verschillende soorten informatie kunnen combineren, zoals kennis en gevoelens, om daarmee vervolgens goede beslissingen te maken. Het kan worden opgevat als een set van vaardigheden, onder meer, als de kwaliteit van denken die door ervaring is verkregen en het mogelijk maakt om de juiste beslissingen te nemen. In het bijzonder in situaties waarin onvoldoende feitelijk bewijs is voor een beslissing, is het intuïtief redeneren meer geschikt om in het werk toe te passen. Naast de resultaten willen de onderzoekers benadrukken dat, in situaties waarin sprake is van complexe en risicovolle contexten, vertrouwen in de bevoegde professional essentieel is om tot goede oordeelsvorming te komen. De ingewikkelde afwegingen die professionals moeten maken in complexe situaties hebben te maken met de onduidelijkheid die speelt en met het grijze gebied waarbinnen geopereerd moet worden. Zonder dat vertrouwen en gezien de druk die er op de professional wordt gelegd, ontstaat er handelingsverlegenheid in de zin van: ‘pas op, als je niet ingrijpt, pas op, als je voor niets ingrijpt’ (Collins & Daley, 2011).

1.5.5. De rol van intuïtie Intuïtie is een eeuwenoud onderwerp. Filosofen als Plato, Spinoza en Jung wisten dat er naast de ratio en de waarneming nog een andere kennis aanwezig was in de mens. Spinoza noemde intuïtie als belangrijkste vorm van kennis. Ghandi en Einstein deden in de 18 eeuw al uitspraken over het belang van aandacht schenken aan je intuïtie. Allereerst is het van belang te weten hoe in de bekende woordenboeken de definitie van intuïtie wordt omschreven en daarmee eenduidigheid kan worden verleend aan de betekenis van het woord. Het woord ‘intuïtie’ wordt door het Van Dale woordenboek beschreven als ‘inzicht zonder nadenken’ Mijn woordenboek.nl beschrijft het woord ‘intuïtie’ als een eigenschap van iets aanvoelen zonder erover te denken. Op mijn woordenboek.nl en synoniemen.net wordt intuïtie ook wel omschreven als een instinct of een ingeving. Iets aanvoelen vanwege een opgedane emotie, een ervaring, een gewaarwording, een idee, een impressie, een indruk, een sensatie of het hebben van een vermoeden of voorgevoel. Onderbuikgevoel daarentegen wordt beschreven als een ervaring, gepaard gaande met een wat meer negatieve emotie. Intuïtie lijkt verschillende niet direct te herleiden signalen te geven aan je gevoel en je gedachten. Het belang van het vertrouwen op je intuïtie wordt door vele invloedrijke personen in de wereld aangekaart. Zij verklaarden in verschillende uitspraken het nut van intuïtief handelen. Ter inspiratie worden hierna een aantal citaten vermeld.

Mahatma Ghandi - Indiaas politicus 1869-1948 ‘De intuïtie van een vrouw is vaak nuttiger gebleken dan de arrogante aanmatiging van de man, die beweert te weten.’

Albert Einstein – Duits/Amerikaans natuurkundige 1879-1955 ‘Het enige echte waardevolle ding is intuïtie.’ ‘Bureaucratie is de dood van goed werk.’ ‘The intuitive mind is a sacred gift and the rational mind Is a faithful servant. We have created a society that honors the servant and has forgotten the gift.’

Steve Jobs - Amerikaanse topman van Apple 1955-2011 ‘Heb de moed om je hart en intuïtie te volgen. Op de een of andere manier weten die al ver van tevoren wat je echt wilt worden. Al het andere is minder belangrijk.’

Bill Gates - Amerikaanse ondernemer en medeoprichter van Microsoft ‘Often you have to rely on intuition.’

32

Deze mensen baseerden het succes in hun carrière mede op het gebruik van intuïtie. De laatste jaren wordt er in wetenschappelijke kringen steeds meer onderzoek gedaan naar (on)bewuste keuzeprocessen en intuïtie. De resultaten van de effecten van het gebruik van onderbewuste processen komen meer uit empirisch onderzoek dan uit wetenschappelijk onderzoek. Door De Groot wordt intuïtie voorgesteld als ‘een geheim wapen van de menselijke expert’. Hij stelt dat mentale activiteiten als plannen en taxeren vaak intuïtief van aard zijn. Intuïtief betekent volgens De Groot: bij twijfel over een keuze (...) tot een beslissing komen door er ad hoc algemene, holistische overwegingen die stammen uit de eigen ervaring bij te halen en deze om te zetten in een betrekkelijk vaag vermoeden ('gevoel') over wat het beste is (De Groot, 1997). Dijksterhuis (2007) doet al vijftien jaar onderzoek naar onbewuste en intuïtieve processen in de psychologie. Hij heeft zich gespecialiseerd in de rol van onbewuste processen, in beïnvloeding, in creativiteit en in het nemen van beslissingen. Daarnaast zijn de Amerikaanse professor in de psychologie en cognitiewetenschap dhr. John A. Bargh en de Duitse cognitief-psycholoog dhr. Gerd Gigerenzer als vooruitstrevend aan te merken ten aanzien van dit onderwerp. Zij hebben middels experimenten hun standpunten kunnen valideren waarmee het onderzoek wetenschappelijk onderbouwd kon worden. Gigerenzer (2007) verklaart waarom kinderen beter in staat zijn om niet-pluis situaties te herkennen; dat zij dus al op jonge leeftijd zijn toegerust met intuïtieve kennis. Hij toonde ook aan dat keuzes op basis van gevoel succesvoller uitpakten dan keuzes die mensen maken met expertise op dat gebied. Eveneens toonde hij aan dat bedenktijd niet leidt tot betere keuzes, in tegendeel. De mensen die tijdens experimenten bedenktijd kregen bleken minder tevreden met de keuze dan de mensen die meteen een keuze moesten maken (Gigerenzer, 2007). ‘Het is leuk om te weten dat de intuïtie op de winkel let wanneer de eigenaar even weg is’ (Bargh & Morsella, 2008). Dijksterhuis (2007) geeft aan dat het bij intuïtie belangrijk is om jezelf altijd af te vragen op basis waarvan je er een slecht of goed gevoel hebt. Hierin is verdriet een blokkerende factor. Dijksterhuis zegt dat het goed is ergens een nachtje over te slapen. De Raad voor de Kinderbescherming heeft in publicaties over risicotaxatie laten zien dat het raadplegen van de intuïtie fundamenteel is voor een adequate risico-inschatting. Tevens wordt door meerdere wetenschappers bepleit niet te veel procedurele richtlijnen op te stellen omdat deze in risicosituaties averechts, blokkerend en vertragend werken. Munro (2008) stelt dat de kracht van het gebruik van intuïtie snelheid is. Tevens raadt zij aan de expert-sociaal werker in het centrum te plaatsen (Munro, 2008). Er zijn ook tegenargumenten te bedenken waarom het belangrijk is om onze eigen intuïtie niet klakkeloos te vertrouwen. Dijksterhuis (2009) benoemt als eerste dat ingrijpende gebeurtenissen, die dermate emotioneel beladen zijn, de mens dusdanig kan beïnvloeden, waardoor de intuïtie geen ruimte meer heeft voor een zuiver oordeel. Als tweede noemt Dijksterhuis het niet kloppen van je leergeschiedenis. Met leergeschiedenis worden oude ervaringen aangeduid die ervoor zorgen dat nieuwe ervaringen op soortgelijke wijze worden beoordeeld terwijl de gebeurtenissen niet met elkaar te vergelijken zijn. Intuïtie kan zijn werk goed doen wanneer er voldoende tijd alleen wordt doorgebracht. Bezinning zorgt voor onbewust strategisch nadenken. Wanneer er rust in een situatie aanwezig is kan de intuïtie aan het werk om het juiste advies te geven. Reflectieve pauzes zijn hierbij belangrijke momenten.

33

1.5.6. Conclusie paragraaf 1.5 In de jeugdhulp zijn er regels, procedures en richtlijnen die aangeven hoe de praktijk moet worden uitgevoerd maar van belang is dat de professional zijn individuele oordeel blijft gebruiken. Dit, omdat de richtlijnen niet altijd op elkaar aansluiten en de professional daarmee wordt aangewezen op praktijkvaardigheden en zij daarop ook moeten durven vertrouwen. Methoden zijn essentieel om als professional te kunnen werken. Tegelijkertijd is de intuïtie, onder andere, opgebouwd door ervaringskennis, essentieel om in complexe situaties te durven handelen. Het verantwoordelijk inzetten van intuïtie vraagt om professionaliteit. Dat er achter de schermen allerlei processen werkzaam zijn die complex zijn te doorgronden, maakt de mens dus kwetsbaar voor manipulatie en is het vanzelfsprekend van invloed op de geloofwaardigheid van het gebruik van intuïtie als instrument. Omdat het in de wetenschap vooralsnog niet bekend is welke stappen het onbewuste denken maakt, móet de oplossing dus altijd naast de bewuste redenering gelegd worden. De ijking met de bewuste redenering is daarom een cruciale stap voor professioneel handelen. Desondanks spelen deze onderbewuste processen, beïnvloedbaar of niet, een belangrijke rol in het keuzegedrag van mensen. Cruciaal om professioneel te kunnen handelen is bewustwording en acceptatie van de rol van het onderbewustzijn. Essentiële onderdelen in de ijking van het onderbewuste naar bewuste redenering is het hebben van een reflectief vermogen en zelfkennis. Deze tools zorgen voor een helikopterview die nodig is om de afwegingen en uitkomsten te toetsen. Deze onderbouwing zorgt daarmee voor meer betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van het eindoordeel. Dit maakt het zinvol om in de volgende paragraaf aandacht te besteden aan de rol en het nut van ethiek, ervaringskennis en reflectie, op het professioneel handelen.

34

1.6. Literatuurstudie naar professionalisering Om de centrale vraagstelling te kunnen beantwoorden is het ook van belang om te weten welke factoren essentieel worden geacht om professioneel en verantwoord te kunnen handelen. Om de inzet van zorg te kunnen verantwoorden is professioneel handelen vereist. Zonder deze informatie is het praktijkvraagstuk niet te rechtvaardigen en is het nut en de bruikbaarheid niet verdedigbaar. In deze paragrafen komen thema’s aanbod die beduidend van invloed zijn op het professioneel handelen. Binnen de thema’s wordt beschreven welke invloed zij hebben op professionals en op welke manier zij bijdragen aan professioneel handelen. Middels literatuuronderzoek zijn er antwoorden gezocht op de volgende vragen:

1. Hoe wordt professioneel handelen bereikt? 2. Wat is de functie van normatief, ethisch, reflectief handelen op professionaliteit en welke

invloed heeft ervaringskennis hierop? 3. Wat zijn de ondersteunde en belemmerende factoren van bovengenoemde benaderingen op

professioneel handelen?

1.6.1. Normatieve professionaliteit ‘Normatieve professionaliteit veronderstelt dat mensen geacht worden verantwoordelijkheid te dragen voor de taken waarvan ze verwacht worden die uit te voeren ’(Bresselaar, 2009, p.362). Sinds de jaren 90 is de vraag naar wetenschappelijke onderbouwing van de effectiviteit van interventies in de jeugdzorg belangrijker geworden. De effectiviteit van de professional is hierdoor naar de achtergrond verplaatst. De bredere opvatting van evidenced based werken erkent de complexiteit van het wetenschappelijk onderzoek naar het menselijk functioneren. Er bestaat niet zoiets als absolute wetenschappelijke kennis die op elk sociaal probleem een perfect antwoord weet te formuleren (Hermans, 2007). Boendemaker (2011) geeft aan dat bij evidence-based werken een aantal factoren bepalend zijn voor succes. Zij zegt dat zonder een goede implementatie er geen sprake is van effectieve interventies en dat zonder goede professionals is implementatie niet mogelijk is. Zonder kennis over effectieve interventies en evidence-based werken zal ook een heringericht jeugd- zorgstelsel onvoldoende effectief kunnen functioneren. Feitelijk hangt voor Boendemaker dus alles met elkaar samen en is een integrale kijk hierop essentieel. Feitenkennis wordt belangrijk geacht in de jeugdhulpverlening. Gesignaleerde zorgen dienen gestaafd te worden. Het rechtssysteem in Nederland werkt ook met feiten en omstandigheden. Van de rechter wordt geacht dat hij de feiten vaststelt. Een feit refereert aan de werkelijkheid maar ieder mens interpreteert deze werkelijkheid anders en zonder wetten hierin is een land niet stuurbaar. De mens mag zich alleen wel vaker afvragen in hoeverre deze feiten niet bloot staan aan subjectieve beoordelingen. Wat in de rechtswetenschap als ‘feit’ wordt aangeduid, is dan ook niet meer dan een interpretatie van ‘wat werkelijk is’. De feitenvaststelling kan daarmee niet los gezien worden van de interpreterende en ordende activiteit van de mens. De door ons waargenomen feiten worden vervolgens ingepast in een verhaal en tot een samenhangend geheel gemaakt. Wat de mens ziet, hangt af van zijn ervaring en positie (Gommer, 2014, p. 3). Gommer (2014) is een onafhankelijk rechtswetenschapper en deed soortgelijk onderzoek naar de manieren van beslissen bij rechters. Hij concludeerde dat feiten geïnterpreteerd moeten worden, door in dit geval een rechter, die net zo goed blootgesteld wordt aan de invloed van onbewuste subjectieve factoren. Vooral bij complexe zaken is een rechter meer aangewezen op zijn onbewuste denkproces. Deze uitkomst dient dan naast de maatschappelijke waarden te worden gelegd, waarna

35

een rationeel proces het overneemt om nog eenmaal het oordeel door te nemen. Deze manier van beslissen is belangrijk omdat het valkuilen voorkomt en zorgt voor motivering van de beslissing. De reden waarom rechters vaak weinig kritiek krijgen op beslissingen wordt voor een deel gerelateerd aan de ingewikkelde en wollige manier van het opstellen van vonnissen. De lezer heeft daardoor de neiging alleen de beslissing te lezen en zich daarbij neer te leggen. Externe controle om daarmee een kritische houding te waarborgen is van belang. (Gommer, 2014) Voor rechters en social workers kan standaardisering dus ondersteunend werken maar dan wel voor een grote groep cliënten met lichte problematiek. Ingewikkelde casussen met complexe problemen vragen om een andere houding en aanpak. Je zou ervan mogen uitgaan dat zaken die in de jeugdzorg belanden complex en problematisch van aard zijn. Deze zaken vragen een andere type werker die mogelijk niet altijd te vinden is. Baart zegt in januari 2016 tijdens een interview met het blad Zorg + Welzijn dat regels professionals belemmeren te zien wat je eigenlijk moet doen. Tegelijkertijd zijn de regels ook nodig om cliënten te beschermen tegen de grillen van de professional want onoverzichtelijkheden en vrijheden moeten ingedamd worden omdat dit maakt dat we slagen een samenleving in de hand te houden (Baart, 2016). Daarnaast is een normatief kader van belang omdat, als bijvoorbeeld praktische wijsheid wordt toegepast bij anderen, men het risico loopt zijn eigen deugden te projecteren op de ander (Bresselaar, 2009). Dit maakt het ingewikkeld een goede balans te creëren tussen enerzijds controle en vrijheid te bieden aan professionals en anderzijds tegelijkertijd de verantwoordelijkheid te voelen voor de zorg aan kinderen. Om dit normatief gezien zo goed mogelijk te doen zou de bestaansethiek kunnen helpen. De bestaansethiek komt in paragraaf 1.6.1 aan bod. Interessant is de discussie in hoeverre we de inzet van normatieve professionaliteit moeten waarderen in relatie tot het maken van betere beslissingen. De hedendaagse professional heeft zich nu eenmaal te verantwoorden en zonder aantoonbaar bewijs is de verdenking op onprofessioneel of onverantwoord gedrag al snel gemaakt. Tiemeijer (2009) toont in zijn onderzoek aan dat een teveel aan keuzes mensen horendol maakt en veronderstelt dat mensen het wellicht misschien best prettig vinden als de overheid bepaalde keuzes voorsorteert. De filosoof en socioloog Tocqueville zei in de 18e eeuw al dat vrijheid en gelijkheid op gespannen voet staan met elkaar. Een te grote vrijheid gaat ten koste van de gelijkheid en andersom geldt dit ook. De mens wordt dus gedreven door tegenstrijdige belangen, namelijk, het gevoel vrij te willen zijn maar toch ook de behoefte voelen om geleid te worden. Dit betekent dat het kaderen van de aantallen keuzes door middel van regels van belang is om mensen niet horendol te maken. Het toepassen van deze werkwijze zal leiden tot betere kwaliteit. Stichting Kwaliteitsregister Jeugd, kortweg SKJ, tracht professionals te ondersteunen bij het bieden van kwaliteit en heeft hiervoor een beroepscode opgesteld. De nieuwe beroepscode van de jeugdzorg is in maart 2013 opgesteld en tot stand gekomen door middel van verschillende beroepsverenigingen. In het kader van de professionalisering is een onafhankelijke stichting opgericht ten behoeve van jeugdzorgwerkers, kinder- en jeugdpsychologen en orthopedagogen. Het SKJ beheert het kwaliteitsregister en is in november 2014 erkend. Het SKJ beweert dat inschrijving leidt tot vakmanschap alsmede dat een beroepscode leidt tot betere kwaliteit van professionals. In de Jeugdwet wordt beroepsregistratie geïntroduceerd als een middel om vakbekwaamheid aan te tonen. Cliënten zijn er daardoor van verzekerd dat ze geholpen worden door vakbekwame én geregistreerde professionals. De verantwoorde hulp is van goed niveau, die in ieder geval veilig, doeltreffend, doelmatig en cliëntgericht wordt verleend. Bovendien is de hulp afgestemd op de reële behoefte van de jeugdige en/of ouder. Het doel van een beroepscode is het garanderen van de kwaliteit van de beroepsuitoefening. Een beroepscode wordt opgesteld door een beroepsvereniging en benoemt de normen voor het handelen. Deze normen leiden tot 'goede zorg' met een hoge kwaliteit. De vraag is echter of het

36

uiteindelijk ook leidt tot verbetering van de praktijk. Het gaat ook voorbij aan de vraag of de cliënt baat heeft bij hoog opgeleide professionals (SKJ, 2016).

1.6.2. De rol van ethiek Om professioneel te kunnen handelen spelen de volgende begrippen een rol: Efficiëntie: dit betekent dat met zo weinig mogelijk middelen aan doelstellingen werken. Effectief: dit betekent dat de doelstellingen worden behaald. Ethiek: dit betekent dat goed werk wordt geleverd. Dit gaat soms ten koste van efficiëntie of effectiviteit. Ethische argumenten worden aangevoerd om iets wel of niet te doen. Professionals uit het sociale domein hebben vanuit het sociale gedachtengoed vaak bewust voor een maatschappelijk beroep gekozen om mensen te helpen of iets bij te dragen aan de maatschappij. Deze overtuiging maakt het belang des te groter het beste te willen doen voor cliënten waarmee gewerkt wordt. In het sociale domein moeten jeugdwerkers hun handelen verantwoorden middels gestandaardiseerde instrumenten. Hierdoor bestaat er een spanningsveld voor de professional om, enerzijds, om aan te sluiten bij de leefwereld van cliënten en anderzijds, de verwachtingen vanuit de systeemwereld. Hoijtink (2006) noemt dit het soepel kunnen bewegen tussen vraaggericht werken en moraliseren. Probleemloos gaat dit soepel bewegen niet. Hoijtink stelt dat professionals hierin niet uniform handelen en dat zij met name bij complexe doelgroepen worden gedreven door hun eigen intuïtie, waarden en normen en ervaringen. Een goede relatie is essentieel om te kunnen moraliseren en als dit te luid gebeurt, schaadt dit de relatie. Bij al deze spanningsvelden en meervoudige complexe problematiek bieden de standaardoplossingen geen uitweg. Voorbeelden van ethische dilemma’s zijn, onder meer:

- Hoe zorgt een professional voor een juiste balans tussen privé en werk? - Hoe zorgt een professional voor een balans tussen over-verantwoordelijkheid en

nalatigheid? - Kiezen tussen de eigen-kracht van cliënten versus alles overnemen? - Kiezen tussen het recht doen aan jezelf en recht doen aan anderen? - Kiezen tussen eigen (groeps) belang en algemeen belang? - Hoe verliest de professional het belang van het kind niet uit het oog en hij/zij tegelijkertijd

een goede samenwerking met ouders aan moet gaan in een context die politiek gestuurd wordt en beladen is?

Om de professionals in het werk te ondersteunen en te sturen zijn er een drietal invalshoeken te noemen die bijdragen aan het verbeteren of oplossen van dilemma’s en/of vragen in het werkveld. Allereerst de theorie. Theorie draagt bij aan benodigde kennis waardoor we weten hoe dingen werken en wat iets betekent. Van daaruit zijn instrumenten, regels, procedures en richtlijnen bedacht die de professional vereenvoudigen het werk uit te voeren. Deze instrumenten zijn gestandaardiseerd, weinig flexibel en dat kan leiden tot stagnatie of problemen in complexe zaken. Wanneer er meervoudige problematiek speelt is creatief handelen vereist. Er geen tijd voor een stappenplan en improvisatie van de professional is nodig ad hoc te kunnen handelen. In deze fase wordt er een beroep gedaan op de praktijkvaardigheden en (persoonlijke) kwaliteiten van de professional Het gebruik maken dergelijke competenties of vaardigheden vraagt een andere mentaliteit ofwel een ‘out of the box’ gedachte voor de oplossing van het probleem. Deze manier van handelen is vaak minder goed te verantwoorden en als derde optie kan deugdethiek worden ingezet. Dit draagt bij aan weloverwogen keuzes en beslissingen en zorgt ervoor dat cliënten niet de dupe worden van de impulsen of grillen van de professional, Deugd wordt ook wel karaktertrek genoemd en wanneer deze eigenschap aanwezig is bij de professional kan het helpen te excelleren in de praktijk. Volgens filosoof Aristoteles is phronesis

37

ofwel praktische wijsheid of morele verstandigheid de belangrijkste deugd omdat het helpt om een goede afweging te maken tussen gevoel en verstand. ‘Praktische wijsheid is een intellectuele deugd die iemand in staat stelt te beoordelen wat in een concrete situatie goed voor hem is in het perspectief van een geslaagd leven en vanuit een vrije positie ten aanzien van zijn lust- en onlustgevoelens’ (Bresselaar, 2009, p. 294). Praktische wijsheid kent de volgende twee uitersten in de eigenschappen: • tussen impulsief en berekenend handelen en • tussen doener en denker. Praktische wijsheid stelt de vraag: ‘wat is het juiste in deze situatie om te doen en wat staat ons te doen?’ Binnen de uitersten kan de redelijkheid worden bepaald ten aanzien van het handelen en stelt het de professional in staat te bepalen om een juiste afweging te maken in de situatie waardoor er weloverwogen een beslissing kan worden gemaakt. Deze afweging zorgt voor verantwoord handelen gezien er aan de bestaansethiek van de professional een persoonlijk aspect zit. Het eigen leven van de professional en de opgedane kennis en ervaring in zijn of haar levensloop is van invloed op de beeld- en oordeelsvorming (Bresselaar, 2009). Het leven van de professional, de persoonlijke bestaansethiek, vormt je als mens dusdanig en is van invloed op de interpretatie van waarden en normen van de ander of van de doelgroep. Deze manier van handelen zorgt ervoor niet te snel te oordelen of te beslissen en daarvoor is verbreding van eigen ervaringen van belang. Hoe meer er sprake is van eigen ervaring, hoe beter de professional in staat is om aan te sluiten bij de cliënt. Moraliseren brengt risico’s met zich mee ten aanzien van de samenwerking met cliënten. Te snel of te luid oordelen, schaadt de relatie. Een goede relatie is dus essentieel om te kunnen moraliseren. Als dit te snel of te oordelend gebeurt, schaadt dit ook de relatie. En gewoon zeggen dat iets niet deugt, zal in de meeste gevallen niet werken (Hoijtink, 2006). Een weloverwogen beslissing kan beter worden uitgelegd en draagt bij aan het creëren van inzicht en acceptatie van de eigen problematiek en vergroot de leerbaarheid. Bij ingewikkelde dilemma’s of conflicten kan de deugdethiek helpen te reflecteren op zichzelf, op zijn of haar professie en kan het aandacht schenken aan bestaans-ethische elementen die meespelen. Complexe zaken of meervoudige problematiek bij cliënten vraagt vaak om bemiddeling tussen de verschillende niveaus. Standaard beleid zorg bij deze groepen voor stagnatie in de uitvoering van de praktijk. De professional dient op te treden als intermediair en vervult een positie tussen deze verschillende werelden. Hier ligt tevens een spanningsveld omdat de professional tussen die verschillende niveaus moet bewegen en hierdoor snel in conflict kan komen vanwege het spelen van verschillende belangen. De kunst is dan om te kunnen bemiddelen tussen deze twee werelden. Habermas geeft daarbij aan dat het belangrijk is minder strategisch maar juist meer communicatief te handelen. Conflicten kunnen namelijk voorkomen worden door het bereiken van consensus. Consensus wordt bereikt wanneer waarheid, juistheid en oprechtheid in balans zijn. Als er communicatief wordt gehandeld en er overeenstemming wordt bereikt in een situatie waarbij geld en macht spelen geen rol innemen, dan is er plaats voor zingeving. Zingeving is een essentieel onderdeel in het werk van professionals in de hulpverlening. De professional dient zingeving te geven aan de leefwereld van de cliënt. Dit laatste betreft één van de successen die voor ons werk zijn behaald door het toepassen van de communicatietheorie van Habermas. Het toont de urgentie aan om vaardigheden te ontwikkelen die de professional in staat stelt om te gaan met dilemma’s en bestaans-ethische vragen in het werkveld. Het vermogen tot zelfreflectie op zichzelf en op het beroep is noodzakelijk om te groeien in de ontwikkeling van deze vaardigheden. Een competente sociale professional leidt tot betere zorg aan de jeugd. Naar aanleiding van de gebruikte literatuur zou gesteld kunnen worden dat de aanwezigheid van dergelijke vaardigheden, zoals praktische wijsheid, een vereiste zou moeten zijn wanneer er gewerkt wordt met complexe en meervoudige problematiek of crisishulpverlening (Bresselaar, 2009).

38

‘Wij handelen niet goed omdat wij deugd bezitten of excellent zijn, maar wij

hebben juist die eigenschappen omdat we goed gehandeld hebben’

(Quote: Aristoteles).

1.6.3. De rol van reflectie Om te kunnen reflecteren is een lerend team belangrijk. Het PIT is een lerend team dat continu bezig is haar werkwijze te verbeteren. Professionalisering is een continu en dynamisch proces waarin het verbeteren van de kwaliteit van de eigen dienstverlening aan cliënten centraal staat. ‘Een lerende organisatie kenmerkt zich door bepaalde eigenschappen. De professional moet beschikken over discretionaire handelingsruimte en mogelijkheden voor informeel contact, er is gelegenheid voor intercollegiaal overleg en intervisie en professionals zijn nauw betrokken bij de beleidsontwikkeling van de organisatie’ (Kwakman & Schilder, 2005, p. 22). Het PIT-team opereert niet in wijkteams maar is een zelfstandig team binnen de afdeling Onderwijs, Jeugd en Zorg, zijnde de vroegere Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling. Binnen het PIT-team wordt een bottom-up werkwijze gehanteerd. Er zijn verschillende werkgroepen waarin PIT-werkers samen met de gedragsdeskundigen en projectleider de werkwijze verder ontwikkelen. Voorstellen van innovaties worden teambreed besproken en er is ruimte voor eigen initiatief en experimentele ruimte. Dit lokt reflectie uit bij de werkers, zorgt voor samenwerking en gedeelde visie en biedt voldoende taakvariatie uit. Er zijn een aantal overlegmomenten per maand waarop ideeën worden uitgewisseld met alle leden van het PIT. Dit leerproces vindt plaats binnen de Community of Practice; dit verwijst naar alle deelnemers aan een activiteits-systeem die hetzelfde object delen. ‘Het activiteits-systeem komt voort uit Engeström’s activiteitstheorie en bestaat uit ‘een veelstemmige gemeenschap met verschillende gezichtspunten, belangen en tradities’(Miedema & Stam, 2010, p. 38). Met object wordt het doel van het handelen van het activiteits-systeem bedoeld. Community of practice creëert een samenwerking en zorgt voor expertise uitwisseling om zodoende de beste interventies te kiezen. Kenmerkend aan het PIT is de ‘hands on’ mentaliteit, de bereidheid om te experimenteren en ‘out of the box’ te denken Er wordt, onder andere, informeel geleerd omdat het PIT gebruik maakt van flexplekken. De PIT-medewerkers op dezelfde afdeling zitten door elkaar. Hierdoor wordt roulatie in de communicatie en samenwerking tussen de medewerkers gestimuleerd. Schön (1983) spreekt van een reflectieve professional wanneer er oprecht contact wordt gemaakt met de cliënt door aan te sluiten bij de gevoelens en gedachten van de cliënt. De professional stelt zich hierbij niet alwetend op maar accepteert dat hij niet de enige is met kennis en vraagt zich af wat de ander ervan zou vinden. Door ervaring en interactie met anderen ontstaat er reflectie en impliciete kennis die Schön ‘reflectie in actie’ noemt. Bekwame professionals weten onbewust hoe zij moeten handelen en weten vaak meer dan wat ze kunnen zeggen. Schön beweert dat in de actie de mogelijkheid aanwezig is om erachter te komen wat en hoe deze denkprocessen werken. Hierdoor weten we ook wat maakt dat we op een bepaalde manier handelen en dit handelen dus te verifiëren is. Met andere woorden, Schön definieert een reflectieve praktijk als een praktijk waarin professionals zich bewust worden van hun impliciete kennis en zij leren van hun ervaringen door na te denken wanneer de actie plaatsvindt. Daarna is de situatie te herzien, te analyseren en te evalueren. (Schön, 1983)

“De creativiteit van de professional bestaat volgens Schön vooral in het

fingerspitzengefühl (Bresselaar, 2009, p. 15)”.

