Magazine Warmtepompen nummer 1 2016

WP WARMTEPOMPENDUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

MarktcijfersNederland loopt achter

InterviewJan Willem van de Groep

VSK 2016Veel aandacht voor warmtepompen

JAARGANG 8 – NUMMER 1 – JANUARI 2016

Steun voor duurzame warmte

CO

LOFO

N

2 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

WARMTEPOMPEN IS EENUITGAVE VAN VAKMEDIANETen is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen

HoofdredacteurUko Reinders, [email protected]. 06-46652579

EindredacteurChristine Linneweever

RedactieraadWillem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (IEA Heat Pump Conference) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL)

UitgeverFrederique Zeemans

AccountdirectorGejo Flierman, [email protected]: 06-53227316

Vormgeving & Opmaakcolorscan, www.colorscan.nl

DrukTen Brink, Meppel

AdresVakmedianet, Postbus 4482400 AK Alphen aan den Rijntel. 088-5840800www.vakbladwarmtepompen.nl

[email protected], tel. 088-5840888

AbonnementenWarmtepompen verschijnt 6 keer per jaar. Jaarabonnement Nederland: € 129,00, buitenland € 135,00; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

OplageDoor onafhankelijk accountant gecontroleerde oplage. Zie voor accountantsverklaring van Grant Thornton www.vakmedianet.nl

CopyrightAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.© Vakmedianet 2016

PublicatievoorwaardenOp iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

DisclaimerAlle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

ISSN 2214-7349Bas Roestenberg

Hoofdredacteur Warmtepompen

KeuzesIk ben verzot op gezegden die in een paar woorden meer duidelijk maken dan een artikel van drie pagina’s. Een belangrijke discussie over het tempo waarin de gebouwde omgeving wordt verduurzaamd, is er eenvoudig mee samen te vatten: ‘Lange halen, snel thuis’ versus ‘Rome is niet op een dag gebouwd’.Als het op duurzaamheid aankomt, maakt Nederland er een potje van. In het EnergieAkkoord staan dwaze voorstellen rond kolencentrales, en dat er nog steeds nieuwe woonwijken worden aangesloten op het gasnetwerk is eigen-lijk bizar. Anderzijds: als je het monopolistische karakter van stadsverwar-ming verafschuwt, moet je bewoners ook niet dwingen om voor een warm-tepomp te kiezen. De bouw van nieuwe kolencentrales op de Maasvlakte was verreweg het allerslechtste plan uit de geschiedenis van de Nederland-se energievoorziening, maar heel Nederland vol windmolens zetten is wat mij betreft ook geen optie. Enerzijds, anderzijds.Het zijn gedachten die al veel langer door mijn hoofd spoken, maar door het interview met Jan Willem van de Groep in deze editie van Warmtepompen zijn ze weer op scherp gezet. Van de Groep - volgens sommigen een briljant visionair, volgens anderen een groene drammer - gaat het allemaal veel te traag in Nederland en moeten er grote stappen worden gezet. De 70 mil-joen subsidie voor duurzame verwarmingstoestellen werkt volgens hem “ver-tragend”; hybride warmtepompen zijn “lock in-technologie die ons aan het aardgas kluisteren” en “het concept waarmee we woningen bouwen en kli-maatinstallaties ontwerpen moet worden herzien.” Enerzijds heeft hij natuurlijk gelijk. De subsidiepot waar hij naar refereert is een opsteker voor de warmtepompsector, maar de gletsjers in Groenland zullen er niet trager door smelten. Het is vreemd om een all-electric toe-komst te promoten en ondertussen gastoestellen aan te prijzen, en in de woningbouw wordt nog steeds te weinig vanuit systemen gedacht. Daar staat tegenover dat de ‘lange halen, snel thuis’- benadering ook niet bepaald het gewenste effect heeft. Van de 111.000 woningen die over vier jaar naar nul-op-de-meter moeten zijn gerenoveerd, zijn er pas 500 aangepakt. Aard-gas moet uiteindelijk worden verbannen, maar de eerstkomende tien of twin-tig jaar zitten we er ongetwijfeld nog aan vast, waardoor hybride warmte-pompen net als de Toyota Prius een belangrijke rol in de transitie van fossiel naar duurzaam elektrisch kunnen spelen. Wat is dus wijsheid? De ‘alles of niets’-strategie met het risico op ‘niets’ uit te komen? Of een meer pragma-tische benadering waarvan het eindresultaat waarschijnlijk ontoereikend is? Ik hoop dat 2016 hier meer duidelijkheid in zal brengen.

Tot slot: vanaf de volgende editie heeft Warmtepompen een nieuwe hoofd-redacteur. Ik neem bij deze dus afscheid van dit blad - al zult u mijn naam vast nog weleens tegenkomen. Eenmaal gegrepen door het warmtepomp-virus kom je er niet zo snel meer van af.

WPINHOUD

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 3

40

18

Verder in dit nummer:

16 Nieuwe subsidieregeling18 Project: Blijburg30 Themamiddag Bodem33 RijswijkBuiten: energieneutrale woonwijk36 Europese marktcijfers

Rubrieken:

06 Nieuws38 Kennis 40 Productnieuws42 Gastcolumn

26INTERVIEW: JAN WILLEM VD GROEP

Volgens Jan Willem van de Groep - drij-vende kracht achter Energiesprong en Stroomversnelling, opiniemaker en in 2015 winnaar van de Duurzame 50 Vast-goed NL-verkiezing – speelt de bouw-sector de komende jaren een belangrij-ke rol bij de verduurzamingsslag in Nederland. Daarbij moet integraal in systemen worden gedacht: “kleine in-grepen op productniveau remmen de transitie naar een duurzame toekomst alleen maar af”.

20VSK 2016:POSITIEVE FLOW

Van 2 tot en met 5 februari vindt de VSK 2016 plaats. Deze beurseditie is meer dan ooit gericht op duurzame klimaat-systemen. Daarbij is er volop aandacht voor warmtepomptechnologie; niet al-leen bij exposanten, maar ook via het lezingengedeelte en tijdens de Warm-tepompen Innovatieroute. In deze VSK-special vindt u een deel van het pro-gramma en een handige, uitneembare beursplattegrond.

14BELASTINGPLAN 2016 VERDUURZAAMT

Vlak voor de kerstdagen van 2015 heeft de Eerste Kamer ingestemd met het Be-lastingplan 2016. Naast wijzigingen in onder andere de inkomsten- en loonbe-lasting is er ook een bescheiden para-graaf opgenomen over de energiebe-lasting. Hiermee wordt de ‘scheve verhouding’ tussen gas en elektra bijge-steld: een overwinning voor de duurza-me energiesector.

UITVOERINGSPARTNER

Opleidingscentrum GO° is hét opleidingscentrum voor de koude- en klimaattechnische branche. Het

opleidingscentrum is gelieerd aan de brancheorganisaties, beroepsopleidingen, trainingen en cursussen

in de koudetechniek. GO° is hiermee de schakel in de koude- en klimaattechnische branche voor alles wat

met opleiden en werken te maken heeft.

Zandlaan 29

6717 LN Ede

Opleidingscentrum GO° Postbus 32

6710 BA Ede

T: kantoor 088 - 0206419

E: [email protected]

EXTRA TRAININGEN:

• BASIS WARMTEPOMPEN• LUCHT/WATER WARMTEPOMPEN VOOR WONINGEN

Voor meer info of direct inschrijven ga naar

www.opleidingscentrum-go.nl

Meer informatie?Neem contact op met Roelof Robbertsen, T. 06 - 53 71 61 75

WEGENS SUCCES EXTRATRAININGEN WARMTEPOMPEN

NIE

UW

S


Inschrijving voor VRV-vakprijs Daikin Award opengesteldDe installatiebranche heeft te maken met een veranderende vraag: gebrui-kers en eigenaren van gebouwen zoe-ken vaker een duurzame totaaloplos-sing, dan één specifiek product. Uit onafhankelijk onderzoek in opdracht van ING Economisch Bureau blijkt dat gebouweigenaren nu liever investeren in een comfortabel binnenklimaat voor een periode van bijvoorbeeld 10 tot 15 jaar, in plaats van apart voor een cv-ke-tel en stroom en gas te betalen. De Dai-kin Award speelt in op deze trend door de installatiebranche uit te dagen om vernieuwende, duurzame oplossingen voor een binnenklimaat te bedenken.

“De Award is ontstaan vanuit de ge-dachte dat we de markt willen oproepen om te denken in totaal oplossingen in plaats van in producten”, aldus Wilma van Bommel, marketeer bij Daikin. “Wij zijn trots op de oplossingen die met onze producten gerealiseerd worden. En die trots willen we delen.” Emondt Koeltechniek won vorig jaar de eerste Daikin Award voor hun VRV-pro-ject voor Hart van Grolle, een

ecologische en biologische streekmarkt in Groenlo. Bjorn Eggers, salesmanager klimaattechniek bij Emondt, bevestigt dat de klantvraag in de installatiebran-che aan het veranderen is. “Opdracht-gevers zijn niet langer alleen geïnteresseerd in de terugverdientijd van een product. Ze vragen steeds va-ker om energiezuinige totaalconcepten die zijn opgebouwd met duurzame ele-menten.” Eggers noemt het VRV-project voor Hart van Grolle als voorbeeld. “90 procent van de energie die nodig is voor de bedrijfskoeling en het binnen-comfort wordt energieneutraal opgewekt. Zonnepanelen leveren de elektriciteit voor het binnenklimaat, dat wordt aangestuurd met warmtepom-

pen. De restwarmte van de koeling, aangedreven door een VRV-installatie, gebruiken we onder meer voor vloer-verwarming en diverse luchtgordijnen in het winkelcentrum.” Aan de Award - een vakprijs voor het beste VRV-project van het jaar - is een bedrag verbonden dat kan oplopen tot 25.000 euro. Deelnemers maken boven-dien kans op een de trip naar New York.De winnaar ontvangt dit bedrag als een vermindering op het volgende VRV-pro-ject. De prijs wordt dit jaar voor de tweede keer uitgereikt. Tot 1 juni aan-staande kunnen installateurs hun mooi-ste VRV-project aanmelden.

www.daikinaward.nl

Groei woningmarkt is motor achter herstel architectenbranche

De architectenbranche herstelt door de groeiende woningmarkt. Toch zijn er grote verschillen tussen bureaus, deelmarkten en regio’s. Fred Schoorl, BNA-directeur: “De markt groeit en ook de verwachting is posi-tief. De BNA Conjunctuurmeting laat zien dat de toenemende vraag naar woningen zal doorzetten.” De gemiddelde werkvoor-raad in het najaar van 2015 was in vergelij-king met dezelfde periode in 2014 geste-gen naar 3,8 maanden. De verschillen per regio en deelmarkt zijn groot. Architecten-bureaus in de Randstad doen het relatief goed, terwijl bureaus in krimpgebieden het lastiger hebben. Het herstel is behalve aan particulieren te danken aan ontwikkelaars en bedrijven, die weer investeren in de ont-wikkeling van woningen. Dit is met name te zien in het midden- en hogere huurseg-ment. Naast nieuwbouw van woningen zijn verduurzaming, transformatie, herbestem-ming de typen werkzaamheden waar de meeste bureaus groei verwachten.

NIE

UW

S


Smurfit Kappa kiest voor gasmotorwarmtepomp van PanasonicToen het in Dublin gevestigde hoofdkantoor van Smurfit Kappa Group – markleider in de Europese verpakkingsin-dustrie- aan renovatie toe was, besloot het bedrijf niet al-leen het interieur aan te pakken maar ook de klimaatinstalla-tie. Een uitdaging daarbij was dat de bestaande stroomaansluiting van het kantoorgebouw onvoldoende ca-paciteit bood voor een all-electric-systeem. Mede daarom is gekozen voor een energie- en kostenefficiënte oplossing van Panasonic, bestaande uit vier gasmotorwarmtepompen met 81 binnendelen en zes PACi-systemen. Ildert Burghout, product manager Heating and Cooling-systems Panasonic Benelux: “Anders dan een elektrisch systeem wordt een gasmotorwarmtepomp grotendeels aangedreven door aard- of biogas en verbruikt hij relatief weinig stroom. Een belang-rijk voordeel is dat er geen krachtstroomaansluiting nodig is. Aangezien de realisatie van zo’n aansluiting een forse meer-investering met zich meebrengt, levert het een interessante besparing op als die ingreep achterwege blijft.” Naast de stroomvoorziening was ook de stedelijke locatie van het hoofdkantoor een punt van aandacht. De dichte bebouwing

in de directe omgeving maakt het van belang dat het ge-luidsniveau van de condensors minimaal is. Smurfit Kappa kon ervan worden overtuigd dat Panasonics gasmotorwarm-tepomp een even stille werking heeft als vergelijkbare elek-trisch gevoede systemen. Dit was, samet met TCO-bereke-ningen, een van de doorslaggevende aspecten bij de systeemkeuze. Dankzij de gaswarmtepomp zal de CO2-uit-stoot van het klimaatsysteem in Smurfit Kappa’s hoofdkan-toor naar verwachting met 30 procent dalen.

Carrier zoekt jong talent via recruitmentprogrammaCarrier zet een nieuw recruitmentpro-gramma in om de instroom van jong (commercieel) talent te versnellen. On-der de naam ‘The Coolest Candidate’ worden via dit programma jonge talen-ten uitgedaagd om in een 3-daagse challenge te laten zien dat zij de beste kandidaat zijn. In het recruitmentprogramma worden de kandidaten gevraagd een korte vi-deopitch in te sturen waarin zij zichzelf presenteren als dé perfecte kandidaat. De beste inzendingen worden geselec-teerd. Vervolgens worden zij uitgeno-digd om mee te doen aan de challenge en met andere deelnemers te strijden om ‘The Coolest’ te worden. Carrier richt zich met deze actie voornamelijk op afgestudeerde MBO-ers die een baan in sales zoeken en daarnáást wil-len doorleren. Dit kunnen dus ook jon-

ge talenten zijn binnen de HVAC-bran-che. De beste deelnemer wordt uitgeroepen tot ‘The Coolest Candida-te’. Hij/zij komt in aanmerking voor een betaalde baan met opleiding en wint

bovendien. De ‘Coolest Candidate chal-lenge’ vindt plaats van dinsdag 23 t/m donderdag 25 februari. www.carrier.nl/thecoolestcandidate

NEN-normenserie voor warmtemeters gepubliceerd

Onlangs werd de herziene serie NEN-EN 1434 ‘Warmteme-ters’ en gepubliceerd. In deze Europese normenserie zijn de eisen opgenomen die gelden voor warmtemeters die wor-den ingezet bij bij warmtelevering voor ruimteverwarming.Herzien zijn daarbij:NEN-EN 1434-1 Deel 1: Algemene eisenNEN-EN 1434-2 Deel 2: Constructieve eisenNEN-EN 1434-4 Deel 4: Beproevingen voor typekeuring

NEN-EN 1434-5 Deel 5: Initiële ijkbeproevingenNEN-EN 1434-6 Deel 6: Installatie, ingebruikneming, bewa-king en onderhoudNEN-EN 1434-3 ‘Warmtemeters - Deel 3: Gegevensuitwisse-ling en koppelapparatuur’ is nog niet herzien, maar hiervoor is in 2015 wel een normontwerp gepubliceerd.

www.nen.nl

NIE

UW

S


F-gassenregister online gepubliceerdHet door Rijkswaterstaat gefaciliteerde online bedrijven- en persoonsregister met betrekking tot F-gassencertificering – het zogenaamde F-gassenregister – staat sinds kort online. Handhavers (IL&T, Omgevingsdiensten en Gemeenten) en eindgebruikers kunnen het register gebruiken om bedrijven met een F-gassenbedrijfscertificering en personen met een F-gassendiploma te vinden . www.infomil.nl/onderwerpen/klimaat-lucht/ner/ozon-gassen/certificering/registers/

‘Nederlandse huishoudens bereid energiebruik aan te passen aan energietarief’Bijna driekwart van de Nederlandse consumenten is be-reid om het gebruik van huishoudelijk elektrische appara-ten aan te passen op het moment waarop netbeheerders aangeven dat het energietarief lager is. Dit is de belang-rijkste conclusie uit het ieder kwartaal terugkerende con-sumentenonderzoek USP Energie Monitor van onder-zoeksbureau USP Marketing Consultancy. Aan het onderzoek deden 300 Nederlandse consumenten meer. Respondenten die zich bereid tonen hun apparaatgebruiki aan te passen, denken daarbij vooral aan het gebruik van de wasmachine, wasdroger en vaatwasser. 2 procent van de respondenten geeft aan het gebruik van zijn warmte-pomp als eerste aan te passen bij een tariefsverlaging.www.usp-mc.nl

Multi Import staat bekend om zijn kwaliteitsproducten, snelle levering door voldoende eigen voorraad, uitstekende service en scherpe prijzen. In Nederland is Multi Import sinds 2011 officieel distributeur van Panasonic Airconditioning.

