FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID

Corruptie in de media: onderzoek naar diverse cases tussen 2000 en 2005Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (20050436) De Bruyne Sofie Academiejaar 2010-2011

Promotor : Prof. Dr. Ponsaers Paul

Commissarissen : Prof. Dr. Vande Walle Gudrun Prof. Dr. Vander Beken Tom

Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen Ondergetekende, De Bruyne Sofie 20050436 geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 14 december 2010 Handtekening: De Bruyne S.

II

Trefwoorden

Corruptie CDBC Corruptie-onderzoek Media Perceptie

III

Woord vooraf

Deze masterproef kwam tot stand in het kader van het behalen van het diploma Master in de Criminologische Wetenschappen. Tijdens mijn stage bij de Centrale Dienst voor de Bestrijding van Corruptie (CDBC) leerde ik het begrip corruptie beter kennen. Het is meer dan alleen het omkopen van mensen met een bepaalde beslissingscapaciteit. Ik begon aan de stage zonder veel voorkennis over corruptie. Tijdens de stageperiode ontwikkelde ik een sterke interesse voor het concept en wist ik al snel dat ik mijn masterproef over een corruptiegerelateerd onderwerp wou schrijven. Ik tracht met deze masterproef een beeld te schetsen over de behandeling van corruptiezaken door de CDBC en hoe de pers daarop inspeelt. Een masterproef schrijven vergt veel tijd en energie. Ik wil iedereen bedanken die me op alle mogelijke manieren heeft geholpen om deze masterproef tot een goed einde te brengen. Ik wil alle medewerkers van de CDBC die mij geholpen hebben tijdens de masterproef en dan voornamelijk Hans Pien bedanken. Ik wil ook mijn vriend Alexis, mijn vrienden en mijn huisgenotes bedanken voor de steun tijdens het schrijven van mijn masterproef. Ook Niel verdient een vermelding om de tijd te nemen om mijn masterproef grondig te herlezen. Daarnaast bedank ik ook graag The Black Keys, The Doors en The Tallest Man On Earth. Hun muziek heeft me vaak ondersteund tijdens het schrijven van de masterproef en dan voornamelijk tijdens de analyse van de talrijke processen-verbaal.

IV

InhoudstafelInhoudstafel.......................................................................................................................................................... V 1 Inleiding.......................................................................................................................................................... 1 2 Corruptie ........................................................................................................................................................ 3 2.1 Inleiding ................................................................................................................................................. 3 2.2 Strafrechtelijke definitie ................................................................................................................. 3 2.2.3 Enge strafrechtelijke definitie ................................................................................................. 4 2.2.3 Brede strafrechtelijke definitie ............................................................................................... 5 2.3 Sociologisch-criminologische definitie..................................................................................... 6 2.4 Kenmerken van corruptie .............................................................................................................. 6 2.5 Fenomenen behandeld door de CDBC ...................................................................................... 9 2.5.1 De Centrale Dienst voor de Bestrijding van de Corruptie........................................ 9 2.5.2 Corruptie in de ruime zin van het woord......................................................................10 2.5.3 Fraude met overheidssubsidies ........................................................................................10 2.5.4 Fraude bij overheidsopdrachten ......................................................................................10 2.6 Besluit ...................................................................................................................................................11 3 De mediaconstructie van criminaliteit ............................................................................................13 3.1 Inleiding ...............................................................................................................................................13 3.2 Het begrip De media....................................................................................................................13 3.3 Definiring van criminaliteit in de media..............................................................................15 3.4 Oorzaken van de mediaconstructie van criminaliteit ......................................................19 3.5 Corruptie in de media ....................................................................................................................23 3.6 Besluit ...................................................................................................................................................25 4 Procedure van een corruptieonderzoek.........................................................................................29 4.1 Inleiding ...............................................................................................................................................29 4.2 Voorafgaande fase............................................................................................................................29 4.3 Eerste fase: aanstellen van een case-officier en samenstellen van een onderzoeksploeg..........................................................................................................................................34 4.4 Tweede fase: opstarten van het dossier.................................................................................35 4.5 Derde fase: verzamelen en exploiteren van de beschikbare informatie..................35 4.6 Vierde fase: actiefase ......................................................................................................................36 4.7 Vijfde fase: analyseren van de verkregen informatie van de actiefase.....................39 4.8 Zesde fase: het grondig verhoor ................................................................................................40 V

4.9 Zevende fase: afwerken van het dossier ................................................................................40 4.10 De media in een corruptieonderzoek: communicatie en invloed ............................41 4.11 Besluit.................................................................................................................................................42 5 Analyse van de diverse corruptiecases tussen 2000 en 2005 ..............................................43 5.1 Inleiding ...............................................................................................................................................43 5.2 JCD-zaak ...............................................................................................................................................44 5.2.1 Dossieranalyse..........................................................................................................................44 5.2.2 Vonnisanalyse ...........................................................................................................................49 5.2.3 Persanalyse ................................................................................................................................49 5.2.4 Interviewanalyse .....................................................................................................................51 5.2.5 Besluit...........................................................................................................................................52 5.3 PDW-zaak ............................................................................................................................................53 5.3.1 Dossieranalyse..........................................................................................................................53 5.3.2 Vonnisanalyse ...........................................................................................................................56 5.3.3 Persanalyse ................................................................................................................................62 5.3.4 Interviewanalyse .....................................................................................................................63 5.3.5 Besluit...........................................................................................................................................64 5.4 Voetbalomkopingsdossier............................................................................................................66 5.4.1 Dossieranalyse..........................................................................................................................66 5.4.2 Vonnisanalyse ...........................................................................................................................68 5.4.3 Persanalyse ................................................................................................................................68 5.4.4 Interviewanalyse .....................................................................................................................71 5.4.5 Besluit...........................................................................................................................................73 5.5 Visa-affaire ..........................................................................................................................................74 5.5.1 Dossieranalyse..........................................................................................................................74 5.5.2 Vonnisanalyse ...........................................................................................................................78 5.5.3 Persanalyse ................................................................................................................................81 5.5.4 Interviewanalyse .....................................................................................................................83 5.5.5 Besluit...........................................................................................................................................85 5.6 NL-zaak.................................................................................................................................................86 5.6.1 Dossieranalyse..........................................................................................................................86 5.6.2 Vonnisanalyse ...........................................................................................................................89 5.6.3 Persanalyse ................................................................................................................................89 5.6.4 Interviewanalyse .....................................................................................................................91 5.6.5 Besluit...........................................................................................................................................92 6 Conclusie ......................................................................................................................................................94 VI

7 Bibliografie ..................................................................................................................................................99 8 Bijlagen.......................................................................................................................................................106 8.1 Interview met H. Pien, rechercheur bij de CDBC.............................................................106 8.2 Interview met L. Vandaele, rechercheur bij de CDBC ...................................................118

VII

1

Inleiding

Over criminaliteit wordt veel bericht in de media. Het vormt een belangrijk nieuwsitem, iedere dag opnieuw. De media bieden informatie aan over gebeurtenissen die als maatschappelijk relevant nieuws worden beschouwd. Geweldsdelicten krijgen meer mediaaandacht dan eigendomsdelicten of corruptie. Een familiedrama zal voor een grotere oplage van een krant zorgen dan een financieel misdrijf, dit omwille van het sensationele karakter van familiedramas. Financile criminaliteitsfeiten zijn vaak vakspecifieke misdrijven die voor een leek moeilijk te snappen zijn. Criminaliteitsnieuws heeft dus naast een informatiefunctie, ook een sensatiefunctie, een gevolg van de commercialisering van de media. Kranten moeten een zo groot mogelijk publiek aanspreken om goed te verkopen. Ik ben met corruptie in aanraking gekomen tijdens mijn stage bij de Centrale Dienst voor de Bestrijding van Corruptie (CDBC). Mijn interesse in het fenomeen werd aangewakkerd en vandaar mijn keuze voor een corruptiegerelateerd onderwerp. Tijdens mijn stage werd duidelijk dat de CDBC niet communiceert met de media en dit om de veiligheid en de geheimhouding van het onderzoek te bewaren. Soms werd er wel een corruptieonderzoek opgestart aan de hand van een krantenartikel. Ik vroeg me hierbij af wat de rol van de media is bij een corruptieonderzoek en of corruptiefeiten wel correct worden weergegeven in de media aangezien er vanuit de dienst niet gecommuniceerd wordt over een politiedossier. Het doel van deze eindverhandeling is om de afgelegde weg van de corruptiecases van begin tot einde te beschrijven en om na te gaan welke rol de media spelen in deze cases. Ik tracht een duidelijk beeld te vormen over hoe een corruptieonderzoek wordt gedaan en wat de verschillende fasen zijn in het onderzoek. Hoe komen corruptiezaken aan de oppervlakte en hoe worden ze behandeld en afgehandeld? Hoe worden corruptiezaken aan het licht gebracht bij de CDBC en hoe worden ze publiek gemaakt in de media? Nog een belangrijke vraag is: wat zijn de moeilijkheden bij een corruptieonderzoek? Welke elementen van een corruptieonderzoek worden belicht in de media? Waar ligt de nadruk van de media in een corruptieonderzoek en geeft dit een vertekend beeld van de feiten? Het gaat erom een duidelijk beeld te scheppen over hoe de media berichten over de geselecteerde corruptiecases en of deze berichtgeving verschilt van het politiedossier.

Ik heb een vijftal corruptiecases geselecteerd op diversiteit en behandeling door de CDBC. Een beperking bij de selectie van de cases is dat er vaak te weinig persartikels voorhanden waren om een degelijke persanalyse te doen. Hierdoor heb ik niet mijn oorspronkelijke caseselectie kunnen behouden. Van de vijf cases heb ik de politiedossiers gelezen en geanalyseerd. Volgend op de dossieranalyses deed ik de vonnisanalyses, tenminste als deze voorhanden waren en als de zaak al dan niet tot een vonnis was gekomen. Een volgende stap was de persanalyse van de corruptiecases. Ik heb ervoor gekozen om artikels te analyseren uit kwaliteitsvolle dag- en weekbladen, namelijk De Morgen, De Tijd, De Standaard, Knack en Trends. Een probleem bij de persanalyse was dat er vaak weinig krantenartikels voorhanden waren en dat de beschikbare artikels van de ene krant vaak gelijklopend waren met die van een andere krant. Als afsluiter en aanvulling van informatie op de cases werden semigestructureerde interviews gehouden met de behandelende rechercheurs van de diverse cases om zo antwoorden te krijgen op vragen en onduidelijkheden die ik had over de cases. De masterproef bestaat uit ondersteunende literatuur bij het onderzoek en het onderzoek zelf. Hoofdstuk twee bestaat uit de strafrechtelijke definitie van corruptie, de sociologischcriminologische definitie van corruptie, de kenmerken van corruptie en de fenomenen behandeld door de CDBC. Hoofdstuk drie geeft een beschrijving weer van het begrip de media, de criminaliteit in de media en meer specifiek corruptie in de media. Hoofdstuk vier behandelt de procedure van een corruptieonderzoek. Na de ondersteunende literatuur bij het onderzoek volgt het onderzoek zelf in hoofdstuk vijf. De dossieranalyse, vonnisanalyse, persanalyse en interviewanalyse worden per zaak weergegeven in dit hoofdstuk. In totaal worden er in de masterproef vijf zaken besproken, gevolgd door een kritisch besluit. Er wordt afgesloten met een algemeen besluit waarin alle bevindingen samengevat worden.