39

Om te durven handelen op basis van impliciete ingevingen is het aannemelijk dat sociale professionals niet te aarzelend of onzeker moeten zijn over hun handelen. Daarvoor is het van belang dat de sociale professional goed voor zichzelf zorgt en goed in zijn vel zit omdat dit van invloed is op het handelen en de besluitvorming (Bresselaar, 2009). Andries Baart bevestigde tijdens een interview met het blad Zorg + Welzijn (2016) dat een te grote behoefte aan gehoorzaamheid leidt tot contraproductiviteit. Een bepaald type werker is dus vereist, vooral bij complexe zaken omdat die door de veelzijdigheid aan problemen vaak bloot staan aan onstandvastige, veranderlijke of crisisachtige levensomstandigheden. Om te kunnen werken met complexe cases is een bepaalde persoonlijkheid dus van belang naast de nodige ervaring en reflectievaardigheden welke zorgen voor de aanwezige impliciete kennis die de werker in staat stelt snel te kunnen handelen. Tevens is de vraag van belang wat de hulpverlening voor de cliënt heeft opgeleverd. Hierbij hoort de vraag te worden gesteld wat de cliënt heeft geleerd. Tijdens het hoorcollege van dhr. De Vries in november 2015 werden drie vragen benoemd die essentieel zijn om aan de cliënt te stellen wanneer een traject wordt afgesloten. Het betroffen de volgende vragen:

Helpt het? Wat helpt en hoe helpt het? Wat kan er nog meer helpen/ wat kan jou beter helpen?

Om erachter te komen of een traject effect heeft gehad, is volgens De Vries vooral de laatste vraag het meest effectief omdat het om reflectie vraagt bij de cliënt en het uitleg geeft over hoe de oordeelsvorming op het hulpverleningstraject bij de cliënt tot stand is gekomen.

1.6.4. De rol van ervaringsleren Het belang van het opdoen van ervaring is in een eerder stadium al benoemd. Van der Laan beweert dat intuïtie zich vormt op basis van patroonherkenning wat, onder andere, tot stand komt door ervaringsleren. De mate van ervaring is van invloed op de oordeels-en besluitvorming en daarmee een belangrijke factor. Het begrip intuïtie wordt dikwijls als een niet te operationaliseren begrip beschouwd waardoor het ingewikkeld is om te implementeren. Het observeren van beslisgedrag van mensen zou leiden tot identificering van de ware ‘experts’ (Van der Laan, 2004). Van der Laan gebruikt het onderzoek dat De Groot in de jaren veertig deed naar het verschil tussen beginnende en gevorderde schakers. Dit onderzoek heeft laten zien dat ervaring een belangrijke rol speelt bij de vaardigheden van grootmeesters. Op basis van ervaring weten grootmeesters associaties en connecties uit hun geheugen te halen waarin een verbinding wordt gelegd tussen eigenschappen van schaakinstellingen en mogelijke zetten en strategieën. Schaakexperts waren in staat alle eigenschappen van een bepaalde stelling als geheel te zien. Volgens De Groot is dit meesterschap ook toepasbaar op andere beroepen zoals het sociaal agogisch werk. Meesterschap is in dit verband een ander woord voor competenties. De expertise van sociaal werkers wordt in belangrijke mate verkregen door ‘te leren van gevallen’. Case-based learning uit zich hedendaags in kwaliteitsinstrumenten als supervisie, intervisie en in de training van werkers (Van der Laan, 2008). Professionals kunnen hun expertise verder ontwikkelen door ervaringen op te doen. Ervaringsleren zorgt voor kennis en is van belang om als expert vaardigheden aan te leren en verder te groeien. De term ervaring slaat op het leerproces wat werkers doormaken na de evaluatie van een groot aantal casussen. In de sociale sector moeten voortdurend inschattingen worden gemaakt waarbij de antwoorden niet altijd kant-en-klaar liggen. Experts hebben hun intuïtie nodig om situaties te kunnen inschatten, met name, omdat kans-inschattingen noodzakelijkerwijs een weerslag geven van de regelmatigheden uit het verleden, de opgebouwde ervaringskennis en patroonherkenning. Maar

40

helaas, de toekomst is fundamenteel onzeker, dus men kan zich afvragen of dit op langere termijn een betrouwbaar kompas is voor het maken van betere beslissingen (Groot, de 1997).

1.6.5. Conclusie paragraaf 1.6 Om de professionals in het werk te ondersteunen en te sturen zijn er een drietal invalshoeken te noemen die bijdragen aan professionalisering van het werkveld. De eerste invalshoek komt naar voren uit (wetenschappelijke) onderzoek en theorieën. Onderzoek en theorie zorgen voor kennis om methoden en instrumenten te kunnen ontwikkelen. Als tweede invalshoek zorgen instrumenten voor standaardisering en daarmee voor vereenvoudiging van het werk in de praktijk. Theorie en instrumenten zijn dus nodig voor een analytische afweging. De derde invalshoek is de inzet van de deugdethiek, zoals, praktische wijsheid. Er wordt een beroep gedaan op de praktijkvaardigheden en persoonlijke kwaliteiten van de professional, iets wat wenselijk is bij complexe en meervoudige zaken of crisissituaties. Onze taal lijkt de grootse barrière omdat onbewuste ingevingen moeilijk kunnen worden verwoord waardoor vertrouwen in de objectiviteit ervan ontbreekt. De deugdethiek biedt hulp bij het vinden van een balans tussen doen wat het juiste is en doen wat moet in een bepaalde situatie. Door de redelijkheid te bepalen, wordt een beslissing weloverwogen en op onderbouwde wijze gemaakt. De professional is beter in staat de beslissing verantwoord uit te leggen door te reflecteren op zichzelf, op zijn of haar professie. Om de derde invalshoek te gebruiken dient de professional de zienswijze één en twee los te laten zodat er ruimte komt om aandacht te kunnen geven aan onderbewuste processen en eerdere opgedane ervaringen. Theorieën en richtlijnen hebben een belemmerende werking op het vrije ‘out of the box’ denken. Bij het gebruik van onderbewuste ingevingen in de oordeels- en besluitvorming zijn een aantal elementen van belang om professioneel te blijven handelen. Voor het maken van goede inschattingen en beslissingen in complexe situaties is ervaringskennis van belang. Tevens zijn reflectievaardigheden noodzakelijk, alsmede, normatieve professionalisering, de organisatiestructuur oftewel de werkomgeving, het type werker en de deugdethiek. Als laatste is het van belang te evalueren over wat de hulpverlening voor de cliënt heeft opgeleverd.

41

2. Methodologische verantwoording In dit hoofdstuk komt de theoretische onderbouwing van dit onderzoek aan bod. Transparantie over het onderzoeksontwerp is nodig om de uitkomsten van het onderzoek te verantwoorden. In de volgende paragraven wordt beschreven welke onderzoeksmethoden en dataverzamelingstechnieken zijn gebruikt en wordt uitgelegd welke kwaliteitscriteria zijn gehanteerd.

2.1 Regulatieve cyclus Binnen praktijkonderzoek staat verandering en verbetering centraal. Voor een goede uitvoering biedt de regulatieve cyclus, die door Van Strien (1984) is ontwikkeld, houvast. De regulatieve cyclus vertrekt vanuit het handelen van de professional en fungeert als fundamenteel onderdeel voor praktijk denken bij empirisch onderzoek. Het stelt de onderzoeker in staat empirische resultaten te kunnen inbedden in de praktijk. De stappen van de regulatieve cyclus zijn:

- probleemstelling, - diagnose, - plan, - ingreep en - evaluatie.

Met deze onderzoeksmethode kan inzichtelijk worden gemaakt in welke fase het onderzoek zich bevindt. Het vaststellen van de fase helpt bij het opstellen van een stappenplan en bij het adequaat handelen tijdens het uitvoeren van het praktijkonderzoek. (De Lange et al, 2010)

De regulatieve cyclus (Boeije et al, 2005).

Het onderzoeken van de rol en invloed van intuïtie op oordeels- en besluitvorming heeft een

explorerend en interactief karakter. Het laveert voortdurend tussen theorie en praktijk.

Dit type onderzoek bevindt zich in de regulatieve cyclus in fase D; tussen uitvoering en evaluatie. Het project PIT bestaat nu bijna vijf jaar. Ofschoon de aanpak in de praktijk al jaren wordt uitgevoerd,

42

blijft verdere ontwikkeling van belang. Het PIT is nog niet geïntegreerd in de nieuwe werkwijze van het sociale domein van de gemeente Amsterdam. Het betreft een los project en wordt afzonderlijk gefinancierd. De wethouder van Onderwijs, Jeugd en Zorg heeft het PIT de opdracht gegeven om in 2016 verschillende mogelijkheden te onderzoeken om te komen tot een advies waarin de wijze van voortbestaan wordt onderbouwd en welke toekomstige positie zij willen/kunnen innemen in het hervormde sociale domein. In dit onderzoek is gezocht naar factoren die professionals ondersteunen bij het maken van ingewikkelde beslissingen. De uitkomsten van het onderzoek kunnen een bijdrage leveren om de praktijk verder te professionaliseren en kunnen tevens worden gebruikt voor positionering binnen het sociale domein.

2.2 Onderzoeksstrategie Het stappenplan van de regulatieve cyclus is gebruikt om de onderzoeksstrategie te bepalen. De eerste fase betrof het onderkennen van de probleemstelling, daarna volgde de diagnosefase, het plan, de ingreep en de evaluatiefase. Als eerste werd, middels literatuur, de urgentie van de probleemstelling onderbouwd. De onderbouwing van de urgentie was behulpzaam bij het maken van een voorlopige diagnose van het probleem c.q. het stellen van het praktijkvraagstuk. Vervolgens is in het sociale domein gezocht naar de huidige regelgeving rondom beslissingen. Deze uitkomsten hebben geleid tot het besluit om risicotaxatie- en veiligheidslijsten te analyseren omdat deze in de jeugdzorg onderdeel zijn van de besluitvorming. De kennis uit de literatuur en de beoordeling van de risicotaxatie- en veiligheidslijsten heeft de onderzoeker in staat gesteld het praktijkonderzoek verder vorm te geven en uit te voeren. Voor de uitvoering van fase drie van het stappenplan ‘het plan’ zijn aan de hand van een deugdelijke vragenlijst diepte-interviews afgenomen. Na uitvoering van fase drie was het wenselijk om fase twee ‘de diagnosefase‘ opnieuw te verrichten voor het wederom toetsen van de uitkomsten van het praktijkonderzoek en de nieuwste inzichten met de resultaten uit de literatuur. Dit heeft geleid tot toevoeging van paragraaf 1.6 waarin wordt gerateerd over thema’s die een rol spelen op intuïtieve processen. Tot slot is de focusgroep ingepland waarin alle bevindingen zijn besproken en waarbij gezamenlijk conclusies en aanbevelingen zijn geformuleerd. Na afronding van fase drie bestond in fase vier ‘de ingreep en de evaluatiefase‘ de mogelijkheid om alle onderzoeksmethoden met elkaar te vergelijken en zijn de eindconclusies van dit onderzoek geschreven.

2.3 Onderzoeksmethoden In deze paragraaf worden een drietal onderzoeksstrategieën beschreven die van belang zijn om het praktijkvraagstuk te beantwoorden. Een onderzoeksstrategie is een bundeling van onderzoeksmethoden waarmee de link wordt gelegd tussen het theoretisch kader, de methoden van dataverzameling en de analyse van de data (De Lange et all., 2012).

2.3.1. Literatuurstudie

Het literatuuronderzoek kent in dit onderzoek twee fasen. De eerste fase is een verkennende fase waarbij belangrijke begrippen rondom het vraagstuk worden gebruikt om literatuur te zoeken. De centrale en geattendeerde begrippen geven de mogelijkheid om de onderzoeksvragen scherp te formuleren. Dit is noodzakelijk zodat de vraagstelling zijn sturende rol kan vervullen. (Verschuren, 2009) In de eerste fase wordt ook bruikbare kennis opgezocht om de urgentie van het praktijkvraagstuk te onderbouwen. Een stevig theoretisch raamwerk draagt bij aan de legtimering van het gekozen onderwerp (De Lange et all., 2011). De gebruikte kernbegrippen zijn terug te vinden in bijlage 1.

43

De tweede fase van literatuur onderzoek vindt plaats na afronding van het empirisch onderzoek. Met de resultaten en inzichten uit de afgenomen interviews kan nieuwe theorie worden gezocht. Vergelijking van theorie met praktijk, en visa versa, zorgt voor een gefundeerde onderbouwing van het vraagstuk. Bovendien is het gebruik van literatuur essentieel om triangulatie toe te passen. In eerste instantie zijn de volgende deelvragen geformuleerd. Met de beantwoording van deze vragen is hoofdstuk 1 van het onderzoek opgesteld. De deelvragen zijn:

Hoe ziet het huidige beleid in de jeugdhulp eruit? Hoe maken mensen überhaupt keuzes en beslissingen? Wat werkt om betere inschattingen en beslissingen te maken in de jeugdhulp? Welke werking heeft het onderbewustzijn en het raadplegen van intuïtie op beslissingen. Hoe wordt professioneel handelen bereikt? Wat is de functie van normatief, ethisch, reflectief handelen op professionaliteit en

welke invloed heeft ervaringskennis hierop? Wat zijn de ondersteunde en belemmerende factoren van bovengenoemde

benaderingen op professioneel handelen?

2.3.2. De analyse van risicotaxatie-en veiligheidslijsten

In de jeugdzorg moeten inschattingen van veiligheidssituaties worden verantwoord met instrumenten. Hiervoor worden, onder andere, risicotaxatie- en veiligheidslijsten gebruikt. Er worden vier verschillende soorten instrumenten die binnen de jeugdzorg worden gehanteerd met elkaar vergeleken. Het doel is om overeenkomsten en verschillen van de lijsten te signaleren. De uitkomsten geven input voor de diepte-interviews en worden als onderdeel gebruikt om de conclusies en aanbevelingen gestaafd te formuleren. De volgende drie deelvragen moeten antwoord geven op de bevindingen:

Wat zijn de algemene thema’s in de risico- en veiligheidslijsten? Zijn er verschillen in de indicatoren? Is er ruimte voor intuïtieve waarneming en op welke manier?

2.3.3. Semi-gestructureerde interviews

Binnen het praktijkgerichte onderzoek zijn interviews een veel gebruikte onderzoeksmethode. Interviews zorgen ervoor dat de onderzoeker data kan verzamelen door gesprekken te voeren over specifieke onderwerpen, zoals ervaringen, persoonlijke gebeurtenissen, gevoelens en houdingen. De rol van intuïtie in de besluitvorming is een complex thema. Het vergt aandacht en tijd om hierin inzichten te verkrijgen; de diepte-interviews zijn hier uitermate voor geschikt. Deze onderzoeksstrategie sluit goed aan bij het boven tafel krijgen van persoonlijke interpretaties en opvattingen van de PIT-werkers. Het nadeel van de strategie is dat sociaal wenselijke antwoorden of vooroordelen de onderzoeksgegevens gemakkelijk kunnen bevuilen en dat standaardisatie lastig is te realiseren (Lange et all., 2011). Het realiseren van standaardisatie is geen doel op zich. Binnen dit onderzoek is de onderzoeker namelijk op zoek naar de individuele manier van werken van de respondent; de professional staat hierbij centraal en daarin is geen sprake van goed of slecht. Er is wel gekozen om semi-gestructureerde intervieuws af te nemen. De vragenlijst is opgedeeld in vier delen met vragen die gekoppeld zijn aan de deelvragen. De vragenlijst zorgt voor sturing tijdens het gesprek, wat nodig is voor de beantwoording van het praktijkvraagstuk. Tegelijkertijd is er voldoende tijd en ruimte om stil te staan bij complexe thema’s of om aan te sluiten bij de verhalen en ervaringen van de geïnterviewde(n). Er worden negen diepte-interviews afgenomen. Het literatuuronderzoek en de analyse van de risicotaxatie en veiligheidsinstrumenten heeft bijgedragen aan het opstellen van de juiste vragen. De vragenlijst is opgenomen in bijlage 2.

44

De interviews hebben tot doel een antwoord te geven op de volgende deelvragen:

Welk beeld en welke betekenis hebben PIT-werkers bij het woord intuïtie? Welke geruststellende en alarmerende intuïtieve gevoelens en signalen worden

waargenomen in opvoedsituaties?

Welke factoren zijn van invloed op de waarneming en oordeelsvorming van intuïtieve

gevoelens en signalen bij de professional?

Hoe vindt oordeelsvorming en een uiteindelijke beslissing plaats en wat zijn

ondersteunende en belemmerende factoren in de uitvoering van het werk?

Welke rol heeft intuïtie in relatie tot beslissingen?

2.3.4.Focusgroep

De focusgroep is het volgende onderdeel van dit onderzoek. Een focusgroep is een groepsgesprek met de respondenten. Het doel is de resultaten van alle interview en de bevindingen te bespreken. In een focusgroep kan consensus worden bereikt ten behoeve van de beantwoording van de centrale vraagstelling. De onderzoeker heeft de rol van moderator/begeleider. De moderator zorgt ervoor dat de groep gefocust blijft en dat de kernthema’s, zoals die van te voren zijn afgesproken, aan bod komen. De focusgroep zorgt voor validering van de data uit de interviews. Tevens richt de focusgroep zich op de exploratie van persoonlijke opvattingen, waarden en overtuigingen voor het verkrijgen van een breed scala aan perspectieven. Het helpt bij het genereren van nieuwe ideeën en bij de ontwikkeling van nieuwe kennis. Het nadeel is dat focusgroepen gevoelig zijn voor manipulatie en vooroordelen omdat het soms lastig is de groepsvisie te onderscheiden van persoonlijke opvattingen. De moderator spreekt ook individueel met alle respondenten. Juist voor dit vraagstuk kan het interessante data opleveren wat de effecten zijn van groepen op een persoonlijke visie (Lange et all., 2011). Om de focusgroep te begeleiden is een topiclijst opgesteld. De gehele topiclijst is terug te vinden in bijlage 4. De samenvatting van de belangrijkste resultaten uit de interviews zijn aan de groep gepresenteerd. De onderzoeker heeft gezamenlijk met de respondenten gezocht naar verdieping van de bevindingen. Hierbij zijn onduidelijkheden of tegenstrijdheden in de resultaten aan de orde gesteld en zijn gezamenlijk conclusies en aanbevelingen opgesteld.

2.3.5. Combinatie van methodes

Triangulatie is het combineren van methodes die zorgen voor een stevige verantwoording van de bevindingen. Er is bewust gekozen om meerdere onderzoeksmethodes te gebruiken omdat het vraagstuk getypeerd kan worden als onconventioneel en complex. Een stevig raamwerk versterkt de waarde van de uitkomsten van dit onderzoek. In deze laatste fase zullen de resultaten uit de verschillende onderzoeken naast elkaar worden gelegd zodat de centrale vraagstelling vanuit verschillende invalshoeken kan worden beargumenteerd. Dit leidt tot beantwoording van de vraag:

Welke definitieve conclusies en aanbevelingen kunnen worden opgesteld na triangulatie van de verschillende onderzoeksmethoden?

2.4 Kwaliteitscriteria De kwaliteit van het onderzoek is essentieel voor de bruikbaarheid van de resultaten. De resultaten van de ‘nieuwe’ werkelijkheid moeten worden verantwoord. De belangrijkste kwaliteitscriteria zijn: betrouwbaarheid, validiteit, generaliseerbaarheid en bruikbaarheid (Swaborn, 2010).

45

2.4.1 Generaliseerbaarheid en validiteit

Bij validiteit is de vraag of de onderzoeker de voor het onderzoek benodigde gegevens heeft verkregen. De validiteit van kwalitatieve interviews is geheel afhankelijk van de kwaliteiten van de onderzoeker; er moet worden doorgevraagd tot alle benodigde gegevens in het bezit zijn (Swaborn, 2010). Swaborn onderscheidt twee vormen van validiteit, namelijk interne en externe validiteit. De interne validiteit gaat over oorzaak en gevolg c.q. het kunnen aantonen van causale verbanden. Het betreft de mate waarin we erin slagen om goede conclusies te trekken over oorzaken van verschijnselen. De interne validiteit wordt gewaarborgd middels een voor gestructureerde vragenlijst. Hiermee zorgt de onderzoeker voor sturing tijdens het interview en biedt tevens ondersteuning om te het doel niet uit het oog te verliezen. Transparantie over de werkwijze en openheid over de manier van data verzamelen is van belang. Opgenomen audiogesprekken worden volledig uitgewerkt. Alle audio en getranscribeerde verslagen worden bewaard. Alle fasen van coderen worden beschreven en inzichtelijk gemaakt door middel van het kwalitatieve data-analyseprogramma, genaamd, MAXQDA. Externe validiteit (generaliseerbaarheid) betekent dat de onderzoeksresultaten niet alleen gelden voor die ene onderzochte groep maar ook voor soortgelijke andere groepen. Bij praktijkgericht onderzoek is het vrijwel onmogelijk om gevonden resultaten te generaliseren. (Lange et all., 2011). De resultaten kunnen wel aanleiding geven tot verder onderzoek en helpen bij de inrichting van grootschaliger onderzoek. Ook kunnen de resultaten andere professionals inspireren tot nieuwe inzichten en/of aanpassing van de handelswijze. Vanuit de literatuur is generaliseerbaarheid niet mogelijk op basis van praktijkonderzoek. Toch wordt dit door een aantal auteurs betwijfeld. Dinklo (2006) bevestigt de hardnekkige misverstanden die bestaan over generaliseren bij kwalitatieve onderzoeksresultaten en stelt dat het zinloos zou zijn om uitspraken te beperken tot alleen de onderzochten (Dinklo, 2006). In dit onderzoek mag men zich afvragen of de resultaten geschikt kunnen zijn voor generieke conclusies. Hoe ouder mensen worden hoe beter de intuïtie zich lijkt te ontwikkelen omdat mensen de eigen intuïtie steeds beter durven te vertrouwen. De respondenten functioneren in een stabiele organisatie en staan niet bloot aan ingrijpende gebeurtenissen of emoties die de resultaten dusdanig zouden kunnen hebben doen beïnvloeden. Tevens is de samenstelling van de groep respondenten, vanwege de moederorganisaties en culturen, verschillend. Wanneer uitspraken van deze negen respondenten overeenkomen, is het mogelijk dat de resultaten representatief zijn voor een grotere groep professionals of in andere soortgelijke praktijken. Na afloop van dit onderzoek zal hierop in het laatste hoofdstuk worden gereflecteerd.

2.4.2 Betrouwbaarheid

Betrouwbaarheid betekent dat het onderzoek bij herhaling dezelfde resultaten moet opleveren. In het geval van semi-gestructureerde interviews en het complexe menselijke verschijnsel ‘intuïtie’, bestaat het risico dat de visie hierop kan veranderen. Dit kan het gevolg zijn van veranderingen in de manier van werken in het sociale domein, van de kijk op intuïtie in relatie tot beslissingen of van andere menselijk factoren. Anderzijds is de voorspelling dat, naarmate men ouder wordt, er een groter vertrouwen ontstaat over de betrouwbaarheid van intuïtie. Betrouwbaarheid betekent ook op een transparante manier data verzamelen en deze vastleggen. Het houdt in dat er sprake moet zijn van een goede voorbereiding alsmede van een keuze van een betrouwbare vorm van onderzoek. Voor dit onderzoek zijn alle interviews opgenomen en getranscribeerd. Vier interviews zijn door een professioneel bureau uitgetypt en vijf interviews door de onderzoeker zelf. De focusgroep is een belangrijk middel om resultaten te valideren om eigen interpretering van de resultaten te voorkomen. De gesprekken van de focusgroep zijn ook opgenomen. De belangrijkste inzichten zijn samengevat en belangrijke uitspraken zijn getranscribeerd.

46

Voor de analysering van de transcripties is het kwalitatieve software programma ‘MAXQDA’ gebruikt. MAXQDA biedt coderings-technieken waarmee uitspraken eenvoudig kunnen worden gebundeld. Boeije (2005) bevestigt dat onderzoekers bij het schrijven van de resultaten een groot voordeel hebben van de software voor kwalitatieve analyse. In hoofdstuk 2.6 is te lezen hoe dit proces tot stand is gekomen.

2.4.3 Ethische gedragsregels

Praktijkgericht onderzoek wordt altijd met anderen uitgevoerd. Daarom zijn ethische gedragsregels van belang. Deze regels houden een respectvolle bejegening in naar collega’s en zorgen voor een vertrouwde omgeving waarin de privacy gewaarborgd is. Van belang is om oog te hebben voor het eigen normen- en waardestelsel van de onderzoeker en het mogelijke effect hiervan op het onderzoek. Voor dit onderzoek draagt de onderzoeker zorg voor bovenstaande punten en zijn alle uitspraken van respondenten geanonimiseerd. Tevens zorgt de onderzoeker voor een duidelijke uitleg van de werkwijze en zal na elk interview en na de focusgroep feedback worden gevraagd op de eigen houding en professionaliteit (Lange et all., 2011).

2.4.4 Objectiviteit

Aangezien de onderzoeker een collega is van de respondenten bestaat het gevaar, dat bij herkenning van de antwoorden, onvoldoende wordt doorgevraagd en dat voorbarig conclusies worden getrokken. Om de objectiviteit te vergroten zijn alle gesprekken opgenomen en zijn alle interviews uitgeschreven. Tevens is gereflecteerd op het proces door feedback aan de respondenten te vragen. Allen gaven aan de ruimte te voelen om te vertellen hoe zij ergens over denken en dat zij niet zijn beïnvloed door de onderzoeker. De onderzoeker heeft de respondent wel af en toe aangemoedigd en bevestigd in zijn of haar betoog. De onderzoeker is een persoon waarbij emoties vrij snel van het gezicht af te lezen zijn. Daarom is er voor gekozen om congruent te handelen en wanneer bepaalde gedachten of gevoelens in de onderzoeker opkwamen hierover open te zijn. De onderzoeker heeft op dit proces gereflecteerd en kan alleen maar concluderen dat de aanmoediging op de visie van de respondent heeft geleid tot betere analyses en verduidelijking van het standpunt van de respondent. Van weerszijden was er sprake van een vertrouwelijke setting waarin alles kon worden besproken. Bovendien is de groep respondenten niet te classificeren als het meest gehoorzame type hulpverlener, wat maakt dat de respondenten voluit durven te spreken en zij het kaas niet van hun brood laten eten. Door middel van verschillende onderzoeksmethoden en coderingstechnieken is transparantie aangebracht en kunnen de verkregen resultaten op allerlei manieren inzichtelijk worden gemaakt waardoor de objectiviteit van de beweringen te allen tijde is gewaarborgd.

2.4.5 Praktisch nut

Bij praktijkgericht onderzoek is er een extra kwaliteitscriterium, namelijk, de bruikbaarheid. Belangrijk is de haalbaarheid van de aanbevelingen voor de beleidsmakers. De hoofdvraag om de haalbaarheid te vergroten is: ‘Hoe voorkom ik dat mijn onderzoeksrapport na een eerste oppervlakkige kennisname van de inhoud in de bekende stoffige lade blijft liggen? Een andere belangrijke vraag die de onderzoeker zich moet stellen is of de timing goed is en er binnen de veronderstelde tijd maatregelen in gang kunnen worden gezet.’ (Swanborn, 2010, p. 245) Binnen het PIT heerst een cultuur waarin er veel ruimte is voor het verder ontwikkelen en leren. De bottom-up werkwijze biedt mogelijkheid voor snelle implementatie van goed onderbouwde innovatievoorstellen. Een goed onderbouwde urgentie van het praktijkvraagstuk op verschillende niveaus biedt motivatie voor de praktijk om er iets mee te doen. De timing van het vraagstuk sluit naar verwachting goed aan bij de huidige ontwikkelingen. Een belangrijk onderdeel van de

47

stelselwijziging is de overtuiging dat de ondersteuning, hulp en zorg aan jeugdigen en gezinnen, naast beter ook doelmatiger worden ingezet, door meer regie te geven aan de jeugdige en zijn gezin én door ruimte te geven aan de professional. Gemeenten krijgen de verantwoordelijkheid om het stelsel zó in te richten dat de professional ruimte krijgt om te kunnen anticiperen op uiteenlopende situaties en daarin het goede te doen. Dit biedt kansen om invloed uit te oefenen en wensen en behoeften aan te kaarten.