Maak ook kennis met het alles-in-1 principe van Multi Import:

HET MULTI VOORDEELVAN DE ALLES-IN-1

PARTNER.

2. UITGEBREIDE WEBSHOP

4. SERVICE EN GARANTIE

24 uur - 7 dagen online

Direct bestellen

Order history bekijken

Volledige product informatie

Snelle afhandeling garantie

Garantietermijnen geldig vanaf

factuurdatum

Panasonic 5 jaar garantie

Space-Saver 5 jaar garantie

Condenswaterpompen 2 jaar

Ruime voorraad

Vóór 14.00 uur besteld, volgende dag

geleverd

Tijdslevering tegen meerprijs mogelijk

Afhaal mogelijk aan onze balie

Project- technische ondersteuning

op locatie

MI-Deal app

1. LEVERING EN VOORRAAD

3. EXTRA DIENSTEN

UITGEBREIDE WEBSHOP EXTRA

DIENSTEN

SERVICE EN GARANTIE

LEVERING EN VOORRAAD

HONGKONGSTRAAT 10-14 3047 BS ROTTERDAM T +31 (0)10 437 62 55 E [email protected]

WWW.MULTI-IMPORT.NL

OFFICIEEL DISTRIBUTEURVOOR NEDERLAND

NIE

UW

S


‘77 procent technisch Nederland ervaart tekort aan techniciEen ruime meerderheid (77%) van de professionals die werkzaam zijn in de techniek ervaart een tekort aan techni-ci. 23 procent geeft aan dit tekort niet te voelen. Dit blijkt uit online onder-zoek van ROVC, onder 228 responden-ten. Met het oog op het naderende te-kort van 155.000 technici in 2016 is dit onderwerp voor de technische indus-trie actueler en urgenter dan ooit.

Naast het kwantitatieve tekort, heeft de technische branche ook te maken met een kwalitatief tekort. Vaak sluit het niveau van kennis en kunde van pas afgestudeerde technici niet aan op hetgeen de markt naar op zoek is. Ook zien veel bedrijven dat allround inzet-bare medewerkers steeds belangrijker worden. John Huizing, algemeen di-recteur van ROVC: “Volgens diverse berekeningen kampt de technische sector binnen enkele maanden met een tekort van 155.000 technici. Het minder populaire imago en de vergrij-

zing spelen de technische branche al jaren parten, maar lijken nuecht tot een hoogtepunt te komen. Er zijn genoeg initiatieven vanuit de over-heid en het onderwijs die beide zaken aanpakken. Deze zijn echter vaak ge-

richt op de lange termijn. Het verwach-te tekort is echter nu al merkbaar in de sector. Proactief het tekort aan technici te lijf gaan is dus pure noodzaak. Denk aan gezamenlijke bedrijvenscholen of de inzet van zij-instromers.”

Gebouwen zijn de grootste vervuilers van Nederland

Uit onderzoek van Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) blijkt dat kan-toorpanden, winkels en woningen 36 procent van de Nederlandse CO2-uit-stoot voor hun rekening nemen. Wonin-gen en bedrijfsgebouwen zijn daarbij ongeveer gelijkelijk verdeeld. De 8 mil-joen gebouwen die Nederland telt wor-

den - mits ze in gebruik zijn - verlicht, gekoeld en verwarmd, en staan vaak vol met ICT-apparatuur die stroom gebrui-ken. De energiedoelstellingen met be-trekking tot gebouwen - 20 procent energiebesparing in 2020 - is mijlenver uit zicht; de afgelopen twee jaar is het gebruik nauwelijks afgenomen. Om de

gebouwenvoorraad te verduurzamen, moeten bedrijven fors investeren, zo stelt Bram Adema van Corporate Facility Partners - adviesbureau voor verduurza-ming van het bedrijfsleven: “Vastgoed-eigenaren moeten 40 miljard euro inves-teren om doelstellingen van het Energieakkoord te voldoen”

Lucht/Water INVERTER Warmtepomp

Alternatieve ENERGIE moet betaalbaar zijn!

Gree Airconditioning Tel: 077-3540341 • www.gree.nl

• 8 - 16 kW• Verwarmen/Koelen• Incl. Hydrobox• Watertank

200 /300 liter (optie)

VERSATI II

WP WARMTEPOMPENDUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

In deze gratis nieuwsbrief krijgt u een overzicht van het laatste nieuws, ontwikkelingen en events. Ook kunt u regelmatig columns lezen en wordt er een artikel uit het magazine uitgelicht.

Schrijf u eenvoudig in voor de e-mailnieuwsbrief:WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL/NIEUWSBRIEF

BLIJF OP DE HOOGTE VAN TRENDS, NIEUWS, PRODUCTONTWIKKELINGEN & EVENTS.

Abonneer u op de tweewekelijkse e-mailnieuwsbrief van Vakblad Warmtepompen

VAKBLAD WARMTEPOMPEN ONLINE

NIE

UW

S


Eerste ‘Warmte-uit-ijs’-project in Groot-BrittanniëViessmann heeft het eerste Energie-uit-ijs-systeem (Eisspeicher) van het Verenigd Koninkrijk geïnstalleerd, in een particulier wooncomplex in Surrey. Het systeem onttrekt energie uit ijs voor het verwarmen of koelen van de woning en neemt daarvoor energie op uit het water in een ijsopslagtank. De temperatuur van het water daalt dan en als meer energie wordt onttrokken bevriest het tenslotte. Het systeem gaat dan over op het onttrekken van warmte uit het ijs. Wanneer het water verandert in ijs geeft het latente warm-te vrij, die wordt bewaard in de ijsop-slag. Een standaar-ijsopslag van 10 m³ voor een woning genereert 10 kW ver-

warmingscapaciteit. Omdat de hoe-veelheid vrijgegeven latente warmte gelijk is aan de warmte die nodig is voor het proces van ontdooien, is er op de lange termijn sprake van 100 procent energieoverdracht zonder ver-liezen. Het systeem omvat een ‘warm-tebronmanagement’-systeem in de warmtepompregeling. Het is gepro-grammeerd om energie op te nemen voor verwarmen vanuit de ijsvoorraad of van een solarsysteem op het dak van het pand. Als de bodemtempera-tuur relatief hoog is neemt de ijsvoor-raadtank ook grondwarmte op uit de omgeving, om warmte te regenereren in de winter.

Jaarcongres Warmtenetwerk: marktmodellen centraal

Tijdens de zevende jaarbijeenkomst van de stichting Warmtenetwerk kwa-men vanuit de werkgroep Techniek & Innovatie verschillende sprekers met ideeën voor marktmodellen die de groei van warmtenetten moeten bevor-deren. Een uitdaging die actueel is, mede vanwege de publicatie van de warmtevisie in 2015. Zo ging Casper Jansen in op de ontwikkeling van warmtenetten op lage temperatuur. Hij toonde aan de hand van een apparte-mentenflat in Leiden dat technische in-novatie tot nieuwe marktconcepten kan leiden. Voor de aansluiting van dit complex op de retourleiding van de

stadsverwarming is een nieuw concept voor verrekening van de warmteleve-ring bedacht. Een andere spreker tij-dens de bijeenkomst, Joop Oude Lo-huis van bureau Ecofys, gaf uitleg over een studie waarin mogelijkheden van ‘open’ warmtenetten zijn onderzocht die keuze van de afnemers op warmte-bron of op warmteleverancier mogelijk maken.

Ted Zwietering, programmadirecteur bij de gemeente Den Haag, presen-teerde tijdens de jaarbijeenkomst het Haagse plan om een grote sprong te maken naar honderdduizend woningen

op het warmtenet. Dit plan is geba-seerd op aansluiting van bestaande woningen; het behelst zowel woningre-novatie met isolatie als aansluiting op het warmtenet. Een aantrekkelijk aan-bod van goedkope warmte zonder aansluitkosten is mogelijk door gebruik te maken van de huidige lage financie-ringsrente.

Een volledig verslag van de jaarbij-eenkomst van stichting Warmtenet vindt u op de website van deze stichting: www.warmtenetwerk.nl

Carrier Airconditioning neemt Klimarent overCarrier Airconditioning Benelux BV heeft zijn verhuuractivitei-ten in tijdelijke koelen klimaatsystemen uitgebreid, middels de overname van Klimarent BV uit Oudewater. Hiermee zet Carrier een volgende stap zetten in de ontwikkeling van de verhuuractiviteiten in de Benelux. Deze ontwikkeling past in de strategie om klanten breder te ondersteunen bij alle HVAC-vraagstukken, zoals levering van nieuwe apparatuur, service en onderhoud, verkoop van onderdelen, regeltech-niek, monitoring en ook de inzet van tijdelijke koeling en/of verwarming. Klimarent is opgericht in 2001; de merknaam is vertrouwd en zal worden voortgezet. Het huidige manage-ment van Klimarent zal samen met Carrier werken aan de ontwikkeling van de verhuuractiviteiten in de Benelux. www.klimarent.nl

vlnr: Cor de Gans, Arjan de Priester, Marco Vierhout (Klimarent).

Achter: Otto de Bont, UTC Climate Controls & Security (Carrier)

Het binnenwerk van een Eisspeicher-

systeem van Viessmann.

NIE

UW

S


‘Stop met aardgas voor verwarming van gebouwen’Het klimaatakkoord kan in de Neder-landse gebouwde omgeving handen en voeten krijgen door te stoppen met aardgas voor de verwarming van ge-bouwen, zo stelt Stichting HIER Klimaat-bureau. Volgens het bureau is daar een verhoging van de aardgasprijs naar €1,- per kubieke meter nodig, naast een ver-plicht label B vanaf 2030. Bovendien moeten netwerkbedrijven samen met gemeenten en lokale energie-initiatie-ven een ondersteuningsstructuur bou-wen om bewoners te helpen met ener-giebesparing. Ter onderbouwing hiervan heeft CE Delft het rapport ‘6 stappen naar een klimaatneutrale ge-bouwde omgeving’ opgesteld in op-dracht van HIER. Om de gebouwde om-geving in Nederland klimaatneutraal te maken, moeten we stoppen met aard-gas voor de verwarming van woningen en gebouwen, aldus Sible Schöne, pro-grammadirecteur HIER klimaatbureau. “De technieken daarvoor bestaan al, maar zijn duurder dan aardgas. Door een verhoging van de aardgasprijs wor-den de duurzame alternatieven goedko-per dan aardgas”, aldus Schöne. De aardgasprijs voor kleinverbruikers moet volgens het rapport stapsgewijs worden verhoogd van €0,62 tot €1 per

kubieke meter. Daarmee wordt de CO2-belasting op aardgas even hoog als de belasting op elektriciteit. Gelijktijdig kunnen andere belastingen zoals de in-komstenbelasting worden verlaagd waardoor er een vergroening van de belastingen optreedt. Uit de berekenin-gen van CE Delft blijkt dat wanneer alle kosten worden meegenomen, dus naast de brandstof zelf ook de gebouw-instal-laties en de infrastructuur, de goed-koopste manier om klimaatneutraal aan de warmtevraag in Nederland te vol-doen er als volgt uitziet:

-ring in alle gebouwen.

-veer de helft van de gebouwen.

-wen.

-terende kwart van de gebouwen. De onderzoekers adviseren een ver-plicht label B voor alle woningen vanaf 2030. Dit kan door een verplichting op te nemen bij de verkoop van de woning die komt te liggen bij de koper en waar-bij de notaris een controlerende rol uit-voert. Daarmee wordt energiebesparing afgedwongen. Om bewoners te helpen

met besparingsmaatregelen, is een nieuwe lokale infrastructuur nodig. Lo-kale duurzame energie-initiatieven, ge-meenten en netwerkbedrijven moeten daarin een belangrijke rol spelen. Met name voor de laagste inkomensgroe-pen zal dit nodig zijn om de stijgende kosten van energie te kunnen dragen. Deze infrastructuur zal voor een belang-rijk deel betaald moeten worden door de bedrijven die aan de maatregelen verdienen.Het rapport van CE Delft kan hier wor-den gedownload: www.ce.nl/publicatie/6_stappen_naar_een_klimaatneutrale_gebouwde_omge-

Energiebesparingsfonds wordt nauwelijks gebruikt

Het sinds 2014 actieve energiebespa-ringsfonds wordt tot op heden nauwe-lijks gebruikt. Van de 300 miljoen euro die het fonds omvat is voor slechts 36 miljoen een aanvraag gedaan, zo meldt Totaalbesparen.com op basis van gege-vens van RTL Nieuws. Het grootste pro-

bleem is dat de consument niet op de hoogte is van het bestaan van het fonds. Het energiebesparingsfonds is in 2014 opgezet om consumenten te hel-pen hun bestaande woning energiezui-niger te maken. Een lening bij het ener-giebesparingsfonds kan gebruikt

worden voor onder andere het beter isoleren van de woning, de aanschaf van een warmtepomp, zonneboiler of zonnepanelen, warmte terugwinningin-stallaties en meer. De lening dient een

zijn. Zonnepanelen zijn de populairste manier om te besparen op energiekos-

-ning mag gebruikt worden voor de plaatsing van zonnepanelen. De andere

te worden voor een andere energiebe-sparende maatregel, zoals plaatsing van een warmtepomp of het isoleren van de woning. De leningen hebben een loop-tijd van 7 of 10 jaar, afhankelijk van de hoogte van het bedrag. De - overigens fiscaal aftrekbare - rente die een consu-ment betaalt over het geleende bedrag is vastgesteld op 3 procent, maar in de Tweede Kamer wordt nagedacht over verlaging van deze rente.


