1

Mas ter pla n bouwblok Fa lconplei n - Zeema nshu is

Rapp+Rapp

De herontwikkeling van het bouwblok tussen de Oude Leeuwenrui, de Generaal Belliardstraat, de Fal-conrui en het Falconplein is gestart. Het is één van de grootste binnenstedelijke verdichtingsprojecten in de kernstad. Op dit moment krijgen de stadsarcheologen de kans om de cultuurhistorische waarden van het gebied in kaart te brengen. De plek vertoont dankzij zijn locatie aan de rand van de binnenstad een erg gelaagd stads-beeld.

Het bouwblok tussen de Falconrui en de Generaal Belliardstraat is ontstaan tijdens de stadsuitbreiding van 1410. Bij deze uitbreiding werd de stadswal verlegd van de Falconrui naar de Oude Leeuwenrui. Hierbij werd de maat van het bouwblok vastgelegd. Aan het Falconplein en de Oude Leeuwenrui werd het bouwblok perceels-gewijs verkaveld. Aan de Falconrui was een klooster gesitueerd.

Het zogenaamde klooster van de Falcontinnen werd gesticht door de Italiaanse edelman Falco De Lampagne in 1346. In de 16de eeuw kende het klooster een uit-breiding waardoor het domein bijna heel het bouwblok innam. Na de Franse revolutie deed het klooster eerst dienst als militair hospitaal en nadien werd het ver-vangen door een kazerne. Op de plaats van de kazerne verscheen in 1955 het Internationaal Zeemanshuis. Archeologische opgravingen hebben sporen aan het licht gebracht van het in oorsprong 14de-eeuwse klooster en een laatmiddeleeuwse toren. Ook werden resten ontdekt van een brouwerij uit de 16de eeuw.

De toekomstvisie “Het Schipperskwartier, een verleidelijk stukje Antwerpen” vormt sinds 2002 het kader voor de ontwikkeling van de wijk. Verschillende publieke initiatie-ven moesten de verloedering van de buurt

tegengaan. De raamprostitutie werd onderworpen aan strikte voorwaarden en beperkt tot drie straten, de malafide handel verdreven en de leegstand aangepakt. In de visie van het Eilandje vormt het Schipperskwartier de rode loper naar het nieuwe stadsdeel. Het bouwblokpro-ject Falconplein-Zeemanshuis wordt binnen de toekomst-visie geïdentificeerd als strategisch project.De regie van de herontwikkeling van het volledige bouw-blok is vandaag in handen van AG VESPA. De stad en SD Worx bundelden destijds hun krachten en gronden om zo één samenhangende en perceeloverschrijdende heront-wikkeling met hoge ambities mogelijk te maken.

In het kader van het grond-en pandenbeleid werden reeds enkele restpercelen op en langs de site bebouwd met nieuwe woningen. In 2012 werden 7 woningen en 2 appartementen opgeleverd in de Falconrui 9-15, van META architectuurbureau. Het woonproject aan Falcon-plein 9 van Puls architecten is momenteel in verkoop en de huizen rond de Falconpoort zullen gerealiseerd worden door 51N4E.

Via de Open Oproep van de Vlaams Bouwmeester werd in 2006 een wedstrijd georganiseerd voor een master-plan van het bouwblok. In de vraag naar een steden-bouwkundig ontwerp voor het gehele bouwblok lag ook impliciet de vraag besloten naar de toekomstige rol voor het toenmalige Zeemanshuis dat prominent in het bouwblok stond. Het te integreren programma bestond uit kantoren, woningen, voorzieningen en een hotel. Ook het ontwerp van de openbare ruimte van het Falconplein maakte deel uit van de opdracht.

Het ontwerp van het Nederlandse architectenbureau Rapp+Rapp werd geselecteerd. Dit team had gekozen voor een radicale reconversie van het bouwblok met

2

sloop van het oude Zeemanshuis. Het Zeemanshuis negeert de historische en stedenbouw-kundige context van de buurt. De maat en situering van het gebouw veroorzaken een schaalbreuk binnen het overige fijnmazig weefsel van de stad. In hun ontwerp stelt Rapp+Rapp een herstel voor van de historische en ruimtelijke structuur van het bouwblok. Niet iedereen was dit plan genegen en stemmen voor behoud van het Zeemanshuis wierpen zich op. Tijdens participa-tiemomenten werd geluisterd naar de bezorgdheden van de buurtbewoners. Van het basisprincipe werd niet afgestapt, maar er werd wel rekening gehouden met een aantal nieuwe aandachtspunten, zoals het publieke karakter van de binnenhoven, het behoud van de sociale en culturele functie van het gebied en de zonlicht-toetreding in de woningen van de aangrenzende straat.