2.5 Rol onderzoeker De onderzoeker maakt deel uit van het PIT-team waarbinnen het onderzoek zal plaatsvinden. De onderzoeker is een collega van de teamleden. De onderzoeker zal zich dan ook, vooral tijdens de interviews, bewust moeten zijn van haar rol. Dat wil niet zeggen dat zij achterover kan leunen, integendeel, zij treedt nu meer op als moderator van een gesprek en vervult tegelijkertijd een aantal taken uit. De onderzoeker zorgt ervoor dat de geïnterviewde op zijn gemak is en nodigt hem of haar uit om het verhaal te vertellen. Daarnaast controleert de onderzoeker op grond van een checklist of de gewenste onderwerpen voldoende aan bod zijn gekomen. De onderzoeker past verschillende interviewtechnieken toe zoals doorvragen en samenvatten, en grijpt in om herhalingen en uitweidingen te voorkomen (Lange et all., 2011). De onderzoeker komt uit het werkveld, is een collega, en er is een gedeelde visie over de werkzame factoren in de hulpverlening. Dit kan helpen het gesprek op gang te houden en de respondent aan te moedigen door bevestigende knikjes te uiten waardoor de respondent zich begrepen voelt. Er is geen dreiging of onveiligheid aanwezig die kan zorgen dat de respondenten sociaal wenselijk antwoorden formuleren. Binnen het PIT-team is er ook veel ruimte voor feedback op de aanpak en heerst er geen afrekencultuur. De onderzoeker heeft een goede band met de teamleden en voorziet hierin geen stagnaties. Er was direct openheid en bereidwilligheid deel te nemen en de keuze van het praktijkvraagstuk werd met enthousiasme ontvangen. Het PIT-team heeft meerdere leidinggevenden. Er is een projectleider, een teammanager en er zijn werkbegeleiders (gedragsdeskundigen) die de PIT-werkers inhoudelijk aansturen. De communicatie vindt plaats met een gedragsdeskundige die bereidwillig is om de onderzoeker tijdens het proces feedback te geven. De gedragsdeskundige is gedetacheerd vanuit de Raad voor de Kinderbescherming. De projectleider is geïnteresseerd in het onderzoek en zal door de onderzoeker zijdelings op de hoogte worden gebracht met betrekking tot de voortgang. Daarnaast heeft een familielid de onderzoeker als critical friend geholpen met een zakelijke manier van schrijven.

2.5.1 Onderzoeksparadigma

Een paradigma is een door een groep wetenschappers gedeelde opvatting over wat wetenschap is, waar een wetenschappelijke theorie aan moet voldoen en op welke manier wetenschap bedreven moet worden (Lange et all.,2011). De drie belangrijkste wetenschappelijke onderzoeksparadigma’s zijn: - het positivistische, - het interpretatieve en - het kritisch emancipatoire. Dit onderzoek is te plaatsen in het interpretatieve paradigma. Vooral omdat het zich richt op het individu. Het positivistische onderzoeksparadigma is vooral gericht is op de ontwikkeling en toetsing van theorieën voor de oplossing van kennisproblemen. Het doel van het interpretativisme is om de subjectieve, menselijke ervaring van een bepaalde situatie te verhelderen en te begrijpen. Interpretatief onderzoek begint bij de ervaringen van de deelnemers en het onderzoeksontwerp is erop gericht om de complexiteit en de veelzijdigheid van het menselijk handelen in kaart te brengen. Hier wordt eerst kennis van genomen en vervolgens wordt een relevante theorie ontwikkeld, de zogenaamde grounded theory. De onderzoeker ontwerpt

48

zijn theorie als het ware al onderzoekende en in samenspraak met de mensen met wie hij samenwerkt (Lange et all., 2011, p.35-49). Praktijkgericht onderzoek en het kleinschalige onderzoek, waar de Master Social Work zich op richt, zal vooral plaatsvinden binnen het interpretatieve en/of kritisch-emancipatorische paradigma omdat het zwaartepunt bij de beroepsoefenaars ligt en niet bij de opdrachtgevers. De narratieve interviews uit het onderzoek zijn bedoeld om de deelnemers te helpen om hun mening te articuleren (voicing) met betrekking tot intuïtie. De deelnemer krijgt de gelegenheid zijn verhaal te doen over deze kwestie. Binnen deze vorm speelt kritische reflectie (triple-loop leren) een belangrijke rol. Daarom is het kritische emancipatoire paradigma ook van belang. Dit paradigma is helpend om de kloof te overbruggen tussen theorie en praktijk waarbij gebruik wordt gemaakt van de impliciete kennis van betrokkenen met als uitkomst dat er nieuwe inzichten kunnen ontstaan die kunnen helpen activiteiten te onderbouwen om te komen tot een meer gewenste situatie (Lange et all., 2011, p. 288,289).

2.6 Analyse dataverzameling Voor het analyseren van data gaat de onderzoeker uit van de inductieve benadering. De vraagstelling is inductief want de onderzoeker gaat zo onbevangen mogelijk een verschijnsel waarnemen, namelijk in hoeverre intuïtie een rol speelt bij beslissingen. De interview-gesprekken zullen zo open mogelijk gevoerd moeten worden. De onderzoeker zal moeten proberen het hoofd leeg te maken van allerlei aanwezige kennis en vooringenomenheid. De interviewer hoopt dat de gesprekspartner zoveel mogelijk vertelt over wat hij of zij werkelijk denkt of voelt. Omdat de onderzoeker een collega is, is gekozen om semi-gestructureerde interviews af te nemen. Hierdoor zijn de vragen dusdanig duidelijk geformuleerd dat vooringenomenheid minder snel plaatsvindt dan bij narratieve interviews waar soms alleen een topiclijst wordt gebruikt. Verslagen van de interviews worden letterlijk uitgeschreven en de onderzoeker gaat op zoek naar relevante begrippen die helpen bij het structuren van alle uitspraken en antwoorden (Lange et all., 2011, p. 207). De onderzoeker structureert het verslag van de interviews structureren aan de hand van categorieën en sub categorieën. Boeije (2005) gebruikt daarvoor de term coderen. Er moeten drie stadia worden doorlopen om de interviewverslagen te coderen. Dit betreffen: open coderen, axiaal coderen en het selectief coderen. Bij dit laatste kan de onderzoeker op zoek gaan naar centrale begrippen of de zogenoemde kerncategorieën (Lange et all.,2011, p. 208-209). Naar aanleiding van de resultaten uit fase 1 en 2 verwacht de onderzoeker overeenkomsten te vinden die het mogelijk maken om helder in zicht te krijgen hoe intuïtie bij de respondenten in het werk wordt gewaardeerd en wat helpend is ten aanzien van het maken van betere beslissingen. Ten slotte wordt de focusgroep gebruikt om de bevindingen te toetsen. De interviews zijn volledig uitgeschreven waarvan de onderzoeker er zelf vijf heeft uitgeschreven en vier door ‘uitgetypt.nl’ heeft laten uitwerken. Alle interviews zijn eerst handmatig gelezen en gecodeerd met een markeerstift om de eerste belangrijke inzichten te verkrijgen en te verwerken. Alle antwoorden zijn in een word-document per deelvraag onder elkaar opgesomd. Daarna is gebruik gemaakt van het kwalitatieve data analyse programma ‘MAXQDA’. Door de eerste handmatige open codering was de onderzoeker in de tweede fase in staat om in het programma de juiste hoofdcoderingen te formuleren. Alle interviews zijn nogmaals doorgenomen en alle bijbehorende inzichten, uitspraken en antwoorden zijn geselecteerd en ondergebracht bij de juiste hoofdcode, die aansluit bij de deelvraag. Vervolgens heeft de onderzoeker bij elke hoofdcode subcategorieën/codes geformuleerd en daarmee het selectief coderen toegepast. Alle inzichten en uitspraken zijn daarna nogmaals doorgenomen en gecategoriseerd. Om alle gegevens goed te analyseren is gebruik gemaakt van de ‘report’ functie in het ‘MAXQDA’ programma. Deze functie maakt het mogelijk in een Microsoft Word bestand een zogeheten ‘smart publisher’ aan te maken waarmee alle uitspraken per respondent en per subcategorie worden gepubliceerd. Dit vereenvoudigde het maken van een juiste analyse en samenvatting.

49

Gezien de betrokkenheid van de onderzoeker bij het onderwerp is het van belang dat derden niet het gevoel krijgen dat de resultaten zijn beïnvloed door de onderzoeker. Daarom is gekozen voor één bijeenkomst met alle negen respondenten waarin bevindingen, conclusies en aanbevelingen gezamenlijk zijn besproken c.q. aangepast. Ook voor de focusgroep geldt dat gesprekken op band zijn vastgelegd en uitgewerkt. De codesystemen en statistiekoverzichten, opgesteld in ‘MAXQDA, zijn in bijlage 3 terug te vinden.

50

Deel 2: Empirische resultaten

51

3. Resultaten

3.1. Inleiding documentenanalyse De maatschappelijke opgave van het PIT is om interventies zo licht mogelijk in te zetten en daarmee ook om inzet van zwaardere interventies en langdurige zorg in een later stadium te voorkomen. De aanpak beoogt een gezonde ontwikkeling van risicokinderen te bevorderen en jeugdcriminaliteit en onveiligheid te verminderen. De aanpak is gericht op het gehele systeem om het kind, namelijk, gezin, school, jeugdhulp e.d. De PIT-aanpak wordt, onder meer, ingezet bij gezinnen waarvan één van de gezinsleden onderdeel uitmaakt van de top600 aanpak en bij basisschoolleerlingen die door de leerkracht worden aangemeld vanwege externaliserend gedrag in de klas. Tijdens de huisbezoeken die de PIT-werkers afleggen wordt aandacht besteed aan alle levensgebieden zoals de ontwikkeling van kinderen, huisvesting, vrije tijd, sociale contacten, financiën, etc. Door actief en vroegtijdig te speuren naar risicokinderen wordt getracht verder afglijden te voorkomen. Daarvoor is het voor de kinderen en de gezinnen zeer belangrijk dat de PIT-werkers tot een juiste oordeelsvorming komen ten aanzien van de beschermende en risicofactoren in een gezin. Een risicotaxatielijst kan worden beschreven als een hulpmiddel om systematisch informatie te verzamelen en om waargenomen gevoelens en signalen te concretiseren. In dit onderzoek heeft de documentenanalyse tot doel de drie veel gebruikte risicotaxatielijsten uit de Amsterdamse jeugdzorg met elkaar te vergelijken en de verschillen te beschrijven. Het vergelijken beoogt om overeenkomstige thema’s en indicatoren te bundelen en daar waar mogelijk te koppelen aan de resultaten die voortvloeien uit de interviews. Voor dit onderzoek zijn de volgende risicotaxatielijsten met elkaar vergeleken:

- Licht Instrument Risicotaxatie Kindermishandeling (LIRIK) Jeugdbescherming regio Amsterdam (JBRA),

- de Delta-veiligheidslijst van de William Schrikker Groep (WSG), - het Basis Raadsonderzoek (BARO) van de Raad voor de Kinderbescherming (RvdK), en - de eigen checklist (voor- en nameting) van het PIT.

In dit hoofdstuk worden op de volgende vragen antwoorden gezocht:

Wat zijn de algemene thema’s in de risico- en veiligheidslijsten? Zijn er verschillen in de indicatoren? Is er in de vragenlijst ruimte voor de eigen interpretatie van de jeugdzorgwerker, oftewel,

ruimte voor intuïtieve gevoelens?

3.2. Aanleiding risicotaxatie en veiligheidslijsten De eerste prioriteit van de jeugdzorg is het beschermen van kinderen tegen mishandeling, verwaarlozing en misbruik. In juni 2008 is door de inspectie Jeugdzorg de notitie ‘veiligheidsbeleid en risicomanagement’ vastgesteld, met het doel om tot betere professionele inschattingen te komen van de risico’s van kinderen in thuissituaties. In deze notitie wordt de uitvoerend werker, in samenspraak met een collega en een gedragsdeskundige, verplicht gesteld om bij alle belangrijke beslismomenten in elke casus een risicotaxatie af te nemen. Deze risicotaxatie wordt zinvol geacht omdat het de werker dwingt om belangrijke en minder belangrijke informatie van elkaar te onderscheiden en om blinde vlekken te voorkomen. Daarnaast werkt de risicotaxatie ondersteunend bij het expliciteren van risico’s. De inspectie Jeugdzorg pretendeert dat een gestructureerde en systematische beoordeling kan voorkomen dat werkers zaken over het hoofd zien of dat zij worden beïnvloed door beoordelingsfouten die gemaakt worden op basis van wat de werkers, in combinatie met hun kennis en ervaring, horen, zien en meemaken. Uit wetenschappelijk onderzoek komt naar voren dat bepaalde kenmerken (risicofactoren) bij de ouders, de jeugdige, het gezin of de omgeving, de kans op kindermishandeling doet vergroten.

52

Factoren ten aanzien van de veiligheid geven aandacht aan, en beoordelen de huidige stand van zaken. In de jeugdzorg worden verschillende instrumenten gebruikt, namelijk, de CARE-NL, de CFRA, de Delta Veiligheidslijst en de LIRIK. Deze instrumenten zijn deels nog in ontwikkeling en de resultaten van het effect van deze instrumenten zijn nog niet uitgebreid wetenschappelijk onderzocht. Middels een checklist worden beschermende- en risicofactoren in de opvoedsituatie in kaart gebracht. Een verhoogd risico wordt aangetoond bij de aanwezigheid van één of meerdere risicofactoren. Dit betekent dat er sprake is van een verhoogde kans op kindermishandeling maar dat het niet zeker is dat de mishandeling daadwerkelijk zal plaatsvinden. Dit geldt ook omgekeerd. De afwezigheid van risicofactoren bieden namelijk geen garanties voor een veilig opvoedklimaat. Daarom dient dit instrument ingebed te worden in een systematische werkwijze en in een systeem van intercollegiale toetsing (Berge, 2008). Het is opmerkelijk dat alle instrumenten zijn gebaseerd op wetenschappelijke kennis over belangrijke risicofactoren voor kindermishandeling terwijl de effecten van het gebruik van de instrumenten en de kwaliteitscriteria geen van allen goed zijn onderzocht. Vandaar dat de instrumenten ook geen van allen zijn genormeerd. Opvallend is de stellige overtuiging dat de lijsten zouden bijdragen aan de veiligheid van kinderen in opvoedsituaties en dat de lijsten helpend zijn voor betere inschattingen. Opmerkelijk is ook dat de lijsten een verplicht onderdeel zijn van het bieden van verantwoorde zorg en dat bij het niet naleven de inspectie de mogelijkheid heeft om sancties of beperkingen op te leggen. Het wekt de nieuwsgierigheid door wie en op welke manier dergelijke oplossingen worden bedacht en bovendien of de praktijk betrokken is bij deze oplossing ten aanzien van betere inschattingen. Een gezonde twijfel over de betrouwbaarheid van de oplossing is hierbij op zijn plaats omdat verschillende onderzoeken naar de wensen en de tevredenheid van cliënten andere resultaten opleveren als het gaat over effectieve hulp. Eén van de resultaten betrof dat cliënten over het algemeen maar weinig nut en effect ervaren van jeugdhulp (Van Yperen e.a., 2014).

3.3. Onderzochte risico- en veiligheidslijsten

3.4.1. Checklist PIT Het PIT werkt met een door haar zelf ontworpen checklist waarmee verschillende domeinen op een schaal van 1-10 worden beoordeeld. Deze checklist wordt een voormeting genoemd en dient ieder half jaar te worden geëvalueerd. Als er een gezin wordt aangemeld bij het PIT, wordt er in de opstartfase, dat betreft binnen zes weken, een tweetal voormetingen ingevuld. De eerste voormeting betreft een meting over het functioneren van een gezin en de tweede voormeting betreft een meting rondom het functioneren van een kind. Deze checklist is eind 2014 in het gezinsregistratiesysteem ingebouwd en is afgeleid van de Zelfredzaamheid-Matrix, kortweg ZRM genoemd. De ZRM is sinds halverwege 2014 ingevoerd voor cliënten in het Amsterdamse top600 project. Voor alle cliënten uit de top600 wordt een ZRM ingevuld om zicht te krijgen op de ontwikkeling van de situatie van de betreffende top600 persoon. De belangrijkste reden voor de invoering van de ZRM was dat de top600-regisseur door het invullen van de ZRM beter gefaciliteerd wordt bij de keuze van de juiste interventies. De ZRM heeft elf domeinen waarop de mate van zelfredzaamheid wordt beoordeeld. Deze domeinen hangen sterk met elkaar samen omdat ze immers allemaal betrekking hebben op het dagelijks leven. De domeinen zijn zo gedefinieerd dat ze elkaar niet of nauwelijks overlappen. Het betreffen de volgende domeinen:

- Financiën - Dagbesteding - Huisvesting - Huiselijke relaties - Geestelijke gezondheid

53

- Lichamelijke gezondheid - Verslaving - Activiteiten dagelijks leven - Sociaal netwerk - Maatschappelijke participatie - Justitie

Deze domeinen zijn de noodzakelijke levensgebieden die in iedere volwassen persoon (in de Nederlandse samenleving) bepalend zijn voor de effectiviteit, de productiviteit en de kwaliteit van leven. De twee metingen van het PIT die na het eerste huisbezoek door twee PIT-werkers wordt ingevuld beslaan de volgende domeinen:

- Veiligheid - Huiselijk geweld - Lichamelijke verzorging van de kinderen - Sociaal emotionele ondersteuning van de kinderen - Motivatie ouders - Huisvesting - Opvoedingssituatie (opvoedingscapaciteiten en omgang) - Werk en inkomen/financiën - Gezondheid (lichamelijk en psychisch- en verslavingsproblematiek) bij de opvoeders - Sociaal/ eigen netwerk - Vrijetijd - Hulpverlening (geschiedenis) - Onderwijs en gedrag kinderen op school - Thuis

3.4.2. Delta Veiligheidslijst ‘De Delta Veiligheidslijst is bedoeld als checklist voor de gezinsvoogd bij, enerzijds, het beoordelen van het risico van kindermishandeling en anderzijds, het beoordelen van de veiligheid van het kind. De veiligheidslijst is een hulpmiddel om gesystematiseerd informatie te verzamelen en te beoordelen en daarmee het niet-pluis gevoel te objectiveren’ (Berge, 2008, p. 11). Bijzonder is dat de veiligheidslijst ontwikkeld is om te gebruiken in gesprek met de ouders. De gezinsvoogd overlegt en toetst zijn bevindingen bij ouders en bespreekt met hen hoe de veiligheid van het kind aangetoond en gewaarborgd kan worden. De veiligheidslijst is daarmee tevens een hulpmiddel voor risicomanagement. Verder is de lijst afgestemd op het handboek indicatiestelling. De lijst geeft geen richtlijnen hoe de scores te interpreteren (Berge, 2008).

3.4.3. Licht Instrument Risicotaxatie Kindermishandeling (LIRIK) De LIRIK is gebaseerd op literatuuronderzoek naar risico- en beschermende factoren voor kindermishandeling en Nederlandstalige literatuur over veiligheidsindicatoren (Berge, 2008, p. 15). Berge maakt hierbij wel de opmerking dat onderzoek naar beschermende factoren nog in de kinderschoenen staat waardoor bij de weging enige voorzichtigheid is geboden. Met behulp van de LIRIK moet de (ervaren) werker snel kunnen nagaan of er mogelijk sprake is van kindermishandeling en wat de risico’s voor het kind zijn. De LIRIK tracht de werker te ondersteunen om systematisch de aangemelde casus te beoordelen. Het richt zich primair op oordeelsvorming en niet zozeer op informatieverzameling of besluitvorming. De LIRIK bestaat uit twee delen: Deel 1: onderkennen vermoeden van kindermishandeling

54

Deel 2: risicotaxatie (Berge, 2008, p. 14).

3.4.4. Basis Raadsonderzoek (BARO) Aan de hand van het BARO worden jeugdige verdachten gescreend en wordt door de Raadsonderzoeker een rapport opgesteld. Deze rapportage bevat informatie over het huidige functioneren van de jongere, over de oorzaken van hun delinquent gedrag, over de bemoeienis van de Raad voor de Kinderbescherming en over de meest wenselijke (strafrechtelijke) reactie. Het BARO wordt enkel gebruikt door de Raad voor de Kinderbescherming. Het screenen van de jeugdige verdachten heeft twee functies, namelijk, een voorlichtingsfunctie en een selectiefunctie. De voorlichtingsfunctie betreft het opsporen van gegevens waarvan bekend is dat deze een rol kunnen spelen bij de voorbereiding op het plegen van, of, het betrokken raken bij een delict. Hierdoor is het mogelijk om in strafrechtelijke zin op grond van deze gegevens te kunnen adviseren aan de justitiële autoriteiten. In het kader van de selectiefunctie wordt gescreend op gegevens die aanwijzingen opleveren voor achterliggende stoornissen en op problemen in de leefsituatie bij de jeugdige. Het doel hiervan is dat op grond van deze gegevens een indicatie kan worden gesteld voor verder onderzoek en uitgebreide diagnostiek naar het gezinssysteem. Het BARO formulier bevat de volgende index: 1. Raadgegevens - Personalia 2. Kennismaking / Protocol 3. Delict 4. Omgevingsfactoren 5. Functioneren in het gezin, school (werk), vrije tijd 6. Gebruik / Gokken 7. Gevoel & Gedrag 8. Ontwikkeling / Voorgeschiedenis 9. Verwachtingen 10. Eigen indrukken en verloop van het contact 11. Aantekeningenformulier 12. Wegingsformulier

3.4.5. Opsomming scores De gebruikte risico- en veiligheidsfactoren worden hieronder schematisch opgesomd. Per factor wordt aangegeven hoeveel verdiepingsvragen in de risicotaxatielijst worden gesteld om tot een juiste oordeelsvorming van de desbetreffende risicofactor te komen. Het BARO is in onderstaand schema niet meegenomen omdat dit onderzoek niet met scores werkt maar semigestructureerde interviews afneemt.

Factoren PIT meting Delta-veiligheidslijst

LIRIK

Ouder 3 8 9

Omgang ouder en kind 4 3 12

Kwetsbaarheid kind /kindfactoren

5 4 6

Gezins-en omgevingsfactoren

3 5 8

Seksueel misbruik 4 1

Criminaliteit bij kind (n.v.t. <kind < 8jaar)

3 8* -

Beschermende factoren (ouders, gezin en omgeving, jeugdige)

- - 17

55

Opvoeding en verzorging (veiligheidsindicatoren)

5 12 6

Veiligheid voor de werker in de gezinssituatie

1 - -

Samenwerking met gezin 1 2 (onder ouder-factoren)

-

Totaal 25 38 + *8 59

*Vragen over criminaliteit worden bij de Delta-veiligheidslijst alleen ingevuld als er sprake is van een beperking bij het kind

3.4.6. Gevonden overeenkomsten en verschillen Alle vier genoemde instrumenten zorgen voor alertheid op alle belangrijke verschillende leefgebieden. Opmerkelijk is dat de LIRIK bedoelt is voor een eerste globale inschatting aangezien ook de mogelijkheid bestaat om ‘onbekend’ aan te kruisen. Bij de Delta-lijst bestaat ook de mogelijkheid om ‘onbekend’ aan te vinken en dit is opmerkelijk aangezien het invullen van deze lijst juist tot doel heeft om de risico’s en de veiligheid te beoordelen en er vanuit kan worden gegaan dat het proces van beeldvorming en oordelen al heeft plaatsgevonden. De risicofactoren uit beide instrumenten komen in grote lijnen overeen, al zijn er verschillen in clustering en formulering. Beide instrumenten wegen ouderfactoren relatief het zwaarst. De PIT-meting stelt beduidend minder vragen en de vragen zijn meer een weging op alle levensgebieden dan een taxatie op risico’s of veiligheid. Dit is ook logischerwijs te verklaren vanuit de wetenschap dat zij, vanwege het vrijwillige en preventieve karakter van de aanpak, vanuit een andere visie werken, dan de kinderbescherming of de Jeugdzorg teams. Opvallend is dat beschermende factoren alleen in de LIRIK worden opgesomd. Zij noemen een 16-tal factoren, onder andere, een positief netwerk en vermogen tot flexibiliteit, die aangekruist kunnen worden. De krachten van de cliënt worden benut en erkent. De waardering hiervan is essentieel en betreft een menselijke basisbehoefte en draagt bij tot de mogelijkheid om te kunnen ontwikkelen en leren. Tegelijkertijd worden de beschermende factoren niet omgekeerd gesteld, terwijl de beschermende factoren bij afwezigheid ervan, wel de nodige risico’s op kunnen leveren. De Delta Veiligheidslijst pretendeert ondersteunend te werken om pluis-niet pluis gevoelens te objectiveren en vult de vragen samen met ouders in. Echter, deze lijst biedt geen ruimte om toelichting te geven. Het is voor te stellen dat dergelijke vragen, die dusdanig complex zijn en gevoelig liggen, zorgen voor de behoefte om een toelichting, helemaal gezien de speciale doelgroep van de William Schrikker Groep, die merendeels ouders of/en kinderen betreft met een verstandelijke beperking. Met deze verklaring, zou het zou niet verassend zijn, dat deze constructie juist voor veel verwarring en onrust zorgt. Dat zou zonde zijn omdat het idee erachter transparantie is. Bij de LIRIK is er wel ruimte om het antwoord te onderbouwen. Opvallend is ook dat geen van deze instrumenten richtlijnen aangeven hoe de risico’s te taxeren en/of te hanteren zijn. Het is verwonderlijk dat de verantwoordelijkheid voor het meest belangrijkste onderdeel van de taxatie, namelijk de oordeels-en besluitvormingsfase, aan de werker en het team wordt overgelaten. Met deze bevinding in acht nemende, ontstaat een dubieus beeld over de aangedragen argumenten van beleidsmakers om dergelijke instrumenten verplicht in te voeren in de jeugdzorg. Bij het BARO is er aandacht voor de eigen indrukken van de professional en hoe deze het contact ervaart, oftewel, het pluis of niet-pluis gevoel naar aanleiding van, bijvoorbeeld, de uiterlijke verzorging, opvallend gedrag en motivatie van de cliënt. Vragen rondom inzicht en acceptatie van de eigen problematiek wordt alleen tweemaal gesteld in de Delta-veiligheidslijst en komen niet voor in de overige veiligheidslijsten maar worden wel als

56

beschermende factor benoemd in de LIRIK. Het BARO stelt in zijn rapport wel vragen aan de jongere die kunnen uitwijzen in hoeverre het eigen inzicht en probleemoplossend vermogen aanwezig is. De voormetingen van het PIT komen qua indicatoren grotendeels overeen met de bestaande risico- en veiligheidslijsten maar hebben ook geen ruimte voor de eigen interpretatie of ruimte voor uitleg van de score. Een onvoldoende score op de voormeting is reden voor het stellen van een doel in het gezinsplan. Het doel wordt automatisch aangemaakt en helpt de werker planmatig te werken en zorgen niet over het hoofd te zien. Bij een voldoende score is verder administratieve handeling niet nodig waardoor de doelstelling ‘doen wat nodig’ wordt nagestreefd. Tevens heeft het PIT een aantal vragen geformuleerd over vrije tijd, de schoolgang en ingezette hulpverlening. Hierdoor is er aandacht voor alle belangrijke socialisatiedomeinen. Tevens is oude hulpverleningsgeschiedenis essentieel om herhaling van zetten te voorkomen.

3.5 Conclusie Risicotaxatie- en veiligheidslijsten zijn hulpmiddelen die kunnen ondersteunen bij inschattingen van risico’s in gezinssituaties. Het geeft steun bij het expliciteren van waargenomen signalen en gevoelens en helpt bij interpretatie hiervan, wat nodig is om tot oordeels-en besluitvorming te komen. Om die reden zou er gesteld kunnen worden dat het een waardevol instrument is en helpt bij het maken van betere inschattingen in de jeugdhulpverlening. Gelijktijdig geeft het ontbreken van ruimte om scores te onderbouwen, evenals het ontbreken van richtlijnen over hoe de scores te interpreteren en beoordelen, een ambivalent beeld over de doelmatigheid van het instrument. Dat de verantwoordelijkheid voor de laatste fase in de besluitvorming aan de jeugdzorgwerkers wordt overlaten, is tegenstrijdig wanneer het wordt vergeleken met de aanleiding en reden voor verplichte invoering van dit instrument in Jeugdzorg. Aannemelijk is dat juist de laatste fase cruciaal is en in verband kan worden gebracht bij inschattingsfouten. Dit is ook de reden dat een kritische houding over het gebruik ervan op zijn plek is. Tijdens de tweede fase van het onderzoek zijn interviews afgenomen met het doel om informatie te verzamelen over de manier waarop ervaren hulpverleners omgaan met intuïtieve gevoelens in het contact met cliënten. De indicatoren, genoemd in de risico- en veiligheidslijsten worden gebruikt als basis om gevoelens en signalen van de respondenten uit het onderzoek te kunnen categoriseren. Aannemelijk is dat veel signalen en gevoelens overeenkomen met de indicatoren genoemd in de risicotaxatielijsten maar ook nieuwe informatie zullen opleveren. De aanvullende deelvragen voor de interviews betreffen:

Welke geruststellende en alarmerender gevoelens en signalen worden genoemd door de respondenten en komen deze overeen met de factoren uit de risico- en veiligheidslijsten?