Vlak voor de kerst van 2015 heeft de Eerste Kamer ingestemd met het Belasting-plan 2016. Naast wijzigingen in onder andere de inkomsten- en loonbelasting is er ook een bescheiden paragraaf in opgenomen over de energiebelasting. Hier-mee wordt de ‘scheve verhouding’ tussen gas en elektra deels bijgesteld: een overwinning voor de duurzame energiesector.

TEKST: BAS ROESTENBERG

Belastingplan 2016 verduurzaamt energie-systemen


Het concept energieheffing dateert al uit 1996, toen het in Nederland werd ingevoerd onder de noemer ‘Regule-rende EnergieBelasting’ (REB). Het ging om een budgetneutrale heffing; de las-tenverzwaring van de REB werd gecom-penseerd door een verlaging van de in-komstenbelasting. Doel van de REB was dan ook niet het spekken van de staatskas, maar het stimuleren van effi-ciënt energiegebruik. Bij de invoering is destijds echter nooit voorzien dat in het kader van verduurzaming een verschui-ving plaats zou gaan vinden van aard-gas- naar elektriciteitsgebruik. In de ja-ren ‘90 was dit nog helemaal geen issue, maar inmiddels is die verschui-ving wel in gang gezet.

SCHEVE HEFFINGAl in 2012 concludeerde het Centraal Planbureau (CPB) in het discussiestuk ‘The socially optimal energy transition in a residential neighbourhood in the Ne-therlands’ al dat het belastingstelsel be-paalde klimaatsystemen bevoordeelt. De afgelopen jaren is het verschil in fis-cale benadering tussen gas en elektra steevast een belangrijk onderwerp van discussie gebleven. Wie zijn hr-ketel in-ruilt voor een - al dan niet hybride - warmtepomp wordt voor die duurzame keuze immers bestraft met een hogere belastingdruk; de heffing op gas is rela-tief gezien veel lager dan die op elektra.

VERGROENINGEen paar maanden geleden rekende CE Delft voor dat huishoudens vijf keer zoveel energiebelasting betalen voor aardgas- dan voor elektriciteitsgebruik. Tot begin dit jaar bedroeg de energie-belasting op elektriciteit €0,12 per kWh en op gas €0,19 per m3. Daarbij moet worden bedacht dat één kubieke meter aardgas bijna tien keer zoveel energie-inhoud heeft als één kWh elektriciteit. Omgerekend naar GigaJoules geeft

dat een redelijk dramatisch beeld. Voor 1 GJ aan energie uit aardgas moest tot 1 januari van dit jaar nog €6,72 worden betaald, voor 1 GJ energie uit elektrici-teit €33,22 - bijna het vijfvoudige. De berekening van CE Delft vond plaats in het kader van onderzoek dat was geïnitieerd door een positioning paper van de Dutch Heat Pump Associ-ation (DHPA) en werd uitgevoerd in op-dracht van Eneco en werkgeversvereni-ging De Groene Zaak, die al eerder pleitte voor een verschuiving in de energiebelasting. “Door het belasting-verschil tussen aardgas en elektriciteit op te heffen kan het Kabinet een be-langrijke vergroeningsslag slaan: de energietransitie in Nederland versnelt en onze afhankelijkheid van aardgas vermindert”, zo stelde Marga Hoek, di-recteur van De Groene Zaak, in 2015. Aan zo’n fiscale aanpassing worden tal van positieve effecten toegerekend: hij stimuleert bijvoorbeeld energiebespa-ring bij het gebruik van gasgestookte apparatuur, elektrisch rijden wordt goedkoper en de keuze voor een warmtepomp in plaats van hr-ketel wordt een stuk interessanter. Op die manier kan een herziening van de ener-giebelasting dus prima bijdragen aan het bereiken van klimaatdoelstellingen.

VERDUURZAMINGNa veel discussie en lobbywerk achter de schermen is het parlement inmid-dels ook overtuigd van die visie. In het Belastingplan 2016, ingegaan op 1 ja-nuari 2016, is opgenomen dat voor kleingebruikers de energiebelasting op gas wordt verhoogd en die op elektrici-teit wordt verlaagd. De primaire reden voor het aanpassen van de belastingta-rieven is overigens wat merkwaardig. In eerste instantie was deze aanpassing namelijk vooral bedoeld als compensa-tie voor gederfde inkomsten door de overheid. Een van de afspraken uit het

Energieakkoord luidt dat er een nieuwe vrijstelling op kolenbelasting voor elek-triciteitscentrales wordt ingevoerd, in ruil voor afbouw van de meest vervui-lende elektriciteitsproductie enerzijds, en rendementsverbeteringen van ko-lencentrales (in juli 2017 moet minimaal 40 procent worden behaald) ander-zijds. Door die vrijstelling loopt de schatkist jaarlijks 189 miljoen euro mis, een bedrag dat in datzelfde Energieak-koord wordt afgedekt middels een ver-hoging van de energiebelasting. Van-uit duurzaamheidsoogpunt geen charmante actie, maar door de ener-gielasten bij burgers anders te verde-len – lees: de belasting op aardgas en elektriciteit beter in verhouding te brengen – krijgt de wijziging alsnog een duurzaamheidsstimulerend karak-ter.

DHPAEen van de partijen die het rechttrekken van de fiscale ongelijkheid toejuicht, is de DHPA. “De DHPA heeft, samen met de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) en ook Eneco, de laat-ste drie jaar de nodige energie in de correctie van deze ongelijkheid gesto-ken door er aandacht voor te krijgen van de landelijke overheid”, aldus Peter Wagener, voorzitter van de DHPA. “Dat heeft tot zeer concrete resultaten ge-leid; het Ministerie van Financiën heeft de Energiebelasting op aardgas ver-hoogd met 7,3 eurocent per kubieke meter en de Energiebelasting op elek-triciteit verlaagd met 2,3 eurocent per kilowattuur. We zien dit als een eerste stap in de aanpassing van het fiscale systeem terwille van de verduurzaming van ons energiesysteem. De DHPA zal consequent blijven pleiten voor nog een aantal van deze stappen, om het fiscale nadeel van verduurzaming te eli-mineren.” WP

WE

TGE

VIN

G

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Aardgas (€/m3) 0,1639 0,1667 0,1862 0,1894 0,1911 0,25168

Electriciteit (€/kWh) 0,1121 0,114 0,1165 0,1185 0,1196 0,1007

De energiebelasting voor kleinverbruikers (gas: tot 5.000 m3/jr, elektriciteit: tot 10.000 kWh/jr).

Energiebelasting 2011-2016


Dit jaar kunnen particulieren en zakelijke gebruikers bij de investering in een warmtepomp, zonneboiler, biomassaketel of pelletkachel een beroep doen op de ISDE (InvesteringsSubsidie Duurzame Energie). Met deze regeling erkent de over-heid dat warmtepompen een belangrijke bijdrage leveren aan het behalen van duurzaamheidsdoelstellingen.

TEKST EN FOTO: BAS ROESTENBERG

Nieuwe subsidieregeling voor warmtepompen

gensdrempel. Die drempel ligt bij hy-bride warmtepompen bij 5 kilowatt, en bij lucht/water- en water/water-warmte-pompen bij 10 kilowatt. Voor elke kilo-watt extra vermogen (tot de 70 kW) wordt €100,- extra toegekend. Bij een hybride systeem is voor die ‘vermo-genstoeslag’ een plafond vastgesteld van €1.500,-. Tot slot leveren lucht/wa-teren water/water-warmtepompen met een label in de hoogste energie-effici-entieklasse een bonusbedrag op: €150,- bij A+ en €300,- bij A++. AANVRAGENDit jaar kan een subsidieaanvraag tot 31 december worden ingediend via de Rijksdienst Voor Ondernemend Neder-land (RVO.nl). Eindgebruikers die van plan zijn een warmtepomp te laten in-stalleren doen er verstandig aan om niet te lang met een aanvraag te treu-zelen. Als het volledige subsidiebedrag van 70 miljoen euro voor dit kalender-jaar is vergeven, zullen ‘laatkomers’ na-melijk moeten wachten op de regeling van 2017. WP

Met de ISDE wil de overheid stimuleren dat Nederlandse huizen en kantoren minder door gas en meer door duurza-me warmte worden verwarmd. De rege-ling komt in dat kader voort uit het Energieakkoord uit 2013. Het gaat om een meerjarige regeling die doorloopt tot en met 31 december 2020. Per sub-sidiejaar wordt het budget vooraf be-kendgemaakt; voor 2016 is 70 miljoen euro beschikbaar.

VEREISTENOm een subsidieaanvraag te kunnen indienen, moet aan een paar voorwaar-

den worden voldaan. Zo wordt alleen subsidie toegekend aan verwarmings-toestellen met een vermogen kleiner dan 70 kilowatt en voor installaties die binnen een jaar na toekenning in ge-bruik worden genomen. Een toestel waarvoor subsidie wordt aangevraagd moet zijn voorzien van een etiket, pro-ductkaart en documentatie, er mag niet eerder een subsidieaanvraag voor zijn ingediend en eenmaal geïnstalleerd mag het niet binnen een jaar weer wor-den doorverkocht.

BEDRAGENHet subsidiebedrag dat kan worden aangevraagd hangt enerzijds af van het type apparaat en anderzijds van de energieprestatie. Als louter naar warm-tepompen wordt gekeken, gaat het om basisbedragen van €500,- voor een warmpompboiler, €1.000,- voor een hy-bride warmtepomp, en €2.000,- c.q. €2.500.- voor een lucht/water- of water/water-warmtepomp. Behalve bij warm-tepompboilers worden deze bedragen verhoogd boven een bepaalde vermo-

FIN

AN

CIE

RIN

G

RekenvoorbeeldWie een lucht/water-warmte-pomp met een vermogen van 6 kilowatt laat installeren, kan daar-voor maximaal €2.300,- subsidie krijgen: het basisbedrag van €2.000,- voor het type systeem plus €300,- als het om een warm-tepomp gaat met A++ label.


Het Amsterdamse strandpaviljoen Blijburg opende onlangs een nieuwe, voor de komende twaalf jaar vaste, locatie in de nieuwbouwwijk IJburg. Om de locatie energetisch zo zelfvoorzienend mogelijk te maken, tekenden Blijburg, Eneco en Metabolic voor een bijzondere combinatie aan nieuwe technieken. Zo wordt piek-belasting in energiegebruik opgevangen door accu’s, zodat er geen grootgebrui-keraansluiting hoefde te worden gerealiseerd.

Blijburg 4.0: duurzaam strandpaviljoenInnovatieve combinatie van techniek

warmtepomp die niet alleen de buitenlucht als bron gebruikt, maar ook restwarmte van de vriescel, twee koel-cellen en de biertank. Tevens voorziet het systeem in frisse lucht door middel van warmteterugwinning uit de luchtbe-handelingskast. Dit maakt Blijburg twin-tig procent energiezuiniger. Eneco reali-seert en onderhoudt de installaties voor in ieder geval negen jaar.

KLIMAATDOELSTELLINGENMet de combinatie van verschillende innovaties draagt Blijburg bij aan de kli-

Het nieuwe, 1.800 m2 grote strandpavil-joen is een centrale ontmoetingsplek voor een grote diversiteit aan mensen van binnen en buiten Amsterdam. Naar verwachting zal het jaarlijks zo’n 800.000 bezoekers aantrekken. Bij de bedrijfsvoering van het paviljoen staat oog voor mens, dier en milieu centraal. Zo is bij de bouw van het pand zo veel mogelijk met hergebruikte materialen en duurzaam beton gewerkt. Daarnaas is het voorzien van een slim en innova-tief energie- en klimaatsysteem, dat jaarlijks bijna 65.000 kilo minder CO2

uitstoot dan een conventioneel sys-teem. Op het dak plaatste Eneco 71 zonnepanelen die jaarlijks 16.000 kWh groene stroom produceren, zo’n één vijfde van het totale energiegebruik van de technische installatie van Blijburg. Overigens is de complete energievoor-ziening van Blijburg CO2-neutraal, om-dat het resterende deel aan gebruikte stroom afkomstig is van Hollandse Wind van Eneco. Voor koeling en verwarming is het pa-viljoen voorzien van een Daikin VRV-sys-teem. Daarbij gaat het om een lucht-


maatdoelstellingen van de gemeente Amsterdam, dat de doelstelling heeft om de CO2-uitstoot in 2040 met 40 procent te verminderen. Voor de reali-satie van de duurzame innovaties in dit duurzame strandpaviljoen heeft Blijburg een unieke samenwerking opgezet. Zo heeft het Eneco en Metabolic – ontwik-kelaar van duurzame concepten – bij elkaar gebracht om gezamenlijk het energetische deel van het project op te pakken. Daarbij speelde ook de bijzon-dere locatie van het nieuwe paviljoen een rol: het ligt wat afgelegen en op grote afstand van het hoofdelektrici-teitsnetwerk.

SMART POWER BLOCKEen bijzondere innovatie die bij Blijburg is toegepast, is de grootschalige opslag van elektische energie. “Normaal ge-sproken wordt een project als Blijburg, mede vanwege de VRV-klimaatinstalla-tie, aangesloten op een grootverbrui-kersaansluiting”, aldus Cornel Gaas-

beek, projectleider namens Eneco. “Dit pand staat echter op een relatief grote afstand van de hoofdader van het Lian-der-elektriciteitsnetwerk, zodat de aan-leg van een grootverbruikersaansluiting erg kostbaar zou worden. Dat was de reden om naar een alternatieve oplos-sing te zoeken, en die werd gevonden in energieopslag.” In plaats van een grootverbruikersaansluiting van 3x250 ampère heeft Blijburg nu een kleinver-bruikersaansluiting van 3x80 ampère, aangevuld met een ‘Smart Power Block’. Dit is een door de Nederlandse start-up Spectral Utilities, een dochter-onderneming van Metabolic, ontwik-keld opslagsysteem. Het bestaat uit en-kele accu’s die vermogenspieken opvangen zodra ze de kleinverbruikers-aansluiting overschrijden. “Het Smart Power Block is echter meer dan een ‘simpele’ batterij die indien nodig extra energie levert”, vertelt Gaasbeek. “De ingebouwde slimme software van het systeem stuurt apparatuur aan, zodat

piekvragen worden beperkt en het stroomgebruik waar mogelijk wordt ge-timed. Een voorbeeld van dat laatst is dat het VRV-systeem af en toe automa-tisch wordt afgeschakeld om piekbelas-ting te voorkomen.” WP

PR

OJE

CT

BlijburgHet strandpaviljoen Blijburg bestaat als concept sinds 2003, toen het werd geopend op de net opgespo-ten zandvlakte van de Amsterdamse uitbreidingswijk IJburg. Twee jaar laten sloot het paviljoen de deuren omdat er andere plannen voor de locatie kwamen, waarna het twee keer een paar honderd meter ver-huisde weer werd geopend als Blij-burg 2.0 (in 2006) en Blijburg 3.0 (in 2010). Het nieuwe Blijburg – Blij-burg 4.0 – is gevestigd op een land-tong van Ijburg waar het twaalf jaar mag blijven staan.

