MANU KEIRSEEMERITUS HOOGLERAAR

FACULTEIT GENEESKUNDE KU LEUVEN

Kinderen en jongeren helpen

bij verlies en verdriet

Wat in de kinderjaren het herte boeit en tooit

Wat in de kinderjarenhet herte boeit en tooit,blijft eeuwig in ‘t geheugenen men vergeet het nooit.

Als men ‘t eenvoudig liedje van mijn kindsheid zingt,dan denk ik aan de liefde waarmee ik was omringd.

Virginie Loveling

Mijn eerste les over verlies en verdriet

De eerste dag in het eerste studiejaar

“De hulpmeester van de klas”

Er waren een drie bomen….

Wanneer je blij bent, schouw dan diep in je hart, en je zal zien dat enkel wat je smart gegeven heeft, ook vreugde brengt.

Wanneer je verdrietig bent, blik dan opnieuw in je hart, en je zal zien dat je weent om wat je vreugde schonk.

Kahlil Gibran

Kinderen verdriet besparen?

Niet voor de school

maar voor het leven leren wij.

Een groene leerkracht…

Wat heb je daaraan als je verdriet bovenkomt in de les

van wiskunde of aardrijkskunde en er een gele, een

blauwe of een paarse leerkracht voor de klas staat?

Worden ze gezien?

Niemand kwam voor Carmen.

Aan Willem werd niets gezegd.

Alle gesprekken een meter boven mijn hoofd.

De meester vluchtte de klas in.

Pieter had een witte zakdoek.

Verlies verwerken is rouwarbeid

4 taken

1. werkelijkheid van het verlies onder ogen zien

2. pijn van het verlies ervaren3. aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid4. opnieuw leren houden van

1. Werkelijkheid onder ogen zien

gevoel dat het niet waar is

de overledene zien

eerste opdracht = erkennen

tweede opdracht = verstaan en begrijpen

Helpen bij eerste taak

nauwkeurige uitleg

uitleg meerdere keren herhalen

antwoorden op alle vragen

confrontatie met realiteit

herhaald laten vertellen

Groeten van overledene

meenemenweerstand laten uitsprekenvoorbereiden op aanblikvoorbereiden op reacties van volwassenenconcreet gedrag aanmoedigenaandacht voor detailswarmte en genegenheid

Informeren bij fatale ziekte in gezin

ernstig ziek

naam ziekte

wat zal veranderen

hoe zal worden gezorgd

niet besmettelijk

niemand schuldig

2. Ervaren van de pijn

geen weg omheen

omzeilen verlengt rouwproces

bij alles dat herinnert aan verlies

feestdagen zijn pijnlijke momenten

Uitingsvormen van pijn

lichamelijke reacties

pijnscheuten die komen en gaan

boosheid en opstandigheid

Schuldgevoelens

schaamte

Ik heb geen verdriet. Ik ben verdriet!

Helpen bij tweede taak

naam blijven uitspreken confrontatie niet ontlopenbelangstellend vragen hoe het gaatop antwoord wachtenpijn ervaren in zorgzaam contactgevoelens normaliserengoedkope bemoediging vermijdenluisteren hoe het voelt

3. aanpassen aan de nieuwe realiteit

verschillend voor elk, als een vingerafdruk meer dan verlies van persoon, maar alles wat

die betekende aan contacten en ervaringen

bij fatale ziekte verlies van veiligheid in het gezin

idealisering

Helpen bij derde taak

steeds opnieuw luisteren

op verhaal komen in het leven door verhalen over

beluisteren wat moeite kost

Wie luistert nog?

pestkring gevormd

ik kon bij niemand terecht: niet bij ouders,niet bij vrienden, niet bij leraars

lerares in grootwarenhuis

niemand op afspraakpunt schooldag na uitvaart

4. opnieuw leren houden van

komen tot nieuwe verhouding met overledene

mag ik nog vreugde beleven?

durf ik nog houden van?