Vinden de respondenten de lijsten ondersteunend werken en stellen deze lijsten hen in staat risico en veiligheidssituaties in te schatten?

57

4. Resultaten interviews

4.1. Inleiding Aan de hand van de deelvragen zijn alle resultaten geanalyseerd. Er konden nagenoeg geen verbanden worden gelegd en/of uitspraken worden gedaan over verschillen of overeenkomsten tussen de mannelijke of vrouwelijke respondenten. De onderzochten interviewers worden allen als respondent aangeduid. In het geval er wel sprake is van een verschil of overeenkomst zal dit expliciet worden aangegeven. Het interview is terug te vinden in bijlage 2. De analyse is met behulp van het programma MAXQDA opgesteld en kon middels het doorlopen van verschillende stadia van coderen steeds verder worden aangescherpt. Alle interviews zijn opgenomen en getranscribeerd. Aan de hand van de deelvragen is een zogenaamde ‘codeboom’ aangemaakt. In elk stadium van het onderzoek zijn in de desbetreffende code meerdere subcategorieën aangebracht waardoor alle citaten konden worden opgenomen. De volgende deelvragen worden in de volgende paragrafen beantwoord:

Welk beeld en welke betekenis hebben PIT-werkers bij het woord intuïtie? Welke geruststellende en alarmerende intuïtieve gevoelens en signalen worden

waargenomen in opvoedsituaties?

Welke factoren zijn van invloed op de waarneming en oordeelsvorming van intuïtieve

gevoelens en signalen bij de professional?

Hoe vindt oordeelsvorming en een uiteindelijke beslissing plaats?

Wat zijn ondersteunende en belemmerende factoren in de uitvoering van het werk?

Welke rol heeft intuïtie in relatie tot beslissingen?

4.2. Populatie Er zijn negen respondenten geïnterviewd. Alle respondenten hebben vanuit een sociale gedachte dit werk gekozen waarbij, onder meer, de volgende persoonlijke formuleringen naar voren kwamen: - ik heb sociale voelsprieten - ik wil mensen helpen - ik heb een zwakbegaafde broer - ik hou van praten - ik wil kwaliteiten benutten - ik wil iets betekenen voor de maatschappij - ik wil een positieve rol spelen t.a.v. problematische Marokkaanse jeugd - ik heb altijd interesse gehad in heftige problematiek - ik wilde iets doen met mensontwikkeling en coaching - ik ben er eigenlijk in komen rollen. Voordat ik hier was zat ik 15 jaar in het leger van Suriname en Ik zag dat ik die leger skills ook wel hier bij de jeugd kon gebruiken - ik wil iets betekenen voor het welzijn van iemand, sociale inslag 4.2.1. Achtergrondinfo van de respondenten Man: 6 Vrouw: 3 Culturele achtergrond: 2x Marokkaans, 2x Surinaams, 5x Nederlands

58

Organisatie: MEE (1x), Raad voor de Kinderbescherming (1x),William Schrikker Groep (2x), Leger des Heils (1x), Altra (1x), Spirit (1x), Stichting aanpak overlast Amsterdam (1x), Gemeente Amsterdam (1x).

Leeftijdscategorieën: 30-35 jr 3 35-40 jr 3 40-45 jr 2 50+ 1 Ervaring: 0-5 jr 0 5-10 jr 3 10-15 jr 4 15-20 jr 2 Opleiding: MBO 2 Bachelor 9 Master 0 Alle respondenten volgen jaarlijks verschillende trainingen en bijscholingstrajecten.

4.3. Het veelomvattende woord ‘intuïtie’ Tijdens de interviews hebben de respondenten aangegeven waar zij aan denken als het gaat om intuïtie in het kader van het werk. Het doel hiervan was om erachter te komen welke betekenis de respondenten verlenen aan het woord intuïtie en om tot begripsbepaling te komen. Dat het woord intuïtie over gevoel gaat is door alle negen respondenten aangegeven. Door de respondenten zijn verschillende woorden en betekenissen aangedragen. Intuïtie is door alle negen respondenten uitgelegd als het onderbuikgevoel. De volgende formuleringen zijn eveneens genoemd:

- het pluis-niet pluis gevoel, - het onderbewuste, - een plek waar veel niet-bewuste kennis en inzichten opgeslagen ligt en - een plek waar een innerlijke dialoog gevoerd wordt.

"Het is echt een gevoel, Een onderbuik gevoel is de mooiste. Je kan het niet omschrijven, je kan het niet voelen, niet zien, niet horen. Soms merk ik dat je afgaat op wat je ziet en puur kijkt naar de feiten en dan merk je wel eens dat de feiten er wel vaak naast zitten. En dan denk je ooh zie je, was ik toch maar op mijn gevoel afgegaan." (R. jan16)

Het merendeel van de respondenten geeft aan dat, wanneer men het gevoel laat spreken, zij in staat zijn te handelen. Het binnengekomen gevoel stelt hen als het ware in staat om zich in te leven in de ander waardoor situaties beter kunnen worden ingeschat en er constructiever kan worden gehandeld. Eén (1) respondent geeft aan dat de intuïtie haar (hem) beter in staat stelt om aan te sluiten bij cliënten waarmee gewerkt wordt. Door de intuïtie te laten spreken is zij (hij) beter in staat om haar (zijn) eigen communicatie en houding waar wenselijk bij te sturen zodat de cliënt zich prettig voelt en er samenwerking, oftewel een klik, kan worden aangegaan. Drie (3) mannelijke respondenten leggen het woord intuïtie uit in relatie tot de zintuigen, namelijk; horen, zien, en ruiken. Dit proces gaat als volgt: er vindt een observatie plaats tijdens de huisbezoeken aan cliënten waarbij goed wordt geluisterd naar wat de cliënt zegt en doet.

59

De omgeving wordt waargenomen waardoor er een automatisch denkproces plaatsvindt bij de professional dat afgewisseld wordt met gedachten en gevoelens welke vervolgens in woorden moeten worden geïnterpreteerd waarna een analyse kan worden gemaakt. Bij de zoektocht naar de juiste woorden wordt de ratio en daarmee het denkproces ingeschakeld en wordt begonnen met redeneren. Uit de reacties van de respondenten komt naar voren dat tijdens het rationaliseren twijfel en onrust ontstaat over de waargenomen en geïnterpreteerde gevoelens en signalen.

"Als dat gevoel heel aanwezig is, dan probeer ik daar wel bewust van te zijn, omdat ik ook vind dat dit niet te veel mag kleuren. Ik probeer te verzachten, omdat ik ook niet wil overkomen als een of andere betweter. Het is nog echt iets subjectiefs van mijn kant uit, dat gevoel, dat ik daar nog niet helemaal blindelings op vaar." (A. jan16) en, Ik ben best wel gevoelig, dus, ik houd er heel erg rekening mee dat de dingen die ik ervaar, voel, wat uitvergroot zijn vaak. Dus, ik probeer dat vaak met mijn ratio wat terug te brengen naar wat reëel zou zijn dan, maar ik ga niet aan m‘n gevoel voorbij. Ik laat het wel een rol spelen. Het is er wel.“ (E. jan16)

Het lijkt erop dat de twijfel en onrust de respondenten triggeren om op verschillende levels te zoeken naar antwoorden en aanwijzingen. Dit proces toetst de eigen intuïtie op waarheden en onwaarheden en stelt hen in staat feitelijkheden te formuleren. Ervaring helpt de respondenten om sneller een heldere analyse van de waarnemingen te maken. De respondenten geven aan dat het leren van verschillende soorten casuïstiek hen heeft geholpen om verschillende gevoelens en signalen beter te duiden.

"Ik versta het eigenlijk als een soort gestolde ervaring dat je dan vanuit een soort onderbuikgevoel, vanuit je referentie en ervaring denkt dat bepaalde dingen misschien anders zijn dan je in eerste instantie denkt vanuit bepaalde regeltjes of bepaalde protocollen.” (P. jan16) en, “Het kan iets zijn dat er altijd is, maar ik denk dat als je iets voelt of ziet of signaleert, dat je met je ervaring die hebt, het beter kan plaatsen.”(D. jan16)

4.3.2. Intuïtie, een betrouwbare maar complexe raadgever Opvallend en interessant zijn de tegenstrijdige uitspraken die worden gedaan bij de formulering van de betekenis van het woord intuïtie. Alle negen (9) respondenten zijn, of nooit, of slechts heel beperkt in de steek gelaten door inschattingen op situaties die op basis van intuïtie werden gemaakt. Tegelijkertijd vinden alle respondenten dat deze gevoelens met voorzichtigheid zouden moeten worden geïnterpreteerd gezien de subjectiviteit ervan omdat iedereen het anders kan ervaren. De respondenten zijn van mening dat intuïtie altijd zou moeten worden getoetst en gestaafd met feiten, terwijl diezelfde feiten niet altijd hebben geleid tot een betere inschatting van een situatie. Feiten geven namelijk niet altijd een compleet beeld van de echte werkelijkheid. De oorzaak van deze tegenstrijdigheid in het denkproces van de respondenten is lastig om te duiden. Tijdens de focusgroep wordt en is dit onderwerp besproken. Bovenstaande geeft aan hoe complex het is om te achterhalen hoe deze onbewuste processen precies verlopen en welke visie nu daadwerkelijk leidend is over de inzet van intuïtie in het werk. Iedere respondent afzonderlijk heeft vertrouwen in zijn of haar eigen intuïtie maar dit vertrouwen is

60

bij anderen minder het geval. De respondenten blijven het belang van oordelen op basis van feitelijkheden toch wel heel wenselijk vinden.

"Zie het pluis-niet pluis gevoel als een intuïtie, een soort gestolde ervaring, en dat je die ervaring die je hebt opgedaan, probeert te kanaliseren. Maar als je alleen maar zegt; ik voel het zo, of dit voelt goed en dit voelt niet goed dan wordt het te kort door de bocht en dan kan het ook gevaarlijk zijn. Dus zet het vooral in een soort systeem zoals ik net zei en ik denk dat je er dan heel veel aan kunt hebben en daarin in dialoog gaan met de ander." (P. jan16)

Opvallend is dat alle respondenten de behoefte hebben om met feiten te staven. Om sterker te staan vinden zij dit feitelijk staven belangrijk. Opvallend is verder dat niemand een gedegen uitleg geeft op de vraag waarom zij dit zo belangrijk vinden. Er wordt door één respondent gesproken over de verantwoordingsdrift in de jeugdzorg. Deze respondent lijkt zich bewust van de afrekencultuur en heeft een kritische houding ten aanzien van het huidige beleid op de jeugdzorg en de bijdrage ervan op de kindveiligheid. Het merendeel lijkt te gehoorzamen en lijkt regels en procedures dusdanig geïnternaliseerd te hebben dat zij vermoedelijk niet meer goed kunnen oprakelen wat er dan zo positief aan is.

“Ik krijg een gevoel en ik probeer daar een logische verklaring voor te vinden, ik ga dat toetsen. Onderzoeker: Waarom doe je dat als ik vragen mag? Om nog sterker in mijn schoenen te staan, want ik wil niet alleen op mijn gevoel handelen, maar dat wordt sterker op het moment dat ik dat ook toets tegen waarheden of onwaarheden." (R. jan16)

4.4. Factoren in relatie tot de totstandkoming en ontwikkeling van intuïtie Het belang van de deelvraag over dit onderwerp is om te weten te komen welke factoren mee hebben gespeeld in de ontwikkeling van intuïtie en in welke mate deze hierop van invloed zijn geweest

4.4.1. Ervaringsleren Op de eerste plaats geven alle respondenten aan dat de ontwikkeling en het durven vertrouwen op intuïtie is gegroeid naarmate er meer ervaring werd opgedaan in het werkveld. Er worden verschillende argumenten aangedragen wat ervaring van belang maakt ten opzichte van de ontwikkeling van intuïtie. De volgende samenvatting kan op basis van alle reacties worden gemaakt. De respondenten geven aan dat ervaring hen helpt situaties sneller te kunnen onderzoeken en inschatten waardoor er sneller een analyse van de gezinssituatie kan worden gemaakt. Door een juiste interpretatie van signalen en gevoelens kan er tijdig worden ontdekt of er sprake is van een veilige of onveilige gezinssituatie. De respondenten geven aan dat dit deels komt omdat zij beter in staat zijn woorden te geven aan gevoelens en signalen. Hierdoor kan er duidelijk en transparant worden gecommuniceerd met de cliënt en kunnen grenzen sneller worden aangekaart. Deze houding stelt de werker in staat om in een eerder stadium passende hulp en ondersteuning aan te bieden waardoor problemen niet verergeren en cliënten sneller geholpen kunnen worden. Het is vanzelfsprekend dat dit ook de samenwerking met de cliënt ten goede komt. Tevens wordt aangegeven dat door alle jarenlange opgedane ervaring het managen van veel verantwoordelijkheden, een hoge caseload en werkdruk beter gereguleerd kunnen worden.

“Vroeger hield ik mij meer vast aan protocollen en methodieken. Dat was mijn houvast en ik kon ik in het begin niet echt mijn gevoel benoemen en als je niet kan benoemen kan je het ook niet interpreteren en dat kan ik nu wel. Nu heb je zoveel meegemaakt dat je kunt plukken, zo van dit heb ik al een keer gezien waardoor je gevoel versterkt wordt omdat je daar wat mee kan." (E. jan16)

61

4.4.2. Het nut van een opleiding en kennis Alle respondenten die voltijd zijn gaan studeren met weinig of geen ervaring in het werkveld, geven aan dat een opleiding weinig heeft bijgedragen aan hun identiteit als professional. Over het deelnemen aan aanvullende inhoudelijke trainingen, intervisiebijeenkomsten of andere scholingsdagen die vaak onder werktijd plaatsvinden, zijn alle respondenten het eens. Dit wordt ervaren als grote meerwaarde en helpt hen om zichzelf verder te ontwikkelen en te groeien als professional.

"Daar moet ik het niet van hebben van mijn opleidingen. Ik heb mijn opleidingen gedaan omdat ik dat papiertje wilde halen want dat ik nodig om het werk te kunnen doen maar je leert van de praktijk. Zonde van mijn tijd geweest. Door allerlei workshops en bijeenkomsten, wordt je kennis wel weer vergroot en daardoor kijk je met een bredere bril wat je ook weer meeneemt in je intuïtie.” (J. jan16)

De respondenten, die op latere leeftijd zijn gestart met een opleiding, zijn daarentegen positiever gestemd over de invloed van een opleiding in relatie tot de eigen professionalisering. Zij geven aan baat te hebben gehad bij een opleiding. De aangereikte kennis bood hen extra handvaten en gaf hen inzichten die helpend waren om in de praktijk te werken. Na de studie waren zij beter in staat met een bredere blik te kijken en dit heeft vervolgens bijgedragen aan de professionalisering van het beroep als sociaal werker. Ook leerden zij om effectiever te communiceren.

"Ik kan nu beter woorden geven aan gevoelens. Mijn opleiding heb ik steeds meer kunnen plaatsen

nadat ik veel ervaring heb opgedaan, dat het dan mee inbed in je manier van werken.” (P. jan16)

en,

"Ik heb dit werk tot mijn 30e gedaan zonder opleiding. Dat is zeker waar, alleen na mijn opleiding heb

ik het kunnen koppelen aan de theorie waardoor je het aan ketenpartners makkelijk kan uitleggen

wat je voelt en wat je ziet.“ (R. jan16)

De meningen over de invloed van het volgen van een opleiding in relatie tot de verdere ontwikkeling en professionalisering in het vakgebied zijn verdeeld. Er lijkt sprake te zijn van een positiever beeld over een opleiding wanneer dit gelijktijdig plaatsvindt met het opdoen van ervaring. Wanneer de opleiding parallel loopt met het werk, en er al enige ervaring is opgedaan, lijkt men het gevoel te hebben dat er meer profijt en rendement uit de opleiding wordt gehaald. Dit komt ook overeen met het resultaat dat alle respondenten bijscholingen en trainingen zinvol vinden. Uit hetgeen de negen (9) respondenten hebben aangegeven, is te veronderstellen dat het leereffect groter is wanneer professionals al in het werkveld werken omdat de aangereikte lesstof direct toepasbaar is op de praktijk. Samenvattend kan gesteld worden dat wanneer het opdoen van ervaring parallel loopt met het volgen van een opleiding, dit de effectiviteit, de efficiëntie maar ook het nut en de bruikbaarheid voor professionals ten aanzien van de praktijk vergroot.

4.4.3. Eigen levensloop en socialisatie Onder de negen (9) respondenten bevinden zich vrouwen en mannen van verschillende culturen, achtergronden en leeftijden. In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk zijn de precieze aantallen weergegeven. Alle negen respondenten zijn er overeenstemmend in dat de opvoeding en de eigen normen en waarden van invloed zijn op de ontwikkeling van hun intuïtie en professionaliteit. Het kleurt als het ware de wijze waarop gevoelens en signalen in gezinnen worden waargenomen en geïnterpreteerd.

62

De mate waarin de respondenten de eigen normen en waarden laten beïnvloeden of binnen het werk juist als tool inzetten, is afhankelijk van de culturele achtergrond van de respondent. Uit de uitspraken van de respondenten komt naar voren dat de respondenten met een andere culturele achtergrond en kennis over cultuur en religie en de invloed daarvan op de mens mee laten wegen bij de beeld- en-oordeelsvorming in gezinnen. Het dient ook als check of waargenomen intuïtieve gevoelens en signalen correct zijn geïnterpreteerd.

"Mijn intuïtie is ontwikkeld op de werkvloer. Ja, en enigszins versterkt omdat ik dezelfde culturele achtergrond heb als vele van mijn gezinnen. Dus dan kun je nog beter afgaan op je gevoel omdat je weet hoe het er eigenlijk aan toe zou moeten gaan binnen zo’n gezin en op dat moment word je geconfronteerd met een situatie die niet echt past bij het beeld." (H, jan16)

De autochtone respondenten hebben weinig antwoorden gegeven op vragen rondom cultuur en de invloed ervan op henzelf of in het werken met gezinnen waardoor het verder niet duidelijk is geworden in hoeverre zij culturele verschillen mee laten wegen. De respondenten met een andere culturele achtergrond, in dit geval met een Marokkaanse achtergrond, zijn van mening dat kennis over cultuur en religie meer aandacht behoeft omdat het bijdraagt aan betere beeldvorming in gezinnen.

"Als het gaat om dingen die ik heb meegekregen en geleerd, dat vond ik al toen ik die studie deed, dat er te weinig gekeken werd naar de samenleving van nu in de zin van dat er verschillende culturen zijn met allemaal verschillende normen en waarden en dat er in theorie te vaak gedacht wordt vanuit de Nederlandse individualistische samenleving of benadering die niet helemaal klopt met de andere culturen die hier ook zijn en kinderen hebben die opgroeien.” (A. 2016)

Op één na vinden alle respondenten dat de eigen waarden en normen meespelen in relatie tot de ontwikkeling van intuïtie in het werk. Eén respondent vindt dat de eigen waarden en normen buiten beschouwing zouden moeten worden gelaten. Daarnaast spelen de eigen levensgebeurtenissen, opvoeding, opgedane ervaringen ook een rol op welke manier het referentiekader zich ontwikkelt. Eén respondent merkt op dat bij haar, gezien haar thuissituatie en haar ervaring in het werken met agressieve doelgroepen, de grens van agressie veel hoger ligt dan die van haar collega’s. Vanzelfsprekend zal er bij deze respondent minder snel een onveilig intuïtief gevoel ontstaan dan bij een werker die nooit te maken heeft gehad met agressie. Dit vraagt reflectie van de werker wanneer dergelijke situaties ontstaan. Een andere respondent geeft aan dat de eigen opvoeding ervoor heeft gezorgd dat er in gezinnen een minder strenge visie is op de opvoedende ‘tik’ maar dat dit, in vergelijking tot collega’s, ook zorgt voor een voorzichtige kijk wanneer er sprake lijkt te zijn van huiselijk geweld. De respondent weet uit ervaring dat de stempel ‘huiselijk geweld’ snel wordt opgeplakt en het daardoor van belang is om eerst te onderzoeken en niet te snel in paniek te oordelen en in te grijpen.

"Ja, kijk, dit is ook een soort van tegenstrijdigheid waarin ik denk van er is een visie vanuit de maatschappij en je eigen socialisatie. Vroeger kreeg ik wel eens een tik maar je hebt ook mishandeling. Ik zou me best kunnen voorstellen dat als je dat vroeger nooit hebt gehad, dat elke tik mishandeling is. En ja, dat beïnvloedt ook de wijze hoe je kijkt in een gezin en welke hulpverlening je inschakelt op het moment dat iets gebeurt. Ja, ik denk dat dat wel bijvoorbeeld een verschil is waarin ik anders kijk naar dit soort situaties dan misschien een andere collega. Ook dat en ik denk dat ik, doordat ik het zelf heb gehad, een beter onderscheid kan maken tussen tikken en mishandeling Ik zou er namelijk niet aan moeten denken als ik uit huis geplaatst zou worden in die tijd.”(R. jan16)

63

Een aantal respondenten hebben aangegeven dat het soms helpend kan zijn om de eigen ervaringen in het leven te delen met cliënten om daarmee aansluiting te zoeken ten behoeve van de samenwerking. Tevens wordt de opmerking gemaakt dat het delen van eigen ervaringen bijdragen om met eigen voorbeelden grenzen te stellen tussen goed en fout en datgene wat minimaal toelaatbaar is. De respondenten geven aan dat samenwerking met collega’s helpend is omdat middels feedback en reflectie de helikopterview aanwezig blijft waardoor je als werker niet snel ingezogen raakt of dat de eigen oplossingen voor een probleem worden geprojecteerd op de cliënt. Eén respondent gaf aan een manier te hebben gevonden om te voorkomen dat de eigen waarden en normen de cliënt negatief zullen beïnvloeden. Deze respondent toetst zijn eigen normen en waarden met die van de organisatie en daarna met die van de maatschappij om zodoende tot een zo juist mogelijke oordeelsvorming te komen. De beslissing komt tot stand middels een balans tussen deze drie niveaus. Dit klinkt als een oplossing die bijdraagt aan het rechtvaardigheidsgevoel om te mogen oordelen.

4.4.4. Samenwerking cliënt, de klik Alle respondenten hebben dit beroep gekozen vanuit sociaal oogpunt en daarmee is het aannemelijk dat zij van nature geïnteresseerd zijn in mensen en daardoor de behoefte voelen om een positieve bijdrage te leveren wanneer anderen in de problemen zitten. Het is aannemelijk dat deze sociale gedachte samenhangt met een bovengemiddeld inlevingsvermogen en begrip ten aanzien van de problemen bij de doelgroep. Toch gaat het nog vaak mis in de samenwerking met cliënten. Opvallend is dat de respondenten geen last ondervinden van breuken in de samenwerking. Blijkbaar hebben zij dus een aantal kwaliteiten waardoor zij in staat zijn snel contact te leggen en een vertrouwd gevoel over te brengen. Deze samenwerkingsrelatie wordt door alle respondenten benoemd als een essentieel aspect om de cliënt te kunnen helpen. Dat alle respondenten dit zo stellig vinden bewijst wel dat zij hiertoe in staat zijn anders was de mening wellicht wat minder stellig geformuleerd. Er zijn door de respondenten een viertal opvallende factoren aangehaald waarmee de invloed van intuïtie in relatie tot de samenwerking met de cliënt wordt aangehaald. Als eerste factor wordt authenticiteit door één van de respondenten benoemd als belangrijke voorwaarde om een samenwerking te kunnen aangaan met de cliënt. Door authentiek te zijn komt de professional echt over en ontstaat er eerder vertrouwen vanuit de cliënt.

“Ik vind authenticiteit erg belangrijk. Ik ben zelf erg van het aansluiten, contact maken, persoon laten vertellen, het aangaan van verbinding. Eerst contact, dan contract.” (P. jan16)

Als tweede factor wordt het gevaar van afstand en nabijheid benoemd. Door één respondent wordt aangegeven dat professionals in het eerste stadium van het contact met cliënten voorzichtig moeten zijn met waardeoordelen omdat daarmee de kans bestaat dat de cliënt afhaakt of dichtklapt vanwege schaamte en dat vervolgens niet boven water komt wat er speelt. Aan de andere kant moet er ook geen sprake zijn van overbetrokkenheid met de cliënt. Het reflecteren op dit proces is van belang omdat de inschatting hiervan ingewikkeld is wanneer een werker al lange tijd betrokken is.

"Ze schaamde zich heel erg voor haar situatie. En omdat ik al heel lang in het gezin zat, en haar met de meeste dingen geholpen had, wilde ze me hiermee niet opschepen. Ze wilde het zelf oplossen en dat resulteerde in een ontruiming van de woning. Je kan niet altijd alles aanvoelen.” (E.jan16)

Als derde factor wordt door een respondent het gevaar van de regierol benoemd. Sinds de transities lijken alle hulpverleners steeds meer een regierol aan te nemen en de vraag die hierbij door de respondent wordt gesteld is welk effect dit heeft op het aangaan van een samenwerking met de cliënt als er weinig in de uitvoering wordt geïnvesteerd.

64

Als vierde factor wordt zelfreflectie genoemd. Het blijven reflecteren op jezelf als professional draagt bij om een goede balans te creëren tussen compassie voor de cliënt en tegelijkertijd de helikopterview te behouden.

"Mijn intuïtie was in die zin een beetje misleidend omdat ik… kijk, voor mij is de ideale positie om er een beetje boven te hangen en de valkuil is bijvoorbeeld compassie en als je bijvoorbeeld naast iemand wilt lopen en, dat je teveel doet, het risico aanwezig is dat je die helicopterview niet meer hebt." (R. jan16)

4.5. Intuïtie, een signalerende rol

4.5.1. Inleiding Veiligheids- en risicotaxatielijsten zijn belangrijke middelen in de jeugdzorg om gevoelens en signalen te kunnen duiden. De lijsten zorgen ervoor dat de professionals er alert op blijven om aandacht te geven aan alle verschillende levensgebieden. In hoofdstuk drie van dit onderzoek wordt hierover uitvoerig gerelateerd. Tijdens de interviews heeft de onderzoeker, middels casuïstiekbespreking uitgezocht op welke manier de negen respondenten signalen en gevoelens observeren en interpreteren in het contact met gezinnen en kinderen. In de bijlage zijn de vragen terug te vinden die aan de respondenten zijn gesteld met betrekking tot de beantwoording van deze deelvraag. Met behulp van het data-analyse programma MAXQDA zijn naar aanleiding van de ingevoerde code ‘gevoelens en signalen’ 123 uitspraken onder deze categorie gecodeerd. Daarna zijn de subcategorieën’ alarmerend’ en ‘geruststellend’ toegevoegd waarin uitsluitend concrete benoemde gevoelens en signalen zijn onderverdeeld. Vervolgens is een selectieve codering toegepast en zijn de alarmerende gevoelens en signalen onderverdeeld in de categorieën die overeenkomen met de indicatoren uit de risico- en veiligheidslijsten, waarnaar wordt verwezen in het schema in hoofdstuk 3 op pagina 5 van dit verslag. Vervolgens is de aanvullend de code ’intuïtie’ toegevoegd. De aan intuïtie en onderbuikgevoel gerelateerde uitspraken zijn onder deze code opgenomen, vooral, om inzicht te krijgen in de waarnemingen van alarmerende signalen en gevoelens vanuit intuïtie of onderbuikgevoel door de respondenten die door hen niet expliciet in woorden konden worden uitgedrukt. Door het toepassen van deze werkwijze was de onderzoeker in staat om inzichtelijk te maken hoeveel respondenten hebben gesproken over een bepaalde indicator/code. De gekozen codes zijn middels de ‘MAXQDA Smart Publisher tool’ geëxporteerd naar een overzichtelijk en gestructureerd rapport in een Word-bestand onder benaming van de onderzochte categorie. Hierdoor was de onderzoeker in staat de resultaten te analyseren en belangrijke uitspraken te filteren. Een uitdraai van codebomen met subcategorieën zijn terug te vinden in de bijlage 3. In deze paragraaf komen de volgende deelvragen aan bod:

Welke geruststellende en alarmerender gevoelens en signalen worden genoemd door de respondenten en komen deze overeen met de factoren uit de risico- en veiligheidslijsten?