Smart Power Block

Het Smart Power Block is ontwik-keld door Spectral Utilities, een jong technologisch bedrijf dat duurzame oplossingen ontwik-keld voor onder andere water-voorzieningen, sanitair en ener-gie. Een van de doelstellingen van het bedrijf is de realisatie van voorzieningen (zoals energie) op locaties waar die voorziening nog niet aanwezig zijn (zoals Blijburg), en om bestaande systemen te vervangen die milieubelastend zijn. Blijburg is de eerste locatie in Nederland waar het Smart Po-wer Block van Spectral Utilities word toegepast. Het opslagsys-teem kan 30 kW continuvermo-gen en 60 kW peakvermogen le-veren, en heeft een opslagcapaciteit van 50 kWh.

Op het dak liggen 71 zonnepanelen.

De luchtbehandelingskast. De buitenunits van het Daikin VRV-systeem.


Van 2 tot en met 5 februari vindt in de Jaarbeurs te Utrecht de VSK 2016 plaats. Alles wijst erop dat deze beurseditie meer dan ooit is gericht op duurzame kli-maatsystemen. Daarbij is er volop aandacht voor warmtepomptechnologie; niet alleen bij exposanten, maar ook via het lezingengedeelte en tijdens de Warmte-pompen Innovatieroute. In deze VSK-special vindt u een deel van het programma en een handige, uitneembare beursplattegrond.


VSK 2016 ‘We zitten in een positieve flow’

‘Kennis omhoog, verbruik omlaag’ is het thema van VSK 2016. Deze VSK staat in het teken van de klimaatdoel-stellingen. Brand Manager Cas Weg-man van Jaarbeurs vindt dat een ge-voelige snaar is geraakt. “Het thema slaat aan, elke exposant licht er op zijn stand één product uit dat een substan-tiële bedrage levert aan deze doelstel-ling. We presenteren hiermee een bloemlezing aan producten die de ko-mende jaren toonaangevend zullen zijn.” De VSK 2016 is opgebouwd langs de lijnen van Product, Kennis, Netwerken en Fun. Cas Wegman: “Het product komt uitgebreid aan bod bij exposan-

Genomineerd voor de VSK Awards in de categorie Design: de Samsung 360 Cassette van

Ambrava; de eerste ronde cassette ter wereld zonder uitblaasliniaal.


ten, kennisdeling via vier theaters op de beursvloer, netwerken gebeurt op de (VIP) terrassen en VSK Borrel. Mag een beurs ook een beetje leuk zijn?. Daar zorgen we voor via de VSK Games. Kortom, VSK biedt de installateur een pallet aan mogelijkheden om kennis te verwerven zodat het verbruik omlaag kan, want dat is toch de rode draad.” PRODUCT MET STIPWegman herhaalt de Europese 2020-doelstellingen nog maar even. Twintig procent minder uitstoot van broeikasgassen dan in 1990 en twintig procent meer energie-efficiëntie. Dat worden toch de grote uitdagingen voor de komende vijf jaar. Op de beurs laten exposanten zien hoe die doelstellingen bereikt kunnen worden, welke produc-ten zij daarvoor in de aanbieding heb-ben.Zo kan elke exposant een product dat hieraan een essentiële bijdrage levert in het zonnetje zetten. Hij plakt daar let-terlijk een grote sticker op. Vanaf dat moment is het een Product met Stip. Hierdoor ontstaat een staalkaart aan in-novatie. Daarnaast krijgen alle exposan-ten de gelegenheid ‘als een standwer-ker’ in een kwartier tijd hun product te presenteren in een van de vier theaters op de beursvloer. Wegman: “Dat is wat mij betreft de tweede beurslijn: kennis. Naast productpresentaties vinden in de theaters sessies plaats van kennisinstitu-ten en branche-organisaties.”

VSK AWARDSTijdens de VSK worden ook dit jaar weer de VSK Awards uitgereikt. Met deze awards worden bedrijven beloond voor innovatie en initiatief. Dat de awards in trek zijn, blijkt uit het aantal inzendingen: dit jaar kreeg de organisa-tie er precies 100, wat meer is dan ooit. Juryvoorzitter Titia Siertsema, voorzitter van branchevereniging Uneto-VNI, is niet verrast door de innovatiedrang van de branche. “De branche zit in een transitie. Er komt veel op de onderne-mers af, van samenwerking in de keten, BIM, sociale innovatie tot en met de ontwikkeling van techniek.”Inmiddels zijn uit alle inzendingen een twaalftal nominaties geselecteerd: Categorie Design:

Categorie Energiebesparing:

Categorie Installateurzaken:

Categorie Systeemoplossingen:

De genomineerden worden in hal 9 van de VSK gepresenteerd in de Awards Arena. Alle inzendingen die aan de mi-nimale voorwaarden voldoen, maar niet zijn genomineerd worden bijeenge-bracht in de Innovatie Boulevard. Op

-

stem uitbrengen. De stem van de jury en die van het publiek wegen even

winnaars bekend gemaakt. WP

VSK

201

6

Warmtepompen Innovatieroute

Tijdens de vakbeurs VSK die van 2 tot en met 5 februari 2016 plaatsvindt in Utrecht, organiseert vakblad Warmte-pompen de gratis Warmtepompen In-novatieroute. Tijdens de route wor-den bezoekers in korte tijd geïnformeerd over de nieuwste ont-wikkelingen.

Dankzij recente aanpassingen in de re-gelgeving komt de warmtepomp steeds beter in zicht als duurzame ver-vanger van - of aanvulling op - de hr-ke-tel. Door een woning te verwarmen (en koelen) met behulp van een warmte-pomp, wordt een duurzaam en comfor-tabel binnenklimaat gecreëerd, tegen lagere energiekosten. Het is voor archi-

tecten, installatieadviseurs en mede-werkers van vastgoedbedrijven en wo-ningcorporaties belangrijk om op de hoogte zijn van de actuele stand van zaken met betrekking tot warmtepomp-technologie en de mogelijke toepassin-gen ervan. Ook ambtenaren werkzaam bij een ge-meente zijn overigens van harte wel-kom om mee te wandelen.

Hoe werkt het? Deelnemers aan de Warmtepompen

groep van maximaal vijftien personen langs een aantal warmtepomp-stands geleid. Bij iedere stand geeft een ex-pert u vijftien minuten lang uitleg over

een onderwerp dat aan de toepassing van warmtepompen is gerelateerd. Zo worden deelnemers dus in anderhalf uur volledig bijgepraat. Standhouders die tijdens de route worden bezocht zijn Nefit Bosch, Jaga, Stulz, Alpha In-notec en NIBE Energietechniek. De Warmtepompen Innovatieroute

-

aangeven naar welk tijdstip uw voor-keur uitgaat. Deelname aan de route is volledig gratis. Inschrijven kan online, via www.vakbladwarmtepompen.nl/in-novatieroute

Genomineerd voor de VSK Awards in de

categorie Systeemoplossingen: Het Zero

Energy Concept van Itho Daalderop; een

totaalmodule bestaande uit een water/

water-warmtepomp, WTW- en regenera-

tie-unit.

THEATETTTHEATER

THEATETTTHEATER

07E128 07E122 07E116 07E108 07E096 07E062 07E036 07E034 07E0

07E023

07D02407D05207D05407D07407D084

07C048

07D034

07D03307D06707D08507D104

07D12407E135

07A114

07A127

07A061

07A053

07A133

07A137

07D134 07C032

07C03407C06607C08007C094

07B124

07B104

07A104 07B065 07A048 07B039 07

07A119 07A101 07A067 07A057 07A04507A139

07C083 07B066 07B048 07B034 07B022

07B125

07A136 07A126

07A130

07D04407D09007E05507E07507E10507E11707E125

11A0611A08312A00312A01312A02712A0003712A04312A06312A073

12A100

12A082 12B071

12B07012B082 12B054 12B042 12B024 12B010

12B006

12C01012C05212C08212D09612D105

12C104

12C101

12D082 12E073 12E065 12D046 12D040 12D026

12E02812E03012E064 12E

060 12E04012E07212E08212E054

12F03112F041

12F02412F04012F05612F06212F07012F08412F085

12F06512F07112F08112F090

12C032

12D033

12B034

12C033

12C02912C071

12A054 12A040 12A024

12B029

12B033

12A020 12A01012A03212A

064

12B065

12B068

12C063

12C085

12C065

12B084

12B090

12A099 12A

059

11A078

11B079

11B07411B082

11A077

11A070

11B071

11C11C076

11D011D080

11E07211E080

011F074

11F078

11F080

11F086

07E090

07E084

07E074

07E072

07E050

07E040

0000

07E047

07E049

07E083

07E087

TOILETTEN

CATERING

INFORMATIE

GARDEROBE

PINNEN

TELEFOON

PARKEERAUTOMAAT

EHBO

BOULEVARD

SITUATIE PER 4 JANUARI, WIJZIGINGEN VOORBEHOUDEN.

HAL 12

TERRAS

LEGENDA

2 T/M 5 FEBRJAARBEURS | UTRE

GAMESKENNIS UIL

GAMES

P3 P1

P4P2

GAMESKENNIS UIL


ENTREE

ENTREE

ENTREEOOST

ENTREEWEST

VIPLOUNGE

VIP1

VIP2 VIP3

VIP4

THEATETTTHEATER

THEATETTTHEATER

026

07D010

07C010

7B011

07B010

07E010

08E058

08D050

08F026 08F020 08F016

08E01008E032

08D046 08D042

08D044

08F070

08F005

10A00110A01110A02110A02710A041

10A04210A056

10A053

11A00711A01311A03311A04111A04911A06169

11A06011A032 11A018

11B01211B02011B03211B060

11B061

11B07011C051

11A065

A0 11A

010

11B013

11B040

11B050

B1

11B00411B008

11B010

11C010

11C011

11C01211C03211C04011C052C066

11D01211D030060 11D022

11D048

11E012

11E02611E032 11E018

11E050

11E059

11F02011F030

11F011

11F05211F06011F066

11F036

10A068

10A072

10B068 10B056

10C043

10B044

10C025

10B026

10C067

10E07010E071

10C062 10C04210C026

10D026

10A026

10D011

10D016

10D044

10E045 10E040

10E016 10E010 10E008

10F021

10F030 10F01610F04010F04610F056

10F031

10E01110E015

10C017 10C011

10B014 10B010

10C068

10C016

10B02310A020

10B01510A016

10B01110A010

10C010

10C012

10D069

10E069

10F069

10F070

10F006

10F005

10E006

10D020

10A049

10A002

10B00110B00210B00310B00410B005

08E00408D011

08D009

08D010

08D021

08D02408D032

08C011

08B021

08C03008C038

08C041 08C031

08C072

08B072

08B073

08D004

08C008

08B005

08C005

08E02008E018

08E026

07E01707D018

BRA

MBA

M.N

L©

Hal 7

SERVICE& INFO

VSK AWARDSARENA

VSK AWARDSINNOVATIE

BOULEVARD HELPDESK

REGISTRATIE

MARIJKEZAAL

Hal 11 Hal 10

Hal 9

Hal 8

RUARIECHT

GAMESKENNIS UIL

CROESEZAAL

GAMESKENNIS UIL


VSK

201

6


Op pagina 22 en 23 van deze editie vindt u een plattegrond van de beursvloer. Onderstaand overzicht biedt een selectie van beursdeelnemers die relevant zijn voor de warmtepompsector - met daarachter de hal en het standnummer.

Exposanten

LezingenprogrammaTijdens de VSK vindt verspreid over de vier ‘Theaters’ een uitgebreid inhoudelijk lezingenprogramma plaats, georgani-seerd door Marktmonitor in samenwerking met Nolles Public Relations. Hierbij worden ook verschillende warmtepompge-relateerde onderwerpen besproken. Een paar voorbeelden uit het omvangrijke programma zijn de lezingen ‘Ins en Outs van Warmtepompen’ (wat is de bijdrage van de warmtepomp aan energieneutraal bouwen), ‘Energiebesparende Warm-tapwaterconcepten’ (hoe dring je het energiegebruik bij tapwatergebruik terug?) en ‘Van EPC naar BENG, wat betekent het voor je installatie?’ (over de eisen aan Bijna EnergieNeutrale Gebouwen en de verschillen met de EPC). Het volledige programma inclusief locaties en tijden kan worden ingezien op de website: www.vsk.nl/nl-NL/Bezoeker/Activiteiten/Theaterprogramma.aspx

Bedrijfsnaam Hal/Standnummer

A.O. Smith Water Products Company B.V. 07.B065

Altena Cleaning B.V. 10.C026

Ambrava B.V. / Samsung klimaatbeheersing 11.F011, 11.F020

Aqua Power Store B.V. 07.A061

Avans+ 10.E008

AWB 07.C083

BLM Raadgevend Technisch Adviesbureau 10.E016

Blygold Nederland B.V. 11.C066

Carrier Airconditioning Benelux B.V. Branch Office Nederland

11.C012

Clima Direct BV 11.A061

ClimaRad B.V. 07.D067

Condair B.V. 12.B090

Conpro Condensor Bescherming B.V. 11.B082

Coolmark B.V. 10.F056

EcoForest Nederland 07.E135

ENECO B.V. 10.E045

Ferroli Nederland 09.VIP2, 12.A100

FLAMCO B.V. 07.B010

Geothermica B.V. 07.E084

Glen Dimplex Benelux B.V. 08.D009

Grundfos Nederland B.V. 12.D026

Henrad N.V. 07.A104

HITMA Instrumentatie BV 10.A041

Honeywell B.V. 11.C076

Intergas Verwarming B.V. 07.C048

Inventum 07.B039

ISSO Kennisinstituut voor de installatiesector 10.E016

Itho Daalderop B.V. 08.D050

Jaga Nederland B.V. 07.D134

JK Vloerverwarming 07.C032

Bedrijfsnaam Hal/Standnummer

KOREX Benelux B.V. 08.E004

MAGNUM Heating 07.D034

Nathan Import/Export B.V. 07.B048

Navos Klimaattechniek B.V. 07.E034

Nefit 07.B011

NIBE Energietechniek B.V. 07.C034

NVKL 10.D044

OC Autarkis 12.D082

Orange Climate BV 12.D082

Orcon B.V. 07.D090

OSH bv 12.D040

OTIB 10.C042

Radson 07.D067

Remeha B.V. 07.B124

Remon Aardwarmte B.V. 07.D052

RIHO Climate Systems 12.D082

Robot Vloerverwarming B.V. 07.E096

Spirotech B.V. 07.B022

Stelrad B.V. 07.A104

Stulz Groep B.V. 11.B032

Techneco Energiesystemen B.V. 08.E020

Technisch Handelsbureau Rensa B.V. 10.E016

Testo B.V. 07.D054

Thercon BV 07.D090

UNETO - VNI 10.C062

Uponor GmbH 07.A048

Vaillant 10.E016, 07.C083

Viega Nederland B.V. 08.D042

Wolf Energiesystemen 07.C066

WTH Vloerverwarming B.V. 07.C080

Ziehl-Abegg Benelux B.V. 12.B042


Tijdens VSK 2016 staat de beursstand van NIBE (stand C034, hal 7) voor een belangrijk deel in het teken van enkele nieuwe product(lijn)en. “Met de recente uitbreiding van ons boilerassorti-ment spelen we in op de groeiende behoefte aan ‘all electric’ concepten voor nieuwbouw, ter-wijl we met de NIBE F135 HYBRID – net als met onze vertrouwde NIBE F2040 – een warmte-pompconcept bieden voor het verduurzamen van bestaande gebouwen in combinatie met een HR-combiketel”, aldus Marketing Manager Mariëlle van Gils van NIBE.