2

2

Corruptie

2.1 Inleiding

Het is moeilijk om te definiren wat men precies verstaat onder het begrip corruptie. Vanuit verschillende invalshoeken werden definities gecreerd om het fenomeen te omschrijven, afhankelijk van de keuze van invalshoek, zullen bepaalde handelingen als corrupt worden bestempeld en andere dan weer niet. In een corruptieonderzoek baseren de rechercheurs zich op de strafrechtelijke definitie van corruptie. Naar mijn persoonlijke mening is deze enge definiring van corruptie te beperkt. De strafrechtelijke definitie omvat niet de veelzijdigheid van het fenomeen. De Ruyver en Vander Beken stellen zich ook de vraag of de strafrechtelijke definitie de mogelijkheid biedt om de vele gezichten van corruptie te vatten.1 In deze masterproef beperk ik me bij het onderzoek tot de strafrechtelijke definitie en de fenomenen die behandeld worden door de Centrale Dienst ter Bestrijding van de Corruptie. Het gevoerde onderzoek is gebaseerd op afgehandelde, strafrechtelijke corruptiedossiers die behandeld zijn door de CDBC, vandaar de beperking tot de strafrechtelijke definitie. Hieronder volgt een uiteenzetting van de kenmerken van corruptie, de strafrechtelijke en de sociologisch-criminologische definitie van corruptie. Alhoewel ik me in het onderzoek beperk tot de strafrechtelijke definitie van corruptie, achtte ik het nuttig om een andere belangrijke invalshoek en enkele belangrijke kenmerken kort te bespreken.

2.2 Strafrechtelijke definitie

Corruptie is een term die niet in het strafwetboek is terug te vinden. Het is een bundeling van verschillende bepalingen die terug te vinden zijn in het strafwetboek en meer specifiek in de wet ter bestraffing van corruptie van 1999.2 Ik heb gekozen voor corruptiezaken tussen het 1

DE RUYVER, B. en VANDER BEKEN, T., Corruption and Organized Crime in Corruption: the enemy within, RIDER, B. (ed), Den Haag, Kluwer Law International, 1997, 63. 2 Wet van 10 februari 1999 houdende de bestraffing van corruptie, B.S., 23 maart 1999.

3

jaar 2000 en 2005 omdat er in 1999 een wetswijziging was van de anti-corruptiewetgeving in Belgi. Met de wet van 10 februari 1999 werd het begrippenkader van ambtenarenmisdrijven uitgebreid, werden de minimum- en maximumstraffen verhoogd en kreeg de rechter de mogelijkheid om een verbod op te leggen. De belangrijkste verandering is wellicht het feit dat private corruptie sinds de wetswijziging strafbaar werd gesteld (in art. 504bis en 504ter Sw.). Bovendien werden er naast omkoping drie nieuwe ambtenarenmisdrijven strafbaar gesteld, namelijk verduistering, knevelarij en belangenneming. Voor de wetswijziging van 1999 moest er een overeenkomst zijn vooraleer het misdrijf voltrokken was, nu is er al sprake van corruptie bij de belofte ervan. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de enge en de brede strafrechtelijke definitie. De enge definitie omschrijft corruptie als actieve en passieve omkoping. De bredere definitie voegt daar ook de misdrijven verduistering, knevelarij en belangneming aan toe. De strafrechtelijke definitie van corruptie geeft een nauwe betekenis aan het fenomeen. Volgens het Belgisch strafwetboek is er enkel sprake van corruptie als aan alle constitutieve elementen van het misdrijf is voldaan en als deze bewezen zijn.3

2.2.3 Enge strafrechtelijke definitie

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen passieve en actieve corruptie (art. 246-251 Sw.). Passieve corruptie gebeurt wanneer een ambtenaar, rechtstreeks of door tussenpersonen, voor zichzelf of voor anderen, een aanbod, belofte of voordeel vraagt, duldt of aanneemt met als doel een handeling te verrichten of na te laten. Wanneer een persoon, rechtstreeks of door tussenpersonen, voor zichzelf of voor derden, een aanbod, belofte of voordeel voorstelt aan een ambtenaar om een handeling na te laten of te verrichten, spreekt men van actieve corruptie. Private omkoping werd door de wet van 10 februari 1999, gewijzigd bij de wet van 11 mei 2007 strafbaar gemaakt. Het omkopen en laten omkopen van personen uit de private sector werd daarmee strafbaar gesteld.4 Dit omvat elke persoon die geen openbaar ambt uitoefent en 3 4

VANDER BEKEN, T. En CARION, T., Een gentegreerd anti-corruptiebeleid voor Belgi, Antwerpen, Maklu, 1999, 1-2. Wet van 10 februari 1999 houdende de bestraffing van corruptie, B.S., 23 maart 1999.

4

die de hoedanigheid heeft van een bestuurder/zaakvoerder van een rechtspersoon of een lasthebber/aangestelde van een rechtspersoon of natuurlijke persoon.

2.2.3 Brede strafrechtelijke definitie

Naast actieve en passieve omkoping werd ook verduistering, knevelarij en belangenneming strafbaar gesteld in de wet ter bestrijding van corruptie van 1999. Verduistering wordt in de artikelen 240 en 241 in het strafwetboek gedefinieerd als: Iedere persoon die een openbaar ambt uitoefent, die openbare of private gelden, geldswaardige papieren, stukken, effecten, akten, roerende zaken verduistert, welke bij uit kracht of uit hoofde van zijn ambt onder zich heeft, of iedere persoon die een openbaar ambt uitoefent, die akten of titels waarvan hij in die hoedanigheid de bewaarder is, die hem zijn bezorgd of waartoe hij uit hoofde van zijn ambt toegang heeft gehad, kwaadwillig of bedrieglijk vernietigt of wegmaakt.5 Belangenneming wordt in artikel 245 Sw. omschreven als: Iedere persoon die een openbaar ambt uitoefent, die, hetzij rechtstreeks, hetzij door tussenpersonen of door schijnhandelingen, enig belang, welk het ook zij, neemt of aanvaardt in de verrichtingen, aanbestedingen, aannemingen of werken in regie waarover hij ten tijde van de handeling geheel of ten dele het beheer of het toezicht had, of die, belast met de ordonnancering van de betaling of de vereffening van een zaak, daarin enig belang neemt. [] De voorafgaande bepaling is niet toepasselijk op hem die in de gegeven omstandigheden zijn private belangen door zijn betrekking niet kon bevorderen en openlijk heeft gehandeld.6 Knevelarij wordt door artikel 243 van het strafwetboek omschreven als: Iedere persoon die een openbaar ambt uitoefent,[] die bevel geven zal om rechten, taksen, belastingen, gelden, inkomsten of interesten, lonen of wedden te innen, of die vorderen zal of ontvangen zal, wetende dat zij niet verschuldigd zijn of het verschuldigde te boven gaan.7 5

FEDERALE POLITIE (z.d.), CDBC: Behandelde fenomenen [WWW] Federale Politie Dienst Public Relations en Protocol: http://www.polfed-fedpol.be/org/djf_ocrc/djf_ocrc04_nl.php [18/04/2011]. 6 Ibid. 7 Ibid.

5

2.3 Sociologisch-criminologische definitie

Vanuit sociologisch-criminologisch oogpunt wordt corruptie benaderd vanuit de invalshoek macht.8 Corruptie wordt dan omschreven als een vorm van machtsbederf of machtsafwending, waarbij de macht die een persoon bezit binnen een organisatie wordt aangewend voor een ander doel of belang dan waarvoor deze macht normaal gezien wordt gebruikt.9 Corruptie onderscheidt zich op die manier van fraude. Bij corruptie is er sprake van een driepartijenrelatie, namelijk de persoon die corrumpeert, de gecorrumpeerde en de organisatie of de persoon die wordt benadeeld. Bij fraude zijn er slechts twee partijen betrokken, de frauderende persoon en de persoon of instantie waartegen er wordt gefraudeerd.10 De sociologisch-criminologische definitie is ruimer dan de strafrechtelijke definitie. Dit maakt het mogelijk om een groot aantal gedragingen als corrupt te categoriseren. Het nemen van ondeontologische beslissingen waardoor er een nadeel wordt gecreerd voor een organisatie, valt dan ook onder de categorie corruptie.11

2.4 Kenmerken van corruptie

Corruptie is een containerbegrip. Als de term corruptie in de media of door het volk wordt gebruikt, gebeurt dit meestal om moeilijk omschrijfbaar, niet-aanvaardbaar gedrag te definiren.12 Er is geen algemene consensus over wat corruptie nu precies inhoudt, dit kan

8

DE RUYVER, B., BULLENS, F., VANDERBEKEN, T. En SIRON, N., Anti-corruptiestrategien: de aanpak van corruptie en de benvloeding bij de bestrijding van de hormonendelinquentie en de vleesfraude: een case-study, Antwerpen, Maklu, 1999, 168. 9 VANDER BEKEN, T. En CARION, T., Een gentegreerd anti-corruptiebeleid voor Belgi, Antwerpen, Maklu, 1999, 2. 10 Ibid., 2. 11 Ibid., 2. 12 VANDEWALLE, G., Vier vragen over corruptie en de grijze zone rondom, De orde van de dag, 2009, 7.