Zijn de risico- en veiligheidslijsten ondersteunend voor werkers om intuïtieve gevoelens en signalen concreter in kaart te brengen?

4.5.2. Alarmerende gevoelens Allereerst volgt een opsomming van de meest gehoorde signalen en gevoelens die een alarmerend gevoel hebben opgeroepen bij de respondenten; dit betreffen:

- hygiëne en verzorging van de kinderen - niet functionerend netwerk - zorg mijdend gedrag - geen inzicht en openheid in problematiek

65

- afspraken die niet worden nagekomen - sociaal wenselijke antwoorden - materie/uitgaven uit balans in verhouding tot inkomen - overdreven meewerkend zijn - ongeorganiseerde administratieve huishouding - introverte agressie gericht op mij als persoon en niet op jullie en zij - plotselinge verandering in houding en expressie - geen eten naar school - blauwe plekken of kinderen die zorgen aankaarten - interactie tussen alle gezinsleden en niet gepaste signalen die naar elkaar worden afgegeven - socialisatiedomein buurt meenemen, ook als school en thuis lijken te kloppen - sfeer in huis - ongepaste dingen in huis met kleine kinderen zoals wapens - heftige situaties bagatelliseren - ontbreken van onderling respect - ontbreken van emotionele veiligheid - geen aandacht voor de kinderen - fysieke onveiligheid - defensieve houding - geforceerde houding - rara stiltes - norse of bijzondere uitstraling - geheimzinnigheid - teveel huisdieren of vechthonden aan dikke kettingen - drugs en drank in huis - schuld bij derden leggen of geen verantwoordelijkheid nemen voor eigen handelen - beschadigd interieur - zorgen vanuit samenwerkingspartners - voorgeschiedenis in dossier - psychische problemen - sociale regels - uitstraling slaapkamers van de kinderen - geen speelgoed aanwezig - seksueel wervend ongepast gedrag - gefrustreerd kind - schoolverzuim - culturele aspecten na immigratie - niet kloppende manier van hoe iemand uit zijn ogen kijkt - spottende bejegening ten opzichte van de kinderen - angst in de ogen bij onverwachte acties zoals een deurbel of vragen - allerlei excuses - dure spullen - verontrustende gezinspatronen

4.5.3. Geruststellende gevoelens De volgende gevoelens en signalen werden door de respondenten benoemd als er sprake was van een geruststellend gevoel:

- positief netwerk - affectie ouder en kind - openheid in problematiek - bespreekbaar kunnen maken van zorgen

66

- interactie tussen ouder en kind - open of gepaste uitstraling van het kind als het gehoorzaam is naar de ouder op gepaste

wijze - bij eerlijkheid kunnen fouten worden aangepakt - goede samenwerking - voldoende zelfredzaamheid van het kind of ouder - aanwezigheid van congruentie over wat mensen vertellen en over wat ik voel en zie - leeftijdsadequaat gedrag - rustgevende sfeer in huis

Alle tabellen bevinden zich in de achteraan in dit onderzoek opgenomen bijlage 3. Tabel 1 geeft de aantallen weer waardoor kon worden aangegeven hoe vaak een signaal of een gevoel werd benoemd in relatie tot de categorie. Tabel 2 en 3, ook opgenomen in bijlage 3, geven de variabelen/subcategorieën en de hoeveelheid aan antwoorden weer. Deze gegevens zijn gebruikt om uitspraken te kunnen doen over hoeveel respondenten een signaal of gevoel hebben benoemd ten aanzien van de betreffende subcategorie. Bij tabel 1 zijn de aantallen niet in relatie te brengen met de aantallen respondenten. Dit komt omdat sommige respondenten meerdere uitspraken hebben gedaan in één categorie waardoor er geen betrouwbare uitspraken mogelijk zijn over de oplettendheid van alle respondenten. Tabel 3 is gebruikt voor het inzichtelijk maken van hoeveel respondenten ‘geruststellende gevoelens en signalen’ konden benoemen in gezinnen. Hierna wordt per subcategorie beschreven welke indicatoren uit de risico- en veiligheidslijsten worden benoemd. De respondenten werden gevraagd om oude casussen naar boven te halen waarbij alarmerende en geruststellende gevoelens werden ervaren. Vervolgens werd hen gevraagd deze gevoelens te benoemen.

4.6.1. Kindfactoren

Opgemerkt wordt dat door de respondenten weinig aan het kind-gerelateerde factoren werden benoemd. Twee andere respondenten gaven aan er op te letten wanneer er sprake is van kwetsbaarheid verhogende kenmerken van het kind, zoals leeftijdsadequaat gedrag, verstandelijke vermogens, zelfredzaamheid en externaliserend gedrag. In de LIRIK en DELTA-lijst wordt een premature geboorte, of een kind onder de 6 jaar, aangemerkt als een belangrijke risicofactor. De aanwezigheid van kleine kinderen in de thuissituatie is niet genoemd door de respondenten. Dit houdt mogelijk verband met de afspraak dat de GGD en VangnetJeugd alle kinderen tot 6 jaar bedient in de gezinnen vanuit de top600-aanpak.

4.6.2. Ouderfactoren

De gevolgen van ouderfactoren op de veiligheid worden door de respondenten eveneens weinig benoemd. In totaal zijn door vier (4) verschillende respondenten vijf (5) uitspraken naar voren gebracht die zijn ingedeeld in deze indicator. Deze vier respondenten deden overeenkomstige uitspraken. Ten aanzien van de ouder wordt vooral gelet op de capaciteiten van ouders, bijvoorbeeld, op de onderliggende psychische problematiek en of er sprake is van zelfredzaamheid (cognitief en sociaal emotioneel). In de DELTA- en LIRIK-lijst worden onder de kop ‘ouderfactoren’ bijkomend nog als risicofactoren genoemd de onderwerpen: verslavingsproblematiek, eerder gepleegde mishandeling van een kind en als ouder slachtoffer geweest van kindermishandeling.

4.6.3. Veiligheid werker

Een belangrijk item in de checklist van het PIT betreft de vraag over de veiligheid van de werker alvorens een huisbezoek af te leggen. Dit heeft vooral te maken met de veelplegers uit de top600-aanpak. De PIT-werker bespreekt met de politie of er sprake is van een onveilige situatie vervolgens wordt en dit punt beoordeeld binnen de PIT-meting.

67

Drie (3) respondenten hebben zich uitgesproken over deze indicator. Zij geven aan het bijzonder belangrijk te vinden om, alvorens op huisbezoek te gaan, een veiligheidscheck bij de politie te doen. Bij een niet-pluis gevoel, is de mening dat veiligheid van de werker voorop staat. Daarbij wordt onderscheid gemaakt in welke gevallen er sprake is van agressie. Tijdens huisbezoeken zorgt een aantal respondenten ervoor goed op de houding en communicatie van de cliënt te letten en bij het aanvoelen van een onveilige situatie het huisbezoek af te kappen. Het herkennen en onderscheiden van verschillende soorten agressie wordt daarbij van belang geacht omdat dit zorgt voor goede oordeelsvorming. Dit is essentieel voor een juiste inschatting van gezinssituaties.

"Agressie kan introvert zijn, maar kan naar buiten knallend zijn en dat laatste valt meer op terwijl ik dat introverte, het gevaarlijkst vind, weet je wel.”(R. jan16)

4.6.4. Huiselijk geweld, misbruik en criminaliteit

Door zeven (7) verschillende respondenten zijn negen (9) uitspraken gedaan rondom het onderwerp huiselijk geweld, misbruik en criminaliteit. Belangrijke signalen die worden benoemd zijn: blauwe plekken bij kinderen, kinderen die aangeven te worden geslagen, ingrijpende gebeurtenissen die worden gebagatelliseerd, mijden van zorg, beschadigd interieur, leugens en inadequaat seksueel wervend gedrag bij kinderen. Alle zeven respondenten zijn van mening dat bovengenoemde signalen doorslaggevend zijn voor verder onderzoek.

4.6.5. Omgang tussen ouder en kind:

Met betrekking tot het onderwerp ‘omgang tussen ouder en kind’ zijn door acht (8) verschillende respondenten zestien (16) uitspraken gedaan. Hieruit volgt dat dat de relatie tussen ouder en kind voor de respondenten een belangrijk punt is om op te letten. Door de meeste respondenten wordt er op gelet op welke manier de gezinsleden met elkaar omgaan omdat dit veel zegt over het gevoel van veiligheid. Onderwerpen die zijn genoemd betreffen vooral, de interactie tussen ouder en kind, de affectie tussen ouder en kind, de opvoedvaardigheden, de houding van het kind, de manier waarop met emoties wordt omgegaan, de manier van communiceren, de mate van afstand en nabijheid, het geen respect tonen voor het kind, de emotionele veiligheid, de fysieke veiligheid en de houding en sfeer in huis. Deze onderwerpen komen overeen met de DELTA- en LIRIK-lijst.

4.6.6. Opvoeding en verzorging

Over het onderwerp ‘opvoeding en verzorging’ zijn door acht (8) verschillende respondenten zestien (16) uitspraken gedaan. Dit onderwerp betreft met name de vraag hoe het zit met de veiligheid van kinderen in de thuissituatie. Specifiek wordt daarbij gelet op de fysieke omgeving, zoals, de uitstraling van het interieur, de hygiëne in huis, de slaapkamers van de kinderen en signalen van drank of drugs. Tevens wordt er op gelet dat de kinderen op tijd naar school gaan, dat zij eten en drinken mee krijgen en dat zij er verzorgd uitzien.

"Als het kind in de veiligheid wordt aangetast betekent dat zowel basale verzorging, primaire zorg en sociale emotionele verzorging. Dat zijn wel punten die ik heel belangrijk vind en waar ik naar kijk.” (P. jan16)

68

4.6.7. Gezins-omgevingsfactoren

Over dit onderwerp zijn negentien (19) uitspraken gedaan door zeven (7) verschillende respondenten. Er wordt door alle zeven respondenten gelet op sociaal economische stressoren, zoals, armoede en ontoereikende sociale steun. Een aantal keren wordt benoemd dat er wordt gelet op in huis aanwezige dure spullen die niet in verhouding staan tot het inkomen van de ouders en die daardoor mogelijk kunnen duiden op criminele activiteiten binnen het gezin. Daarnaast let een aantal respondenten op culturele invloeden, op aanwezige gezinspatronen en op het leefklimaat van kinderen in de thuissituatie. In de LIRIK- en DELTA-lijst wordt een echtscheiding, werkeloosheid, laag opleidingsniveau, een groot gezin (meer dan 3 kinderen), verhuizing en chronische ziekte ouder, aanvullend beschreven.

4.6.8. Samenwerking en communicatie met het gezin

Bij dit onderwerp wordt als belangrijkste punt de interactie van de respondent met het gezin of het kind genoemd. Er zijn tweeëndertig (32) reacties gegeven door acht (8) verschillende respondenten. De hoge uitkomst geeft weer hoeveel waarde de respondenten hechten aan een goede samenwerking met de cliënt om te komen tot goede oordeelsvorming en het maken van juiste beslissingen. Congruentie en transparantie wordt door het merendeel van de respondenten gezien als een belangrijk kenmerk om vertrouwen te krijgen in de cliënt. Openheid over de problematiek, alsmede overeenstemming tussen wat de cliënt zegt en wat door de respondent wordt waargenomen tijdens het gesprek, vormt een belangrijke basis voor de oordeelsvorming op gezinnen. Als deze basis niet klopt geeft dat aanleiding voor verder onderzoek naar het gezinssysteem. Tijdens gesprekken wordt gelet op sociaal wenselijke antwoorden, non-verbale communicatie, interacties tussen de verschillende gezinsleden, blikken in de ogen en de houding van mensen. Congruentie en transparantie worden essentieel geacht in beslissingen om tot vervolgonderzoek over te gaan. Klopt de binnenzijde (congruentie) met de buitenzijde (transparantie) waardoor de cliënt authentiek (echt) overkomt, dan creëert dit vertrouwen bij de professional. Dit is wellicht, zowel, voor de professional als voor de cliënt, de basis om wederzijds vertrouwen op te bouwen. Door een aantal respondenten wordt aangegeven dat openheid en je leerbaar opstellen als beschermende factoren worden gezien in de bereidheid om zorgen rondom de veiligheid van kinderen in de thuissituatie aan te pakken.

"Je krijgt dat gevoel, en dan kijk je hoe de omgeving eruit ziet, hoe de situatie is. Ik let dan ook op wat er gebeurt in de interactie met de mensen, wat ze vertellen en wat ik meen op te vangen aan non-verbale signalen. Zijn mensen congruent iets aan het vertellen of als er verschillen zijn, staan vader en moeder daarin op een lijn of is er toch wat verschil. Dan probeer ik te zoeken naar signalen waar ik iets mee kan, waar ik verder op door kan gaan ja of nee. Of ouders daar niet helemaal open en eerlijk over zijn. Dat je merkt dat er toch nog iets onder zit. Praten ze vrijuit of niet. Of mensen openheid geven over wat er speelt, dat je de indruk of het gevoel hebt dat de nodige dingen ook besproken zijn en dat er niet informatie nog ergens achterwege wordt gehouden of dat je voor verrassingen komt te staan. Dat ik echt het gevoel en de indruk heb: het was een goed gesprek, heel veel dingen zijn besproken, ook de moeilijke dingen, niet altijd even uitgebreid, maar als het allemaal maar goed is, dat scheelt voor mij een stuk. Verder als er met mensen afspraken te maken zijn."(J. jan16)

4.6.9. Geruststellende gevoelens en signalen Acht (8) respondenten hebben geruststellende signalen en gevoelens aangeven, waarvan affectie tussen ouder en kind, een steunend netwerk en openheid over eigen problematiek, als belangrijkste aspecten worden genoemd. Het vertrouwen van de professional in ouders om de kinderen te laten opgroeien in de thuissituatie, hangt samen met deze aspecten. Het merendeel van de respondenten vindt ‘liefde geven aan de kinderen’ een belangrijk aspect om niet over te hoeven gaan tot een zorgmelding die aanleiding kan zijn tot een uithuisplaatsing. Als ouders weinig inzicht hebben, maar

69

wel openheid tonen en steunfiguren uit het netwerk hebben die kunnen bijdragen aan de opvoeding, kan dit een doorslaggevende werking hebben op de professionals om niet over te gaan tot versterkende beslissingen. Aandacht voor de sterke kanten in een gezin lijken op basis van deze respondenten ondergeschikt aan de oplettendheid rondom zorgen.

4.6.10. Intuïtieve gevoelens en signalen, niet anders omschreven (NAO)

Een extra indicator die de onderzoeker heeft toegevoegd is intuïtie. In deze indicator zijn gevoelens en signalen ondergebracht die door de respondenten werden waargenomen én middels de eigen intuïtie die door hen niet concreet onder woorden gebracht konden worden. Er zijn zesentwintig (26) reacties gegeven door acht (8) verschillende respondenten. Een aantal respondenten geeft aan bij iedere nieuwe aanmelding of huisbezoek de voelsprieten aan te zetten en nooit bij voorbaat een geruststellend gevoel te hebben. Door een aantal respondenten worden fysieke signalen benoemd die een alarmerend gevoel oproepen, namelijk: onrustig lijfelijk gevoel, gevoel op het puntje van de stoel te gaan zitten, vluchtgedrag gevoel, zoals de uitgang checken, gevoel hebben graag weg te willen, gespannen gevoel, gevoel dat er iets niet klopt of een niet-pluis gevoel ervaren. Observaties van de cliënten vinden als een geautomatiseerd proces plaats en onbewust wordt nauwlettend gelet op de houding en uitstraling van cliënten. Er wordt gelet op een blik in de ogen, een gespannen en/of verkrampte houding, de manier van bewegen, hoe iemand praat, de non-verbale communicatie en de eerste indruk.

"Ik dacht echt, hier klopt hier iets niet maar ik kon mij vinger er niet op leggen. En wat bleek, dat er op een gegeven ogenblik wel heel erg veel in de thuissituatie gebeurde.” (E. jan16) "Je maakt analyses als je binnenkomt hoe je hier het beste in kunt gaan staan. Daar gebruik je echt je gevoel, je intuïtie voor. En dat je in gesprek zit met mensen, dat je voelt: het is echt niet oké.” (D. jan16)

De resultaten laten zien dat intuïtieve gevoelens en signalen van invloed zijn op de beeldvorming, oordeelsvorming en uiteindelijke besluitvorming. De respondenten geven wel aan dat deze gevoelens en signalen moeilijk in woorden uitgedrukt kunnen worden en daardoor moeilijk concreet te interpreteren zijn. Mede daardoor vinden de respondenten deze raadgever te subjectief en zijn zij van mening dat dergelijke gevoelens moeten worden getoetst met feiten. Achteraf gezien blijken intuïtieve gevoelens en signalen vaak wel te kloppen. Om bij professionals grip te houden op een dergelijke manier van werken is het beter om iets met deze intuïtieve gevoelens en signalen te doen dan ze te negeren. Met deze argumenten is het verantwoord en volledig legitiem om de pluis-niet pluis gevoelens en signalen in te bedden in het systeem. Als deze ingevingen door de wetgeving niet worden erkend en als nuttig worden beoordeeld, dan zullen volgzame werkers nooit durven vertrouwen en besluiten durven nemen op basis van deze ingevingen. Het is aannemelijk te veronderstellen dat de gevolgen hiervan juist niet bijdragen aan de kindveiligheid.

4.6.11. Conclusie Ondanks alle risicofactoren blijkt liefde en bereidwilligheid voor de meeste respondenten een belangrijke drijfveer om de kinderen thuis te laten opgroeien. De eigen indrukken en het verloop van het contact zijn belangrijke gevoelens die meespelen bij het bepalen van het wel of niet aanwezig zijn van een vertrouwd gevoel in een gezin. Van belang is de indruk en houding die het gezinssysteem op de professional achterlaat. De eerste indruk en observatie in het contact met gezinnen omvat vele aspecten waarvan een groot deel moeilijk in woorden valt uit te drukken. Als de indruk en/of houding niet goed voelt, ontstaat twijfel

70

bij de respondent en is deze daardoor eerder geneigd het verdere onderzoek te verrichten om de veiligheid van de kinderen in kaart te brengen. Professionals maken een onderscheid in wat wel en wat niet te verhelpen is met ondersteuning vanuit de zorg. Een voorbeeld hiervan is het ontbreken van emotionele onveiligheid die niet kan worden aangeleerd wanneer inleven in de ander ontbreekt of in het geval er sprake is van beperkte gewetensontwikkeling bij de ouder. In dergelijke gevallen zal men sneller geneigd zijn over te gaan tot advies om de kinderen niet in de thuissituaties te laten opgroeien. Daarentegen zien de respondenten bij sociaal economische zorgen of onvermogen bij de ouder(s), wel mogelijkheden om de kinderen thuis te laten opgroeien. Hierbij zijn aspecten van een steunend netwerk, zoals, open/transparante en congruente samenwerking met het gezin, essentieel om de zorgen op te vangen dan wel om hiervoor compensatie te kunnen bieden. Uiteindelijk is het een geheel aan indrukken, feitelijkheden, gevoelens, signalen en de reeds opgedane ervaringen wat maakt dat een professional een veilig of onveilig gevoel in een gezin krijgt. Aan de hand van alle resultaten kan gesteld worden dat de respondenten vrij goed lijken te weten en in te schatten welke signalen alarmerend zijn en welke signalen goed aanvoelen. Tevens lijkt de analytische blik tijdens huisbezoeken voortdurend aan te staan en wordt ingeschat welke signalen kunnen leiden tot welke gevolgen. De hoge aantallen antwoorden laten zien dat er een continu proces van inschatten plaatsvindt. Dit stelt gerust omdat het betekent dat werkers van het PIT in staat zijn om zorgvuldig de kindveiligheid in te schatten. De veronderstelling dat de respondenten in staat zijn juist in te schatten wordt nog meer bevestigd door het besef dat het onderzoek niet in een werkelijke situaties heeft plaatsgevonden maar dat er een beroep werd gedaan op analyses uit oude casussen. Hiermee is tot een beantwoording van de eerste deelvraag gekomen en kan worden gesteld dat de respondenten in staat bleken het merendeel van de belangrijke risicofactoren te benoemen welke globaal gezien allemaal overeenkomen met de indicatoren uit de lijsten. De huidige risico- en taxatielijsten (LIRIK en DELTA) bieden geen ruimte om intuïtieve gevoelens en signalen te scoren. De BARO van de Raad voor de Kinderbescherming biedt deze ruimte wel. De tweede deelvraag wil antwoord op de vraag of de respondenten dergelijke risicolijsten als

ondersteunend ervaren. Deze deelvraag zal in het volgende hoofdstuk worden beantwoord.

4.7. Hoe beslissingen worden gemaakt

4.7.1. Inleiding werkwijze analyseren data Door de respondenten zijn honderdzestig (160) antwoorden gegeven ten aanzien van het maken van beslissingen. Al deze antwoorden zijn ondergebracht in codes, ofwel subcategorieën. De categorieën zijn geformuleerd op basis van elementen uit de PIT-aanpak die invloed hebben op de oordeels- en besluitvorming in de gezinnen. Als extra categorie is ‘intuïtie’ toegevoegd. Er zijn zeven subcategorieën geformuleerd die van invloed zijn op beslissingen binnen de PIT-aanpak. Het betreffen:

- intuïtie, - methodiek, - in samenspraak met de cliënt of diens netwerk, - netwerkpartners, - collega’s, - managers - de professional staat centraal/ is leidend ten aanzien van beslissingen

71

Voor het coderen van alle uitspraken van de respondenten is wederom het data-analyse programma MAXQDA gebruikt. Na het aanmaken van hoofdcodes zijn subcategorieën aangebracht. In de bijlage wordt de codeboom in tabel 4 weergegeven in bijlage 3. Tabel 5 geeft een statistisch overzicht van de sub-codes. Deze tabel geeft de precieze aantallen weer en berekent hoeveel procent van de respondenten een uitspraak hebben gedaan in relatie tot de subcategorie. Middels de ‘report’ functie is vervolgens een bestand aangemaakt die een heldere weergave geeft van alle uitspraken per subcategorie. De uitspraken zijn geturfd zodat er precieze aantallen konden worden gegeven over de mate waarin de respondenten de subcategorieën nuttig bruikbaar vinden met betrekking tot het nemen van beslissingen.

De invloed van de factoren op het maken van beslissingen

Intuïtie Methodiek Client/ netwerk

Netwerk-partners

Collega Manager Professional Centraal

Ondersteunend/ leidend

24 0 27 0 23 0 14

Belemmerend/ Geen of nauwelijks meerwaarde

0 3 0 0 0 1 0

Deels leidend/ ondersteunend

5 9 0 12 0 12 4

De categorieën ‘in samenspraak met cliënten en netwerk’ en ‘middels intuïtie’ scoren het hoogst in relatie tot beslissingen. Alle respondenten (100%) hebben de subcategorieën benoemd als werkzame factor om goed te kunnen beslissen. Op één na hebben alle respondenten gereageerd op de subcategorieën ‘samenwerking met collega’s, methodiek en aansturing managers. Bij de overige categorieën hebben zeven (7) respondenten gereageerd. Door vier (4) respondenten zijn aanbevelingen aangedragen ten behoeve van het maken van betere beslissingen. Deze zijn in een aparte subcode gezet waarvan de data in een later stadium zullen worden gebruikt.

4.7.2. De invloed van intuïtie De respondenten gebruiken altijd de eigen intuïtie en deze blijkt na jaren ervaring betrouwbaar en ondersteunend te werken. Waar feiten er nog wel eens naast zitten, zit het met de eigen intuïtie in de meeste gevallen wel goed. Vaak geldt dat hoe ouder je wordt en hoe meer ervaring je hebt, des temeer je op de eigen intuïtie durft te vertrouwen. Dit zou kunnen veronderstellen dat het gebruik van de eigen intuïtie steeds meer een vertrouwde rol gaat innemen. Het is aannemelijk dat dit resultaat over tien jaar hetzelfde resultaat oplevert of dat de respondenten juist nog meer overtuigd zijn van het luisteren naar hun intuïtie omdat het helpt en werkt bij de juiste inschatting ten aanzien van beeldvorming, oordeelsvorming en besluitvorming. Desondanks blijft de handelingsverlegenheid aanwezig om hierop te durven vertrouwen in de oordeels- en besluitvorming. Het voelt niet altijd rechtvaardig tegenover cliënten dat op basis van gevoel een beslissing wordt genomen. In de focusgroep zal de tegenstrijdige mening over het gebruik van intuïtie opnieuw worden besproken. De onderzoeksresultaten geven aan hoe ingewikkeld en complex dit proces is. Hierdoor treedt verwarring op over de betrouwbaarheid en inzet als specifiek wordt gevraagd naar de invloed van de eigen intuïtie. Er treedt onrust op in de hoofden en het lukt niet goed om een eenduidig antwoord op de vraag te formuleren. Hieronder staat de reactie van twee respondenten die in één interview meerdere tegenstrijdige uitspraken hebben gedaan.

72

"En collega’s bellen en vervolgens in casuïstiek de feiten bespreken van wat is er nu gebeurd en wat is mijn gevoel en hoe kan ik dat feitelijk maken? Want, een gevoel, ja, dat is natuurlijk heel subjectief, en om het gegrond te maken, om er wel iets mee te doen concreet, is het wel zo prettig als je dat kan onderbouwen met feiten.”(E. jan16) en, O: "Als je dan terugblikt op die situatie, had je het dan anders kunnen doen?” R: “Ja, ik had het anders kunnen doen. Ja, ik had ook, ik had meer naar mijn intuïtief moeten luisteren, want, het verbaasde me helemaal niks dat dat allemaal speelde.”(E. jan16)

"Maar je moet je er wel bewust van zijn dat dit je intuïtie is en dat het je kan kleuren in je mening. Dan vind ik wel dat je daar juist goed op moet letten. Dat is nog echt iets subjectiefs van mijn kant uit, dat gevoel, dat ik er nog niet helemaal blindelings op vaar.” (A.jan16) en, O: “Klopt je intuïtie vaak achteraf?” R: “Jawel, vaak wel. Ik heb ook genoeg casussen gehad en besproken, dan had ik daar een mening over en dan denk ik: laat maar gaan, maar dan blijkt dat toch achteraf.” (A.jan16)

4.7.3. De invloed van intercollegiale samenwerking Er zijn veertien (14) reacties van de respondenten dat de professional een leidende rol zou moeten hebben ten aanzien van beslissingen. Desondanks zijn zij allen van mening dat beslissingen in samenspraak met collega’s afgestemd dienen te worden. Binnen de PIT-aanpak staat het zogeheten buddy-schap centraal en dat houdt in dat er altijd duo’s/koppels worden gevormd bij iedere nieuwe aanmelding. Gezamenlijk wordt er een huisbezoek afgelegd en worden analyses en beslissingen besproken. Dit is voor alle respondenten een zeer belangrijk systeem om een beslissing zorgvuldig te kunnen maken. Tevens wordt benoemd dat buddy-schap mede ondersteunend werkt om een goede samenwerking met cliënten te creëren. Door met twee werkers op huisbezoek te gaan bestaat de mogelijkheid de werker met de beste klik of expertise aan te bieden en bij uitval van de werker is er altijd de buddy die het werk per direct kan overnemen omdat ook hij/zij de cliënt kent. Buddy-schap helpt om intuïtieve gevoelens en signalen te toetsen aan elkaar waardoor er minder snel handelingsverlegenheid ontstaat over het waargenomen gevoel.

"Overleg met collega’s. Ja, dat helpt mij echt. Want, op die manier kan ik mijn intuïtief kwijt, feiten kwijt, is er ruimte voor… om te sparren, verschillende meningen kunnen eroverheen. Dat, dat helpt mij.” (E. jan16) en, O: "Wie is leidend in jouw oordeel?” R: “Ik en mijn buddy." (P. jan16)

4.7.4. De invloed van samenwerking met de cliënt De derde werkzame factor die essentieel wordt geacht door de respondenten om goede beslissingen te kunnen maken, is het samenwerken met de cliënt zelf en met eventueel het eigen netwerk van de cliënt. Zonder goede samenwerking met een cliënt is een inschatting van de situatie minder betrouwbaar. Onmacht of onwil zijn twee begrippen die veelvuldig worden gebruikt als cliënten niet

73

mee willen werken. Zonder een klik is het bijna onmogelijk een juiste analyse te maken met betrekking tot de motivatie van cliënten. Cliënten verdienen een klik met de professional. Goede samenwerking tussen ouders en de jeugdzorgwerker is essentieel voor een positief opvoedingsklimaat voor kinderen. Een aantal respondenten geeft aan dat een goede samenwerking tot stand komt door aansluiting te vinden bij de cliënt. Eén (1) respondent geeft aan dat goede professionals eerder in staat zijn een klik aan te gaan mits zij kunnen functioneren in een stabiel en multidisciplinair team. Goede professionals zijn in staat zijn om op zoek te gaan naar verbinding door authentiek te zijn, transparant te zijn, deskundig te zijn, afspraken na te komen, een goed inlevingsvermogen te hebben en in staat zijn het eigen ego los te laten. Met deze eigenschappen zijn zij instaat om te anticiperen op de behoefte van de cliënt en flexibel de eigen houding en communicatie daarop aan te passen.