Focus NIBE op de VSK: elektrische boilers en hybride warmtepompen

pomp en de HR-combiketel opvangt én warmte opslaat als er geen ver-warmings- of warmtapwater-vraag is. Zo gaat er geen kostbare ener-gie verloren!” Bij wijze van in-troductieactie verloot NIBE na de beurs twee gratis NIBE F135 HYBRID systemen onder bezoekers. En ook niet onbe-langrijk: de NIBE F135 HY-BRID is zeer concurrerend geprijsd en kwalifi ceert in 2016 ook nog voor een ISDE-investe-ringssubsidie van € 1.000,-.

OVERIGE BEURSNIEUWSTot slot besteedt NIBE op VSK 2016 aandacht aan de uitbreiding van de se-rie NIBE F1255 modulerende water/wa-ter warmtepomp met een 12 kW-uit-voering die zich onderscheidt door een zeer hoog rendement (SCOP: 5,4 bij 35 ° cold climate).

www.nibenl.nl

BOILERS VOOR ‘ALL ELECTRIC’“De nieuwe serie NIBE Melite omvat vier elektrische boilers van 60 tot 120 liter”, vervolgt Van Gils. “Daarmee bie-den we voor bijna elke nieuwbouwsitu-atie een passende boiler, al kun je ze ook prima inzetten bij renovaties. Door de zelfl erende SMART-temperatuurre-geling en de goede isolatie vallen de

boilers – die leverbaar zijn vanaf 1 maart 2016 – in energieklasse B.” Ook de pas geïntroduceerde serie LX ACDC – vijf zonnestroomboilers van 95 tot 195 liter – passen volgens Van Gils goed in een all-electric concept of – voor be-perking van het gasverbruik – in een systeemcombinatie met een HR-combi-ketel. “Je kunt deze boilers aansluiten op een pakket pv-panelen, maar ze werken ook op netstroom. Dankzij twee onafhankelijk in te stellen thermostaten én een extra ingebouwde voorkeur-schakeling kan de opgewekte pv-stroom op elk moment optimaal wor-den benut: voor de productie van warmtapwater óf voor omzetting in 230V elektrische stroom. Dus ook bij een mogelijke toekomstige verandering in de wijze van saldering zijn deze boi-lers de perfecte oplossing voor eventu-eel te veel opgewekte pv-stroom.”

HYBRIDE WARMTEPOMPENEnthousiast is Van Gils ook over de NIBE F135 HYBRID, de gasbesparende hybride systeemoplossing voor be-staande bouw én nieuwbouw. “Je kunt de componenten van dit concept – een NIBE F135 ventilatielucht/water warm-tepomp, een NIBE UKV 100 buffervat en een warmtewisselaar – naar keuze los of samengebouwd in een wand-montageframe opstellen. Dat geeft de installateur veel vrijheid in de opstel-ling. Uniek is daarnaast het 100 liter grote buffervat dat probleemloos het verschil in vermogen tussen de warmte-

AD

VE

RTO

RIA

L


Volgens Jan Willem van de Groep - drijvende kracht achter Energiesprong en Stroomversnelling, opiniemaker en in 2015 winnaar van de Duurzame 50 Vast-goed NL-verkiezing – speelt de bouwsector de komende jaren een belangrijke rol bij de verduurzamingsslag in Nederland. Daarbij moet integraal in systemen wor-den gedacht: “kleine ingrepen op productniveau remmen de transitie naar een duurzame toekomst alleen maar af.”


Jan Willem van de Groep: ‘Kleine stappen remmen de transitie’

stallatie- en corporatiesector hebben we vanuit Energiesprong experimenten opgezet rond de verduurzaming van woningbouw. Daaruit bleek dat het no-dig was om gelijktijdig een aantal be-lemmeringen op te ruimen die opscha-ling in de weg zitten. Dat heeft geleid tot de Stroomversnelling Huur; een ma-nier om perspectief te scheppen waar-door heel veel partijen gelijktijdig in be-weging kwamen. Perspectief op schaal, lagere prijzen, prestatiegaranties, inno-vatie en industrialisatie. Het woning-bouwgedeelte van Energiesprong is volgens plan gestopt op 31 december 2015, maar wordt overgepakt door de markt, in de vorm van de Brede Stroomversnelling.”

WAAR STAAT STROOMVERSNELLING VOOR? “Stroomversnelling kent verschillende onderdelen. Stroomversnelling Huur is een overeenkomst tussen zes corpora-ties en vier woningbouwbedrijven, met als gezamenlijke doelstelling om voor 2020 111.000 woningen naar nul-op-de-meter te renoveren. ‘Nul-op-de-me-ter’ moet je daarbij heel letterlijk ne-men: we willen dat de energiemeter achter de voordeur op nul staat. Daar-naast hebben in Stroomversnelling Koop 176 partijen, waaronder gemeen-ten, netwerkbedrijven en corporaties, een inspanningsverplichting afgespro-

HOE BEN JE BETROKKEN GERAAKT BIJ ENERGIESPRONG? “Tot 2008 probeerden corporaties waar ik werkzaam was zelf te bedenken hoe je energieneutrale bouw kunt realise-ren. Volgens mij werkte dat niet, daar-om ben ik vanuit mijn ervaring bij aan-nemers en woningcorporaties gaan experimenteren met een marktgerichte combinatie van duurzaam bouwen, in-novatie en een nieuwe manier van het inkopen van woonproducten. Op basis van een beperkt aantal uitgangspunten vroegen we marktpartijen een concreet productaanbod te leveren. Dat resul-teerde in een manier om op betaalbare wijze energieneutrale nieuwbouw te re-aliseren. Dat idee trok veel aandacht, onder andere van de toenmalige Stuur-groep Experimenten Volkshuisvesting en het Ministerie van Binnenlandse Za-ken en Koninkrijksrelaties, die samen verantwoordelijk waren voor de uitvoe-ring van de Innovatieagenda Energie Gebouwde Omgeving. In het kader daarvan is mij gevraagd te helpen bij het opzetten van Energiesprong; een innovatieprogramma waarbinnen condi-ties worden gecreëerd om grote spron-gen bij het verduurzamen van de ge-bouwde omgeving te maken.” HOE IS DAT PROGRAMMA VERDER DOORONTWIKKELD?“Samen met koplopers in de bouw-, in-

Jan-Willem van de Groep: “Pogingen om

tot integrale totaalsystemen te komen zijn

redelijk kansloos als er wordt vertrouwd

op de kennis van de installateur.”


ken om de particuliere markt in bewe-ging te krijgen. Op dit moment wordt Stroomversnelling op regionaal niveau doorontwikkeld. Daarmee brengen we het programma terug naar een schaal die voor iedereen behapbaar is en waarbij nationale belangen worden ge-koppeld aan de lokale economie. Als een soort paraplu hangt daar de Brede Stroomversnelling overheen. Dat is het

marktgedragen initiatief dat de conditi-oneringsslag van Energiesprong over-neemt, onder andere via lobbywerk richting de politiek, de doorontwikke-ling van financieringsconcepten, maar ook bijvoorbeeld onderzoek naar de manier waarop duurzame warmte een rol kan spelen in deze beweging. Die conditioneringsslag is nog niet klaar, maar we verkeren nu wel in een fase waarin de markt het over kan nemen.”

IN HOEVERRE LIGT HET STROOM-VERSNELLING HUUR OP SCHEMA?“Gezien de doelstelling zouden nu on-geveer 5.000 woningen moeten zijn ge-renoveerd, maar de teller staat op 500. Die achterstand heeft twee oorzaken. Ten eerste heeft het veel tijd gekost om de juiste richting te bepalen voor deze innovatieslag. Dat is niet erg; ik heb lie-ver dat er tijd wordt geïnvesteerd in het leggen van een goede basis dan dat we gaande het proces moeten desin-vesteren om op het juiste spoor te blij-ven. De tweede oorzaak is dat de in-voering van de EPV, de Energieprestatievergoeding, meer tijd heeft gekost dan voorzien. Die vergoe-ding houdt in dat verhuurders een ver-goeding aan huurders mogen vragen voor de investeringen die nodig zijn om nul-op-de-meter-niveau te renoveren. In plaats van een energierekening betaalt de huurder dus een EPV. Nu die EPV eindelijk een wettelijke basis heeft ver-wacht ik een exponentiële groei in nul-op-de-meter-renovaties. Dankzij de re-geling wordt nul-op-de-meter voor corporaties een interessantere business case dan een standaard B-labelrenova-tie. Ze krijgen een betere woningvoor-

raad, huurders krijgen een comfortabe-ler en gezonder woonklimaat, en uiteindelijke is het voor iedereen finan-cieel aantrekkelijk. Overigens loopt Stroomversnelling Koop ook nog niet heel hard, maar dat heeft een andere oorzaak. De condities daarvoor zijn nog niet rond; er moet met name aan de fi-nancieringskant wat gebeuren. Ik denk daarbij aan objectgebonden in plaats van eigenaargebonden leningen. Daar-bij leunt een langlopende lening voor nul-op-de-meter op het huis, en neemt de volgende bewoner het voordeel van nul-op-de-meter over. Dat verlaagt de risicoperceptie aanzienlijk Zo’n object-gebonden lening bestaat nog niet, maar er is wel politiek debat over: on-langs is in de Tweede Kamer een motie over ingediend.”

HOE KRIJG JE CORPORATIES ZO VER DAT ZE MEE GAAN IN NUL-OP-DE-METER-RENOVATIES? “Bij woningcorporaties doen veel Brood-je Aap-verhalen de ronde. Door die weg te nemen, zorg je ervoor dat ze vertrou-wen in het concept krijgen en inzien dat financiering geen obstakel is. Corporaties stellen bijvoorbeeld dat ze beperkte fi-

INTE

RV

IEW

‘ Keuzes die we nu maken moeten aansluiten bij de energiesystemen van 2030 of 2040’

Minister Blok nam in 2015 het boekje ‘Stroomversnelling Nederland’ in ontvangst. Hierin staat beschreven hoe gemeenten eenvoudiger

met vergunningen voor het energieneutraal maken van woningen om kunnen gaan.


INTE

RV

IEW

nancieringsruimte hebben en niet kunnen investeren. Dat is onzin, mits de juiste condities worden gecreëerd – zoals de EPV waar we net over spraken. Een ande-re misvatting is dat bij corporatiewonin-gen een B-label het hoogst haalbare is omdat hogere ambities onbetaalbaar zijn. Die perceptie is aantoonbaar onjuist, dat hebben we met verschillende experimen-ten met corporatiewoningen laten zien.”

OP WELKE MANIER MOET EEN BOUWER ERVOOR ZORGEN DAT HIJ VOLDOET AAN DE EISEN VAN NUL-OP-DE-METER?“Bijna alle duurzame bouwconcepten, zoals EPC-nul of energieneutraal, zijn gevangen in definities waar rekensyste-men achter zitten. Nul-op-de-meter is niets meer dan een ambitieniveau: de belangrijkste meter – namelijk die ach-ter de voordeur – moet op nul komen. Hoe een woningbouwer dat bereikt moet hij zelf weten. Voor mijn part bouwt hij huizen van krantenpapier, zo-lang er maar een prestatiegarantie bij wordt afgegeven. Er zit dus geen moei-lijk verhaal vol rekensommen. Overi-gens moet nul-op-de-meter gewoon een standaard worden; dat je een ener-gieneutrale woning bouwt is dan hele-maal geen issue meer zodat andere voordelen op de voorgrond komen:

wooncomfort, een nieuw design van je huis, een gezonder woonklimaat. Ik ben betrokken bij Factory Zero, een start-up die innovatieproducten ontwikkelt. Daarbij gebruiken we nul-op-de-meter niet eens meer als verkoopargument.”

WAT VIND JE IN DAT KADER VAN PASSIEFHUISBOUW?“Passiefhuisbouw gaat onvoldoende uit van een systemisch ontwerp. Het gaat uit van een norm waarbij een woning een maximale warmtevraag mag heb-ben van 15 kWh per vierkante meter. Daarmee beperk je je innovatieruimte. Op zich onderschrijf ik dat je moet iso-leren en kierdichtheid na moet streven. Maar misschien hebben we over een paar jaar nieuwe inzichten over het to-taalsysteem van isoleren, ventileren en warmteproductie waarbij de warmte-vraag misschien wel op 50 kWH per vierkante meter uitkomt. Die norm is helemaal niet interessant; wat ik wil be-reiken is dat mensen gezond, comforta-bel, duurzaam en betaalbaar kunnen wonen, zonder een hoop rekenwerk en innovatieremmende normeringen.” BETEKENT ‘ECHT DUURZAAM’ BOU-WEN DAT WE AL AFSCHEID MOE-TEN NEMEN VAN DE GASKETEL? “Absoluut. Daar zijn minstens twee heel

goede redenen voor. Ten eerste krijgt gas een steeds slechtere business case dankzij vastrecht en verwachte prijsstij-gingen. Veel belangrijker is echter het feit dat de gebouwde omgeving een traag transformerende massa is. Keuzes die we nu maken moeten aansluiten bij de energiesystemen van 2030 of 2040, en die zullen zonder twijfel op al-elec-tric zijn gestoeld. Alle technologische ontwikkelingen wijzen in die richting, denk maar aan experimenten met smart grids en energieopslag. Alles wat we nu investeren in gastechnologie is een lock-in voor de komende 20 tot 30 jaar en belemmert de transitie naar een duurzame toekomst.”

DAARMEE PLEIT JE VOOR AFSCHEID VAN DE TRADITIONELE MANIER VAN BOUWEN. “De bouwsector moet meer ‘out of the box’ denken. Om een voorbeeld te ge-ven: kijk eens naar een koelkastdeur. Die sluit luchtdicht af, kan met een vin-ger worden geopend, geeft de best mogelijke scheiding tussen warmte en koude en als je hem openmaakt gaat er automatisch een lampje branden. Kort-om: een koelkastdeur is goed dooront-wikkeld. Waarom bedenkt niemand dat ook de voordeuren van woningen op conceptueel niveau onder handen moeten worden genomen? Er zijn on-geveer evenveel voordeuren als koel-kastdeuren in gebruik, maar het con-cept van onze voordeur is al eeuwenlang hetzelfde. En dat geldt grotendeels voor het hele idee waar-mee we een woning bouwen en klimaat installaties ontwerpen. Er moet bijvoorbeeld veel meer aan systeemin-tegratie worden gedaan. Als je een warmtepomp als integraal element van een energiesysteem ontwerpt kun je een heel aantal onderdelen weglaten, zoals individuele besturingssystemen, voedingen, sensoren, omkastingen en interfaces. Daarmee maak je klimaatin-stallaties beter, goedkoper en kleiner, zodat ze ook beter kunnen worden ge-integreerd in daken en gevels.”