6

verschillen van land tot land en per invalshoek. Hieronder schets ik enkele belangrijke kenmerken van het fenomeen corruptie, gebaseerd op wetenschappelijke literatuur. De strafrechtelijke definitie van corruptie is te beperkt om het complexe fenomeen te omschrijven. Alle constitutieve elementen moeten bovendien aanwezig en bewezen zijn vooraleer er sprake is van het misdrijf corruptie. Tal van normoverschrijdende en corrupte gedragingen worden als gevolg hiervan niet als corruptie beschouwd. Corruptie is nochtans geen plots verschijnsel, het is een proces van drie fasen dat zich geleidelijk aan ontwikkelt.13 Normvervaging is een eerste stap naar corruptie waarbij er een daling van het normbesef optreedt en er handelingen gesteld worden die deontologisch niet verantwoord zijn.14 Normvervaging geeft aanleiding tot het stellen van corrupte gedragingen. In de fase van corrupte gedragingen dienen niet alle constitutieve elementen van het misdrijf aanwezig te zijn.15 Er is pas sprake van corruptie als derde fase, als aan alle constitutieve elementen is voldaan en als ze bewezen zijn. In theorie is het gemakkelijk om normvervaging, corrupte gedragingen en corruptie te onderscheiden maar in de praktijk ligt dit moeilijker. De grens tussen omkoping en iemand een wederdienst bewijzen is bijzonder vaag.16 Hieruit kan besloten worden dat het moeilijk is om te definiren wat corruptie precies is en om het te onderscheiden van normvervaging en corrupt gedrag. Onderzoek naar de perceptie van corruptie wordt bemoeilijkt door bepaalde eigenschappen van het fenomeen. De grote onzichtbaarheid en de complexiteit zijn daarvan de voornaamste oorzaken. Enerzijds is corruptie een complex fenomeen omwille van de dader(s). Volgens de publieke opinie worden omkoper en omgekochte niet als criminelen aanzien maar eerder als sjoemelaars die geen zwaarwichtige straf verdienen. De gevolgen van een corruptieve daad worden onderschat door de bevolking. Anderzijds kan de grote onzichtbaarheid van het fenomeen verklaard worden doordat er maar enkele gevallen van corruptie effectief aan het licht komen. Dit gebeurt meestal doordat er iets fout liep of omdat er een bepaalde persoon heeft geklikt. Er is met andere woorden sprake van een groot dark number van corruptiecases. Dit kan onder andere verklaard worden doordat er geen directe slachtoffers zijn bij 13

DE RUYVER, B., BULLENS, F., VANDERBEKEN, T. En SIRON, N., Anti-corruptiestrategien: de aanpak van corruptie en de benvloeding bij de bestrijding van de hormonendelinquentie en de vleesfraude: een case-study, Antwerpen, Maklu, 1999, 174. 14 Ibid., 174. 15 Ibid., 175. 16 AERNOUDT, R., Waarom corruptie zo welig tiert?, Roeselare, Roularta Books, 2000, 32.

7

corruptieve inbreuken. Corrupte relaties zijn geheime relaties en wanneer die relaties openbaar worden gemaakt, hebben ze geen nut meer.17 Corruptie wordt door de meesten gezien als een slachtofferloos delict. Daar zijn een aantal verklaringen voor zoals de onwetendheid van de slachtoffers, de lage aangiftebereidheid, de indirecte relatie tussen verantwoordelijke voor de schade en de slachtoffers en de afstand in tijd en ruimte tussen de schadelijke activiteit en het slachtofferschap.18 Bij omkoping bijvoorbeeld heeft zowel de omkoper als de omgekochte er voordeel bij als men zich aan de afspraken houdt. Bij frauduleuze praktijken is de organisatie vaak het slachtoffer. Dit schept de indruk dat fraude en corruptie slachtofferloze delicten zijn, maar niks is minder waar. Als een bedrijf winst- of reputatieverlies lijdt doordat er een werknemer heeft gesjoemeld, heeft dit effect op alle werknemers en werkgevers van dat bedrijf. Er kunnen ontslagen vallen of erger nog, het bedrijf kan failliet worden verklaard. Private ondernemingen proberen corruptie binnen de sector af te handelen zodat ze geen risico lopen op imagoschade. Burgers die daar onrechtstreeks schade van oplopen hebben daar meestal geen besef van.19 De indirecte slachtoffers zijn burgers, de concurrentie en overheidsdiensten. Als er geen justitile reactie volgt, komt er ook geen herstel voor deze indirecte slachtoffers.20 Slachtoffers gaan ook zelden corruptie melden bij de politie of het parket. Als dit gebeurt, gaan ze dit vaak als een aangifte van een anonieme persoon doen. Hierover lees je meer in punt 4.2. Het gebeurt ook vaak dat een klokkenluider21 frauduleuze praktijken aan het licht brengt via de media. De politie maakt dan voor zichzelf uit of ze de praktijken verder gaan uitdiepen of niet. De CDBC houdt nauwlettend de kranten in de gaten op zoek naar nieuwe corruptiecases. De dienst start geregeld onderzoeken gebaseerd op een krantenartikel van een klokkenluider.

17

FIJNAUT, C., Politile corruptie in Nederland: omvang en aard van het probleem in Strategien voor corruptiebeheersing bij de politie: verslag van een studiedag, KOTHOFF, E.N., Arnhem, Gouda Quint, 1994, 14-15. 18 VANDEWALLE, G., Vier vragen over corruptie en de grijze zone rondom, De orde van de dag, 2009, 12. 19 Ibid.,13. 20 VANDEWALLE, G. en DORMAELS, A., Het debat geopend, De orde van de dag, 2009, 3. 21 De definitie van klokkenluiden van Miceli, M.P. en Near, J.P. vertaald door Maesschalck, J. en Ornelis, F: Het bekendmaken door (vroegere of huidige) werknemers van illegale, immorele of niet- legitieme praktijken die onder de controle vallen van hun werkgever, aan personen of organisaties die tegen de praktijken actie kunnen ondernemen..

8

2.5 Fenomenen behandeld door de CDBC

2.5.1 De Centrale Dienst voor de Bestrijding van de Corruptie

Vooraleer over te gaan tot de fenomenen die behandeld worden door de CDBC, eerst een korte omschrijving van de dienst. Sinds de invoering van de wet van 7 december 1998 betreffende de gentegreerde politie, maakt de Centrale Dienst voor de Bestrijding van de Corruptie deel uit van de Federale Politie.22 De voorloper van de Centrale Dienst voor de Bestrijding van de Corruptie is het Hoog Comit van Toezicht (HCT). De regering richtte het comit op in 1910 nadat er een aantal ernstige onregelmatigheden waren opgedoken over de Ministeries van Spoorwegen, Posterijen en Telegrafie.23 De CDBC is een centrale dienst met een operationele bevoegdheid, dit is uitzonderlijk voor een centrale dienst. De CDBC en de Centrale Dienst voor de Bestrijding van de Georganiseerde Economische en Financile Delinquentie zijn de enige centrale diensten van de Algemene Directie van de Gerechtelijke Politie met een operationele bevoegdheid. Dit wil zeggen dat de CDBC en CDGEFID de bevoegdheid hebben om opsporings- en gerechtelijke onderzoeken uit te voeren.24 De dienst telt ongeveer 64 leden met aan de leiding een diensthoofd die ondersteund wordt door een secretariaat en een strategisch analist. De dienst is verdeeld in twee afdelingen onder leiding van een afdelingshoofd. De CDBC heeft een afdeling Overheidsopdrachten die zich vooral bezighoudt met dossiers over fraude bij overheidsopdrachten en een afdeling financile fraude die alle andere fraudedossiers behandelt, voornamelijk subsidiefraude of fraude met vergunningen of erkenningen.

22

Wet 7 december 1998 tot oprichting van een gentegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus., B.S., 5 januari 1999. 23 PENNEMAN, A., Een nieuwe federale anticorruptiedienst: tussen droom en werkelijkheid., Brussel, Vrije Universiteit Brussel, 2000, 10. 24 Federale politie, Jaarverslag 2007: Federale Gerechtelijke Politie, Directie Economische en Financile Criminaliteit, Brussel, Politeia, 2007, 31.

9

Een gedetailleerde beschrijving van de CDBC vindt u terug in mijn stageverslag.25 Hieronder een beschrijving van de fenomenen behandeld door de CDBC.

2.5.2 Corruptie in de ruime zin van het woord

Corruptie in de ruime zin van het woord zijn de misdrijven die omschreven zijn in de wet van 10 februari 1999 over de bestraffing van corruptie, zoals hierboven omschreven.26

2.5.3 Fraude met overheidssubsidies

Fraude met overheidssubsidies gebeurt wanneer er onrechtmatig en onwettig gebruik wordt gemaakt van een bedrag van een overheidssubsidie voor andere doeleinden dan waarvoor de overheidssubsidie wordt toegekend. Deze subsidie kan toegekend zijn door de overheid, een andere publiekrechtelijke rechtspersoon, de Europese Gemeenschap of een andere internationale organisatie.27

2.5.4 Fraude bij overheidsopdrachten

Fraude bij overheidsopdrachten ontstaat wanneer er misdrijven of onregelmatigheden worden gepleegd bij de opstelling, de toekenning of de uitvoering van contracten afgesloten met de overheid voor de aanneming van werken, leveringen en diensten. Dit kan gaan over fraude bij het opstellen en gebruiken van valse documenten, de verstoring van de vrije mededinging, fraude met de gebruikte kwaliteit of hoeveelheid, en dergelijke meer.28

25

DE BRUYNE, S., Stageverslag: Centrale Dienst voor de Bestrijding van de Corruptie, Vakgroep Strafrecht en Criminologie, Gent, UGent, 2009, 29p. 26 Wet 10 februari 1999 betreffende de bestraffing van corruptie, B.S. 23 maart 1999. 27 Federale politie, Jaarverslag 2007: Federale Gerechtelijke Politie, Directie Economische en Financile Criminaliteit, Brussel, Politeia, 2007, 33. 28 Ibid., 33.

10

2.6 BesluitCorruptie is een veelzijdig fenomeen dat moeilijk te omschrijven is, doch werd in dit hoofdstuk een poging gedaan om de veelzijdigheid er van vast te leggen. De belangrijkste kenmerken van corruptie zijn de onzichtbaarheid, de moeilijke definieerbaarheid en de complexiteit van het fenomeen. Een eerste kenmerk is het feit dat corruptie moeilijk te definiren is. Corruptie is een containerbegrip. De term wordt gebruikt om moeilijk omschrijfbaar, niet-aanvaardbaar gedrag te definiren. Er is geen algemene definitie van corruptie. Vanuit verschillende invalshoeken werden definities gecreerd om het fenomeen te omschrijven. Afhankelijk van de keuze van invalshoek vallen bepaalde handelingen al dan niet onder de noemer corruptie. De belangrijkste definities zijn de strafrechtelijke en de sociologisch-criminologische definitie. De strafrechtelijke definitie is onderverdeeld in een enge en een brede definitie. De enge definitie omschrijft corruptie als actieve en passieve omkoping. De brede definitie voegt daar ook de misdrijven verduistering, knevelarij en belangneming aan toe. De sociologischcriminologische definitie bekijkt corruptie vanuit de invalshoek macht. Corruptie wordt vanuit deze invalshoek gezien als een vorm van machtsbederf of machtsafwending. De strafrechtelijke definitie van corruptie is te beperkt om het complexe fenomeen te omschrijven. Alle constitutieve elementen moeten aanwezig en bewezen zijn vooraleer er sprake is van het misdrijf corruptie. Tal van normoverschrijdende en corrupte gedragingen worden als gevolg hiervan niet als corruptie beschouwd. De complexiteit van corruptie is een tweede belangrijk kenmerk. Volgens de publieke opinie worden omkoper en omgekochte niet als criminelen aanzien maar eerder als sjoemelaars die geen zwaarwichtige straf verdienen. De bevolking onderschat hiermee de gevolgen van een corruptieve daad. Een derde belangrijk kenmerk is de onzichtbaarheid van het fenomeen. Corruptie heeft een groot dark number, dit komt doordat er maar een bepaald aantal gevallen van corruptie effectief aan het licht komen. Als gevolg hiervan wordt corruptie door de publieke opinie gezien als een slachtofferloos delict. De verklaringen voor het slachtofferloos lijken van corruptie zijn de onwetendheid van de slachtoffers, de lage aangiftebereidheid, de indirecte 11