“De klik staat centraal want als je professioneel genoeg bent, werk je conform de werkwijze. En ik vind ook dat alles valt of staat met de klik, chemie tussen hulpverlener en een gezin en daarbij vind ik de methodiek heel belangrijk, die hebben we met elkaar ontwikkeld, daar geloof ik in.“(J. jan16) en, “Als we je zouden zeggen dat de methodiek voorop staat bij het Pit dan kan je elke debiel ermee laten werken maar dan wordt de methode niet juist uitgevoerd met mensen die bewust zijn uitgekozen op speciale kwaliteiten.”(J. jan16)

Volgens de respondenten is er weinig nodig voor die klik. Aansluiting zoeken bestaat soms alleen uit de afspraken nakomen. Volgens de respondenten is er veel vertrouwen in de onderlinge samenwerking en tevens geven de respondenten aan maar weinig echt goede professionals tegen te komen. Bij de Jeugdbescherming zitten vele slecht functionerende gezinsvoogden. Deze signalering zorgt voor onderling wantrouwen in elkaar en dat maakt ook dat niet zomaar op het oordeel van de ander moet worden gevaren. De respondenten lijken sterk de behoefte te voelen om bij gestagneerde trajecten een onafhankelijk oordeel te willen vellen.

"Je hoeft niet eens heel veel te doen voor een gezin. Ik kom vaak bij gezinnen die heel veel negativiteit hebben ervaren met hulpverleners. Maar het is ook een soort van houding, los van of je al wat dingen hebt opgepakt. Het gaat om je houding, een luisterend oor en daadwerkelijk in gesprek met ouders.” (H. jan16)

4.7.5. Overige ondersteunende factoren ten aanzien van goede beslissingen De overige subcategorieën geven de invloed van managers in relatie tot beslissingen, netwerkpartners en methodieken of procedures en protocollen weer. Een veelvoorkomende uitspraak is de behoefte van de respondenten om verantwoordelijkheid te nemen en te delen. Met name door dit gevoel zijn managers en methodes belangrijke hulpmiddelen om er een beslissing mee te kunnen onderbouwen en te verstevigen. Het voelt vertrouwd met een buddy en manager beslissingen te kunnen delen. Dit vertrouwde gevoel zorgt ervoor dat alle respondenten zich gelukkig prijzen bij het PIT. De respondenten lijken heerlijk te varen omdat er binnen het PIT een discretionaire ruimte is voor de professional om te kunnen handelen en te doen wat nodig is. Alle respondenten hebben het erg naar hun zin en zijn dik tevreden over de werkplek.

"De werkbegeleiders, dat helpt absoluut. Dat iemand die verstand heeft van zaken, die kijkt mee en is op de hoogte. Hij is echt, hij ondersteunt mij ook echt. Hij kijkt mee met wat ik nodig heb. Dat vind ik prettig. Ik vind sowieso het PIT een professionele organisatie met de teamleider. Het is goed opgezet. Als je problemen hebt, dan kun je het oplossen. In het werkveld, daar kun je doorpakken. Dat helpt mij allemaal ter ondersteuning van mijn werk.” (D. jan16)

74

"Ik kan nou ook weer niet zeggen dat die gesprekken heel veel meer opleveren dat dan ikzelf heb geconstateerd maar het is ook meer om mijn eigen onzekerheid weg te nemen. Meer ter bevestiging van je eigen gevoel.” (H. jan16)

Een aantal respondenten vindt het prettig om scherp te blijven op alle levensgebieden en bekijkt graag welke methoden of richtlijnen hierbij aansluiten. De vrijheid om hierin zelf een afweging te maken wordt wel benadrukt. Alle respondenten lijken verplicht opgelegde klusjes te hekelen en houden van een ‘out of the box’ mentaliteit. Wanneer het doel helder lijkt gaan ze als een stoomtrein vooruit om het verschil te willen maken voor een gezin of het specifieke kind. De respondenten maken een zeer gemotiveerde indruk en in de gesprekken voelt de onderzoeker het enthousiasme en het verantwoordelijke gevoel om de best mogelijke resultaten te behalen voor het PIT Project.

"Ik denk echt dat je als hulpverlener af moet gaan op wat je voelt. En van daaruit moet gaan werken.” O: “Voel je de vrijheid om dat te kunnen doen?” R: “Bij het PIT zeker.” (R. jan16) "Ja ik probeer wel vanuit bepaalde methodieken te werken zoals systeemtherapie, gezinsgericht werken, elementen vanuit het social case work, taakgerichte hulpverlening, intergeneratief werken. Dat zijn allemaal wel punten die ik meeneem in mijn werkwijze.”(P. jan16)

Opvallend is verder een uitspraak van een respondent die duidelijk maakt dat het verplicht moeten werken met protocollen of taxaties gevaarlijk kan worden voor het maken van juiste inschattingen. Dit voormalige gezinsvoogd geeft tijdens het interview aan dat een positieve risicotaxatie in een gezin heeft geleid tot een totaal verkeerde beslissing. De organisatie was onder toezicht gesteld van de Inspectie, de werkdruk werd opgeschroefd, administratieve klusjes werden als prioriteit gesteld waardoor een positieve uitkomst van een risicotaxatie ervoor zorgde dat ze de waargenomen niet-pluis gevoelens ging negeren en de dossiers ging ordenen die meer prioriteit behoefden. Hierdoor werd geen vervolghulp ingezet en kwamen er achteraf allerlei ernstige zorgen naar boven die uiteindelijk werden gemeld door de kinderen. Afgaande op wat de respondenten zeggen lijkt de angst, om een verkeerde beslissing te maken met betrekking tot de veiligheid van kinderen, zeer aannemelijk te noemen. Het vertrouwen in de inspectie lijkt te ontbreken. Op het moment dat professionals geen vertrouwen hebben dat de meetcultuur bijdraagt aan betere beslissingen is het heel onveilig dat de meetcultuur wel wordt gebruikt om organisaties en jeugdzorgwerkers hierop te beoordelen. Dit maakt het haast onmogelijk om vanuit de visie ‘belang van het kind’ te handelen wanneer er geen overeenstemming is over wat de werkzame factoren in de jeugdzorg dan precies zijn terwijl professionals wel vervolgbaar zijn als bij fouten blijkt dat er metingen ontbreken. Dit staat goede beslissingen in de weg want wanneer dossierverantwoording prioriteit krijgt, is het aannemelijk dat andere belangrijke werkzaamheden blijven liggen. Hieronder een greep uit de vele uitspraken die deze vermoedens doen bevestigen.

"Dus de gezinsvoogd heeft aan de hand van een risicotaxatielijst de veiligheid bepaald zonder goed verder te kijken? H: Ja, klopt." (H. jan16) "De gezinsvoogd had een oordeel en had de cliënt nog nooit gezien en die baseerde het aan de hand van de theorie of vorige praktijkervaringen. En de kinderrechter had het advies opgevolgd en toen moesten we naar het HOF toe om het ongedaan te krijgen.”(P. jan16)

75

In gesprekken met de respondenten ervoer ik dit ongenoegen over de manier van werken in de Jeugdbescherming. Zijn er nu vele niet-capabele jeugdzorgwerkers of worden zij onvoldoende ondersteund door de organisatie en het beleid? Een pasklaar antwoord is er niet. Wat wel duidelijk wordt is dat de werkzame factoren, die professionals helpen bij het maken van beslissingen op dit moment niet de aandacht krijgt die het zou moeten krijgen. Om goed te kunnen functioneren en te handelen is het belangrijk om bevestigd te worden en je gewaardeerd te voelen.

“Ik vind het heel belangrijk dat ik vanuit mijn eigen professie en pluis niet pluis gevoel kan handelen en eigenlijk is het me tot nog toe gelukt, afkloppen, dat ik dit de afgelopen 20 jaar heb kunnen doen. Als ik dat niet meer zou hebben en vanuit een bepaald protocol moet gaan werken dan zou ik daar veel last van hebben." (P.jan16)

Het overgrote deel van de respondenten niet bekend met risicolijsten maar toch in staat om deze risico’s te benoemen. De grote mate van aanwezige ervaring zal naar alle waarschijnlijkheid een rol hebben gespeeld. De vraag is in hoeverre deze risicolijsten bijdragen aan het maken van betere inschattingen als het doel zijn meerwaarde voorbij lijkt te schieten. Het gebruik van de risicolijsten is wenselijk voor, met name, beginnende hulpverleners omdat het hen helpt woorden te vinden om tot goede oordeelsvorming te komen.

“Als je een beginnend hulpverlener bent, dat het wel een fijn hulpmiddel is omdat je weet waar je op moet letten maar als je al heel lang in het vak zit, en het al heel lang doet en al zoveel gezinnen hebt gezien, dan is het pure intuïtie. Dan heb het eigenlijk niet nodig. Hooguit om te rapporteren en het te laten zien maar niet als houvast.”(R.jan16) "Dit geldt voor meerdere mensen dat lijsten niet altijd ingevuld worden. Omdat de prioritering ergens anders wordt gelegd omdat als wij als professionals een veiligheidslijst als prioriteit zouden hebben, en denken dat dit is nodig is voor het gezin, zouden wij dit ook wel meer doen." (P. jan16)

Deze respondent wil dus zelf de meerwaarde kunnen bepalen rondom de inzet van dergelijke instrumenten zoals de risicotaxatielijst of andere metingen. Metingen en veiligheids-en risicotaxatielijsten kunnen er wel aan bijdragen om alert te blijven op invloeden vanuit alle levensgebieden. Dit zorgt voor complete beeldvorming en een helikopterview die nodig is om tot goede besluitvorming te komen. Dergelijke handvaten kunnen professionals helpen. Dit wordt bevestigd door de respondenten die aan hebben gegeven dat professionals alert moeten blijven ten aanzien van afstand en nabijheid in relatie tot de oordeels-en besluitvorming.

4.7.6. Conclusie Om inschattingsfouten te voorkomen is het van belang om onderscheid te maken tussen elementen die ondersteunend werken ten aanzien van de oordeelsvorming en elementen die ondersteuning bieden bij de besluitvorming. Door één van de respondenten werd daar het element beeldvorming nog aan toegevoegd. Beeldvorming is de eerste fase in dit proces. Afgaande op de resultaten zijn er drie belangrijke factoren die grote invloed hebben op de oordeelsvorming, namelijk:

- de intuïtie van een professional,

76

- de samenwerking met collega’s en - de samenwerking met de cliënt en diens netwerk.

Intuïtie wordt gezien als onderdeel om als mens in staat te zijn een samenwerking te kunnen opbouwen. De eigen intuïtie is in staat in te spelen op de behoeften van anderen en om situaties goed in te schatten.

"Ik handel te weinig naar protocollen en regeltjes en veel meer vanuit mijn pluis niet-pluis gevoel. Het blijkt wel dat ik daarmee vaker bij het goede eind zit dan als ik zou handelen vanuit protocollen. En als voorbeeld zie ik ook wel dat ik in die afgelopen 20 jaar de protocollen rondom de werkwijze ook al vaak heb zien veranderen. Van bijv. gezinsbegeleiding; naar individuele begeleiding naar levenslange begeleiding en daarin zie ik verschil in terwijl eigenlijk, als ik laat blijken wat ik zelf denk wat nodig is, dat eigenlijk veel beter werkt voor de ondersteuning voor cliënten waar ik mee werk." (P. jan16)

Een aantal respondenten is van mening dat in gevallen dat er geen goede klik is met de cliënt, de professional zijn ego opzij dient te zetten en bereidwilligheid dient te tonen om de cliënt de kans te geven bij een andere professional. Immers, zo stelt één van de respondenten, zonder klik is er meer wantrouwen, wat weer consequenties kan hebben voor de uiteindelijke oordeelsvorming. De klik kan ontstaan door authentiek te zijn en het eigen ego waar nodig te kunnen los laten in het belang van het kind of het gezin.

"Wellicht een veelvoorkomend woord maar ik vind authenticiteit erg belangrijk. Ik ben zelf erg van het aansluiten, contact maken, persoon laten vertellen, het aangaan van verbinding. En ik denk als je daarin erg geloofwaardig bent, kun je ook goed contact krijgen. En heel veel bereiken. Dus die 2 verschillende manieren van werken kan heel goed werken en daarom is het ook niet zo dat mijn werkwijze de werkwijze moet zijn." (P. mrt16)

Om te voorkomen dat intuïtieve gevoelens beïnvloed worden door de eigen levensloop, ervaringen of andere zaken en daarmee het risico ontstaat voor subjectieve oordeelsvorming, zijn alle respondenten een voorstander van intensieve samenwerking met collega’s. De mening is over het algemeen wel dat een besluit moet kunnen worden onderbouwd en dat hierbij andere partijen van belang zijn. Een aantal noemt de meerwaarde van de werkbegeleiders ten behoeve voor een scherpe analyse en helikopterview maar er zijn ook uitingen gedaan die aangeven dat een gedeelde verantwoordelijkheid voor rust zorgt bij de professional. Volgens het merendeel van de respondenten moet het buddy-schap, net als andere elementen uit de aanpak, wel nut hebben en enkel in gevallen waar het nodig is. Dit betekent bij alle eerste contacten of huisbezoeken aan gezinnen dat men altijd samen opereert. Het vervolg hangt vervolgens af van de complexiteit van de zaak. Samenwerken met een collega voorkomt tunnelvisie, het verbetert de kansen op het maken van juiste inschattingen, het vergroot het zicht (onder het mom ‘vier ogen zien meer dan twee’) en het bevordert de samenwerking aan gezinnen omdat er altijd iemand beschikbaar is. Naast het contact en het komen tot een goede beeldvorming, spelen netwerkpartners, zoals school, politie en andere betrokken instellingen eveneens een belangrijke rol. Voor de vorming van een compleet beeld maken de netwerkpartners deel uit van de oordeelsvorming. Nadat de oordeelsvorming middels bovenstaande elementen eenmaal heeft plaatsgevonden, gevolgd door een beslissing, zijn er een aantal factoren die volgens de respondenten helpend zijn. Op de eerste plaats zijn managers ondersteunend in het maken van een juiste analyse, het behouden van de helikopterview, het objectiveren middels coaching van intuïtieve gevoelens en signalen en het delen van verantwoordelijkheid in complexe zaken of ingrijpende beslissingen.

77

Ten tweede wordt organisatorische sturing en facilitering binnen de organisatie als een zeer ondersteunend element benoemd. Eén van de respondenten gaf als onderbouwing aan dat, wanneer door het management ondersteuning wordt geboden om bij het buiten de kaders meedenken om tot goede en snelle oplossingen te komen, dit bijdraagt aan de hulp van gezinnen. Die gezinnen worden sneller en beter geholpen waardoor iedereen langer gemotiveerd blijft. Motivatie is nodig om gedreven te blijven in het werken met gezinnen. Betrokkenheid vanuit de organisatie zorgt ook voor vertrouwen in de deskundigheid van de professionals waardoor zij zich gesteund voelen in het maken van beslissingen. Het niet durven handelen terwijl dit eigenlijk noodzakelijk is wordt ook wel handelingsverlegenheid genoemd. Dit staat effectief handelen in de weg en kan uiteindelijk ten koste gaan van goede hulpverlening aan gezinnen.

"Professionals werken soms toch teveel vanuit hun organisatie en een opdracht en komen daardoor niet in contact met cliënten. Wat ik goed vind van het PIT, is dat het doet wat nodig is.“ Zeg je daarmee ook dat de professional centraal zou moeten staan met alle bovengenoemde elementen erom heen? En kijk je per gezin wat er nodig is? P: “Ja zeker, inderdaad. En niet dingen inzetten waarvan je van te voren weet dat het geen meerwaarde heeft." (P. jan16)

Ten derde kunnen volgens een aantal van de respondenten veiligheidslijsten helpend zijn om de al gemaakte beslissing te onderbouwen waardoor de juiste zorg geïndiceerd kan worden. Tevens geven een aantal respondenten aan dat de lijsten helpen om te zorgen dat alle levensgebieden worden geanalyseerd en dat niets over het hoofd wordt gezien. Volgens het merendeel van de respondenten kan een passende interventie eerst na een grondige analyse worden ingezet. In deze fase kunnen methodieken uitkomst bieden om de passende begeleiding of behandeling in te zetten. Het merendeel van de respondenten is van mening dat er geen tijdslimiet van 6 weken moet zitten voor het invullen van lijsten of voor het opstellen van een gezinsplan. Zolang er in een casus aansturing is vanuit het management, is het pas zinvol een dergelijke analyse te maken op het moment dat alle informatie compleet is. Dit helpt de juiste inschatting en beslissing te maken. Het is van belang dat de analyse meerwaarde heeft. De respondenten zijn van mening dat de meerwaarde per casus moet worden bekeken en dat het tijdens werkbesprekingen mogelijkheid moet zijn dat de professional kan onderbouwen waarom bepaalde zaken langer op zich laten wachten. Als de druk in gezinnen door tijdsgebrek wordt opgevoerd, is het risico groter dat gezinnen afhaken. De metingen binnen PIT zijn ondersteunend om een start en eindpunt van de casus te hebben en dat daarmee het ingezette traject te geëvalueerd kan worden. Momenteel zien de meeste respondenten de metingen in het PIT-systeem nog als een ‘moet-klusje’. Dit wordt mede veroorzaakt doordat de metingen binnen 6 weken na de opstart moeten worden ingevuld alsmede omdat bij het startpunt nog te veel onduidelijk is en daarmee alle opvolgende metingen als minder betrouwbaar worden ervaren. De respondenten lijken hiermee behoefte te hebben aan een eerlijk en feitelijk startpunt van waaruit ze verder kunnen werken.

“De eerste nameting geeft aan waar ik sta als werker in de casus. En geeft aan of dit gezin zich leerbaar heeft opgesteld over de afgelopen periode. Maar je moet er ook vanuit gaan dat het slechter kan uitvallen.”(E. jan.16)

Ten vierde wordt door alle respondenten de meerwaarde van de PIT-aanpak benoemd. De outreachende benadering, zijnde het motto: ‘doen wat nodig is’, de sturing en facilitering vanuit het management, het buddy-schap, de methodiek (1 plan, 1 gezin, regievoering, samenwerking met het netwerk) en als laatste, met name, het gemêleerde gezelschap van ervaren en gedreven professionals die zijn samengebracht in een multidisciplinair team, werkt ondersteunend om goed te

78

kunnen optreden in gezinnen. Hierdoor kunnen goede inschattingen en betere beslissingen worden gemaakt.

“Ik vind sowieso het PIT een professionele organisatie met de teamleider. Het is goed opgezet. Als je problemen hebt, dan kun je het oplossen. In het werkveld, daar kun je doorpakken. Dat helpt mij allemaal ter ondersteuning van mijn werk." (D, jan16) “PIT is meer een interventie, de professionals staan voorop in het PIT team. Er wordt heel goed gekeken naar je persoonlijkheid, hoe werk je je bereidheid, dat maakt ons ook uniek. De bereidheid bij pitters is giga groot. Daarom ben ik er ook van overtuigd dat de professional voorop staan. Je wilt jezelf als professional blijven ontwikkelen, scherp blijven. Dat zie je bij PITters hier heel sterk, je wordt in je kracht gezet, en dat is zo gaaf en als je dan dit hele team zou overdragen of de werkwijze zou overdragen dan zou je dit willen met mensen die ook de capaciteit hebben om die vertaalslag te maken en op een bepaalde manier te denken en ook zo breed kunnen denken dat alles mogelijk is.” (J. jan16)

79

5. Uitkomsten focusgroep Naar aanleiding van de interviews zijn de respondenten gevraagd bijeen te komen voor een focusgroep bijeenkomst. Het doel hiervan was om de resultaten te bespreken en te toetsen of alle deelnemers zich herkennen in de voorlopige samenvatting van de conclusie en de aanbevelingen. Aangezien de interviews individueel zijn afgenomen en de onderzoeker de onderzoeksvraag zo valide mogelijk wil beantwoorden is er tevens voor gekozen om een focusgroep te organiseren. In februari 2016 zijn de individuele resultaten aan de groep voorgelegd en zijn deze met elkaar vergeleken waarbij de onderzoeksvraag centraal staat, namelijk:

Welke rol neemt intuïtie in ten aanzien van het denken en doen van een jeugdzorgwerker (sociale professional) bij het PIT en hoe verhoudt dit intuïtieve gevoel zich ten opzichte van het maken van beslissingen?

Hoe en op basis waarvan vindt de uiteindelijke oordeelsvorming en beslissing in kwetsbare gezinnen plaats?

De resultaten van de focusgroep komen in dit hoofdstuk aan de orde. De bijeenkomst is opgenomen en de resultaten zijn getranscribeerd. De belangrijke uitspraken zijn verwerkt in het verslag. In bijlage 4 is de besproken topiclijst terug te vinden.

5.1. Behandeling deelvragen Als eerste zijn er twee deelvragen uitgelicht en in de groep besproken. Het gaat om de volgende deelvragen:

1. Welk beeld en welke betekenis hebben PIT-werkers bij het woord intuïtie? 2. Hoe vindt oordeelsvorming en een uiteindelijke beslissing plaats en wat zijn ondersteunende

en belemmerende factoren in de uitvoering van het werk?

5.1.2. Deelvraag 1 Ten eerste was het van belang overeenstemming te bereiken over wat intuïtie precies inhoudt, Uiteindelijk kwam er na enige discussie het volgende uit.

“intuïtie gaat toch ook heel erg over dingen die je niet kan vaststellen? Een gevoel die inschatting mogelijk maakt waarna je een keus maakt voor vervolgonderzoek/ verdere analyse.” (R. mrt16)

“Ik herken het als BOB: beeldvorming, oordeelsvorming en besluitvorming. Intuïtie past bij beeldvorming.” (J. mrt16)

Een mooie aanvulling om ‘beeldvorming’ te betrekken in het proces waarin op zoek wordt gegaan naar hoe betere beslissingen kunnen worden gemaakt. Vanuit het beslissingsmodel is het logisch dat er moet worden gestart met de beeldvorming, waarna oordeelsvorming vanuit een besluit kan vallen. In de eerste fase, de beeldvorming, speelt intuïtie een rol. Een essentiële aanvulling omdat deze fase betrekking heeft op het gebruik van intuïtie. Dus hiermee kunnen we intuïtie ook duiden en plaatsen. Dit proces zal per heden het BOB-proces worden genoemd.

5.1.3. Deelvraag 2 Om tot goede oordeelsvorming te komen wordt congruentie bereikt over drie essentiële factoren die als meest urgent worden gezien voor verantwoord handelen. De intuïtie is van belang om te gebruiken in de eerste fase. Voor een compleet beeld dient er een samenwerking met de cliënt en

80

diens netwerk tot stand te komen. In samenwerking met een collega (buddy-schap) kan dit proces worden besproken om tot een goede BOB-vorming te komen. De PIT-aanpak wordt als zeer ondersteunend ervaren om het werk goed te kunnen uitvoeren waardoor goede beslissingen worden gemaakt. De respondenten voelen zich binnen dit team vertrouwd te durven beslissen en handelen.

“De vrijheid binnen de PIT-aanpak is ondersteunend voor mij als professional mijn werk goed te kunnen doen. Dit leidt tot betere beslissingen.” (J. mrt16)

De groep is van mening dat gestandaardiseerde processen nodig zijn voor productie. Ook de druk er op houden, om te voorkomen dat professionals te veel ruimte innemen en er zaken blijven liggen. De respondenten zijn in dit groepsproces van mening dat teveel vrijheid de valkuil met zich meebrengt dat er te weinig wordt gedaan. Er ontstaat een discussie over de hoeveelheid ruimte die een professional zou moeten krijgen. De keerzijde is dat ruimte er ook voor zorgt dat de professionals wordt uitgedaagd in zijn of haar creativiteit en/of ook om andere paden te bewandelen. Allen zijn van mening dat bij te strenge hantering van richtlijnen, een ‘out of the box mentaliteit’ in de weg staat. Vrijheid om af te wijken is belangrijk. Allen voelen binnen het PIT-team wel de ruimte om te durven afwijken maar refereren met name aan de moederorganisatie waarbij strikte hantering van protocollen aanwezig is. Netwerkpartners worden niet automatisch vertrouwd in het oordeel en in beslissingen. De PIT-werkers gaan zelf ook op onderzoek uit omdat wordt ervaren dat er nog vaak sprake is van verschillen in visie of niet capabele hulpverleners. Door de respondenten wordt op verschillende zaken gelet waarbij de expertise van de betreffende netwerkpartner in ogenschouw wordt genomen. Het wordt eveneens belangrijk geacht om te bekijken of de professionals wel contact hebben met een cliënt, of er sprake is van samenwerking en of er een klik is. Een oordeel van een netwerkpartner wordt als betrouwbaarder ingeschat als er sprake is van een goede samenwerking want een goede samenwerking draagt bij aan een betere beslissing. Dit zegt overigens niet alles omdat sommige netwerkpartners teveel ingezogen zijn en zij niet meer volledig helder zien. Bij een patstelling zorgt collegiaal overleg, casusoverleg en overleg met werkbegeleiders er voor dat de reflectie op gang komt. Deze inzichten zijn helpende om op één lijn te komen met, bijvoorbeeld, de netwerkpartners. Wat onderscheid de buurvrouw van de professional? Als we op intuïtie alleen kunnen varen, kan de buurvrouw ook hulpverlenen. Daarom blijft een combinatie van ervaring, intervisie en samenwerking erg belangrijk om professioneel te handelen.

5.2. De complexiteit van intuïtie Na behandeling van bovenstaande deelvragen, kwam de rol van intuïtie in relatie tot beslissingen in de focusgroep aan bod. Over de betrouwbaarheid van het raadplegen van intuïtie in het werk zijn verschillende tegenstrijdige uitspraken gedaan door de respondenten. Deze uitspraken zijn aan de groep voorgelegd en daarbij zijn de volgende vragen gesteld:

1. Wat kunnen jullie vertellen over waar deze tegenstrijdigheden vandaan komen? 2. Wat wil dit volgens jullie zeggen? 3. Wat heb je nodig ten aanzien van het wantrouwen? 4. Wat heb je nodig om intuïtie als betrouwbare tool in te zetten? 5. Wat helpt ten aanzien van het gebruik maken van intuïtie in de hulpverlening/PIT aanpak en

deze te stutten en te steunen? Aanvankelijk ontstonden er felle discussies die alle kanten opvlogen. Vervolgens werd op de eerste plaats het belang van alle regels en systemen beargumenteerd maar tegelijkertijd was er ook de

81

behoefte om de ander te overtuigen dat het werken met intuïtie juist de oplossing zou zijn ten aanzien van betere inschattingen. Er is ambivalentie rondom de mening Het belangrijkste inzicht is de ambivalente houding over het gebruik of het raadplegen van intuïtie.

Er lijkt weinig vertrouwen om verantwoording te durven nemen voor het gebruik van intuïtie als

beslismiddel. Voor de eigen inschatting op basis van intuïtie durft men over het algemeen wel

verantwoording te nemen maar niet voor die van een collega. Deze onzekerheid komt voort uit de

huidige afrekencultuur en de angst om verkeerde inschattingen niet goed te kunnen onderbouwen.

“Ik kan niet verantwoordelijk zijn voor een beslissing die D maakt. Want ik ken zijn referentiekader

niet en weet niet hoe hij werkt. Ik zou niet durven te vertrouwen op een beslissing die alleen op basis

van intuïtie is gemaakt, ook niet als mijn collega en ik dezelfde visie hebben. Staven met feiten blijft

belangrijk. ”(R. mrt16)

Opvallend is dat alle respondenten binnen het PIT wel een grote mate van onderling vertrouwen in elkaar hebben. Binnen het PIT wordt ervaren dat intuïtieve gevoelens, tijdens gezamenlijk huisbezoeken, in de praktijk op één lijn lijken te liggen en is er vertrouwen in elkaar en in de beslissing. Dit komt mede door de goede samenwerking, de onderlinge klik en de gezamenlijke visie over goede zorg. In de samenwerking met derden wordt ervaren dat de oordeelsvorming niet altijd overeenkomt. Men durft hierdoor niet te vertrouwen op de oordeelsvorming en beslissing van een ander. Intuïtie valt moeilijk te verantwoorden en dat maakt dat er continu tegenstrijdige uitspraken worden gedaan over de inzet en betrouwbaarheid hiervan. De angst te kunnen worden afgestraft bij gemaakte inschattingsfouten is onder de respondenten aanwezig en hiervoor indekken is daarom een ‘must’. Vanuit deze optiek werd de volgende vraag geformuleerd en aan de groep voorgelegd: stel dat we geen afrekencultuur hadden en dat er vrij met intuïtie mag worden gewerkt; zou dit leiden tot betere beslissingen? Na wat twijfel geeft het merendeel van de respondenten aan dat het niet het één of het ander zou moeten zijn maar én, én. En dit is tevens één van de belangrijkste conclusies. Het lijkt een super eenvoudige en voor de hand liggende conclusie maar nog steeds gebeurt het dat het beleid vaak maar één kant opschiet. Een voorbeeld hiervan is de werkwijze op basisscholen. Intuïtie en inzicht van de leraar maakten plaats voor citotoetsen. Recentelijk is alles weer teruggedraaid naar de oude werkwijze. Als er weer inschattingsfouten aan het licht komen schieten we vermoedelijk opnieuw door in systemen. Systemen zijn moeilijker aan te vechten en wellicht zullen mensen eerder geneigd zijn de uitkomst en beslissing te geloven terwijl een beslissing gemaakt op basis van gevoel lastiger te verantwoorden is. Dit is natuurlijk een best kwetsbare positie voor een mens en ook voor een professional.