TOCH WORDEN ER AL POGINGEN GEDAAN OM INTEGRALE TOTAAL-SYSTEMEN TE BOUWEN. “Dat klopt, maar die pogingen zijn re-delijk kansloos omdat er wordt ver-trouwd op de kennis van de installateur. Installateurs moet je niet laten innove-ren; die beroepsgroep is technisch con-

“Alles wat we nu investeren in gastechnologie is een lock-in voor de komende 20 tot 30

jaar.”


INTE

RV

IEW

servatief en mist de mogelijkheid om manieren te zoeken waarbij je verschil-lende technieken zo verweeft dat ze sa-men een nieuw product vormen. Instal-lateurs gaan uit van wat er in een catalogus staat en gebruiken een syste-matiek waarbij het resultaat van een EPC-som centraal staat. Je moet mis-schien wel uitgaan van apparaten die nog helemaal niet bestaan en die in de juiste samenhang met elkaar integre-ren. Je moet dus toegang hebben tot componentleveranciers”

JE HEBT DE WARMTEPOMP WEL-EENS VERGELEKEN MET DE START-MOTOR VAN EEN AUTO. “Vroeger was een startmotor een los ding dat op het motorblok werd ge-monteerd en onafhankelijk van de mo-tor kon worden ontworpen. Tegenwoor-dig heb je start/stop-systemen en hybride auto’s die remenergie opslaan, zodat de startmotor een integraal sys-teemonderdeel is. Hij moet kunnen

communiceren met de startknop en met het gas- en rempedaal. Je kunt de startmotor niet meer los zien van de rest. Zo is het ook met warmtepompen: als je ze niet als onderdeel van een to-taalconcept ziet, sla je de plank mis. In dat kader ben ik ook kritisch over de 70 miljoen subsidie die dit jaar wordt ver-geven voor wie een warmtepomp of pelletkachel aanschaft. Bewoners die dat doen halen 30 procent van hun energierekening af, maar staan de ko-mende 20 jaar stil. Daardoor zijn zulke kleine stappen een rem op de transitie: er moeten grote sprongen worden ge-maakt.”

ONLANGS STELDE JE DAT DE BOUWSECTOR EEN BELANGRIJKE CONCURRENT VAN DE ENERGIESECTOR WORDT. WAT BE-DOEL JE DAARMEE?“De bouwsector kan ‘bespaarde’ ener-gie opleveren die, als je hem be-schouwt als alternatief voor je energie-

rekening, de meest duurzame energiedrager vormt. Als de 13 miljard euro die Nederlandse huishoudens jaar-lijks aan energie uitgeven wordt geïn-vesteerd in energiebesparende maatre-gelen, lijden de energiebedrijven daaronder; dat geld stroomt dan im-mers niet meer vanuit het woondomein

naar het energiedomein. Daardoor wordt de bouwsector een belangrijke concurrent van de fossiele energiewe-reld. Vergis je niet, als we besluiten de hele woningvoorraad naar energienul te transformeren levert dat 260 miljard euro omzet voor de bouwsector op. Daarmee is het een heel sterke econo-mische machtsfactor.” WP

“Toekomstige energiesystemen zijn zonder twijfel op all-electric zijn gestoeld.”

‘ De bouwsector is een belangrijke concurrent van de fossiele energie-wereld’


BO

DE

ME

NE

RG

IE

Het wordt druk in de bodem maar als je daar goed mee omgaat, bijvoorbeeld door duidelijke regulering, kun je de duurzame kansen optimaal benutten. Inter-ferentie hoeft geen beletsel te zijn voor efficiënt bodemgebruik. Dat werd duide-lijk tijdens een bijeenkomst van BodemenergieNL in Houten. “Regie is gewenst!”

TEKST: JAAP VAN EKERIS

Op weg naar WKO 3.0 Themamiddag BodemenergieNL

Als bodemenergiesystemen te dicht op elkaar worden geplaatst, kunnen de thermische gebieden elkaar overlappen en beïnvloeden waardoor rendements-verlies kan optreden. Dit wordt interfe-rentie genoemd. Over interferentie en de gevolgen daarvan voor het gebruik van de bodem ging het tijdens de half-jaarlijkse themamiddag van Bodemener-gieNL, op 1 december in het Houtense Van der Valk Hotel. “Het wordt druk in de grond”, zei dagvoorzitter, Unica-com-missaris en voorzitter van Dutch Green Building Council Daan van Vliet in zijn openingswoord. “Interferentie kan een probleem worden. Je kunt elkaar ver-sterken, maar ook in de weg zitten.”

INTERFERENTIEGEBIEDENDat laatste hoeft niet, betoogde Annelies de Graaf van SIKB (Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer) - mits je een en ander goed reguleert. “Waar de wetgeving niet op ingaat is dat er ook sprake kan zijn van positieve beïnvloe-ding. Een voorbeeld hiervan is de invloed van een open systeem op een ander open systeem bij de overlap van warme bellen.” Met de invoering van de AMvB Bodemenergie per 1 juli 2013 bestaat

voor gemeenten de mogelijkheid interfe-rentiegebieden aan te wijzen; in uitzon-derlijke gevallen kan zo’n gebied door de provincie worden bepaald. Inmiddels hebben diverse gemeenten masterplan-nen ontwikkeld waarbij de interferentie-gebieden zijn aangewezen. Zo krijgen ini-tiatiefnemers snel een overzicht van bestaande gebieden in de buurt van een aan te leggen systeem.

De Graaf toonde de resultaten van een steekproef onder 442 bodemenergie-

systemen, over efficiënt bodemgebruik. Daaruit bleek dat zo’n 55 procent van de systemen een temperatuurverschil van onder de vier graden had, en slechts 45 procent van boven de vier graden. Dit terwijl als ondergrens in de standaardvoorwaarden de grenswaarde van vier graden wordt gehanteerd en vanuit het ontwerp veelal van vier gra-den of hoger wordt uitgegaan. “Of de doelen van de wetgeving worden ge-haald als het gaat om efficiënt bodem-gebruik hangt bij open systemen sterk


BO

DE

ME

NE

RG

IE

af van de kwaliteit van de aansturing van de systemen”, stelde De Graaf. Waarop de dagvoorzitter reageerde met: “Er is nog een slag te maken.”

DYNAMISCH PLANRutger Wierikx (IF Technology) hield een presentatie over masterplannen. Hij liet de groei van het aantal open syste-men zien: in 1990 waren het er tien, in 2010 al 1.200. “Inpassing van nieuwe initiatieven knelt in drukke gebieden, onder andere door beperkte boven-grondse ruimte voor inpassing. Regie is derhalve gewenst!” In 2005 werd het eerste bodemenergieplan ontwikkeld, voor Science Park Amsterdam. Begin dit jaar waren dat er vijftig. In de tus-sentijd zijn weinig verbeterplannen op-gesteld en veel plannen zijn te star.

“Er is meer flexibiliteit nodig”, aldus Wierikx, waarna hij het ‘dynamische bo-demenergieplan’ introduceerde. Voor-waarden hierbij: 1. Stem het ordeningsniveau af op de concreetheid/inrichting van het plange-bied. 2. Neem randvoorwaarden op voor alle typen systemen. 3. Betrek stakeholders op tijd en houd ze aan boord. 4. Zorg voor een goede coördinatie/flexibele invulling van het plan zodat het meebeweegt met de veranderingen

en wensen richting de toekomst. “Mijn stelling luidt: een bodemenergieplan beperkt de toepassingsmogelijkheden van bodemenergie”, aldus Wierikx

DOELMATIGHenk Witte, senior projectleider bij Groenholland, kwam met de volgende stelling: De gebruikelijke ontwerpme-thoden zijn niet geschikt om interferen-tie tussen systemen te bepalen. Vol-gens hem is sprake van optimaal gebruik als de bodem zo doelmatig mogelijk wordt benut. “Dat is nog niet zo eenvoudig. Je moet uitgaan van het dragend vermogen van de bodem en rekening houden met de positie in het plangebied. Voordelen? Het is flexibel, je houdt rekening met al aanwezige sys-temen, het is onafhankelijk van de spe-cifieke energievraag en voor het be-voegd gezag is het eenvoudig te registreren en te controleren. Op deze manier wordt de koek optimaal ver-deeld.”

ENERGIEATLASHoe een en ander werkt in de praktijk maakte Cees van der Vliet duidelijk. Hij houdt zich bij de gemeente Utrecht al ja-ren bezig met gebiedsontwikkeling en energie en vertelde over kansen en be-lemmeringen bij efficiënt bodemgebruik. “Waar we in de toekomst naartoe willen, ook in Utrecht, is een energieatlas waar-

mee gemeenten kunnen aantonen waar de kansen voor duurzame energie lig-gen”. De bijbehorende visie is ‘op weg naar WKO 3.0’ (alle stakeholders erbij be-trekken). De prioriteit ligt bij de (eind)ge-bruiker en een gezonde exploitatie.

“In onze gemeente zijn diverse allianties op weg naar WKO 3.0”, legde Van der Vliet uit. “Utrecht-Centrum kent zes ken-nisdelende exploitanten, in Rijnsweerd ontwikkelen eigenaren/gebruikers een masterplan en in het Utrechtse Science Park maakt de eigenaar een masterplan en een koudering.” Ook Van der Vliet hield de aanwezigen een stelling voor: “Door zekerheid op zekerheid te stape-len worden onnodig kansen voor bode-menergie gemist.” Wijzend naar de zaal: “Jullie maken die zekerheden, en dit lijkt me typisch iets voor de to-do-list van BodemenergieNL.”

EFFICIËNTERKan bodemgebruik efficiënter worden in-gericht? En wat kunnen metingen ons daarbij leren? Op die vragen gaf slotspre-ker Jelle Buma van onderzoeksinstituut Deltares antwoord. Hij deed dit aan de hand van het project Fome-BES: Fibre opting monitoring van de ondergrondse energiebalans van bodemenergiesyste-men. In dit project, dat loopt sinds 1 juli 2014 en duurt tot eind volgend jaar, wordt op vijf plaatsen glasvezelmetingen uitgevoerd. “Op een locatie in Delft, waar vanaf 2013 een wko-systeem draait, zien we aan de koude kant dat de tempe-ratuur op bepaalde momenten afneemt. Je zou voorzichtig mogen concluderen dat heterogeniteit niet al te veel invloed heeft op de temperatuurdistributie en de bodem.”

Buma toonde een kort filmpje met de Delftse onderzoeksresultaten. “Een an-dere voorlopige conclusie is dat de gangbare modellen die voorspellingen doen op basis van metingen kloppen, al zijn er wel reductie-onzekerheden. Verder zijn de aanlegkosten van meet-netten sterk variabel.” Achter in de zaal knikte BodemenergieNL-voorzitter Frank Agterberg goedkeurend. “In het filmpje is goed te zien dat de warmte in de bodem wordt opgeslagen in de zo-mer en weer wordt gebruikt in de win-ter. Het mooie is: als die modellen klop-pen, kun je berekenen hoe het zit met het bodemgebruik en hoeveel ruimte de wko-systemen nodig hebben.” WP

BodemenergieNLBodemenergieNL is de branchevereniging voor bedrijven en instanties die bodemenergiesystemen (zowel open als gesloten) realiseren en exploiteren. Tweemaal per jaar houdt de vereniging een themamiddag waarbij een actu-eel thema onder de loep wordt genomen. Experts en/of ervaringsdeskundi-gen verzorgen dan een inleiding over het onderwerp. De bijeenkomsten zijn toegankelijk voor leden en externe partijen. www.bodemenergienl.nl

WBOU PLANNENIS VOLLEDIGVERNIEUWD!


Aan de zuidkant van Rijswijk wordt de duurzame nieuwbouwwijk RijswijkBuiten gerealiseerd. De schaalgrootte ervan is uniek: het wordt de grootste EPC0-woon-wijk, al wordt er ook een aantal ‘echt’ energieneutrale nul-op-de-meter-woningen gerealiseerd. De eerste bewoners van RijswijkBuiten hebben inmiddels meer dan een volledig ervaringsjaar met hun warmtepomp achter de rug.


RijswijkBuiten Tevreden bewoners in energieneutrale wijk

douche-wtw, een kierdichte schil (rc = 4,1 m²K/W) en een warmtepomp met gelijkstroompompen. Bewoners van de nul-op-de-meter-woningen zijn gesti-muleerd om energiezuinige huishoude-lijke apparatuur te gebruiken. Ze kre-gen standby-killers (die sluipgebruik tegengaan), een energiezuinige deur-bel, en kortingvouchers voor led-lam-pen, een warmtepompdroger en appa-raten met een A+++ energielabel. De vijf woningen zijn ruim een jaar lang uitvoerig gemonitord. Uit de eerste re-sultaten blijkt dat de energiemeter in-derdaad gemiddeld op nul staat. Bij-zonder is dat de pv-panelen meer energie aan het net terugleveren dan vooraf was verwacht. Een aantal techni-sche partners van het initiatief, zoals TNO, adviesbureau RIGO en Van Beek

Het bijzondere van RijswijkBuiten is dat het de eerste ‘echt grote’ Nederlandse nieuwbouwwijk is waarvan alle wonin-gen een EPC van 0 hebben. In 2013 sloeg minister Blok van Wonen en Rijks-dienst de eerste paal voor het mega-project, en tot 2023 worden er in totaal 3.500 woningen gerealiseerd. De eerste woningen die werden opgeleverd zijn voorzien van pv-panelen, hr-ventilatie, hoogwaardige isolatie, vloerverwarming en een individuele water/water-warmte-pomp van Itho Daalderop, aangesloten op een 130 meter diepe gesloten bron. Inmiddels wordt RijswijkBuiten steeds verder uitgebreid. Zo tekende de ge-meente Rijswijk in december een over-eenkomst met Beatrixzone RijswijkBui-ten, een samenwerkingsverband van Dura Vermeer Bouw ZuidWest en Vol-

kerWessels Vastgoed. Dit zal de komen-de tijd 250 EPC0-woningen realiseren, zowel grondgebonden als in apparte-mentsvorm.

NUL-OP-DE-METERNaast ‘gewone’ EPC0-woningen zijn met behulp van subsidie van Energie-sprong vijf nul-op-de-meterwoningen in de wijk gerealiseerd. Dit concept gaat van andere basisvoorwaarden uit; doel is om de energiemeter letterlijk op nul te houden – wat betekent dat ook de energie voor huishoudelijk gebruik zelf moet worden opgewekt. Om voor duurzame opwekking te zorgen zijn ook deze woningen voorzien van pv-pane-len. Daarnaast wordt het energiege-bruik geminimaliseerd door balansven-tilatie met aanwezigheidsdetectie, een

PR

OJE

CT

Impressie van RijkswijkBuiten. Bron: Boele & Van Eesteren.