Harrie van der Meijs van Rapp+Rapp beantwoordt enkele vragen over hun ontwerp en het proces van deze ontwikkeling.

Men krijgt niet vaak de kans een volledig bouwblok in de middeleeuwse stad te herontwerpen. Wat was de grootste uitdaging in het ontwerp van het masterplan?

“Het masterplan is een lange termijnvisie voor de ont-wikkeling van het bouwblok. De details zijn vastgelegd in een bijzonder plan van aanleg. In de toekomst mag

het masterplan geen obstructie vormen voor mogelijke ontwikkelingen. Dit langdurige plantraject, met verande-rende eisen en visies ten opzichte van de stad, vormt een grote uitdaging.In het wedstrijdontwerp van 2006 werd daarom voorge-steld om geen ‘maatpakken’ voor een vast programma te ontwerpen. We hebben multifunctionele casco’s ontwor-pen met een dusdanige overmaat zodat die verschillende programmatorische invullingen kunnen opnemen en een zekere mix van functies herbergen. Zeven jaar na het wedstrijdontwerp is de vraag naar ruimte compleet anders. De vraag naar kantoorruimte is verminderd en de vraag naar hotels en overige voorzieningen is dras-tisch gewijzigd. Wonen is momenteel de belangrijkste bestemming in het bouwblok. In 2010 begonnen de ontwerpwerkzaamheden voor het eerste grote gebouw, het C-blok ofwel De Schilden. Hier worden kantoren en woningen gerealiseerd. In 2014 is de wedstrijd voor het tweede grote gebouw, het L-blok en de randbebouwing langs de Falconrui en de Generaal Belliardstraat, georga-niseerd. Het Antwerp Harbour Hotel dat de traditie van het Internationaal Zeemanshuis voortzet, is intussen gehuisvest aan de Noorderlaan waardoor er meer ruimte voor meer woonprogramma in het L-blok is. De voorzie-ningen worden op de gelijkvloerse verdiepingen langs het hof gepland: een gemeenschapscentrum en een kinderkribbe met terras langs de noordkant van het hof.

Links. Historische kaart Bononiensis (1565) met het bouwblok Falcon tussen de Falconrui en de Oude Leeuwenrui.Rechts. De archeologische opgravingen brachten onder andere sporen van het in oorsprong 14de-eeuwse klooster aan het licht.

3

De ontwikkelaar CIP was de laureaat van de verkoop onder voorwaarden voor het C-blok en het L-blok en randbebouwing langs de Falconrui en Generaal Belliardstraat.

Het masterplan van Rapp+Rapp Binnen het bouwblok worden twee grootschalige gebouwen voorzien, die het gebied in een viertal hoven onderverdelen.

C-blok

L-blok

4

Een tweede uitdaging is de inpassing van het grootscha-lig programma in het kleinschalige stedelijk weefsel van de bestaande straten en pleinen van het Schipperskwar-tier. We hebben dit opgelost door de grote gebouwen centraal in het bouwblok te plaatsen en zo vier binnen-hoven te creëren. De grote gebouwen manifesteren zich aan de straat als grotere gehelen in het straatbeeld.

Een ander aspect is dat de openbare ruimte vaak de achilleshiel van binnenstedelijke ontwikkelingen vormt door een uitgebreid eisenpakket, kleine budgetten en toekomstige onderhoudslasten. In het masterplan is in-gezet op een samenhangende stedelijke ruimte met een diversiteit in inrichting. De hoven kennen een verloop in de mate van toegankelijkheid: van een volledig openbaar karakter van het Falconplein tot een intiem openbaar binnenhof met woningen rondom. Deze ambitie die in het masterplan is vastgelegd, wordt tegengewerkt door standaard oplossingen die vanuit het beheer van de openbare ruimte worden opgelegd. Het vergt veel tijd en energie om deze ambitie door de jaren heen vast te houden.”

Hoe belangrijk was het voor jullie om een verscheiden-heid in de architectuur te bereiken?