relatie tussen verantwoordelijke voor de schade en de slachtoffers en de afstand in tijd en ruimte tussen de schadelijke activiteit en het slachtofferschap. Bij omkoping bijvoorbeeld heeft zowel de omkoper als de omgekochte er voordeel bij om zich aan de afspraken te houden. Dit schept de indruk dat corruptie een slachtofferloos delict is, maar niks is minder waar. Als een bedrijf winst- of reputatieverlies lijdt doordat er een werknemer heeft gesjoemeld, heeft dit effect op alle werknemers en werkgevers van dat bedrijf. Er kunnen ontslagen vallen of het bedrijf kan failliet worden verklaard. In het onderzoek werd corruptie beperkt tot de strafrechtelijke definitie en de fenomenen die worden behandeld door de CDBC. Deze beperking gebeurde omdat de geselecteerde cases gebaseerd zijn op politiedossiers die werden behandeld door leden van de CDBC.

12

3

De mediaconstructie van criminaliteit

3.1 Inleiding

We leven in een maatschappij waar de media een grote rol spelen. De media zorgen ervoor dat je vanuit je zetel op de hoogte kan blijven van wat er in de rest van de wereld gebeurt. Het is een verzamelnaam voor alle mogelijke kanalen die nieuws aanbieden aan de bevolking. Nieuws is een geconstrueerde vorm van kennis door de media. De informatie die we krijgen via de nieuwsmedia is het eindresultaat van een langdurig proces van nieuwsgaring, nieuwsverwerking, nieuwsbewerking en presentatie. De media zelf bepalen welke gebeurtenissen wel of niet openbaar worden gemaakt.29 Nieuwswaardefactoren worden als criteria gebruikt voor het bepalen van gebeurtenissen als zijnde nieuws of geen nieuws.30 Deze gebeurtenissen worden eveneens geselecteerd vooraleer ze het publiek bereiken. Het publiek krijgt maar het criminaliteitsnieuws te zien dat uit het werkelijk nieuwsaanbod wordt gelicht. In dit hoofdstuk wordt het begrip de media, een definiring van criminaliteit in de media , de oorzaken van de mediaconstructie van criminaliteit en corruptie in de media besproken. Ik tracht weer te geven hoe de media bepalen wat nieuws is en welk deel criminaliteit en meer specifiek corruptie, daarvan inneemt.

3.2 Het begrip De mediaGarofalo heeft gepoogd het begrip media te definiren: The media are mechanisms for public presentations of entertainment, propaganda, and nonfiction information, thus encompassing communication channels as diverse as the corner soapbox and commerical 29 30

VAN CUILENBURG, J.J. en NOOMEN, G.W., Communicatiewetenschap, Muiderberg, Coutinho, 1984, 123-124. EVERS, H. (et al.), Krant en kwaliteit: verkenningen rond de onderzoekbaarheid van journalistiek, Houten- Diegem, Bohn Stafleu van Loghum, 1996, 18.

13

television.31 Hij bekijkt een medium als een communicatiemiddel waarbij informatie wordt overgedragen aan het publiek. Het begrip media wordt altijd als meervoudsvorm gebruikt. Er is een brede waaier aan diverse mediakanalen van oude en nieuwe media. Zowel fictieve als non-fictieve zaken kunnen het onderwerp vormen van geschreven en/of audiovisuele media. Er is een grote diversiteit aan verschillende mediavormen zoals kranten, radio, televisie, films en dergelijke. Vandaag de dag wordt er ook veel nieuws online aangeboden. De grote troef van online nieuws is dat het ten allen tijde kan worden gepubliceerd, wat niet zo is bij een krant die zeker in ons land- maar n keer per dag verschijnt. De media zijn nauw vervlochten met het maatschappelijk leven en vormen in dit opzicht niet louter een spiegel van de maatschappij maar zijn ook actieve participanten in de samenleving. Dit betekent dat de media enerzijds het mediapubliek benvloeden maar anderzijds ook berusten op datgene dat in de samenleving als belangrijk wordt beschouwd. De media dienen niet als een losstaand gegeven te worden beschouwd maar dienen altijd gelinkt te worden aan het ruimere maatschappelijke.32 Over de betekenis en de functie van de media is er logischerwijs veel theorie terug te vinden aangezien de media zo een grote rol innemen in de maatschappij. De media heeft vier functies: informatieverschaffing, opinievorming, kritische ingesteldheid en ontspanning.33 De informatieverschaffing is de belangrijkste functie, deze houdt in dat de burgers correct dienen genformeerd te worden over informatie van algemeen belang.34 De burgers hebben via de media toegang tot allerlei informatie over de maatschappij die ze anders niet zouden hebben. Bij deze functie horen wel een aantal opmerkingen. Ten eerste wordt niet over alle maatschappelijke gebeurtenissen bericht in de media. De informatie is onderhevig aan diverse selectiecriteria. Men kan zich ook de vraag stellen wat correct informeren is. Informatie moet neutraal, onpartijdig, waardevrij en evenwichtig zijn en alle aspecten van een gebeurtenis moeten aan bod komen.35 Journalisten moeten daarbij objectiviteit hanteren als de norm. De informatiefunctie hangt samen met het opiniren, becommentariren, interpreteren en beoordelen van gebeurtenissen, waarbij de subjectiviteit van de journalist naar boven komt.36 De kritiekfunctie, ook gekend als de waakhondfunctie, houdt in dat de media controle 31

GAROFALO, J., NCCD research review: crime and the mass media: a selective review of research, Journal of Research in Crime and Delinquency, 1981, 18, 319-343. 32 VASTERMAN, P.L.M., Mediahype, Amsterdam, Aksant, 2004, 32. 33 LUYTEN, A., Pers, politie en justitie, Een haat-liefdeverhouding: de gerechtelijke informatieverstrekking en de gerechtelijke informatiegaring, Brussel, VUBpress, 1998, 91. 34 Ibid., 91. 35 VERSTRAETE, H., Pers en macht: een dossier over de geschreven pers in Belgi, Leuven, Kritak, 1980, 118. 36 LUYTEN, A., Pers, politie en justitie, Een haat-liefdeverhouding: de gerechtelijke informatieverstrekking en de gerechtelijke informatiegaring, Brussel, VUBpress, 1998, 92.

14

uitvoeren op de wijze waarop besluitvormers en rechtshandhavers hun macht uitoefenen. De kritiekfunctie van de media is belangrijk vermits de media de enigste schakel is tussen het publiek en de beleidsvoerders.37 Ten slotte is er de ontspanningsfunctie, dit gaat zowel om entertainende als om informerende verhalen waarvan de sensationele kant in de kijker staat.38 Sensationele berichtgeving is een vorm van ontspanning voor de lezers/kijkers. Door de sensationele elementen van een nieuwsbericht te belichten wordt de entertainmentwaarde verhoogd. Uit voorgaande blijkt dat de media verschillende taken heeft te vervullen naast de informatiefunctie en dat deze taken sterk met elkaar verweven zijn. Naast de taken zijn er ook een aantal kenmerken van de media. De maatschappij wordt gekenmerkt door tijd, snelheid en vluchtigheid en dit geldt ook voor de media. Dit blijkt uit het vluchtige en vaak oppervlakkige karakter van de nieuwsberichten en dan voornamelijk de online nieuwsberichten. De dagelijkse deadlines zorgen ervoor dat er op een korte tijd zoveel mogelijk informatie moet worden verzameld en verwerkt. Hierdoor blijft de achtergrondinformatie en de uitdieping van het in een artikel aangehaalde onderwerp vaak achterwege. Het up to date zijn is ook een belangrijk kenmerk van de media. Het is belangrijk dat de informatie zo actueel en recent mogelijk is.39 Tijd is een cruciaal element die de media ertoe aanzetten om uit een waaier aan maatschappelijke gebeurtenissen zaken te selecteren op basis van hun nieuwswaardigheid.

3.3 Definiring van criminaliteit in de mediaCriminaliteit is altijd al een belangrijk deel geweest van de nieuwsinhoud van de media. Hoe groot dat deel precies is, hangt af van de gebruikte definitie van criminaliteit. Een brede definitie, zoals deze gebruikt in Ericson et al.40 hun studie over het nieuws in Toronto41, zorgt ervoor dat deviantie de essentie van het nieuws vormt. Deviantie is het definirend 37 38

Ibid., 92. VAN CUILENBURG, J.J. en NOOMEN, G.W., Communicatiewetenschap, Muiderberg, Coutinho, 1984, 123-124. 39 LUYTEN, A., Pers, politie en justitie, Een haat-liefdeverhouding: de gerechtelijke informatieverstrekking en de gerechtelijke informatiegaring, Brussel, VUBpress, 1998, 93. 40 The behaviour of a thing or person that strays from the normal not only criminal acts, but also straying from organisational procedures and violations of common-sense knowledge Ericson et al. 1987. 41 ERICSON, R. en BARANEK, P. en CHAN, J., Visualising Deviance, Milton Keynes, University Press, 1987. ERICSON, R. en BARANEK, P. en CHAN, J., Negotiating Control, Milton Keynes, University Press, 1989. ERICSON, R. en BARANEK, P. en CHAN, J., Representing Order, Milton Keynes, University Press, 1991.