PR

OJE

CT

(actief op het gebied van energiema-nagement) onderzoeken hoe bij dit type woningen het vraag- en aanbod-moment (de ‘gelijktijdigheid’) optimaal kunnen worden afgestemd. Dat is mo-gelijk middels energieopslag, of door het gebruiksmoment van apparaten zo-als de wasmachine – en tot op zekere hoogte de warmtepomp – te koppelen aan het vermogen dat de pv-panelen opwekken. Overigens beseffen de initi-atiefnemers achter de vijf nul-op-de-meterwoningen in RijswijkBuiten dat het monitoren van één gebruiksjaar on-voldoende basis is voor het trekken van echte conclusies. Om schommelingen in de buitentemperatuur mee te we-gen, wordt pas over vier jaar bepaald of de woningen in dit ‘sub’-project aan de afgegeven nul-op-de-meter- energie-prestatie voldoen.

BEWONERSONDERZOEKZonder tevreden bewoners kan ook bij een ultiem duurzame woonwijk niet van een succes worden gesproken. Om er-achter te komen hoe bewoners het wooncomfort van hun energiezuinige woning met warmtepomp ervaren, deed Jelle van der Knijff namens ener-gie- en installatieadviesbureau Merosch onderzoek onder de bewoners van de EPC0-woningen in RijswijkBuiten. Zijn bevindingen zijn neergelegd in een on-derzoeksrapport waarmee hij afstudeer-de aan de opleiding Climate & Ma-nagement aan de Haagse Hogeschool. Daarbij werd onder andere geanaly-seerd hoe tevreden de bewoners zijn met betrekking tot comfort, luchtkwali-teit, temperatuurregeling en het ge-luidsniveau van de warmtepomp.Het onderzoek kende zowel een kwan-titatieve (enquête met 42 responden-

ten) als kwalitatieve (10 interviews) com-ponent. Hieruit blijkt dat het overgrote deel van de bewoners tevreden of zeer tevreden is over het comfort in de woonkamer, slaapkamer en badkamer. Dat geldt zowel voor het zomer- als voor het winterseizoen. Met betrekking tot de temperatuurregeling in de wo-ning en de manier waarop het geluids-niveau van de warmtepomp wordt erva-ren, bestaat evenwel een wat minder duidelijk beeld. Meer dan de helft van de bewoners geeft aan niet heel tevre-den te zijn over de regelbaarheid van de temperatuur, terwijl eerder onder-zoek van adviesbureau RIGO juist aan-gaf dat de bewoners de temperatuur in de woning als ‘aangenaam’ ervaren. Met betrekking tot het geluidsniveau van de warmtepomp is het tegenover-gestelde het geval. Tweederde van de bewoners geeft aan dit niveau ‘accep-tabel’ of ‘zeer acceptabel’ te vinden, terwijl eerder onderzoek (van TU Delft en V&L Consultants) uitwees dat men

gemiddeld nogal ontevreden is over het geluid. Wellicht – maar dat wordt zo niet in het rapport gesteld – is hierbij sprake van gewenning.

CONCLUSIEDe conclusie uit het Merosch-onderzoek luidt dat de bewoners van RijswijkBuiten over het algemeen “tevreden tot erg te-vreden zijn” over het wooncomfort. Een paar verbeterpunten die worden gemeld zijn de regelbaarheid van de tempera-tuur in de woon- en slaapkamer, enhet geluid van de warmtepomp in de slaapkamer. Tot slot wordt er nog een drietal aanbevelingen ten aanzien van de warmtepomp gegeven. Zo zou de ‘anti-condensveiligheid’ met 1,5°C kun-nen worden verlaagd, is er het advies om geen extra thermostaten meer aan te bieden voor slaapkamers(bewoners zonder die voorziening zijn meer tevreden) en zou er meer kunnen worden gedaan aan geluidsisolatie ten aanzien van de warmtepomp. WP

RapportHet rapport is in te zien op de web-site van Merosch (www.merosch.nl). Dit energie- en installatieadviesbu-reau heeft een adviserende en on-dersteunende rol gespeeld bij de re-alisatie van RijswijkBuiten en trad op als stagebegeleider van Jelle van der Knijff die het bewonersonderzoek uitvoerde. Andere partijen die heb-ben meegewerkt aan dat onderzoek zijn de gemeente Rijswijk, Dura Ver-meer en Klimaatgarant.

Twee jaar geleden overhandigde minister Blok (Wonen en Rijksdienst) de sleutels aan de

eerste bewoners van nul-op-de-meter-woningen in Rijswijkbuiten.

Impressie van RijkswijkBuiten. Bron: Boele & Van Eesteren.

De nieuwe NIBE F135 HYBRID leent zich uitstekend voor het

verduurzamen van bestaande woningen in combinatie met

een hr-combiketel, maar is ook toepasbaar in nieuwbouw.

De com ponenten – een NIBE F135 ventilatielucht/water

warmtepomp, een NIBE UKV 100 buffervat en een warmte-

wisselaar – kunnen voor maximale opstellingsvrijheid los

worden geleverd: ideaal in bestaande situaties met beperkte

ruimte. Er is echter ook een compact wandmontageframe

beschikbaar waarin de losse componenten snel kunnen

worden samengebouwd.

Uniek is het buffervat van 100 liter, dat het verschil in ver -

mogen tussen de warmtepomp en de hr-combiketel pro-

bleemloos opvangt. Het buffervat slaat bovendien warmte

op als er geen verwarmings- of warmtapwatervraag is.

Zo wordt ook op die momenten warmte uit ventilatielucht

teruggewonnen en gaat er geen energie verloren! De zeer

concurrerend geprijsde NIBE F135 HYBRID is nu extra voor-

deling in aanschaf dankzij de nieuwe ISDE-subsidieregeling,

die recht geeft op een subsidie van Ð 1.000,-.

Maak tijdens VSK 2016 kennis met de NIBE F135 HYBRID en

laat uw contactgegevens op de NIBE-stand achter. U maakt

dan kans op 1 van de 2 gratis NIBE F135 HYBRID systemen

(excl. installatie, incl. technische ondersteuning).

VSK BEURSINTRODUCTIE2X GRATIS NIBE F135 HYBRID

VSK 2016

BEZOEK ONZE STAND

C034 - HAL 7

NIBE Energietechniek B.V. | Energieweg 31 4906 CG Oosterhout (NB) Postbus 634 4900 AP Oosterhout (NB)

Telefoon: +31(0)168 477 722 Fax: +31(0)168 476 998 [email protected] www.nibenl.nl

NIBE F135 HYBRIDGASBESPARENDE HYBRIDE

SYSTEEMOPLOSSING


Onlangs publiceerde de European Heat Pump Association (EHPA) het jaarover-zicht van de Europese warmtepompmarkt in 2014. Het verzamelen en analyseren van marktdata uit 21 landen is een immense klus, wat verklaart waarom onlangs pas de cijfers voor 2014 naar buiten werden gebracht. In Europa als geheel kent de warmtepompverkoop een lichte groei, maar Nederland blijft nog ver achter.


Marktcijfers 2015Licht herstel, maar nog steeds rode cijfers

gebruiken ze bodem- of proceswarmte als bron, maar er zijn ook lucht-warmte-pompen met een groter vermogen. Als een warmtepomp restwarmte gebruikt wordt daarmee de energetische effici-entie van een installatie verhoogd, maar is er geen sprake van een her-nieuwbare bron.

In acht landen zijn in 2014 minder sys-temen verkocht dan in 2013: Zweden (-1%), Portugal (-13%), Noorwegen (-8%), Nederland (-9%, waarover verder meer), Italië (-12%), Denemarken (-14%), Duitsland (-5%) en België (-15%). Doordat grotere markten zoals Frankrijk (+27%), Finland (+10%) en Spanje (+5%) groeicijfers laten zien die ook in absolute aantallen fors zijn, komt

Het aantal warmtepompen dat in de Europese markt in 2014 werd verkocht steeg ten opzicht van het jaar ervoor met 3,5 procent. In de 21 landen die zijn opgenomen in de marktstatistieken van de EHPA zijn 796.746 toestellen verkocht, waarmee het totaal aantal warmtepompen dat in Europa in ge-bruik is uitkomt op ruim 7,5 miljoen.

DRIE TRENDSVolgens de EHPA wordt de warmte-pompmarkt beheerst door drie belang-rijke trends:

1. Lucht is en blijft het meest toegepas-te bronsysteem. Daarbij moet meteen worden opmerkt dat apparaten die al-leen voor koeling worden gebruikt - de

traditionele airco’s - niet als warmte-pomp in het statistisch materiaal zijn opgenomen.

2. Tapwaterwarmtepompen zijn het snelst groeiende warmtepompsegment in Europa. Deze categorie is de enige die dubbele groeicijfers toont. In dit systeemtype wordt een warmtepomp gecombineerd met een buffervat. Ze worden verkocht als stand alone-een-heid met de warmtepomp en de tank in één behuizing, of als combinatiesys-teem van een warmtepomp en een los-se buffer.3. Warmtepompen met hogere vermo-gens voor toepassing in de utiliteit, in-dustrie of gekoppeld aan stadsverwar-ming worden steeds populairder. Vaak


de Europese markt als geheel uit op een klein groeipercentage. In percentu-ele groei staan Ierland (+53%) en Litou-wen (+52%) ver bovenaan, maar door-dat dit relatief kleine markten zijn, is het totaaleffect daarvan beperkt. Ondanks dat verkoop in een aantal lan-den achterblijft, verwacht de EHPA dat de groei in die landen aan gaat trekken. De organisatie is dan ook optimistisch over de vooruitzichten voor 2015 (waar-van het statistisch materiaal nog niet binnen is), met name omdat zowel in Europees als nationaal verband regel-geving is afgesproken die de keuze voor duurzame klimaatsystemen stimu-leert. Bovendien is het volgens de EHPA een goed teken dat de groei in belangrijke warmtepomplanden als Frankrijk, Noor-wegen en Zwitserland voor een serieus

deel kan worden toegeschreven aan de renovatiemarkt. “Dit betekent dat deze sector zowel in technologisch als com-mercieel opzicht is doorontwikkeld; an-dere landen waar de renovatiemarkt een grotere rol zal gaan spelen kunnen hier gebruik van maken”, aldus de op-stellers van het rapport. Ze stellen dat dit van belang is, omdat het groeipo-tentieel voor warmtepompen met name in de renovatiesector zit.

NEDERLAND Bij de data die over Nederland in het EHPA-rapport zijn opgenomen, valt ui-teraard direct het belang op dat aardgas als energiedrager heeft. Ruim 85 pro-cent van de Nederlandse huishoudens verwarmt zijn woning middels aardgas; slechts 0,6 procent middels elektriciteit. De warmtepompverkoop liep in Neder-

land in 2014 terug met bijna 9 procent ten opzichte van 2013. Een kanttekening die hierbij moet worden geplaatst, is dat de EHPA alleen warmtepompen meetelt die aan bepaalde COP-criteria voldoen; toestellen die daarbuiten vallen worden geacht alleen in gebruik te zijn voor koe-ling en niet voor verwarming. Het Ne-derlandse CBS hanteert andere meet-methoden – reden waarom verschillende overzichten nogal uiteenlopende cijfers laten zien. Om toch uit te gaan van het materiaal in het EHPA-rapport: de terug-loop in aantallen verkochte apparaten moet op twee manieren worden gerela-tiveerd. Ten eerste is een afname van 9 procent een verbetering ten opzichte van het dramatische jaar 2013, toen de verkoop met 15 procent terugliep. Daar-naast is de installed base – het aantal in gebruik zijnde toestellen – toch weer ge-groeid, met ongeveer zevenduizend. Volgens de EHPA telt Nederland nu een kleine 70.000 warmtepompen. Dat is een beperkt aantal (al gaat het CBS uit van veel hogere cijfers), met het oog op duurzaamheid zegt dit niet alles. Het mi-lieueffect van alle warmtepompen in een bepaald land heeft niet alleen met aan-tallen, maar ook met vermogen te ma-ken. In 2013 (voor 2014 ontbreken de cijfers vooralsnog) zorgden alle Neder-landse warmtepompen bij elkaar voor een reductie in broeikasgasuitstoot van 2,5 megaton. Daarmee is Nederland een aardige middenmoter en staan ‘we’ boven landen als Denemarken, België of het Verenigd Koninkrijk. Hoewel de verkoop van warmtepom-pen in Nederland nog steeds rode cij-fers toont, is er wel ruimte voor enig optimisme. De bouwcrisis – de belang-rijkste reden voor de enorme terugval in 2013 – lijkt definitief op zijn retour, en de afgelopen tijd zijn zowel in Europa als op nationaal niveau verschillende maatregelen getroffen die de verkoop zonder meer zal stimuleren. Binnen Ne-derland moet in dat kader met name aan aanpassingen in de energiebelas-ting (zie ook pagina 14) en de ISDE (pagina 16) worden gedacht. WP

MA

RK

T

RapportHet European Heat Pump Market and Statistics Report 2015 kan wor-den besteld bij de European Heat Pump Association: www.ehpa.org.

EU-21 in 2014 Installed Base totaal

2010 800.388 4.437.530

2011 805.591 5.237.003

2012 750.436 5.979.042

2013 769.879 6.741.251

2014 796.746 7.517.019

Water/Water Lucht/Water TapwaterWP Totaal

2010 5.465 1.887 567 8.497

2011 5.858 3.016 456 9.330

2012 5.786 2.954 270 9.010

2013 3.054 4.277 297 7.628

2014 2.510 4.210 231 6.951

2014 vs 2013 -17,80% -1,60% -22,20% -8,90%

Aantal verkochte warmtepompen en de installed base in 2014.

Aantal verkochte warmtepompen in Nederland, 2010-2014, per type.

Lucht is en blijft het meest toegepaste bronsysteem, zo blijkt uit cijfers van de EHPA.

KE

NN

IS


Energie Investeringsaftrek 2016

De Energie Investeringsaftrek (EIA) is een fiscale regeling van het ministerie van Economische Zaken die bedrijven fiscaal voordeel biedt bij het nemen van energiebesparende maatregelen. Op 30 december is in de Staatscou-rant de Energielijst 2016 gepubli-ceerd, waarop de energiebesparende technieken zijn opgesomd die dit jaar in aanmerking komen voor de EIA. In de lijst zijn ook wko’s en warmtepom-pen opgenomen - mits bestemd voor het verwarmen van bedrijfsgebouwen of het collectief verwarmen van wo-ningen. Wie met succes een beroep doet op de EIA krijgt dit jaar een ho-ger fiscaal aftrekpercentage op de in-vestering dan in 2015 (58 nu tegen-over 41,5 procent vorig jaar). Hierdoor ontstaat een netto voordeel van ongeveer 14 procent voor EIA-aanvragers. Het EIA-budget is boven-dien verhoogd, van 106 miljoen naar 161 miljoen euro. De EIA Energielijst 2016 is online te vinden op www.rvo.nl/eia.