“Ik snap het spanningsveld van intuïtie. Iedereen maakt er gebruik van, maar nog steeds is het

onderbelicht, terwijl ik denk van ja, uiteindelijk hebben we toch andere dingen nodig, naast de intuïtie

om knopen door te hakken. En dat is logisch omdat, stel nou dat die ene keer je intuïtie je wel in de

steek laat, en je een grote fout maakt? Als dit met een methodiek gebeurt, kan je het verwoorden en

verantwoorden.” (R. mrt16)

“Is eigenlijk wel gek. Als je met feiten een beslissing maakt ben je bij een fout niet de dupe en doe je je

werk goed. Als je zegt: dit voelde niet goed en daarom maak ik deze beslissing en het betreft een

inschattingsfout, dan word je er op afgerekend. Intuïtie is moeilijk te verantwoorden, daar word je op

afgestraft, voor vervolgd!” (J. mrt16)

82

5.3. Aanbevelingen voor de PIT-aanpak 1. De rol van Intuïtie in de oordeelsvorming integreren in de PIT-aanpak

Alle respondenten zouden graag zien dat er in de PIT-checklist een kopje komt waaronder je deze gevoelens en signalen kwijt kan, bijvoorbeeld met de titel: ‘indrukken en opvallendheden’. Het voorstel is wel dat dit kopje vrijblijvend kan worden ingevuld aangezien het alleen ter ondersteuning dient voor een scherpe analyse. Bij het aanvinken ontstaat er ruimte hier wat over te schrijven en zal er automatisch een doel worden aangemaakt in het plan van aanpak. Dit doel wordt dan iedere drie maanden geëvalueerd. Een dergelijk kopje zorgt voor bewustwording van gevoelens en signalen die niet direct feitelijk gemaakt kunnen worden maar wel van wezenlijk belang zijn als het gaat om het maken van juiste inschattingen, vervolgonderzoek en beslissingen. Het creëert bewustwording en daarmee professionaliteit en transparantie op welke manier tot een bepaalde keuze is gekomen. Tevens is er op die manier automatisch bewustwording bij de werkbegeleiders om deze gevoelens ook aandacht te geven en bespreekbaar te maken. Er is nog wat discussie over de vormgeving daarvan maar dit verdient zeker teambreed aandacht omdat anders de kans bestaat dat het kopje verkeerd wordt geïnterpreteerd. Een aantal voorbeeld standaardvragen kunnen helpen tot betere interpretatie van je intuïtieve gevoelens. Bijvoorbeeld over: aparte gedragingen, samenwerking, communicatie, pluis-niet pluis gevoel. In de overweging dit te implementeren, zou het advies aan het projectteam zijn om te bekijken of

het kopje in een plan van aanpak moet worden geïntegreerd. Verder wordt geadviseerd om dit plan

in de vergadering verder uit te werken en te bekijken hoe deze menselijke tool zo professioneel en zo

efficiënt mogelijk kan worden ingezet.

2. Aandacht voor reflectie Volgens de respondenten is intuïtie in het werk aanwezig. De vraag luidt hoe deze intuïtie het best te vangen is. Het wordt belangrijk gevonden dat er ruimte wordt gecreëerd om intuïtie te ontwikkelen. Bijvoorbeeld door aandacht te besteden aan de signalen die je eigen lichaam afgeeft in een spannende situatie; onder het mom van: know yourself. Een training zou kunnen werken om professionals op te leiden bij het ontwikkelen, groeien en vertrouwen in intuïtie. Gezegd moet worden dat niet alle respondenten het nut inzien van een training op dit vlak maar de onderzoeker gaat het wel meenemen in de aanbevelingen. Vooral omdat reflectie een belangrijk instrument is om betekenis te geven aan ervaringen en ook als leeraspect. Het ethische aspect, los gezien van of het goed is of fout, krijgt daarmee ook aandacht. Te denken valt aan een diepgaand analytisch proces waaraan gekoppeld een positieve leerervaring. In dit groeiproces zal er minder kans zijn om dezelfde fouten opnieuw te maken. De werkbegeleiders kunnen de opgedane kennis toepassen in de coaching aan de PIT-werkers om kritisch te blijven en om verder te groeien in het vak als sociale professional. Het advies luidt dat bij een volgende training het onderwerp ‘reflecteren’ op de agenda staat.

3. Meer ruimte rondom het invullen van metingen (PIT-aanpak) De respondenten vinden wat meer ruimte rondom de metingen wenselijk. Er wordt besproken hoe de metingen binnen het PIT effectiever gemaakt kunnen worden zodat het meer gaat leven. Afzonderlijk invullen of juist samen met de buddy, het zijn allemaal afspraken die niet worden nagekomen en waarop ook slecht wordt aangestuurd. De wens is niet méér administratieve handelingen maar wel een duidelijk beleid van wat wel en watniet. De respondenten zijn van mening dat er meer stil kan worden gestaan bij intuïtieve gevoelens in de werkbegeleiding. De inhoud moet centraal staan en niet, bijvoorbeeld, de vraag waarom een agressieve man indruk heeft gemaakt. Wat voelde je? Wat maakt dat je dat voelde? Is dit iets van mij of is het iets van het gezin? Reflectie voorkomt te snel moraliseren. Risico is dat het op therapie gaat lijken door ook de persoonlijkheid en de levensgebeurtenissen mee te nemen in de werkbegeleiding.

Hierbij speelt het type werkbegeleider een rol van de manier waarop invulling aan de werkbegeleiding of coaching wordt gegeven.

83

Als tip werd nog benoemd dat de werkbegeleiding wel wat eenduidiger mag worden vormgegeven. Er zijn nu teveel verschillen. De werkbegeleiders kunnen gezamenlijk nadenken over hoe de professionals van het PIT het best zijn aan te sturen zodat de werkbegeleiding voor iedereen als efficiënt en waardevol wordt ervaren. Aanvullende tip: binnen de OMPG aanpak houden ze momenteel een lijst bij met daarin alle pluis en niet pluis signalen en gevoelens.

“Wat ik goed vind van het PIT, is doen wat nodig is." (P. mrt16)

5.4. Reflectie op de focusgroep De respondenten geven aan dat ik geen onwaarheden heb gesproken en zich te herkennen in de samenvatting van de resultaten.

“Ik heb geen aanvullingen, je bent vrij compleet geweest en heb geen onwaarheden gehoord.” (J. feb16) “Goed stuk! Mooi omschreven en samengevat.” (E. mrt16)

De respondenten blijven ambivalent over de inzet van intuïtie en de betrouwbaarheid van de inzet daarvan. Er worden aan de lopende band tegenstrijdige argumenten aangedragen waardoor er slecht grip op te krijgen is. In een groep wordt de drang eerder groter dan kleiner om uitspraken te doen die aansluiten bij wat het systeem van ons verwacht. Desondanks varen ze er allen op en vertrouwen ze ook allen op de eigen intuïtieve vaardigheden. Bij de vraag of het aandacht zou moeten krijgen in de uitvoering van ons werk, reageert iedereen volmondig met een ja-antwoord en hebben we toch een tweetal aanbevelingen kunnen formuleren.

84

Deel 3: Conclusies, aanbevelingen, reflectie & discussie

85

6. Conclusies

6.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt de centrale vraagstelling beantwoord. In de conclusie wordt verbinding gelegd tussen de theorie, deel 1, en de praktijk, deel 2. Door de literatuur aan de empirische resultaten te koppelen kan het praktijkvraagstuk beter worden uitgelegd en begrepen. Afsluitend wordt er gereflecteerd op het onderzoek. De centrale vraagstelling hierbij luidt:

‘Welke rol neemt intuïtie in ten aanzien van het denken en doen van een jeugdzorgwerker bij het PIT en hoe verhoudt dit intuïtieve gevoel zich ten opzichte van het maken van beslissingen?’ ‘Hoe en op basis waarvan vindt de uiteindelijke oordeelsvorming en beslissing in kwetsbare gezinnen plaats?’

6.2. De ambivalente rol van intuïtie in het maken van beslissingen Dat onderbewuste processen, zoals intuïtie en emotie, een rol spelen in het maken van beslissingen wordt zowel uit de literatuur (deel 1) en het praktijkonderzoek (deel2) bevestigd. Geconstateerd kan worden dat de respondenten continu laveren tussen hoe zij procedureel moeten handelen en tussen hoe zij zelf denken wat de juiste manier is om te handelen. Deze ambivalente visie op welke manier het jeugdwerk het beste kan worden uitgevoerd is duidelijk waargenomen tijdens het praktijkonderzoek. Er zijn door de respondenten vele tegenstrijdige uitspraken gedaan over het gebruik en inzet van intuïtie of onderbuikgevoel in de hulp aan jeugdigen. Opvallend is dat alle negen respondenten duidelijk de waarde van het raadplegen van intuïtie hebben erkend. Dit wordt eveneens als een betrouwbaar instrument ervaren maar tegelijkertijd zijn de respondenten ook van mening dat dit niet direct als zijnde de waarheid mag worden aangenomen, laat staan, dat het gebruikt wordt om te oordelen of te beslissen. De uitkomsten van het praktijkonderzoek corresponderen met de gebruikte beschikbare kennis over de grote mate van invloed die onbewuste processen, zoals intuïtie, hebben op het maken van keuzes en beslissingen. Het is dus zeer aannemelijk dat onbewuste processen bij sociale professionals, bewust of onbewust, hun eigen gedrag en handelen (én denken) verregaand beïnvloeden en deze daardoor van invloed zijn op inschattingen en beslissingen in de jeugdhulp. Volgens de respondenten spelen deze processen juist in de beeldvormingsfase een belangrijke rol. Dat beeldvorming uiteindelijk voor een deel de oordeels- en besluitvorming bepaalt, speekt voor zich. De respondenten uit het onderzoek zijn van mening dat voor de uiteindelijke oordeels-en besluitvorming het gevoel gestaafd moet worden met feiten, hetgeen weer middels de ratio gebeurt. In de oordeels-en besluitvorming handelen zij conform de richtlijnen en procedures. Alle respondenten geven aan dat de uiteindelijke oordeels-en besluitvorming in bijna alle casussen overeenkwam met het in eerste instantie waargenomen beeld. Interessant is de discussie in hoeverre de inzet van normatieve professionaliteit, zoals regels en beleid, gewaardeerd moeten worden in relatie tot het maken van betere beslissingen. De werkelijkheid geeft aan dat de hedendaagse professional zich dient te verantwoorden en dat de verdenking op onprofessioneel of onverantwoord gedrag, zonder aantoonbaar bewijs, al snel is gemaakt. Dat de respondenten niet altijd durven te vertrouwen op het raadplegen van intuïtie in relatie tot beslissingen, valt deels te verklaren vanuit de afrekencultuur en de behoefte om gehoorzaam te willen zijn aan regels en beleid. Het lijkt erop dat de politieke normen, waarden en regels als waarheid worden aangenomen waardoor het lastig is om te achterhalen of dit daadwerkelijk de

86

zienswijze is van de respondenten of dat zij zich onderschikken aan het beleid dat de politiek van hen vraagt. Bovendien zorgen regels en sturing voor vereenvoudiging van het complexe werk in het jeugdwerk. Tiemeijer (2009) toont in zijn onderzoek aan dat een teveel aan keuzes mensen horendol maakt en veronderstelt daarbij dat mensen het wellicht best als prettig ervaren dat de overheid bepaalde keuzes voorsorteert. De filosoof en socioloog Tocqueville gaf in de 18e eeuw al aan dat vrijheid en gelijkheid op gespannen voet staan met elkaar. Een te grote vrijheid gaat ten koste van de gelijkheid en andersom geldt dit ook. De mens wordt dus gedreven door tegenstrijdige belangen, namelijk, het gevoel vrij te willen zijn maar toch ook de behoefte te voelen om geleid te worden. Daarnaast blijkt uit de gebruikte literatuur van dit onderzoek dat mensen bij keuzes en beslissingen gevoelig zijn voor manipulatie en dat het onderbewuste negatief kan worden beïnvloed wanneer er sprake is van ingrijpende gebeurtenissen, onzekerheid of verdriet. Het kaderen van de aantallen keuzes door middel van regels is dus van belang. Het toepassen van deze werkwijze heeft als resultaat dat er betere kwaliteit kan worden geleverd in de hulp en zorg aan jeugd. Een kanttekening op bovenstaande moet worden geplaatst wanneer er sprake is van complexe casuïstiek, zoals in crisissituaties of in het werken met multi-probleem gezinnen. In deze situaties is adequaat handelen van wezenlijk belang en hiervoor is een doortastende en zelfbewuste professional met een goed ontwikkelde intuïtie noodzakelijk. Uiteindelijk omdat de onderbuikgevoelens ons in staat stellen om knopen door te hakken (Dijksterhuis, 2007). Het is alleen de taal die de grootse barrière vormt om de menselijke gevoelens en ervaringen naar behoren uit te drukken. Logischerwijze heeft dit effect op het vertrouwen om naar deze gevoelens te luisteren en er naar te durven handelen. Dit kan twijfel zaaien in de hoofden van de werkers en onzekerheid met zich meebrengen wat weer kan leiden tot handelingsverlegenheid. Handelingsverlegenheid is in crisissituaties of complexe systemen gevaarlijk omdat het een noodzakelijke keuze of beslissing in de weg staat. In de regel hebben mensen er echter voordeel bij het laatste woord pas uit te spreken na reflectie en uitwisseling van argumenten en bewijzen. Risicotaxatie- en veiligheidslijsten kunnen helpen om onzekerheden weg te nemen en om vertrouwen te creëren in het onderbewuste oordeel of beslissing omdat in deze lijsten woorden worden gegeven aan dergelijke gevoelens. Het is tevens van belang dat de sociale professional goed voor zichzelf zorgt en goed in zijn vel zit omdat dit van invloed is op het handelen en de besluitvorming. Hierin kan reflectie bijdragen (Bresselaar, 2009). Bezinning zorgt voor onbewust strategisch nadenken. Wanneer er rust aanwezig is kan de intuïtie aan het werk om een juist advies te geven (Dijksterhuis, 2007). Wat betreft het bovenstaande kunnen dagelijkse reflectieve pauzes een gunstig effect hebben. Hiermee kan worden voorkomen dat de professional zich niet onder- of overschat. Daarentegen richt reflectie, met name bij gemaakte inschattingsfouten, zich vaak alleen op het afrekenen van de eigen persoon. Hierdoor ontstaat er een risico dat invloedrijke factoren uit het leven van de cliënt of diens zienswijze buiten beschouwing wordt gelaten en ontstaat er al snel een afrekencultuur. Terugblikkend op de centrale vraagstelling kan geconcludeerd worden dat intuïtie een belangrijke rol inneemt bij het maken van beslissingen. Zoals Dijksterhuis en Mundo bevestigen, is het wijsheid om in complexe situaties met veel informatie te vertrouwen op signalen vanuit het onderbewustzijn. Het is bewezen dat dit leidt tot betere beslissingen dan wanneer het bewustzijn wordt gebruikt. In complexe casuïstiek en in crisissituaties in de jeugdhulpverlening is het dus verstandig om deze manier van beslissen in te bedden in de werkwijze en hierin de jeugdzorgwerkers te begeleiden.

87

Bij gebruikmaking door therapeuten van hetzelfde protocol zijn grote verschillen geconstateerd tussen effectieve en niet-effectieve therapeuten. Bovendien blijken er ook gevaren te zitten aan protocollen. Deze protocollen kunnen, bijvoorbeeld, de veel invloedrijker relatiefactoren negatief beïnvloeden. Deze gevaren hadden ook genoemd moeten worden om de ‘stand van de discussie’ weer te geven (De Vries, 2007 p. 118-121). De uitspraak van De Vries komt overeen met de analyse van het praktijkonderzoek dat uitwijst dat, wanneer de werkdruk te hoog wordt, vooral, in complexe zaken, er sneller naar de systemen en werkprotocollen wordt gehandeld. Uit diverse onderzoeken is naar voren gekomen dat er veel meer fouten worden gemaakt wanneer onzekerheid de boventoon voert. Volgens Dijksterhuis zou het raadplegen van het onderbewustzijn juist in complexe situaties het meest betrouwbaar zijn. Voor de respondenten van het PIT speelt de intuïtie vooral een grote rol in de beeldvormingsfase. In deze fase worden de eerste indrukken waargenomen en vindt de eerste oordeelsvorming plaats middels intuïtie. De eerder opgedane ervaringen spelen ook een grote rol om intuïtieve ingevingen te kunnen interpreteren. In de besluitvormingsfase worden andere middelen betrokken, zoals het betrekken van de buddy, de manager en netwerkpartners. Zij dienen ter onderbouwing van de analyse en beslissing. Intuïtie wordt door de meeste respondenten als iets subjectiefs gezien; desondanks vindt iedereen ook dat deze raadgever hen maar weinig in de steek heeft gelaten en deze achteraf ook vaak gelijk heeft. De respondenten waarderen het raadplegen van intuïtie als een belangrijke tool in het mensenwerk. Veiligheidslijsten en metingen trachten met vragen op alle levensgebieden een zo objectief mogelijk beeld van de leefsituatie te geven. Maar ook deze manier van werken wordt door bijna iedereen als zijnde niet nuttig en onbetrouwbaar beoordeeld. Opgemerkt wordt dat dit een verplicht onderdeel van het werk is in de jeugdzorg. De respondenten geven aan dat intuïtie de meest betrouwbare eerste raadgever is maar vinden het daarnaast onvoldoende betrouwbaar omdat de interpretatie per mens kan verschillen. Dit interpretatieverschil wordt voornamelijk opgemerkt bij andere netwerkpartners. Toch zijn de respondenten van mening dat de interpretatie van gesignaleerde gevoelens en ervaringen onderling binnen het PIT-team nauwelijks van elkaar verschillen. Naar aanleiding van dit onderzoek is het geoorloofd om onszelf af te vragen of intuïtie, als menselijk raadgever, niet zou moeten worden gekwalificeerd als meest betrouwbare en misschien wel meest feitelijke raadgever in het werken met kinderen en gezinnen. Tegelijkertijd is het van wezenlijk belang om het nut van het werken met richtlijnen niet te onderschatten. Het zou waardevol zijn wanneer beide werkwijzen worden ingebed in het jeugdbeleid. Dit werpt de vraag op hoe je zorgt voor een goede inbedding van dit menselijke instrument.

6.3. Tussen overschatten en onderschatten Hoe zorgt de sociale professional ervoor dat hij of zij zich niet over- of onderschat in het werken met jeugdigen en wat onderscheidt de buurvrouw van de professional? Als we op intuïtie als betrouwbare menselijke tool kunnen varen, kan de buurvrouw ook hulpverlenen en is een sociale professional niet nodig. Bij de meeste mensen zal deze gedachte weerzin oproepen maar voor anderen ook wel een gevoel van genoegdoening gezien de vele inschattingsfouten die jeugdprofessionals maken in de jeugdzorg. In het werken met kinderen, onze toekomst, en de kwetsbare situaties waarin zij soms verkeren, is het natuurlijk van groot belang zo professioneel mogelijk te handelen. Alle werkzame factoren moeten worden onderzocht zodat er zo goed mogelijke beslissingen worden gemaakt. Het gaat om beslissingen die voor kinderen gevolgen hebben en deze moeten zorgvuldig worden afgewogen. Daarbij is het belangrijk dat het beleid zich richt op de erkenning van zowel impliciete en expliciete kennis en dat het beleid duidelijkheid creëert binnen welke grenzen er kan worden gehandeld.

88

Hierdoor ontstaat handelingsruimte voor jeugdprofessionals maar wordt er ook voor gezorgd dat werkers zichzelf niet over- of onderschatten. Er zijn verschillende theorieën die aangeven hoe effectiviteit in de jeugdzorg kan worden bereikt. Door deze visies te combineren wordt gezamenlijk draagvlak gecreëerd en verantwoordelijkheid genomen aangaande ingrijpende beslissingen in de jeugdzorg. Het is zeer wenselijk dat alle niveaus (micro, meso en marco) onderling goed gaan samenwerken want door alle harde kritiek heeft de jeugdzorg steeds meer last van spanningen in allerlei krachtenvelden. Een samenwerking tussen de krachtenvelden is de enige oplossing om te groeien. Met de nieuwe Jeugdwet staan de professional en de cliënt meer centraal. Deze omslag is een winst voor het sociale veld maar ook een uitdaging om deze positieve ontwikkeling vast te houden. Dit kan alleen wanneer de professional en de cliënt laten zien dat de Jeugdzorg beter werkt wanneer zij centraal staat. De deugdethiek zou kunnen helpen om ervoor te zorgen dat de professional zich niet over- en onderschat in het werk en dat zij recht kunnen doen aan het kind. Wanneer er bewustwording plaatsvindt tussen de twee uiterste deugden kan een weloverwogen beslissing worden gemaakt. Wanneer er sprake is van ingevingen vanuit de common sense, het boerenverstand, de intuïtie, het onderbuikgevoel of andere niet direct uit te leggen raadgevers, kan de deugdethiek de ingevingen helpen te staven. Het toont de urgentie aan om vaardigheden te ontwikkelen die de professional in staat stelt om goed om te gaan met dilemma’s in het werkveld. Het vermogen tot zelfreflectie op zichzelf en op het beroep is noodzakelijk om te groeien in de ontwikkeling van deze vaardigheden. Een competente sociale professional leidt tot betere zorg aan de jeugd. Goede communicatie leidt ook tot een betere verbinding tussen netwerkpartners; daarmee kan een gezamenlijke visie sneller worden bereikt. Naar aanleiding van het onderzoek kan verondersteld worden dat de aanwezigheid van vaardigheden, zoals praktische wijsheid, in zijn algemeenheid een meerwaarde kan hebben, maar noodzakelijk lijkt in gevallen wanneer er gewerkt wordt met complexe en meervoudige problematiek of crisishulpverlening (Bresselaar, 2009). De boodschap naar aanleiding van dit onderzoek luidt: het een sluit het ander niet uit. Ga op zoek naar de middenweg door:

1 Je gevoel te toetsen; 2 Hierbij, ter ondersteuning, richtlijnen te gebruiken.

"Ga nooit voorbij aan je gevoel, je hebt het niet voor niets gehad. In de westerse wereld willen we bijna niet stil staan bij onze intuïtie maar wij werken met mensen en op dat moment kun je ook iets aanvoelen. Het geeft je een signaal en als je zo’n signaal krijgt moet je het niet wegzetten, neem het mee, zet het er naast, al geloof je er nog niet echt in, laat het wel een onderdeel zijn van je werk.” (E. jan16)

Een goede hulpverlener gebruikt zijn intuïtie en bekijkt vervolgens welke feitelijkheden dat kunnen

onderbouwen of juist niet.” (R. mrt16)

89

7. Aanbevelingen voor de jeugdhulp In hoofdstuk 5 zijn er al een aantal aanbevelingen gedaan die specifiek voor de PIT-aanpak gelden. In dit hoofdstuk worden aanbevelingen geformuleerd die voortvloeien uit de empirische resultaten, het literatuuronderzoek en de conclusie. Deze aanbevelingen zijn meer van toepassing voor het sociale domein en niet specifiek gericht op het PIT.

7.1. Aanbevelingen voor jeugdprofessionals

1. Gebruikmaken van intuïtie en op zoek gaan naar een klik met het gezin. Dit houdt in:

- De samenwerking blijven opzoeken met ouders en aanhouden, ook bij zorg mijdend gedrag. - Een verbinding aan te gaan met de cliënt door authentiek te zijn, transparant te zijn,

deskundig te zijn, afspraken na te komen, een goed inlevingsvermogen te hebben en in staat zijn het eigen ego los te laten. Een goede werker kan zijn ego loslaten.

- Achterover gaan zitten, niet je aanpak willen verkopen maar gewoon eens gaan luisteren en verbinding maken. Aansluiten bij wat mensen vertellen, ook al is het negatief.

- Rekening houden met dat je jezelf opdringt, dus eerst werken aan een werkrelatie. Mensen weten dat ze een probleem hebben maar gunnen ze het jou deelgenoot te worden van het probleem?

- Nadenken over je manier van communiceren, benaderen, creatief zijn, geen problemen creëren die er niet zijn (common factors).

2. Professional centraal

Dit houdt in: - Discretionaire handelingsruimte voor de werker waarbij zij dus de vrijheid krijgen om te

kunnen handelen. - Het raadplegen, serieus nemen en bespreekbaar maken van intuïtie. Er moet ruimte worden

gecreëerd om deze gevoelens met collega’s te bespreken en te staven. - Het inbouwen van reflectieve pauzes waarin bewustwording van keuzes centraal komt te

staan. Bezinning zorgt voor onbewust strategisch nadenken. Wanneer er rust aanwezig is kan de intuïtie aan het werk om het juiste advies te geven (Dijksterhuis,2007).

7.2. Aanbevelingen op organisatieniveau

1. Intercollegiaal overleg en de gezamenlijke dialoog Om tot bewustwording en een gefundeerde beslissing te komen is het relevant om met zo veel mogelijk mensen in discussie te gaan over de eigen voorkeuren en visies. Hierbij is overleg met netwerkpartners, managers en collega’s van belang. Dit houdt in:

- Het invoeren van buddy-schap, met name in complexe situaties. Dit kan bijdragen aan de verantwoording en onderbouwing in de oordeels- en besluitvorming. Voor beginnende werkers is het onverantwoord te noemen dat zij het jeugdwerk individueel uitvoeren omdat zij geen of te weinig ervaringskennis, zijnde een belangrijke vorm van kennis in de oordeels-en besluitvorming, hebben. Het koppelen van beginnende professionals aan senior jeugdwerkers zou verplicht moeten worden gesteld. Momenteel is dit niet het geval en worden

90

zaken vaak individueel gedraaid. Voor goede reflectie en inzichten is het in het persoonlijk contact met de cliënt wenselijk om in duo-verband samen te werken en de wederzijdse inzichten met elkaar af te stemmen. Een respondent gaf aan dat goede adviseurs belangrijk zijn om kritisch te blijven. Adviseurs kunnen collega’s, gedragsdeskundigen of personen uit het eigen netwerk zijn.

2. Intercollegiale samenwerking

Dit houdt in:

- Samenwerking met ketenpartners middels één plan, één regievoerder - Stimuleren van deelname aan collectieve bijeenkomsten.

Het is van belang om de handen in één te slaan en daarmee invloed uit te oefenen op gewenst beleid. De klankbordgroep van de SKJ is een dergelijke collectieve bijeenkomst. Jeugdzorgwerkers kunnen zich hiervoor op de website van de SKJ inschrijven.

7.3. Aanbeveling op beleidsniveau

1. Vervolgonderzoek. Meer onderzoek is wenselijk naar de werkzame factoren in de jeugdhulp. Dit onderzoek kan bijvoorbeeld worden gedaan door het meten van de waarde van intuïtie op het hulpverleningsproces. Validatie in deze zin is een proces van het testen van een hypothese door het maken van vergelijkingen met overeenkomstige gevallen. (Tiemeijer et all., 2009) Concluderend hebben we kunnen vaststellen dat intuïtie gestut en gesteund moet worden middels procedures en richtlijnen om professioneel te kunnen handelen. Het raadplegen van intuïtie dient de richtlijnen en procedures aan te vullen en het één dient het ander dus niet uit te sluiten. Vervolgonderzoek dient zich te richten op bewijsvoering die beleidsmakers helpen het gebruik van intuïtie in te bedden in de wetgeving en werkwijze in de jeugdzorg. Des te meer het bruikbare nut van het gebruik van intuïtie wordt erkend, hoe meer onderzoek en hoe meer resultaten er zullen worden gegenereerd.

2. Opleiding Vanuit hetgeen alle respondenten aangeven kan gesteld worden dat, wanneer ervaringsleren en het volgen van een opleiding gelijktijdig zouden plaatsvinden, de effectiviteit, de efficiëntie en het bruikbaar nut van het volgen van een opleiding wellicht aanzienlijk zouden kunnen worden vergroot. De directe toepasbaarheid van kennis in de praktijk zorgt wellicht ook voor een betere aansluiting en keuzes die gemaakt worden over welke inhoud er wordt aangeboden door de opleiding. Tevens verdienen onderbewuste gevoelens en processen aandacht tijdens het volgen van een sociale opleiding. ‘Het pluis/niet-pluisgevoel is een belangrijke richtingaanwijzer bij het stellen van diagnoses. De erkenning dat een gevoel een betrouwbare kompas kan zijn, is echter nog jong. En in de opleiding krijgt het ook nu nog te weinig aandacht.‘ (Stolpe 2009, blz.89)

7.4. Hoe verder? Hierboven zijn aanbevelingen gedaan over de manier waarop de rol van intuïtie zou kunnen worden geïmplementeerd in het sociale domein. Het blijft ingewikkeld om iets te zeggen over de wijze waarop intuïtie ontwikkeld of getraind kan worden over het verantwoord inzetten van deze kennis.