15

karakteristiek voor wat journalisten als nieuwswaardig beschouwen. Bij het gebruik van een brede criminaliteitsdefinitie zal criminaliteitsnieuws een grotere proportie van het totale nieuws innemen dan wanneer criminaliteit puur wordt bekeken als overtredingen op de strafwet.42 In het onderzoek van Ericson et al. werd duidelijk dat een grote proportie van het nieuws in Toronto over afwijkend gedrag en controle ging, namelijk 45,3% van een kwaliteitskrant en 71,5% van een kwaliteitsradiostation.43 In hun onderzoek werd ook duidelijk dat nieuws over financile criminaliteit beperkt was in alle nieuwskanalen. Nieuws over witteboordencriminaliteit was vooral geconcentreerd in kwaliteitskranten en meer specifiek in de financile paginas van kwaliteitskranten.44 Sensationele berichtgeving over witteboordencriminaliteit met beroemdheden in de hoofdrol werden wel vooraan in de krant geplaatst.45 De media spelen een belangrijke rol als informatieleveranciers van criminaliteitsfenomen. Ze bieden de mogelijkheid aan de bevolking om bepaalde criminaliteit te leren kennen waar ze meestal niet mee in contact komen, zoals moord en corruptie.46 Het is belangrijk dat deze informatie accuraat en correct is aangezien het voor een groot deel de beeldvorming van de bevolking over criminaliteit vormt. Alhoewel de media een rijke bron van informatie zijn, kan het commercile aspect vaak doorwegen op de informatiefunctie. Dit werd duidelijk in een onderzoek van Graber in 1976. In dat jaar vertegenwoordigden dodingen slechts 0,2% van alle delicten van de officile criminaliteitsstatistieken van Chicago, terwijl deze misdaad voor 26,2% deel uitmaakte van al het criminaliteitsnieuws in de Chicago Tribune.47 De nietgewelddadige misdrijven zoals diefstal vertegenwoordigen 47% van de officile criminaliteitsstatistieken en slechts 4% van de criminaliteitsberichtgeving in de Chicago Tribune. Hetgeen door de media als nieuwswaardig wordt beschouwd, stemt niet altijd overeen met de werkelijke criminaliteitsomvang. Als bepaalde criminaliteitsfenomenen meer in de kijker gezet worden dan andere, kan dit voor een vertekend criminaliteitsbeeld zorgen ten aanzien van de bevolking. Menig onderzoeker is het hier over eens. Er is vaak terecht de vraag gerezen of de media de perceptie van de burgers benvloeden aangezien het merendeel 42

REINER, R., Media made criminality: The representation of crime in the mass media. in: The Oxford Handbook of Criminology, REINER, R. and MAGUIRE, M. and MORGAN, R, (eds.), Oxford University Press, Oxford, UK, 2002, 305. 43 ERICSON, R., Mass Media, Crime, Law, and Justice, British Journal of Criminology, 31, 1991, 239-42. 44 STEPHENSON-BURTON, A, Through the Looking-Glass: Public Images of White Collar Crime, in Crime and the Media, KIDD-HEWITT, D. and OSBORNE, R. (eds), London, Pluto, 1995, 137-144. 45 TOMBS, S en WHYTE, D., Reporting corporate crime out of existence, Criminal Justice Matters, 43, 2001, 22-23. 46 CHERMAK, S., Crime in the news media: a refined understanding of how crimes become news in Media, process and the social construction of crime: studies in newsmaking criminology, BARAK, G. (ed.), New York, Garland Publishing, 1994, 95-96. 47 GRABER,D.A., Crime news and the public, New York, Praeger Publishers, 1980, 39.

16

van de bevolking de media als primaire informatiebron gebruikt betreffende criminaliteit.48 Uit onderzoek bleek dat 75% van het mediapubliek hun opinies over criminaliteit vormde door wat er in het nieuws over werd vermeld.49 Met deze stelling hoort voorzichtig te worden omgesprongen. Volgens Roshier is er weinig bewijs dat krantenlezers een directe invloed kennen op hun beeldvorming over criminaliteit.50 Het mediapubliek zou zich wel degelijk bewust zijn van het feit dat hun informatiebronnen bepaalde misdrijven meer op de voorgrond plaatsen dan anderen en dat het criminaliteitsbeeld van de media kan verschillen van de officile criminaliteitsstatistieken.51 Het publiek heeft besef van het vertekend criminaliteitsbeeld van de media maar de media heeft toch een invloed op de perceptie van de ernst van criminaliteit. Uit een onderzoek werd duidelijk dat door het benadrukken van misdaden in de media, zoals dodingen, andere misdrijven als minder ernstig werden aanzien door het volk.52 Het vertekend criminaliteitsbeeld gaat gepaard met een beperkte toewijding aan de context en de verschillende aspecten van een criminaliteitsfenomeen. Dit heeft als gevolg dat gebeurtenissen moeilijk te plaatsen en te begrijpen zijn. Het mediapubliek wordt wel genformeerd maar vergaart minder kennis over het criminaliteitsfenomeen door het gebrek aan achtergrondinformatie.53 De media berichten over gebeurtenissen en meer specifiek criminaliteitsfenomen die als maatschappelijk relevant aanzien worden. Niet alle delictvormen komen aan bod in het criminaliteitsnieuws. Misdaden krijgen disproportioneel meer media-aandacht en dit omwille van het sensationele en spannende karakter van de feiten. De media besteden buitensporige aandacht aan dodingen, de meest sensationele en atypische misdaad. Reiner et al. deden een historische studie over de berichtgeving van criminaliteitsnieuws in twee Britse kranten vanaf de tweede wereldoorlog tot de jaren negentig. In die studie werd vastgesteld dat moord het meest gerapporteerd werd van alle types van criminaliteit, namelijk een derde van al het criminaliteitsnieuws. Andere vormen van geweldsmisdrijven waren het tweede meest voorkomend in de twee kranten.54 Recentere studies bevestigen het patroon van 48 49

GRABER,D.A., Crime news and the public, New York, Praeger Publishers, 1980, 49. POLLAK, J.M. en KUBRIN, C.E., Crime in the news: how crimes, offenders and victims are potrayed in the media, Journal of Criminal Justice and Popular Culture, 2007, 14, 61. 50 ROSHIER, B., The selection of crime news by the press in The manufacture of news: social problems, deviance and the mass media, COHEN,S en YOUNG, J. (eds.), California, Sage Publications, 1981, 51. 51 KATZ, J., What makes crime news? in Crime and the news media, ERICSON, R.V. (ed), Aldershot, Dartmouth, 1995, 59. 52 GEBOTYS, J.V., ROBERTS, J.V. en DASGUPTA, B, News media use and public perceptions of crime seriousness, Canadian Journal of Criminology, 1988, 30, 3. 53 SHERIZEN,S., Social creation of crime news: all the news fitted to print in Deviance and mass media, WINICK, C. (ed.), Londen, 204. 54 REINER,R., The Rise of Virtual Vigilantism: Crime reporting since World War II, Criminal Justice Matters, 43, 2001, 45. en REINER, R. en LIVINGSTONE, S., en ALLEN, J., No more happy endings? The media and popular concern about

17

oververtegenwoordiging van gewelds- en interpersoonlijke misdrijven.55 Graber stelde vast dat ondanks het feit dat eigendomsdelicten het meest voorkomen, er in kranten en televisie toch vaker bericht wordt over street crime. Dodingen, slagen en verwondingen en verkrachtingen maken iets minder dan de helft van alle criminaliteit uit die op televisie besproken wordt en iets meer dan de helft van alle criminaliteit die in kranten wordt vermeld.56 Het publiek heeft de keuze uit verschillende soorten media. We leven in een zapcultuur waar het publiek de markt is geworden, wat betekent dat de publieke opinie de levenskansen van een medium bepaalt.57 De commercialisering van het medialandschap heeft ervoor gezorgd dat het nieuws plaats heeft moeten maken voor nieuws verhuld in een verhaal, namelijk infotainment. Criminaliteitsnieuws wordt vaak als infotainment verwerkt omwille van de hoge amusemementswaarde voor de lezers. Sensationele misdaadverslaggeving, emotionele gerechtsverslaggeving van assisenzaken en getuigenissen zorgen voor een grotere oplage van tijdschriften en dagbladen.58 Mensen zijn eerder genteresseerd in de omstandigheden van een moord dan de omstandigheden van omkoping tussen ambtenaren. Alles wat met sensatie, vermaak en in ruime zin met human interest te maken heeft, maakt criminaliteit nieuwswaardig.59 Het belichten van de sensationele kant van criminaliteitsnieuws hoeft niet per se problematisch te zijn. Het is pas hinderlijk als de entertainende elementen, gebruikt om de interesse van het publiek te trekken, de kwaliteit van de inhoud zouden aantasten.60 De inhoud van een criminaliteitsnieuwsbericht hangt af van het gebruikte mediakanaal en binnen deze kanalen is er ook nog eens een verschil. Bij kranten is er een onderscheid tussen populaire kranten en kwaliteitskranten. Populaire kranten gaan zich eerder richten op sensationele misdrijven en de nadruk leggen op de emotionele kant van een misdrijf, terwijl kwaliteitskranten meer gericht zijn op complexere en rationelere berichtgeving en deze in een ruime context trachten te plaatsen.61 In populaire kranten komen slachtoffers en getuigen crime since the second world war in Crime, Risk and Insecurity, HOPE,T. En SPARKS, R. (eds), London, Routledge, 2000, 107-125. 55 CHIRICOS, T. en ESCHHOLZ, S. en GERTZ, M., Crime, news and fear of crime, Social Problems , 44, 3, 1997, 342-357. en GREER,C., Sex crime and the media, Cullompton, Devon, 2003. 56 GRABER,D.A., Crime news and the public, New York, Praeger Publishers, 1980, 37. 57 DELTOUR, P., Man bijt hond: over pers, politiek en gerecht, Antwerpen, Icarus, 1996, 54. 58 VOORHOOF, D., Burger, Recht en samenleving: de relatie tussen media en justitie, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 1998, 23. 59 ROSHIER, B. The selection of crime news by the press in The manufacture of news: social problems, deviance and the mass media, COHEN, S. en YOUNG, J. (eds.), California, Sage Publications, 1981, 47. 60 DELTOUR, P., Man bijt hond: over pers, politiek en gerecht, Antwerpen, Icarus, 1996, 72. 61 MANSSENS, J. en WALGRAVE, S., Populair en/of kwaliteit? De Vlaamse pers over de zaak-Dutroux, Antwerpen, Universitaire Instelling Antwerpen (UIA), 1998, 8-9.