9e Warmtepompforum EHPAVan 18 tot en met 20 mei vindt in Parijs de negende editie van het warmtepompfo-rum plaats. Het jaarlijkse congres van de European Heat Pump Association (EHPA) staat dit keer grotendeels in het teken van pan-Europese en nationale weten re-gelgeving, en het belang ervan voor de warmtepompsector. In 2016 wordt immers de eerste European Heating and Cooling Strategy aangenomen en een groot aan-tal bestaande EU-regels herzien, zoals de EPBD, Energy Efficiency Directive, Ecode-sign en het Energielabel. Andere onderwerpen op het programma zijn onder ande-re het Franse duurzaamheidsbeleid, het succes van de Franse warmtepompsector en marktontwikkelingen in Europa. Tijdens het Forum zal de EHPA bovendien haar nieuwe online platform voor marktstatistiek presenteren.http://forum.ehpa.org/about

Agenda2 t/m 5 februari 2016VSK / Warmtepompen InnovatierouteLocatie: Utrecht. Informatie: www.vsk.nl

16 t/m 18 februari 2016ACR ShowLocatie: Birmingham. Informatie: www.acrshow.com

18 februari 2016Congres Energieopslag en -distributieLocatie: Utrecht. Informatie: www.managementproducties.com

9 t/m 12 maart 2016SHK 2016Locatie: Essen (D). Informatie: www.shkessen.de/ontmoetingspunt

22 t/m 24 maart 2016Building HollandLocatie: Amsterdam. Informatie: www.buildingholland.nl

2 t/m 3 april 2016Beurs: Energiezuinig wonen 2016Locatie: Utrecht. Informatie: www.beursenergiezuinigwonen.nl

18 t/m 20 mei 20169e EHPA ForumLocatie: Parijs. Informatie: http://forum.ehpa.org/about/

KE

NN

IS


DHPA Visiedocument

Eind 2015 heeft de Dutch Heat Pump Association (DHPA) een do-cument gepubliceerd met de visie van de DHPA op de toekomstige duurzame energievoorziening in de gebouwde omgeving. Daarbij wordt onder andere ingegaan op ambities en doelen, het maatschappelijk fundament van duurzaamheid, welke speerpunten de DHPA hanteert en welke rol de brancheorganisatie kan spelen. Het visiedocu-ment kan online worden geraadpleegd op de website van de DHPA (http://www.dhpa-online.nl, een link naar het do-cument staat in de rechterkolom).

Jubileumjaar voor vakbeurs SHK EssenSHK Essen (Sanitar Heizung Klima), een Duitse vakbeurs voor sanitair, verwarming, klimaat en hernieuwbare ener-gie viert dit jaar haar vijftigjarig bestaan. Van 9 tot 12 maart 2016 presenteren 580 exposanten uit dertien lan-den hun innovaties in de Messe Essen. Daarbij gaat het om producten en diensten met betrekking tot energie-effi-ciënte verwarmingstechniek, klimaat- en ventilatie-installa-ties en verschillende oplossingen rond drinkwaterhygiëne. Bovendien worden dit jaar voor het eerst innovaties op het gebied van energiehuishouding, koudetechniek, voor-zienings- en verwijderingstechniek gepresenteerd. Behal-ve de beurs met exposanten is er een informatief pro-gramma met lezingen, speciale presentaties en acties. De stand van vakvereniging SHK NRW, organisator van de beurs, doet opnieuw dienst als ontmoetingsplaats voor professionals. De SHK Essen telt dit jaar elf hallen en is volgens de organisatie ‘de meest bezochte nationale vak-beurs’. Desondanks heeft de beurs ook een internationaal karakter; zo is de eerste beursdag een speciale ‘Neder-land en België-dag’. Een dagkaart voor de beurs kost 18 euro.www.shkessen.de/ontmoetingspunt

De SHK Essen in 2014 (Foto: Messe Essen).

VAKBLADBRANDVEILIG.COM

ONLINE

BLIJF OP DE HOOGTE VAN TRENDS, NIEUWS,

PRODUCTONTWIKKELINGEN & VACATURES OP HET GEBIED

VAN BRANDVEILIGHEID

Abonneer u op de e-mailnieuwsbrief

van Brandveilig.com

In deze gratis nieuwsbrief krijgt u een overzicht van het laatste nieuws,

ontwikkelingen en vacatures. Ook kunt u regelmatig columns lezen en wordt er een artikel uit het magazine uitgelicht.

Schrijf u eenvoudig in via:

WWW.BRANDVEILIG.COM/NIEUWSBRIEF

PR

OD

UC

T N

IEU

WS


Pakketlabel configurator berekent energieklasseVerwarmingstoestellen met een vermogen tot en met 70 kW moeten sinds 26 september 2015 zijn voorzien van een energielabel. Dit geldt ook voor boilers en warmwateropslagtanks tot 500 liter. Op het energielabel is te zien hoe energiezuinig een product is. Voor samengestelde syste-men, bijvoorbeeld een HR-ketel in combinatie met een warmtepomp, is het de verantwoordelijk-heid van de installateur om de energieklassen berekenen en het bijbehorende pakketlabel te ver-zorgen. Als eerste groothandel levert Rensa nu een tool waarmee dit volledig wordt geautomatiseerd: de Pakketlabel configurator berekent de energieklasse en genereert op basis daarvan automatisch het bijbehorende pakketlabel. Dit werkt online via Rensanet; het pakketlabel en pakketfiche kan eenvoudig worden gedownload, ongeacht het fabrikaat van de verschillende componenten. Doordat de Pakketlabel configurator geïntegreerd is in het online bestelsysteem van Rensa, heeft de installateur direct de juiste prijs- en voorraadinformatie ter beschikking. Bo-vendien kunnen direct alle geselecteerde componenten worden toegevoegd aan de bestellijst. http://rensanet.nl

Eneco levert Powerwall-batterij van Tesla

Eneco heeft bekendgemaakt als eerste officiële leverancier de Tesla Powerwall in de Benelux aan te gaan bieden. De Powerwall is een batterij waarmee een huishouden de stroom kan opslaan die door eigen pv-panelen is opgewekt. Zo kan overtollige zonnestroom op een ander moment alsnog worden toegepast, waardoor de ener-gierekening lager wordt en het aandeel duurzame energie in het totale huishoude-lijk gebruik groter wordt. Bovendien kan de Powerwall stroom opslaan die van het elektriciteitsnet komt, zodat huishoudens met een dubbeltariefmeter ‘goedkope’ nachtstroom ook overdag kunnen gebruiken. De batterij van Tesla draagt bij aan het oplossen van de ‘ongelijktijdigheid’ tussen duurzame energieopwekking enerzijds en het gebruik van die energie anderzijds. Door het verschil tussen ‘opwekmoment’ en ‘gebruiksmoment’ te overbruggen wordt een belangrijke drempel overwonnnen bij de transitie naar een duurzame all-electric energievoorziening. De Powerwall is binnenkort beschikbaar, in een capaciteit van 7 kWh. http://eneco.nl/powerwall

Galletti introduceert Ductimax

Airconair, de exclusieve distributeur van Galletti in Nederland, introdu-ceert een nieuwe ventilatorconvector voor boven het plafond, de Ducti-max. Net als alle andere ventilatorconvectoren van Galletti kan ook deze unit worden uitgerust met een modulerende EC-ventilatormotor, waar-door een zeer laag geluidsniveau kan worden bereikt en het energiege-bruik aanzienlijk wordt verlaagd. Samen met de hoog-aan-de-muur- en cassette-systemen (ook met EC-motoren) kan de Ductimax gekoppeld worden aan een hoogrendement multifunctionele water-warmtepomp. Dankzij in eigen R&D ontwikkelde Ergo- en Evo-regeltech-niek ontstaat een compleet energiezuinig systeem voor tal van binnenkli-maattoepassingen. www.airconair.com

PR

OD

UC

T N

IEU

WS


Panasonic vernieuwt Aquarea H Serie-warmtepompen De vernieuwde Aquarea H Serie-warmtepompen van Panasonic zijn gebruiksvrien-delijker dan hun voorganger, dankzij een innovatief bedieningspaneel met een 3,5 inch groot hoogresolutie lcd-scherm en gemakkelijk te bedienen knoppen (zie beeld hiernaast). Op het scherm kunnen gebruikers de energieprestaties en COP van de warmtepomp inzien, naar keuze over een periode van dagen, weken of maanden. Het bedieningspaneel is voorzien van een temperatuursensor en kan van de binnenunit worden losgekoppeld om elders te worden geplaatst. Daardoor wordt bediening op afstand mogelijk en kan het paneel dienst doen als thermo-staat. Doordat de binnenunit van de warmtepomplijn kleiner is gemaakt, is er min-der installatieruimte nodig. Bovendien biedt het ontwerp meer installatiegemak. Zo is het waterfilter gemakkelijk bereikbaar voor onderhoud en is de plaatsing van het leidingwerk aangepast om het de installateur zo gemakkelijk mogelijk te maken. De warmtepompen, beschikbaar in een vermogensrange van 3 tot 5 kW, voldoen aan de efficiëntie-eisen van de A++ klasse. www.aircon.panasonic.eu/NL_nl

Lucht/water-warmtepomp van Wolf Energiesystemen

Wolf Energiesystemen heeft een lucht/water-warmtepomp in split-uitvoering uitgebracht; de BWL-1S. Het buiten-deel kan dankzij de koeltechnische lei-dingen met een lengte van 10 of 25 meter ideaal worden gepositioneerd op of naast de woning. De BWL-1S is ver-krijgbaar met een capaciteit van 7, 10 of 14 kW in 230V-uitvoering. De twee grootste vermogens zijn ook verkrijg-baar in 400V-uitvoering. De BWL-1S is verkrijgbaar met of zonder een 6 kW elektrisch element als back-up voorzie-ning. De warmtepomp is ideaal voor alle locaties waar naast verwarming ook koeling gewenst is. Dankzij de module-rende compressor past de BWL-1S zich perfect aan op de warmwater-, warmte- of koelbehoefte.Het energetisch rendement van de se-rie is zeer hoog, met een COP tot 3.8 bij A2/W35 conform EN 14511 en een COP van 4.8 bij A7/W35. Er is een voorraadvat van 200 liter verkrijgbaar voor opstelling onder de binnenmodu-le, de CEW-2-200. Uiteraard is ook een combinatie met de overige voorraadva-ten uit het uitgebreide assortiment van Wolf mogelijk. De BWL-1S is uitgerust met het WRS Wolf regelsysteem en voorzien van het SG-ready label. De regeling is dus geschikt voor integratie in een smart grid, bijvoorbeeld communicatie met een geschikte omvormer van een pv-systeem. Met de geïntegreerde warmtemeter kan exact bekeken worden hoeveel energie de warmtepomp heeft opgewekt. www.wolf-energiesystemen.nl

GA

STC

OLU

MN


Toon van EngelenDirecteur OSH

Sommige dingen veranderen snel, andere onbegrijpelijk traag. Onlangs werden we weer op-geschrikt door een CO-ongeval. Niet bij een oud cv-toestel, maar bij een nieuw. Onbegrijpe-lijk. Thermische terugslagbeveiliging kennen we al jaren. Keurmerken, certificaten en labels ten spijt: waarom zijn niet alle cv-toestellen voorzien van een eenvoudige ‘fail safe ingreep’? Dan is CO-gevaar direct uitgesloten. Het gaat mij hier niet eens om de signalering van misstanden, maar om de enorme hoeveel-heid certificaten en energielabels. Hoe lang wordt deze ketting uiteindelijk? De lancering van het ‘Energielabel voor Warmtepompen’ juich ik als leverancier toe, maar wel met een dubbel gevoel. Welke mogelijkheden biedt dit label in de renovatiemarkt? Neem de ‘Stimuleringsregeling energieprestatie huursector’ (STEP). Deze regeling impliceert dat het ma-ken van drie labelsprongen (naar minimaal B) een subsidie oplevert van 2.000 euro per woning, en dat loopt op tot 4500 euro subsidie bij zes labelsprongen. Het aandeel van de woningcorporaties in de renovatiemarkt is evident groot. Daarbij ligt de fo-cus vaak op besparing door schilisolatie, met het HR cv-toestel (label A) als verwarmingsbron. Hiermee zijn de beoogde labelsprongen te maken. Ondanks toekenning van label A+ en A++ is de warmtepomp hier nog steeds een uitzondering. In nieuwbouw is het markpotentieel gun-stiger. Los van internationale attesten als EN 14511 is de gelijkwaardigheidsverklaring een must (EPN-berekeningen). Je zou denken dat dankzij het Energielabel de warmtepomp rijk toegerust is aan attesten en certificaten. Toch voorzie ik een leemte. De SPF van warmtepompen wordt sterk bepaald door de drie-eenheid ‘bron, pomp en afgifte-systeem’. De eindgebruiker meenemen in het mogelijkhedenlabyrint van labels en certificaten? Ik geef het de installateur te doen! Zuiver kiezen op grond van een verkregen label brengt een mismatch tussen verwachting en resultaat. Het doel is toch een gegarandeerde, duurzame en energie-efficiënte installatie die minimaal 15 tot 20 jaar meegaat?

Een aangescherpte EPC toont de toename van de installatiecomplexiteit. De uitdaging is niet zozeer het hydraulisch koppelen, maar de onderlinge samenwerking tussen diverse apparaten. Lokaal in plaats van centraal verwarmen. Elektrische bijverwarming in bad- en slaapkamers. De opmars van infrarood verwarmen. Oververhittingstoename leidt nu al tot meer splitairco’s in be-staande woningbouw. Naast de zorg voor comfort en duurzame energie-efficiëntie, komt de fo-cus meer te liggen op gezondheid en veiligheid. Gebruikersvriendelijke software verbindt ap-paraten en staat garant voor efficiënte, duurzame en comfortabele installaties. Ik voel meteen weer een trits aan certificaten en labels aankomen.Hoeveel kralen kan de certificatenketting bevatten? Laten we waken voor het stapelen van cer-tificaten en labels zolang er onvoldoende garantie is dat we het beoogde einddoel bereiken. Mijn toekomstwens is dat de totale installatie van één keurmerk wordt voorzien, waarbij de eind-gebruiker het begrijpt en aan de verwachtingen wordt voldaan. Eén kwalitatief label voor de totale installatie.Aan de horizon gloort hoop.

De certificatenketting

-WARMTEPOMPEN

max. 63°C

-WARMTEPOMPEN

Weverij 9 | 1185 ZE Amstelveen | 020 545 1111 | [email protected]

Energieneutraal wonen met onze Ecodan warmtepomp-concepten

Authorized dealer

T 078 - 615 00 00 E [email protected] I WWW.MITSUBISHI-AIRCO.NL

Mitsubishi Electric creëert meerwaarde door samenwerking met alle partijen in de bouwkolom.

Zo realiseren we met onze partners energieneutrale woningen.

In het kader van ‘De Stroomversnelling’ heeft BAM in opdracht

van woningcorporatie Woonwaard in Heerhugowaard een

eerste pilot afgerond waarbij bestaande woningen zijn opge-

waardeerd tot nul-op-de-meter-woningen. In deze woningen is

gekozen voor onze modulerende Ecodan lucht-water-warmte-

pomp voor de voorziening van verwarming en warm tapwater.

Magazine Warmtepompen nummer 1 2016

Documents

Transcript of Magazine Warmtepompen nummer 1 2016