91

Tevens is het risico van het ontwikkelen van en het vertalen in beleid dat er, naast alle bestaande richtlijnen, weer nieuwe werkprocessen worden aangemaakt. Mogelijk met nog meer regels wat weer een belemmerend effect heeft op de creatieve en sensitieve kant bij de mens. Wanneer er ruimte en vrijheid is om deze kant aan te boren, zal er meer rust en vertrouwen aanwezig zijn om te luisteren naar onderbuikgevoelens. Wellicht zorgen signalen voor een snellere interpretatie dan in het geval er blokkades of belemmeringen meespelen. Aangezien er nu sprake is van een onderbelichte rol van onbewuste processen, pleit ik naar aanleiding van dit onderzoek voor een gelijkwaardige rol. Elke mens heeft intuïtieve gevoelens en alleen daarom al verdient het minstens een gelijkwaardige plek naast evidence-based werken omdat het bewust of onbewust van invloed is op het handelen. Zolang we niet serieus nemen dat professionals mede werken op basis van intuïtie, stelt het ons niet in staat om te zien wat het oplevert. Als professionals worden afgerekend op het gebruik maken van intuïtie is de uitleg van inschattingsfouten onbetrouwbaar en leert men niet van fouten en zal herhaling van zetten plaatsvinden.

92

8. Reflectie & Discussie

8.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt het doel van het onderzoek in verband gebracht met de uitkomsten van het onderzoek. Tevens zal er bewust worden stil gestaan bij hoe het onderzoek is ervaren en zal gereflecteerd worden op de vraag op hoe de uitkomsten tot stand zijn gekomen.

8.2. Reflectie op onderzoeksdoelstelling Het doel van dit praktijkonderzoek is om inzicht te krijgen in beslissingsprocessen bij jeugd-professionals. Hierdoor kunnen uiteindelijk beslissingsprocessen worden geoptimaliseerd. Door middel van praktijkonderzoek wil de onderzoeker inzicht krijgen in de rol van intuïtie op de oordeels- en besluitvorming van jeugdprofessionals bij het Preventief Interventie Team (PIT), met als doelstelling dat er aandacht en erkenning ten behoeve van professionalisering van de praktijk. Terugblikkend op het onderzoek lijken de resultaten uit het praktijkonderzoek overeenkomstigheden te vertonen met de huidige onderzoeken naar de functie en rol van onderbewuste processen op de dagelijkse keuzes en beslissingen die mensen maken. Hierdoor is het belang van dit onderzoek gerechtvaardigd en kunnen er binnen het PIT in ieder geval stappen worden gezet om de aanbevelingen te implementeren. Tevens hoopt de onderzoeker op interesse bij beleidsmakers en managers binnen het jeugddomein aangaande de resultaten en conclusies van dit onderzoek.

8.3. Reflectie op kwaliteitscriteria Heel bewust heb ik, de onderzoeker, bij iedere stap in hoofdstuk 2 in het onderzoek naar de empirische resultaten in de inleiding duidelijk de werkwijze van onderzoeken beschreven. Dit is vooral zo gedaan om de betrouwbaarheid van de resultaten transparant uit te leggen omdat de onderzoeker een collega is van de respondenten. Voor zover ik kan beoordelen heeft de betrokkenheid van mij op het onderzoek geen invloed gehad op de resultaten. Alle interviews zijn opgenomen, uitgeschreven en met een professional data analyse programma uitgewerkt. Dit alles kan bij de onderzoeker worden opgevraagd. 8.3.1. Reflectie op de generaliseerbaarheid Ondanks dat dit onderzoek zich focust op een 9-tal respondenten van het PIT, zegt mijn gut-feeling dat de uitkomsten overeen zullen komen met die van vele sociale professionals in het veld. Dit onderzoek betreft een kleinschalig onderzoek waardoor er volgens de regels voor onderzoek geen generaliseerbare uitspraken mogen worden gedaan. Alles moet hedendaags worden bewezen en de vraag is of dit wel terecht is en niet alleen maar een onnodige kostenpost veroorzaakt. Toch is het ergens merkwaardig dat we al tientallen jaren op systemen vertrouwen terwijl elk mens van binnen weet dat vertrouwen op andere wijze tot stand komt. Daarom heb ik met dit onderzoek getracht om hierop een tegengeluid aan te geven. In dit onderzoek zijn negen ervaren jeugdprofessionals vanuit verschillende organisaties geïnterviewd. Een gemêleerde club met ervaring in zowel het gedwongen kader als het vrijwillige kader in de jeugdzorg. Ondanks het geringe aantal van negen interviews ben ik er nagenoeg zeker van dat de gegevens die het onderzoek heeft opgeleverd als representatief kunnen worden aangemerkt voor een grote groep professionals in de jeugdhulp.

93

9. Epiloog & dankwoord

9.1. Epiloog Als onderzoeker heb ik gemerkt dat het doen van onderzoek zorgt voor een gefundeerde visie op aannames. Voorafgaand aan dit onderzoek had ik een polariserende mening over het verplichte gebruik van protocollen en beleidsregels die bepalen hoe de praktijk vorm moet worden gegeven. Mijn nogal opstandige houding en eenkennigheid kwamen ook voort uit het onrecht. Onrecht dat blijkbaar de leidinggevenden en beleidsmakers (veelal hoogopgeleiden) over de hoofden van de werkers bepalen op welke manier er gewerkt moet worden. Terwijl juist diezelfde leidinggevenden en beleidmakers echt wel van op de hoogte zijn dat het mensenwerk niet enkel middels het systematisch werken kan slagen. Ik heb als professional hetzelfde fenomeen in de praktijk waargenomen en geconstateerd in het werken met cliënten. De werkwijzen van social workers die jarenlang over de hoofden van cliënten beslissingen hebben genomen en daarbij de cliënten onvoldoende centraal stelden hebben er toe geleid dat vele samenwerkingen stagneerden of verloren gingen. Mijns inziens hebben mensen allemaal de neiging wel zichzelf te vertrouwen maar de ander in mindere mate. Dit geldt vooral in gevallen waarin er sprake is van ongelijkheid, zoals bij intelligentie, rasverschil, sociale lagere klasse, verschil van status of in geval van machtsverschil. Volgens mij is de aanpak van de werkwijze in gevallen waarin er sprake is van ongelijkheid er de oorzaak van wat het gebruik van intuïtie in het werk moeilijk maakt. Het betreft namelijk een moeilijk objectief te verantwoorden en te controleren onderdeel van het werk. Wij weten allemaal dat voor de meeste mensen geldt dat zij voor het goed uitoefen van hun werk behoefte hebben aan grenzen en regels. Daaraan toegevoegd weet ik vanuit mijn eigen werksituatie dat het geven van vertrouwen, waardering en erkenning aan werkers leidt tot meer productie en gezondere werknemers. Het zijn de invloedrijke mensen die eindverantwoordelijk zijn en die al jaren roepen dat mensen meer moeten vertrouwen op de intuïtie. Zoals in het onderzoek is aangegeven maken dit soort mensen daarbij gebruik van hun machtspositie. Daarom is het belangrijk dat jezelf evenwichtig bent en niet doorslaat naar de ene of naar de andere kant; iets wat mij overigens in het verleden ook wel eens is overkomen, een bijzondere contradictie terwijl ik op dat moment dacht de helikopterview wel redelijk te beheersen. Tegelijkertijd blijven we mensen en zullen fouten blijven bestaan. Het gaat erom dat er openheid is om ervan te leren. Iedereen kan het een keer mis hebben, we zijn niet bestand tegen antisociale persoonlijkheidsstoornissen of psychopaten. Daar kan geen enkel gevoel of mens tegen op. Hulpverleners zijn bij missers direct geneigd zichzelf niet meer te vertrouwen en terug te grijpen naar het rationaliseren. Mijn vermoeden is dat dit juist gevaarlijk kan zijn, wat ondersteund wordt door één van de respondenten uit het onderzoek. Accepteren dat sommige zaken niet te vermijden zijn vind ik belangrijk. Een twijfelende professional die niet meer durft te handelen is, bij wijze van spreken, tien maal gevaarlijker dan één die wel beslissingen durft te nemen, ook op basis van intuïtie. Deze masterthesis heeft mij gedwongen met een open houding dit onderzoek in te gaan. De manier van onderzoeken heeft mij geholpen om niet sturend te zijn maar zo transparant mogelijk te werken. Hierdoor ben ik gaan beseffen dat de ene werkwijze de andere niet moet uitsluiten en dat zij elkaar veelal nodig hebben om goed te kunnen functioneren. Deze bredere en daarmee ook meer professionele kijk op de werkelijkheid heeft mij geholpen om betere co-creaties aan te gaan en er voor gezorgd dat ik op verschillende niveaus strategischer kan communiceren waardoor ik meer in staat ben om invloed uit te oefenen. Het heeft bijgedragen aan mijn persoonlijke groei als mens.

94

9.2. Dankwoord De afgelopen drie jaar liep de Master Social Work als een rode draad door mijn leven waarbij het laatste jaar de focus lag op het afstuderen. Naast het uitoefenen van een fulltime baan bleef er voor mij weinig tijd over voor andere dingen. Het afgelopen jaar merkte ik door een combi van drukte op mijn werk- en privéterrein dat ik steeds minder een beroep kon doen op de vaardigheid ‘zelfcontrole’. Naast een inhoudelijke groei heb ik tijdens de studie ook veel geleerd op het gebied van persoonlijke levenservaring. Dit heeft mij in staat gesteld om veel beter aan te sluiten bij mensen, hun gedrag en hun omgeving. Ik ben een ontzettend gevoelsmens maar voelen doet ook pijn. Ik heb mijzelf vanaf jongs af aan geleerd om mijn denken extreem goed te ontwikkelen zodat ik op zoveel mogelijk vragen een gefundeerd antwoord kon geven. Dit heeft mijzelf op een bepaalde manier ontzettend geholpen. Nu ben ik 32 jaar, sluit ik een thesis af op een gevoelsonderwerp en wordt het tijd om mij open te stellen voor mijn gevoel, met alle kwetsbaarheden en onzekerheden die daarmee gepaard gaan. Ondanks alle stress en vermoeidheid ben ik deze master erg dankbaar omdat het mij een handreiking heeft gegeven om een evenwichtige balans te vinden tussen voelen en denken. Mijn gedachte hierbij is : onderschat je gevoel niet maar blijf ook helder nadenken. Alle vakken van inhoudelijk tot proces of beleidsmatig tot aan coaching hebben aan deze balans bijdragen. Met het afronden van deze thesis is het einde van een drukke periode in zicht en kan ik mij nu gaan bezinnen en de rust proberen terug te vinden om dingen in het leven te ontdekken die mij weer verder brengen. Want als ik iets geleerd heb is het dat ik in te drukke periodes juist niet goed op mijn ingevingen kan vertrouwen omdat ik teveel stress ervaar. Ik wil een aantal mensen bedanken. Dat zijn op de eerste plaats mijn medestudenten van de Master. Door hun ervaring en input werd ik gemotiveerd en was er mogelijkheid om beroep te doen op elkaars kwaliteiten. Tevens wil ik mijn thesisbegeleiders, drs. Marc Hoijtink en drs. Mike de Kreek, bedanken voor alle steun die ik tijdens mijn thesis van hen heb ontvangen. De hulp van Marc en Mike was van essentieel belang om dit onderzoek te doen laten slagen. Daarnaast bedank ik natuurlijk mijn collega’s, alle respondenten van het PIT; zonder hen was dit niet gelukt en daarom dank ik hen voor hun openheid en tijd. Tevens wil ik van het PIT Bente Duringhof, Abe Vogel (critical friend), Rosaly Brandon, Arne Hoogcarspel bedanken. Zij hebben mij tijdens de gehele opleiding gesteund, gewaardeerd en stonden voor mij klaar waar nodig. Ook zonder hen had ik het niet gered. Als laatste wil ik mijn familie hierbij niet vergeten. Van onschatbare waarde in de thesis was mijn vader. De gehele onderzoeksperiode heeft hij meegelezen en zijn inbreng gegeven op het gebied van grammatica en zinsopbouw, wat er mede toe heeft geleid dat ik met meer afstand leerde schrijven. Ten slotte bedank ik mijn moeder, mijn broers Eelco en Tijmen en schoonzusje Manon voor alle steun die zij mij gegeven hebben in een moeilijke persoonlijke situatie. Alles bij elkaar besef ik dat je eigen netwerk je als persoon zoveel verder kan helpen dan wanneer je staat alleen op deze wereld.

95

Bibliografie A. Addink, A. Y. (2010). Algemeen en specifiek werkzame factoren in de jeugdzorg. Utrecht:

Nederlands Jeugdinstituut.

Baart, A. (Editie maart 2016). Naar een betere professional . Zorg+Welzijn, 41.

Berge, I. t. (2008). Instrumenten voor risicotaxatie in situaties van (vermoedelijke)

kindermishandeling. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.

Boeije, H. (2005). Onderzoeksmethoden. Amsterdam: Boom Onderwijs.

Botton, A. d. (2006). De architectuur van het geluk. Amsterdam: Atlas.

Boutellier, H. (2011). De improvisatiemaatschappij. Over sociale ordening van de onbegrensde

wereld. Den Haag: Boom Lemma uitgevers.

Bresselaar, V. v. (2009). Bestaansethiek. Normatieve professionalisering en de ethiek van identiteit-,

levens- en zingevingsvragen. Amsterdam: SWP.

Dijksterhuis, A. (2007). Het slimme onbewuste, denken met gevoel. Amsterdam: Uitgeverij Bert

Bakker.

Dijksterhuis, A. (2016, februari 23). Over geluk, geld & intuitie. (NonDualiteit, Samensteller)

NonDualiteit. Opgehaald van https://www.youtube.com/watch?v=ywfwXizX11A

Dinklo, I. (Editie 32, 2006, jaargang 11, nr.2). Fabels en feiten over kwalitatieve onderzoeksresultaten.

Hardnekkige misverstanden over generaliseren van kwalitatieve onderzoeksuitkomsten.

Kwalon-tijdschrift voor kwalitatief onderzoek, 174-182.

Emma Collins, E. D. (2011). Decision making and social work in Scotland: The role of evidence and

practice wisdom. Schotland: IRISS, Institute for research in social services.

Gigerenzer, G. (2007). De kracht van je intuitie / druk 1: de intelligentie van het onbewuste. Vertaald,

paperback. Utrecht/Amsterdam: Kosmos uitgevers.

Gommer, H. (2014, April 22). Onbewuste denkprocessen maken motivering tot noodzaak. NRC, p. 11.

Groot, A. d. (1997, Mei 27). Intuïtie is onmiskenbaar voor schakers. NRC Handelsblad,.

Herman Philipse, V. L. (2012). De vrije wil. Openingssymposium van de stichting Brein in Beeld. You

tube, Amsterdam. Opgehaald van https://www.youtube.com/watch?v=sHayK0nKBoQ

Hermans, K. (2007). Evidence-based werken in het maatschappelijk werk. Een pragmatische

benadering. Journal of Social Intervention, 2: 5-16.

Hoijtink, M. (2006). Teruggeworpen op jezelf in het welzijnswerk, in: Tonkens, E., Ham, M. en

UItermark, MJ. . In M. Hoijtink, Handboek Moraliseren. Amsterdam: van Gennep.

J. Bargh, E. M. (2008. volume 3,number 1). The Unconscious Mind. Association for Psychological

Science, 73-79.

J.W. Veerman, T. Y. (2008). Wat is praktijkgestuurd effect onderzoek? Zicht op effectiviteit. Handboek

voor praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg. Delft: Eburon.

Laan, G. v. (2004, jaargang 12, april). De professional als expert in practice-based evidence. Journal of

Social Intervention, 5-16.

96

Lamme, V. (2010). De vrije wil bestaat niet. Over wie er echt de baas is in het brein. Amsterdam: Bert

Bakker.

Lange, R. d. (2011). Praktijkgericht onderzoek voor reflectieve professionals. Antwerpen: Garant.

Antwerpen: Garant.

MAXQDA 2007 Reference Manual MAX Qualitative Data Analysis, 2007.

Miedema, S. (2010). Leren van innoveren. Assen: Van Gorcum.

Munro, E. (2002). Effective child protection. London: Sage.

Munro, E. (2008). Effective child protection. London: Sage.

Murphy, S. H. (University of Virginia). Moral Dumbfounding: When Intuition Finds No Reason.

University of Virginia: Unpublished Manuscript.

Pijnenburg, H. (2010). Zorgen dat het werkt: Werkzame factoren in de zorg voor jeugd.

Amsterdam/Nijmegen:: SWP en Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.

Resultatenanalyse Preventief Interventie Team. Amsterdam, maart 2016

Schön, D. (1983). The reflective practitioner. How Professionals Think in Action. In Implications for

the professions and their place in society (pp. 287-355). New York: Basic Books.

Sie, M. (Jaargang 32, 2011). Wat bezielt ons? Over de relevantie van de morele psychologie voor

ethische reflectie. filosofie & praktijk , n.1 35.

Stolper, E. (2010). Gut Feelings in General Practice. PROEFSCHRIFT. Maastricht: Universiteit.

Strien, P. v. (1984). Praktijk als wetenschap. Methodologie van het sociaal-wetenschappelijk

handelen. Assen: Van Gorcum, 1986.

Swaborn, P. G. (2010). Basisboek sociaal onderzoek. Den Haag: Boom Lemma.

Tiemeijer, W. (2011). Hoe mensen keuzes maken. De psychologie van het beslissen . Amsterdam :

Wrr. Amsterdam University Press.

Verplaetse, J. (2009). Het morele instinct. Over de natuurlijke oorsprong van ons moraal. Amsterdam:

Uitgeverij Nieuwezijds.

Verschuren, P. (2009). Praktijkgericht onderzoek. In P. Verschuren, Praktijkgericht onderzoek (pp. 81-

97). Amsterdam: Boom Onderwijs.

Vries, S. d. (2002). Wat werkt? Het common factors model. Amsterdam: SWP.

Vries, S. d. (2008. Vol17,6). Outcome based als alternatief. Maatwerk, vakblad voor maatschappelijk

werk, 11-13.

W.L. Tiemeijer, C. T. (2009). De menselijke beslisser. Over de psychologie van keuze en gedrag. Den

Haag/Amsterdam : Wrr/Amsterdam University Press.

Wampold, B. &. (2005). Estimating therapist variability in outcomes attributable to therapists: A

naturalistic study of outcome in managed care. Journal of Consulting and Clinical Psychology,

73, 914-923.

97

Wampold, B. (. (2010). The heart and soul of change, second edition. Delivering what works in

therapy. Washington, DC: American Psychological Association, 49-81.

Websites

Nederlands Jeugd Instituut, geraadpleegd op 11 januari 2016 http://www.nji.nl/nl/Actueel/Congressen-Prijzen/Nationale-Jeugdzorg-Prijzen/Winnaar-vakjury Stichting Kwaliteitsregister Jeugd, opgehaald op 1 maart 2016 https://skjeugd.nl/ Kahneman, L. D. (2011, November 26). 'Thinking, Fast and Slow' - and why our gut instincts are usually wrong,. 10 Questions for Nobel Laureate Daniel Kahneman. You Tube. Opgehaald van: https://www.youtube.com/watch?v=l4zSc2lYl60

Kunneman, H. (2009, November 27 november). Symposium: Reflectie in de zorg . Utrecht. Opgehaald van: http://content1c.omroep.nl/urishieldv2/l27m773cfeb130a6fdf50056f62395000000.90de1ea4d41798ecb41a1a4dc47bec5/human/podcast/hoorcolleges/HKunneman_openingslezing_Symposium_reflectieindezorg_271109.mp3

98

BIJLAGEN

BIJLAGE 1 Kernbegrippen Intuïtie, onderbewustzijn, beslissen, keuzegedrag, besluitvorming, oordelen, inschatten, professionalisering, pluis/niet pluis, boerenverstand, onderbuikgevoel, ervaringskennis, werkzame factoren, normatieve professionalisering, competenties hulpverlening, werkrelatie, jeugd, jongeren, jeugdigen, delinquenten, risicojongeren, effectief, effectiviteit, doeltreffend, evaluatie, effect, effectmeting, resultaat, resultaatmeting, gut Feelings, intuition, instinct, flair, gut feeling in social work, common factors, common sense, non-specific factors, approach, motivation, youth, juvenile, adolescent, delinquent youth, client, best practices, evidence-based.

99

Bijlage 2 Interview vragen

Interview

Inleiding Het doel van dit onderzoek is om informatie te verzamelen over de manier hoe ervaren hulpverleners beslissingen nemen in hun werk. Ik ben met name nieuwsgierig naar het pluis-niet pluis gevoel in het contact met gezinnen en in relatie tot het maken van beslissingen. Ik ben geïnteresseerd in dit intuïtieve /onderbuikgevoel en ben benieuwd welke factoren meespelen als een dergelijk gevoel bij jou opkomt. Deel 1 Introductie: verhalen worden geanonimiseerd,

1. Hoeveel jaar ervaring heb jij in het sociale domein? 2. Welke opleidingen heb je afgerond? 3. Welke leeftijd, man/vrouw? 4. Met welke redenen ben je ooit dit werk gaan doen?

Deel 2 Intuïtie versus casuïstiek

5. Als je hebt over intuïtie in het kader van je werk, waar denk je dan aan? 6. Hoe is je intuïtie ontwikkeld? 7. Op welke manier speelt jouw intuïtie een rol in jouw werk en heb je er een concreet

voorbeeld van? 8. Kun je denken aan een geval waarin je een gevoel van geruststelling (pluis) had dat later

onterecht bleek te zijn? 9. Kun je denken aan een geval/gezinssituatie waarin je geen goed gevoel had (niet pluis). Wat

heb je toen gedaan? Bleek dit gevoel achteraf te kloppen? 10. Kun je aangeven welke gevoelens en signalen jouw gevoel van geruststelling triggeren?

(pluis- gevoel) 11. Kun je aangeven welke gevoelens en signalen voor jouw alarmerend werken? (niet-pluis

gevoel) 12. Hoe waardeer je deze gevoelens? Zijn deze gevoelens leidend in je oordeel of spelen er nog

andere zaken een rol?

Deel 3 Rol instrumenten –veiligheid en risicotaxatielijsten

13. Ben je bekend met risicotaxatielijsten en wat vind je ervan?

14. Heb je een casus waarin de risicotaxatie een rol heeft gespeeld ten aanzien van beslissingen?

15. Wat vind je van de huidige checklist (voormetingen) van het PIT die na 1 huisbezoek moeten

worden ingevuld? Wat vind je goed en wat vind je niet goed of mist er volgens jou

Deel 4 Reflectie + beslissingen

16. Als je terugblikt op je werk als professional, wat helpt jou nou echt bij het maken van de

juiste afweging ten aanzien van belangrijke beslissingen?

17. In hoeverre denk je dat dit beïnvloed wordt door professionele ervaring of opleiding?

18. In hoeverre denk je dat dit beïnvloed wordt door jouw eigen waarden en normen?

19. Wat of wie is uiteindelijk leidend in jouw oordeel?

20. Zijn er nog punten die je graag wilt aandragen?

100

Bijlage 3 Codebomen interviews

Codering en sub codering middels MAXQDA. Zie hoofdstuk 4.

Alle genoemde signalen en gevoelens zijn in tabel 1 gecategoriseerd en onderverdeeld. De hieronder opgenomen tabel 1 geeft de aantallen weer en geeft aan hoe vaak een signaal of een gevoel werd genoemd in relatie tot de desbetreffende categorie. Tabel 1. Codeboom, hoofdstuk 4.

Onderstaande tabellen 2 en 3 geven de categorieën en de hoeveelheid aan antwoorden aan. De documents-tabel geeft aan hoeveel respondenten hebben gereageerd op de desbetreffende categorie. Dit is met name van belang omdat respondenten soms meerdere uitspraken hebben gedaan betreffende dezelfde categorie en het stelt de onderzoeker in staat inzichtelijk te maken hoeveel van de negen respondenten uiteindelijk iets hebben aangegeven rondom een categorie. Tabel 2 Code variables Alarmerend (paragraaf 4.5.2)

101

Tabel 3 Code variables geruststellend (4.5.3)

Tabel 4 Codeerboom (paragraaf 4.7)

102

Tabel 5 Statistieken van de subcodes. De tabel hieronder geeft aan hoeveel van de negen respondenten hebben gereageerd aangaande de categorie.

103

Bijlage 4 Aanpak focusgroep

Samenvatting presenteren aan de groep. Allereerst uitleg geven over de bedoeling van de focusgroep en de tijdplanning bespreken. Volgende deelvragen verder uitdiepen:

1. Welk beeld en welke betekenis hebben PIT-werkers bij het woord intuïtie? 2. Hoe vindt oordeelsvorming en een uiteindelijke beslissing plaats en wat zijn ondersteunende

en belemmerende factoren in de uitvoering van het werk?

Vragen aan de groep: Herkenning van bevindingen?

Verdieping van bevindingen? Welke drie dingen vind je het meest opvallend aan de

resultaten?

Wat mist er nog?

Discussie voor gehele groep: Opvallend en interessant zijn de tegenstrijdige uitspraken die worden gedaan bij de formulering van de betekenis van het woord intuïtie. Alle negen respondenten zijn, of nooit, of slechts heel beperkt in de steek gelaten door inschattingen op situaties die op basis van intuïtie werden gemaakt. Tegelijkertijd vinden alle respondenten dat deze gevoelens met voorzichtigheid zouden moeten worden geïnterpreteerd gezien de subjectiviteit ervan omdat iedereen het anders kan ervaren. De respondenten zijn van mening dat intuïtie altijd zouden moeten worden getoetst en gestaafd met feiten, terwijl diezelfde feiten niet altijd hebben geleid tot een betere inschatting van een situatie. Feiten geven namelijk niet altijd een compleet beeld van de echte werkelijkheid. Deze tegenstrijdigheid in het denkproces van de respondenten verdient het om onder de aandacht te worden gebracht. . Er is dus een mate van onzekerheid aanwezig over de waargenomen gevoelens en signalen. Het merendeel zal niet alleen op basis van intuïtie durven handelen terwijl zij dit wel ervaren als een betrouwbare tool.

“Je mag me op een methodiek afrekenen maar uiteindelijk zit ik tegenover een mens op de bank. En je

hebt het nodig om te overleven maar een systeem maakt nog niet jou als werker in een individuele

casus. De manier hoe jij erin zit, als ik met computers zou werken zal ik ook via een bepaald systeem

hem los moeten gooien maar op het moment dat ik tegen een probleem aan loop, heb ik daar geen

systeem voor en met ik intuïtief wel zoeken naar een ooh shit kan het dat zien, of dit zijn. En ook al

heb je de hele brei gekeerd, kan je toch niet gebruiken en moet je het loslaten dus daarom is het altijd

leidend voor mij. Ik kijk individueel wat gebeurd er voor mij.”

“Methodieken veranderen in de loop der jaren, maar mijn intuitie blijft zich sterker ontwikkelen“

Vragen:

Kunnen jullie wat vertellen waar dit vandaan komt? Wat wil dit volgens jullie zeggen? Wat heb je nodig ten aanzien van het wantrouwen? Wat heb je nodig om intuïtie als betrouwbare tool in te zetten? Wat helpt tav het gebruikmaken van intuïtie in de hulpverlening/PIT aanpak en deze te

stutten en te steunen?

104

Stellingen tbv discussie: Onderbuikgevoel moet gestaafd worden met feiten want gevoelens zijn subjectief en

daarmee onbetrouwbaar Ik en mijn buddy liggen na een huisbezoek op 1 lijn over de waargenomen situatie. Een goede samenwerking met ouders is in alle situaties het allerbelangrijkst voor kinderen en

staat haaks op snel interveniëren in crisissituaties. Als ik teveel naast de cliënt ga staan, ontstaat er tunnelvisie en mis ik zorgsignalen Bij seksueel misbruik of andere onveilige situaties, moet snel worden gehandeld en

methodes belemmeren mij hierin een afweging te maken. Een goede organisatiestructuur waar vertrouwen is tav professional, helpt voor goede

beslissingen

Tenslotte, aanbevelingen formuleren: Wat kunnen deze resultaten betekenen voor de verbetering van de PIT-aanpak? De rol van intuïtie binnen het PIT? Wat vraagt dit van ons als PITTERS? Hoe kunnen we dit aanpakken? Welke vervolgstappen zijn handig?

Reflectie:

Hoe was dit onderzoek voor jullie? Hebben jullie alles kunnen zeggen en aangeven? Mist er nog iets volgens jullie? Hoe klinkt de titel: Titel onderzoek: Tussen onderschatting en overschatting?