18

vaker aan het woord, terwijl in kwaliteitskranten vaker deskundigen worden genterviewd.62 Uit deze vaststellingen blijkt dat de informatie sterk kan afhangen van zowel de bronnen van berichtgeving als van de organisatorische context. Berichtgeving over criminaliteit is vaak voorspelbaar. Veel van het criminaliteitsnieuws is routineus en algemeen van aard. Er wordt gesteld dat criminaliteitsnieuws vaak niet meer is dan het aankondigen van een nieuw serieus delict. Er worden zo goed als geen diepere inzichten gegeven over criminaliteit zoals achtergronden, gevolgen, enzovoort.63 Wanneer er zich een buitengewoon criminaliteitsfenomeen voordoet, worden er vaak wel diepere inzichten gegeven. Dit was recentelijk zo bij de zaak rond de parachutemoord in Belgi. De zaak werd minutieus opgevolgd door de media van begin tot eind. Ondanks het routineuze karakter van criminaliteitsnieuws, blijft het publiek genteresseerd in de berichtgeving. Dit is enerzijds omdat ze graag geloven dat ze via deze weg meer te weten komen over de omvang van criminaliteit in de samenleving en anderzijds omdat criminaliteitsnieuws relevant is voor burgers doordat dit vragen doet rijzen over morele kwesties.64

3.4 Oorzaken van de mediaconstructie van criminaliteit

De directe bron voor de inhoud van het nieuws is de ideologie van de reporter, zowel professioneel als persoonlijk. Er zijn ook een aantal organisatorische en professionele eisen die druk uitoefenen op de productie van het nieuws. Deze bronnen van nieuwsproductie worden gezien als een drieluik: de politieke ideologie van de pers de elementen van nieuwswaardigheid de structurele determinanten van de nieuwsproductie65

62

MANSSENS, J. En WALGRAVE, S., Populair en/of kwaliteit? De Vlaamse pers over de zaak-Dutroux, Antwerpen, Universitaire Instelling Antwerpen (UIA), 1998, 15. 63 HALL,S., The social production of news: mugging in the media in The manufacture of news: social problems, deviance and the mass media, COHEN, S. en YOUNG, J. (eds.), California, Sage Publications, 1981, 352. 64 KATZ, J., What makes crime news? in Crime and the news media, ERICSON, R.V.(ed.), Aldershot, Dartmouth, 1995, 58 en 67. 65 REINER, R., Media made criminality: The representation of crime in the mass media in The Oxford Handbook of Criminology, REINER, R. and MAGUIRE, M. and MORGAN, R, (eds.), Oxford University Press, Oxford, UK, 2002, 323.

19

De eerste bron van nieuwsproductie is de politieke ideologie van de pers. De meerderheid van de nieuwsbladen hebben een min of meer duidelijke politieke ideologie. Reporters houden daar bewust of onbewust rekening mee. Traditionele criminaliteitsreporters zien het als hun verantwoordelijkheid om politie en justitie in een zo goed mogelijk daglicht te stellen en de criminelen in een slecht daglicht te stellen. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat een reporter niet zou berichten over wanpraktijken van de politie, maar deze wanpraktijken zullen dan eerder in het kader van het rotte appel principe worden geplaatst.66 Nieuws is een bijzondere vorm van kennis die geconstrueerd wordt door de media. Deze kennis is echter commercieel georinteerd en beperkt zich tot nieuwswaardige gebeurtenissen. Nieuwswaardigheid werd eerder in dit hoofdstuk al kort besproken. Het is een belangrijke factor bij het bespreken van criminaliteitsnieuws. De nieuwsinhoud wordt in de eerste plaats gegenereerd en gefilterd door de reporter zijn gevoel van nieuwswaardigheid. Dit is de tweede bron van de nieuwsproductie. Hij/zij bepaalt wat een goed verhaal zou zijn dat aantrekkelijk is voor een groot publiek. Wat volgens Van Cuilenburg en Noomen als nieuwswaardig wordt beschouwd, hangt zowel af van het onverwachts karakter als van de sociale betekenis van de gebeurtenis.67 Het is logisch dat overbekende feiten en gebeurtenissen weinig nieuws opleveren en zo dus weinig toevoegen aan het begrip nieuwswaardigheid. Dit geldt ook voor de sociale betekenis van een gebeurtenis, vermits deze voor ieder verschillend is en er geen maatstaaf voorhanden is. Men kan zich echter afvragen wat deze maatschappelijke relevantie dan betekent aangezien bij het bekijken van een nieuwsuitzending of het lezen van een nieuwsbericht het maatschappelijk belang niet steeds op de voorgrond treedt. Er kan gesteld worden dat gebeurtenissen het nieuws halen omdat ze, naast de maatschappelijke relevantie, geacht worden een zo groot mogelijk publiek aan te spreken. Nieuws zal geselecteerd worden door middel van diverse nieuwswaardefactoren waarbij wordt geacht dat het door het publiek als relevant zal gepercipieerd worden. Criminaliteit past zeer goed in deze nieuwscriteria omdat het voor het merendeel van de bevolking geen alledaagse gebeurtenis is en omdat er een algemene morele consensus heerst over criminaliteit. Volgens Chibnall zijn de kernelementen voor een nieuwswaardig verhaal: onmiddelijkheid, dramatisering, personalisatie, prikkeling en recentheid.68 66 67 68

Deze elementen verklaren de

Ibid., 323. VAN CUILENBERG, JJ en NOOMEN, G.W., Communicatiewetenschap, Muideberg, Coutinho, 1984, 26. CHIBNALL.S, Law and Order News, Tavistock, 1977, London, 22-45.

20

nadruk op gewelddadige seksdelicten, hoge status overtreders en slachtoffers en beroemdheden in de berichtgeving in de media.69 Recent criminaliteitsnieuws met een hoog dramatisch gehalte waar de lezer zich kan mee vereenzelvigen, zorgt ervoor dat een krant veel zal verkopen. Roshier deed een onderzoek naar de factoren die criminaliteit nieuwswaardig maken. Hij stelde vast dat alles wat met sensatie, vermaak en in ruime zin met human interest te maken heeft, criminaliteit nieuwswaardig maakt. Hij identificeerde vier soorten factoren. Een eerste factor is de ernst van het misdrijf: hoe groter de ernst van een misdrijf, hoe groter de kans dat persorganisaties het feit als nieuwswaardig beschouwen. Het eigenaardig karakter van de criminaliteitsfeiten zoals komische, ironische en ongewone gebeurtenissen bepalen ook de nieuwswaardigheid van criminaliteit. Sentimentele en dramatische omstandigheden die gevoelens van sympathie of woede jegens dader en slachtoffer opwekken zijn ook publiekstrekkers. Als laatste factor zorgt ook de betrokkenheid van een bekend persoon bij een crimineel feit voor een grotere nieuwswaarde.70 Deze vier factoren zorgen voor weinig verwondering. Nieuws is een commercieel product met als doel te informeren en te verkopen. De disproportionele media-aandacht voor ernstige delicten gaat gepaard met hogere verkoopsof kijkcijfers, dus is het logisch dat ongewone criminaliteitsvormen vaak aan bod komen in het nieuws. Het nagaan van de nieuwswaarden van criminaliteitsberichtgeving helpt ons begrijpen waarom bepaalde criminaliteitsfenomenen gedentificeerd en geselecteerd worden als nieuws. Volgens de hierboven gedentificeerde nieuwswaarden zouden ernstige criminaliteitsdelicten een grotere kans hebben om het nieuws te halen. Dit is ook zo aangezien misdaadverslaggeving een belangrijke publiekstrekker is. Een laatste bron van de nieuwsproductie zijn de structurele determinanten van nieuwsproductie. De politie en het strafrechtsysteem hebben veel controle over de informatie waarop criminaliteitsverslaggevers hun verhalen baseren. Dit zorgt ervoor dat ze in een bepaalde mate kunnen sturen wat er in de media wordt gepubliceerd. Criminaliteitsreporters ontwikkelen een symbiotische relatie met contacten en organisaties, zoals de politie, die ze regelmatig als bronnen gebruiken. Institutionele bronnen, voornamelijk de politie, worden zo de primaire vormgevers van criminaliteitsnieuws omdat het nieuws wordt gefilterd vanuit hun 69

REINER, R., Media made criminality: The representation of crime in the mass media in The Oxford Handbook of Criminology, REINER, R. and MAGUIRE, M. and MORGAN, R, (eds.), Oxford University Press, Oxford, UK, 2002, 324. 70 ROSHIER, B.I., The selection of crime news by the press in The manufacture of news: social problems, deviance and the mass media, COHEN, S. en YOUNG, J. (eds.), California, Sage Publications, 1981, 46.

21

perspectief.71 Journalisten kunnen rechtstreeks beroep doen op politieagenten, maar meestal zal men gebruik maken van de persdiensten en woordvoerders van de politie en het gerecht. De gekozen bronnen zijn bepalend voor de invalshoek en de inhoud van de uiteindelijke verslaggeving. De selectie uit het nieuwsaanbod door leden van de persorganisaties is voorafgegaan door een preselectie van de bronnen die een journalist raadpleegt. De voorgestelde feiten hebben reeds een behandeling ondergaan door de gewenste klemtonen te leggen en deze te voorzien van een bepaald interpretatiekader. Er kunnen bepaalde gegevens weggelaten worden en bepaalde feiten en/of aspecten kunnen worden belicht.72 De perswoordvoerders van de politie beperken zich niet alleen tot criminaliteit maar regelen in grote mate ook het beleid van de politie.73 Sherizen stelt dat de criminaliteitsverslaggeving beperkt is tot de politieactiviteiten, zoals de feiten, de arrestatie en aanklachten van het strafrechtssysteem.74 De politie kan zich op die manier profileren als succesvolle crimefighters. Dit kon ik ook afleiden uit het onderzoek van Roshier aangezien het merendeel van het criminaliteitsnieuws over opgeloste zaken ging.75 Officile bronnen zoals de politie zijn ook gebonden aan wettelijke restricties wat betreft hun mededelingen aan de pers, waardoor informatie vaak gereduceerd wordt tot basisfeiten. Als een gerechtelijk onderzoek nog gaande is mag er niet veel informatie vrijgegeven worden om het geheim van het onderzoek te bewaren. Ter aanvulling zullen journalisten vaak andere bronnen zoals getuigen en deskundigen gebruiken.76 Hieruit kan men besluiten dat de informatie die openbaar wordt gemaakt door persdiensten en perswoordvoerders wordt bewerkt vooraleer een journalist er kennis van krijgt. Nieuwsorganisaties zijn afhankelijk van hun bronnen om criminaliteitsnieuws te kunnen brengen, officile bronnen zijn hierbij de belangrijkste bronnen. Dit is aanvaardbaar aangezien criminaliteit slechts nieuws kan worden indien er een officile erkenning is van een strafrechtelijke bron. In de laatste jaren is de productie van criminaliteitsnieuws veranderd door een afname van het gebruik van gespecialiseerde reporters. De commercile orintatie van multimediakanalen die de nieuwsdistributie beheren en de nadruk op sensationele berichtgeving zijn hiervan de 71

REINER, R., Media made criminality: The representation of crime in the mass media in The Oxford Handbook of Criminology, REINER, R. and MAGUIRE, M. and MORGAN, R, (eds.), Oxford University Press, Oxford, UK, 2002, 325. 72 VERSTRAETE, H., Pers en macht: een dossier over de geschreven pers in Belgi, Leuven, Kritak, 1980, 69-70. 73 CHIBNALL, S., The Production of knowledge by crime reporters in The manufacture of news: social problems, deviance and the mass media, COHEN,S en YOUNG, J. (eds.), California, Sage Publications, 1981, 78. 74 SHERIZEN, S., Social creation of crime news: all the news fitted to print in Deviance and mass media, WINICK, C. (ed.), Londen, Sage Publications, 212-213. 75 ROSHIER, B., The selection of crime news by the press in The manufacture of news: social problems, deviance and the mass media, COHEN.S. en YOUNG,J. (eds.), California, Sage Publications, 1981, 45. 76 MANSSENS, J en WALGRAVE, S., Populair en/of kwaliteit? De Vlaamse pers over de zaak Dutroux, Antwerpen, Universitaire Instelling Antwerpen (UIA), 1998, 15.