“De randbebouwing van het bouwblok wordt voorzien in een maat die aansluit bij de maat en schaal van de omliggende straten. Ook de grotere gebouwen manifes-teren zich aan de straat binnen dit schaalniveau. Door

toepassing van verschillende kavelbreedtes en hiermee samenhangende gebouwtypologieën dwing je onder-scheid in de panden af. De bouwdiepte van 20 meter werpt steeds de vraag op of een pand als herenhuis met een straat- en een hofzijde kan worden ontwikkeld of dat een typologie van appartementen of rug-aan-rug wonin-gen voor de hand ligt. Het gaat niet om verscheidenheid in architectuur maar eerder om verscheidenheid in typologie. In de architec-tuur wordt juist eenheid in verscheidenheid nagestreefd. Hier prevaleert de eenheid van de straat of het plein ten opzichte van de architectuur van het afzonderlijke pand.”

Op welke manier treden de verschillende architecten op als ‘curator’ van de woningen in de randbebouwing van hof II?

“Naast het L-blok vormde de randbebouwing een aparte opgave. Dit was een opgave die Rapp+Rapp samen met Bovenbouw en ONO en de ontwikkelaar, CIP heeft opge-pakt. Architectenbureau Caruso St John is verantwoorde-lijk voor het ontwerp van het L- gebouw.

Gedurende het ontwerpproces van dit plandeel moest elk architectenbureau zijn plaats vinden en zijn archi-tectuur inpassen in het grotere geheel. Hierbij zijn alle architecten steeds kritisch geweest tegenover het totale ontwerp. Om het proces werkbaar te houden, hebben we de opgave in drie zones verdeeld waarbinnen steeds één architect verantwoordelijk was voor de samenhang.

Maquette L-blok en randbebouwing (Falconhoven, team De Bonte Stad)

5

Bij de verdere uitwerking van de randbebouwing zullen we als ontwerpers nauw moeten samenwerken. Gedurende het proces zal iedereen natuurlijk kritisch blijven kijken naar het uiteindelijk resultaat en het gewenste straatbeeld.”

De vier hoven structureren het bouwblok. Hoe wordt een evenwicht gevonden tussen het publieke karakter van de binnenhoven en het private karakter van de woningen?

“Het openbaar karakter verloopt van de publieke ruimte van het Falconplein tot een intiem openbaar hof met een boomgaard. De inrichting van de hoven ondersteunt dit verlopend karakter. Het eerste hof achter de Falconpoort zal worden ingericht als speelhof. Deze ruimte, direct gelegen aan het Falconplein, heeft zeker een buurtfunc-tie. Het binnenhof III aan de Oude Leeuwenrui is een openbaar toegankelijk hof zonder verblijfsfunctie maar met een functie als doorgang naar de Oude Leeuwenrui. De overige twee hoven hebben een meer intiem karakter door de inrichting. Deze hoven bieden plaats om rustig een boek te lezen of te genieten van de rust binnen de stedelijke omgeving.

Het gelijkvloers van de grote gebouwen wordt ingevuld door handelsruimte of socio-culturele voorzieningen. De woningen die zich op de verdiepingen bevinden, worden ontsloten vanuit de binnenhoven. Adresvorming aan de hoven zorgt voor een zeker gebruik en betrokkenheid

van de bewoners bij deze openbare ruimte. Ook het merendeel van de grondgebonden woningen heeft een adres aan het binnenhof. Deze woningen liggen met hun gelijkvloerse verdieping direct aan de openbare ruimte van het hof.”

Wat trekt jullie aan in de verschillende schaalniveaus?

“Tijdens de fase van het masterplan werd naast de programmatorische invulling vooral gekeken naar de ruimte die geschapen wordt tussen de gebouwen. Daarnaast wordt veel aandacht besteed aan de beleving van de stedelijke ruimte op straatniveau en de openbare ruimte. Bij de uitwerking van de woningen wordt gewerkt aan de (gebouwde) invulling van de stedenbouwkundige enveloppe. Dit gaat dan over de geveluitwerking, de materialisatie en de detaillering.Beide disciplines vullen elkaar aan en kunnen elkaar versterken. De verschillende schaalniveaus, het lange tijdstraject en de brede opdracht van ontwerp van de openbare ruimte tot gebouw, maken dit voor Rapp+Rapp een zeer interessante en leerzame opgave.”

Impressie straatbeeld langs de Generaal Belliardstraat (team De Bonte Stad)

6

Tekst: Valerie Van de VeldeBeelden: p.2 rechts: © Tim Bellens, dienst Archeologie, Stad Antwerpen, p. 3: © Rapp+Rapp, p. 3-6: © team De Bonte Stad

Voor meer info over dit artikel: stadsbouwmeester@stad.antwerpen.be

Impressie van binnenhof II met zicht op het terras van de kinderkribbe (team De Bonte Stad)