Verwerken van verlies

is afwerken van de vier taken

is niet “vergeten”

betekent niet: “over en voorbij”

komt terug op kruispunten in het leven

als een schaduw

Als een schaduw

na vijftig jaar denk ik er nog elke dag aan

geen vader om verloofde aan voor te stellen

moeder missen bij de geboorte van eerste kind

Fabienne in de winkel

Komt terug op kruispunten van het leven

Jakob had een B-attest.

Laura liep wenend uit de turnles.

Ouders van Jurgen kregen een C-attest.

Pieter met de witte zakdoek

Kinderen zijn nog niet opgegroeide volwassenen.

Volwassenen zijn groot geworden kinderen.

Wat is anders bij kinderen?(1)

persoonlijkheid en denken nog niet ontwikkeld

letterlijk nemen

capaciteit om gevoelens te verwoorden

veiligheid nodig om verdriet te uiten

slechts korte tijd met verlies bezig

explosieve emoties

Wat is anders bij kinderen?(2)

spelen is dagelijkse arbeid

beleven verschillende relaties

verdriet midden in het leven

behoefte te passen in groep van leeftijd

lijden onder bescherming van volwassenen

verlies van ouder is vaak dubbel verlies

Tieners en adolescenten

Noch kinderen, noch volwassenen.

Neiging om zich stoer op te stellen.

Verdriet = babyachtig.

Willen bij de groep van leeftijdsgenoten horen.

Spanningsveld tussen afstand en afhankelijkheid.

Weerstand om beroep te doen op volwassenen.

Verdriet uit zich in

Zich niet kunnen concentreren

Niets kunnen onthouden

Dalende schoolresultaten

Irritatie, boosheid, agressie, moeilijk gedrag

Uitgesteld verdriet

Maar ook uitbundigheid, en zoveel meer…

Adequate reactie op verdriet van kinderen

erkennen dat verdriet bestaat

gevoelens ernstig nemen en accepteren

troosten is niet zeggen dat ze zich zo niet mogen voelen

Niet verwachten dat verdriet in tranen naar buiten komt

Echtscheiding is ook verlies

1/3 van de gezinnen en dus van de kinderen

maken het mee.

Scheiding ergst voor kinderen = een mythe

1. opgroeien in een harmonieus gezin

2. een harmonieuze echtscheiding

3. een vechtscheiding

4. ganse jeugd in een conflictueus gezin

Echtscheiding

Tijdig informeren

Uitleggen waarom

Informeren wat er zal veranderen Verschil tussen echtelijke liefde en ouderliefde

Toelating boos en verdrietig te zijn

Positief beeld van beide ouders bewaren

Wat moet ik zeggen?

Wat hebben zij vanuit hun verdriet te zeggen?

Wat schrijven?

Moeder van lerares sterft.

Jongeren leren iets te schrijven.

WEL SLEUTELS

DIE DEUREN OPENEN

Er bestaan geen recepten over hoe mensen moeten omgaan

met verdriet

Sleutels die deuren openen

Luisteren

Informatie

Warmte en genegenheid

Herinneringen bewaren

De tijd geneest geen wonden

Wel de uiting van het verdriet

in een periode van de tijd

en de ervaren ondersteuning.

Het graan groeit terwijl de boer slaapt

Mijn leraar Latijn nam me af en toe

eens 10 minuten apart in de bibliotheek

om naar me te luisteren.

Een wiskundeleraar die bij het begin van de les

kan zeggen:

“Ik heb gisteren mijn oude moeder begraven”,

heeft misschien meer mee gegeven dan in een uur wiskunde.

Kinderen voorbereiden op verlies

Onderwerp ter sprake brengen.

Helpen bezoek te brengen aan zieke.

Deelname aan uitvaart.

Sterven van lievelingsdier.

Het vertrouwen meegeven

dat tranen worden gedroogd,

niet voor altijd, maar altijd weer.

Leren over verlies

is leren over liefde en geluk

Is leren over verbondenheid en solidariteit

is werken aan een wereld voor morgen waar meer plaats is voor verbondenheid tussen mensen en wereldvrede dan in de wereld van vandaag.