22

oorzaken. De commercile orintatie van nieuwskanalen heeft ook als gevolg dat er maar een beperkt redactioneel budget is. Veel criminaliteitsnieuws en gerechtsverslaggeving verschijnen niet in de media tenzij er bekende personen bij betrokken zijn. De focus van de media liggen op verhalen met beroemde slachtoffers en/of overtreders.77

3.5 Corruptie in de mediaFinancile criminaliteit zoals omkoping en fraude bij overheidsopdrachten is vaak niet sensationeel genoeg om als publiekstrekker te dienen. De publieke opinie ziet financile criminaliteit niet als een ernstig feit omdat ze er vaak geen last van ondervinden of zich er niet kunnen mee associren. Financile criminaliteit is een moeilijke materie en vereist meer duiding omtrent de feiten dan bijvoorbeeld bij moord. Wanneer de wet betreffende overheidsopdrachten78 wordt overtreden en er fraude wordt gepleegd, is er een kenner nodig om dit te identificeren en uit te pluizen. Een gewone burger is niet op de hoogte van de voorwaarden van fraude plegen bij overheidsopdrachten, terwijl dit bij een moord of een diefstal veel duidelijker is. Verslaggeving over witteboordencriminaliteit is belangrijk omdat de media voor een groot deel de perceptie van de bevolking over criminaliteit bepaalt.79 Corruptie is vaak onzichtbaar aangezien het zich vaak afspeelt achter de gesloten muren van instanties en bedrijven, ver weg van sociale controle. Als corruptie niet publiek wordt gemaakt, treedt er dan ook geen maatschappelijke verontwaardigde reactie op. Een grotere gewaarwording van de burger over een criminaliteitsfenomeen brengt vaak met zich mee dat de samenleving een betere aanpak van het probleem eist van politie en justitie. Verslaggeving over een criminaliteitsfenomeen kan als gevolg hebben dat er een betere politile en justitile reactie volgt en dit door de publieke reactie van de samenleving op het fenomeen.

77

REINER, R., Media made criminality: The representation of crime in the mass media in The Oxford Handbook of Criminology, REINER, R. and MAGUIRE, M. and MORGAN, R, (eds.), Oxford University Press, Oxford, UK, 2002, 325. 78 De wet van 24 december 1993 betreffende de overheidsopdrachten en sommige opdrachten voor aanneming van werken, leveringen en diensten, B.S., 22 januari 1994. 79 LEVI, M., The media construction of financial white-collar crimes, British Journal of Criminology, 2006, Oxford university press, Oxford, 1037.

23

De focus van de media ligt niet op corruptie en corruptiegerelateerde misdrijven omdat dit nieuws niet sensationeel genoeg is. De burger ligt niet wakker van corruptie. Corruptie en aanverwante misdrijven worden meestal gepleegd door machtige personen. Personen die zich in de machtspositie bevinden om corruptie te plegen, om zich te laten omkopen of doen omkopen of om te frauderen. Een gewone burger of werknemer bevindt zich niet in die positie. Corruptie is een machtsspel dat zich afspeelt in de hogere regionen van bedrijven. Dit schept voor de gewone burger de illusie dat corruptie een ver van zijn bed-show is. Lars Bov, journalist bij De Tijd, deed een analyse van de berichtgeving in de Vlaamse pers over corruptie in het jaar 2008.80 Met behulp van de zoekrobot Mediargus onderzocht hij de berichtgeving over corruptie voor het jaar 2008, beperkt tot zes dagbladen. Een vaststelling van hem is dat de media weinig aandacht besteden aan corruptiezaken. Volgens Bov scheppen de corruptiezaken die wel in de pers verschijnen en de manier waarop ze in de pers verschijnen een vertekend beeld.81 Hij vergeleek het aantal krantenartikels met de politionele statistieken en stelde vast dat er veel meer corruptieonderzoeken gestart zijn in 2008 dan dat er berichtgeving over was. Uit de cijfergegevens van de CDBC kan je afleiden dat er 101 nieuwe dossiers zijn gestart in 2008.82 Terwijl er in de pers maar een twintigtal dossiers terug te vinden waren voor corruptie in Belgi. In 2008 verschenen er 1420 artikels waarin corruptie aan bod kwam. Een eerste opmerking die hij hier bij had, was dat het overgrote deel van de corruptieberichtgeving buitenlands was. Ongeveer 90 procent van de berichtgeving ging over buitenlandse corruptiezaken. Dit schept een beeld dat corruptie een fenomeen is dat zich vooral buiten Belgi afspeelt. Slechts een twintigtal binnenlandse feiten van corruptie waren terug te vinden voor 2008. Van die 20 dossiers hadden er dertien betrekking op recente feiten.83 In zijn onderzoek stelde hij ook vast dat de omvang van de corruptiezaken niet evenredig is met de persaandacht. Onregelmatigheden van private corruptie met een grote economische impact krijgen amper aandacht terwijl omkoopschandalen bij overheidsdiensten veel aandacht krijgen. Een corruptiesysteem van een warenhuisketen dat jarenlang duurde, haalde maar n dag het nieuws. Onderzoeken naar corruptiefeiten bij een overheidsdienst krijgen veel meer aandacht dan private corruptie.84 Vooral corruptiezaken met bekende Vlamingen en bekende politici 80

BOVE, L., Tegen de perceptie in: De Vlaamse dagbladpers en de beeldvorming over corruptie, De orde van de dag, 2009, 25. 81 Ibid., 25. 82 Ibid., 26. 83 Ibid., 26. 84 Ibid., 26.

24

krijgen veel media-aandacht. De bekendheidsstatus van die personen zorgt voor een sensationeel aspect van het nieuws. Zoals Roshier al eerder vermeldde zorgt de betrokkenheid van een bekend persoon bij een crimineel feit ook voor een grotere nieuwswaarde.85 De grotere aandacht voor publieke corruptie ten opzichte van private corruptie, alsook de buitensporige media-aandacht bij corruptiezaken met bekende personen en politici voeden de foutieve beeldvorming van corruptie. Bov durft zelf te stellen dat er sprake is van een self fulfilling prophecy86. De verslaggeving over corruptiefeiten in Belgi verschilt enorm van de werkelijkheid. Slechts over een klein deel van corruptiedossiers verschijnen er artikels in de pers. Dit zijn dan meestal speciale corruptiecases met sportpersoonlijkheden, bekende Vlamingen en politici. In het selectieproces van de media wordt geen rekening gehouden met de impact van corruptiezaken op de maatschappij, wat beter wel zou gebeuren om een relere beeldvorming te creren over het fenomeen corruptie in Belgi.87

3.6 BesluitIn dit hoofdstuk is duidelijk geworden dat media als een ruim begrip te aanzien valt. De media spelen een grote rol in de maatschappij. Ze zorgen ervoor dat je vanuit je luie zetel op de hoogte blijft van wat er in de wereld gebeurt. Het is een verzamelnaam voor alle mogelijke kanalen langs dewelke het nieuws aangeboden wordt aan de bevolking. Criminaliteit is n van de belangrijkste onderwerpen waarover de media bericht. Over de betekenis en de functie van de media is er veel geschreven. In dit hoofdstuk werd een samenvatting gegeven van de vier belangrijkste functies van de media: informatieverschaffing, opinievorming, kritische ingesteldheid en ontspanning; waarvan informatieverschaffing de belangrijkste functie is. Het is belangrijk dat de bevolking correct

85

ROSHIER, B., The selection of crime news by the press in The manufacture of news: social problems, deviance and the mass media, COHEN, S. en YOUNG , J.(eds.), California, Sage Publications, 1981, 46. 86 Een self fulfilling prophecy, ofte zelf-vervullende voorspelling is, in beginsel, een foute definitie van de situatie die een nieuw gedrag oproept dat het originele foute concept waar maakt. De (ten onrechte) aangenomen geldigheid van de zelfvervullende voorspelling veroorzaakt een opeenvolging van fouten. De voorspeller zal de daadwerkelijke opeenvolging van de gebeurtenissen als bewijs aanhalen om aan te tonen dat hij vanaf het begin af aan gelijk had.87

BOVE, L., Tegen de perceptie in: De Vlaamse dagbladpers en de beeldvorming over corruptie, De orde van de dag, 2009, 28.

25

genformeerd wordt door de media. Dit houdt in dat de informatie die door de media verstrekt wordt neutraal, onpartijdig, waardevrij en evenwichtig dient te zijn. Tijd, snelheid en vluchtigheid zijn enkele belangrijke kenmerken van de media. Dit komt tot uiting door het vluchtige en vaak oppervlakkige karakter van de nieuwsberichten en dan voornamelijk de online nieuwsberichten. Tijd is een cruciaal element in de media dat ertoe aanzet om uit maatschappelijke gebeurtenissen selecties te maken op basis van hun nieuwswaardigheid. Over de definitie van criminaliteit is er veel discussie. Hoe groot het deel van criminaliteit in de berichtgeving van de media is, hangt af van de gehanteerde definitie van criminaliteit. Bij het gebruik van een brede definitie zal nieuws over criminaliteit een grotere proportie van het totale nieuws innemen dan wanneer criminaliteit puur wordt bekeken als overtredingen op de strafwet. De media berichten over maatschappelijk relevante criminaliteitsfenomen, waardoor niet alle delictvormen aan bod komen in het criminaliteitsnieuws. Misdaden krijgen proportioneel gezien meer media-aandacht en dit omwille van het sensationele en spannende karakter van de feiten. Concreet gezien gaat het leeuwendeel van de aandacht uit naar dodingen, de meest sensationele en atypische misdaad. De commercialisering van het medialandschap heeft ervoor gezorgd dat het nieuws plaats heeft moeten ruimen voor nieuws verhuld in een verhaal, namelijk infotainment. Criminaliteitsnieuws wordt vaak als infotainment verwerkt omwille van de hoge amusemementwaarde voor de lezers en kijkers. Sensationele misdaadverslaggeving en emotionele gerechtsverslaggeving van assisenzaken doen verkopen. Alles wat met sensatie, vermaak en in ruime zin met human interest te maken heeft, maakt criminaliteit nieuwswaardig. Een ander belangrijk kenmerk van criminaliteitsnieuws is dat de berichtgeving over criminaliteit vaak voorspelbaar is. Veel van het criminaliteitsnieuws is routineus en algemeen van aard. Er wordt vrijwel nooit dieper ingegaan op zaken zoals de achtergrond en gevolgen, wat wel gebeurt bij buitengewone criminaliteitsfenomenen zoals recentelijk bij de zaak rond de parachutemoord in Belgi. Er zijn drie belangrijke bronnen van nieuwsproductie, namelijk de politieke ideologie van de pers, de elementen van nieuwswaardigheid en de structurele determinanten van de nieuwsproductie. De eerste bron van de nieuwsproductie is de politieke ideologie van de pers. 26

De meerderheid van de nieuwsbladen hebben een min of meer duidelijke politieke ideologie. Reporters houden daar (on)bewust rekening mee. Een tweede bron is de nieuwswaardigheid. De nieuwsinhoud wordt in de eerste plaats gegenereerd en gefilterd door de reporter zijn gevoel van nieuwswaardigheid. Het nieuws wordt geselecteerd door middel van diverse nieuwswaardefactoren die door het publiek als relevant worden gepercipieerd. Criminaliteit past zeer goed in deze nieuwscriteria omdat het voor het merendeel van de bevolking geen alledaagse gebeurtenis is en omdat er een algemene morele consensus heerst over criminaliteit. Als laatste bron van nieuwsproductie hebben we de structurele determinanten van nieuwsproductie. Criminaliteitsreporters gebruiken vaak institutionele bronnen, voornamelijk de politie, als bron voor hun nieuwsartikels. De politie en het strafrechtsysteem hebben op die manier controle over de informatie waarop criminaliteitsverslaggevers hun verhalen baseren, aangezien ze zelf bepalen hoeveel en welke informatie naar buiten wordt gebracht, en ze deze ook kunnen manipuleren om zichzelf in een goed daglicht te stellen. Dit zorgt ervoor dat ze in een bepaalde mate kunnen sturen wat er in de media wordt gepubliceerd. Als laatste punt van dit hoofdstuk werd corruptie in de media besproken. De laatste jaren is de productie van criminaliteitsnieuws veranderd door een afname van het gebruik van gespecialiseerde reporters. De commercile orintatie van multimediakanalen die de nieuwsdistributie beheren en hun nadruk op sensationele berichtgeving zijn hiervan de oorzaken. Omkoping en fraude zijn vaak niet sensationeel genoeg om als publiekstrekker te dienen. De publieke opinie ziet financile criminaliteit niet als een ernstig feit omdat ze er vaak geen last van ondervinden of zich er niet mee kunnen associren. De doorsnee burger ligt met andere woorden niet wakker van corruptie. Dit is jammer aangezien corruptie ernstige gevolgen kan hebben voor de bevolking, maar die in eerste instantie niet zichtbaar zijn. Toch is berichtgeving over financile criminaliteit belangrijk omdat de media een belangrijke rol spelen in het bepalen van de perceptie van criminaliteit bij de bevolking. Corruptie speelt zich vaak af binnen de muren van instanties en bedrijven, ver weg van sociale controle. Als corruptie niet publiek wordt gemaakt, kan er ook geen maatschappelijk verontwaardigde reactie optreden. Lars Bov, journalist bij De Tijd, voerde in 2008 een analyse uit van de corruptieberichtgeving in de Vlaamse pers. Hij stelt vast dat de media weinig aandacht besteden aan corruptiezaken en als ze dan in de media verschijnen, ze vaak een vertekend beeld scheppen over corruptie. Een andere belangrijke vaststelling van hem is dat de omvang 27

van corruptiezaken niet evenredig is met de persaandacht. Onregelmatigheden betreffende private corruptie met een grote economische impact krijgen amper aandacht terwijl omkoopschandalen bij overheidsdiensten veel meer aandacht krijgen. Corruptie behoort meestal niet tot de categorie sensationeel nieuws. De media gaan slechts berichten over corruptie wanneer de overheid, bekende personen, politici of sportpersoonlijkheden betrokken zijn bij de feiten. Dit is een spijtige zaak aangezien het kan zorgen voor een foutieve beeldvorming over het fenomeen. De impact die corruptiecases hebben op de maatschappij zou het doorslaggevende selectiecriterium moeten zijn om in Belgi tot een correctere corruptieverslaggeving in de media te komen.

28

4

Procedure van een corruptieonderzoek

4.1 InleidingAan de hand van de uiteenzetting van Anton Penneman over hoe de CDBC een onderzoek aanpakt88, interviews en gesprekken met rechercheurs van de CDBC89 en mijn stage-ervaring, heb ik mijn invulling gegeven aan de fasen en fenomenen in een onderzoek gedaan door de CDBC. Ieder dossier eist natuurlijk een eigen aanpak. De rechercheurs bezitten de expertise voor het opsporen van corruptie en frauduleuze misdrijven door hun jarenlange ervaring met dergelijke misdrijven. Hieronder de fasenbeschrijving van een typisch dossier.

4.2 Voorafgaande fase

Allereerst wordt er een dossier opgestart. Het ontstaan van een dossier kan op verschillende manieren gebeuren. De CDBC kan via verschillende manieren weet krijgen van een potentieel misdrijf die tot hun onderzoeksdomein behoort. Dit kan via:

-

Een klacht of aangifte door gekende particulieren:

88 89

PENNEMAN, A., CDBC: Hoe pakt het CDBC een onderzoek aan?, Brussel, z.d., 1-12. (slides). Interview met H. Pien en L. Vandaele, rechercheurs bij de CDBC, Brussel, 22 juli 2010. (zie bijlagen).

29

Een persoon die kennis heeft van een bepaald misdrijf kan beslissen om dit aan te geven bij de politie. De aangifte bij de CDBC kan gebeuren via brief, e-mail en door het persoonlijk aanmelden bij de dienst. Een particulier kan ook een klacht of aangifte doen namens een vennootschap. Deze klacht of aangifte wordt dan doorgegeven aan het parket.

-

De ambtelijke aangifte:

De ambtelijke aangifte is bepaald door artikel 29 al. 1 Sv. en verplicht elke ambtenaar om misdaden of wanbedrijven te melden aan de procureur des Konings wanneer hij/zij hiermee in aanraking komt bij de uitoefening van zijn ambt. Deze verplichting wordt niet altijd nageleefd omdat men vaak vreest voor represailles.

-

Een klacht of aangifte van een anonieme persoon:

Een klacht of aangifte van een anonieme persoon kan gebeuren via brief, e-mail of een persoon die zich persoonlijk komt aanmelden maar anoniem wenst te blijven. In dit verband kan men spreken van een informant of een tipgever. Bij de CDBC komt er geregeld een zaak aan het licht via een anonieme persoon. Als de anonieme aangifte of klacht concrete elementen vertoont, gaat de CDBC over tot een onderzoek. Corruptie en fraude melden aan de politie is nog altijd een gevoelige kwestie. Meestal meldt een werknemer dubieuze praktijken die binnen de organisatie waar hij/zij werkt gebeurd zijn. Het bekend maken van dubieuze praktijken kan het imago van de organisatie schaden. Werkgevers hebben liever dat onregelmatigheden intern worden opgelost, om zo ook hun job veilig te stellen. De melder van onregelmatigheden aan de politie wil vaak anoniem blijven om represailles of zelfs ontslag te vermijden.

30

De mogelijkheid om als tipgever een aangifte te doen werd gecreerd door de BOMwetgeving.90 Een tipgever is een bron die contact opzoekt met de politie om inlichtingen en informatie te verschaffen maar liever anoniem blijft. Hij heeft geen banden met het criminele milieu, wat het essentile verschil is met een informant, die wel nauwe banden heeft met het criminele milieu.91 Hij/zij is bij toeval in bezit van bepaalde informatie en zal deze eerder occasioneel aan een politiedienst ter kennis brengen. Wanneer een werknemer onregelmatigheden wil melden binnen de organisatie waarin hij werkt is er meestal sprake van een klokkenluider. Een klokkenluider is een aparte categorie. Hij wordt aanzien als een aparte soort van tipgever. Het is niet per toeval dat een klokkenluider aan informatie komt, maar door zijn positie in de organisatie waar hij werkt. De eerste stap die genomen wordt is de bron die contact zoekt met de politie, waarna er een lokale informantenbeheerder wordt aangesteld. Hij waakt ook over de betrouwbaarheid van geregistreerde informanten door middel van evaluaties, hij is verantwoordelijk voor het afschermen van de identiteit van de informanten en tipgevers, hij houdt de vertrouwelijke informantendossiers bij en waakt over de goede werking van de contactambtenaren. Na de eerste stap stelt de lokale informantenbeheerder twee contactambtenaren aan. Een contactambtenaar is een politieambtenaar die een opleiding genoten heeft om met informanten en tipgevers om te gaan. De twee contactambtenaren ontmoeten de bron op een neutrale plaats, dit zal meestal een caf zijn. Het is aangeraden dat de contactambtenaren de plaats vooraf screenen op geschiktheid. Tijdens het gesprek wordt door de contactambtenaren een risicoanalyse gedaan. Ze screenen de bron naar zijn motivatie en proberen de echtheid van de informatie te achterhalen. Na het gesprek wordt een debriefing92 gedaan met de lokale informantenbeheerder en wordt er een verslag opgesteld. De lokale informantenbeheerder licht dan de nationale informantenbeheerder in. De nationale informantenbeheerder staat in voor de uitbouw en het beheer van een nationaal controlesysteem over de informanten.

90

Wet van 6 januari 2003 betreffende de bijzondere opsporingsmethoden en enige andere onderzoeksmethoden, B.S., 12 mei 2003. 91 VAN DEN WYNGAERT, C. en VANDROMME, S., Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, Deel II, Antwerpen, Maklu, 2006, 995. 92 Een bijeenkomst waarin na het beindigen van een missie informatie wordt uitgewisseld over het verloop ervan en waarbij verdere instructies worden gegeven (welke informatie openbaar mag gemaakt worden, wat er verder te doen staat, ...).

31

Als er een strafproces komt wordt een tipgever normaal gezien niet opgevoerd als getuige. De informatie van de tipgever wordt als sturingsmateriaal gebruikt en minder als bewijsmateriaal.93 In zeldzame gevallen gebeurt het ook dat een tipgever evolueert naar een anonieme getuige of een bedreigde getuige maar meestal hoeft een tipgever niet op te treden als getuige. In de periode voor de BOM-wetgeving werd er voor een anonieme melding in het procesverbaal vermeld dat de informatie werd vernomen via een anonieme bron. Er was echter geen garantie op anonimiteit. Het voordeel van de BOM-wetgeving is dat anonimiteit wel kan worden gegarandeerd. Aan de nieuwe procedure zijn echter ook nadelen verbonden. Zo is er tussen de onderzoeker van een bepaald dossier en een tipgever geen contact. De communicatie met de tipgever gebeurt via gespecialiseerde contactpersonen. Contactambtenaren zijn minder op de hoogte van het dossier dan de behandelende rechercheur. Tijdens het contact kan bepaalde belangrijke informatie