Op het snijvlak van zorg en wetenschap

In Medical Delta werken wetenschappers, zorgprofessionals, bedrijven en ande-re betrokkenen samen aan oplossingen voor de gezondheidsvraagstukken van morgen. De hoge concentratie aan topkennisinstellingen, bedrijven, zorgpro-

fessionals en lokale overheden kan door samen te werken echt het verschil ma-ken. Daarom brengt Medical Delta deze partijen bij elkaar om behoeften en ideeën om te zetten in nieuwe samenwerkingsverbanden en projecten voor betere zorg en voor economische groei.

Wat vindt u in de Medical Delta regio?

• LifeScienceenMedischeTechnologieindustrie:1.000bedrijven,meerdan12.000werknemerseneenjaaromzetvanmeerdan6,5miljardeuro.Dehoog-steconcentratieinnovatievebedrijvenbevindtzichopdeScienceParks(zoalsLeidenBioSciencePark)enbijdeincubators(YES!DelftenErasmusincubator).VanalleinvesteringeninbiotechbedrijvenindeEUhebbenvijfvandetiengroot-steinvesteringentussen2008en2010plaatsgevondeninLeidsebedrijven.

• Hogeconcentratievankennisinstellingen:ErasmusUniversiteitRotterdamenErasmusMedischCentrum,TUDelft,UniversiteitLeidenenLUMC.Hierwer-kencirca4.350wetenschappersaanlife science en medische technologie. De Medical Delta-samenwerking tussen deze academici richt zich met name op de volgendedrieonderwerpen:Targeted Molecular Technology, Imaging and Ima-ge Guided Medicine en Interventions and Care.

• Aandeuniversitairekennisinstellingenstuderenongeveer14.000studenteninvoorditveldrelevanteonderwerpen,zoals(bio)informatica,geneeskunde,(technische)natuurkunde,life science & technology, molecular science & tech-nology, electrical engineering, biomedische en biofarmaceutische wetenschap-pen, biomedical engeneering en industrieel ontwerpen.

• Opdehbo’sen(v)mbo’sworden14.500en7.000studentenopgeleidvoorba-nen in de zorgsector, het onderzoek en de life science & medisch-technologi-sche industrie.

• IncubatoreninLeiden,DelftenRotterdamwaarvijftiglife science- en medisch-technologischebedrijvengestartzijnindejaren2007tot2010.

• Tiengedeeldehoogleraarspositiesenvijfgezamenlijkeopleidingsprogramma’sop het gebied van life science en medische technologie tussen de kennisinstel-lingeninDelft,LeidenenRotterdam.

• EenEuropeeserkendeRegion of knowledge op het gebied van biomedische in-novatie,samenmetBarcelona,Debrecen,OxfordenZurich.

Medical Delta: betere zorg en economische groei

ColofonDit een publicatie van Medical Delta.

Eensamenwerkingsverbandwaarinparticiperen:

TechnischeUniversiteitDelftLeidsUniversitairMedischCentrumErasmusMCUniversiteitLeidenErasmusUniversiteitRotterdam

RedactieCommunicatie-afdelingenvandedeelnemende organisaties

Aan dit nummer werkten meeMiekevanBaarsel,IlonavandenBrink,OndineGort,RaymonHeemskerk,DesireeHoving,DiederikRep,LiesbethSpies,GerbenStolk/PlumaTekst,Diana de Veld

EindredactieRaymonHeemskerk,PancrasHogendoorn

FotografieMarcdeHaan,ArnoMassee,KeesNuytenJanvanRietschoten,HansStakelbeek

LayoutTigges,Rijswijk

Prepress en drukDrukkerijGroen,Leiden

Oplage40.000exemplaren

ContactMedicalDeltaDagelijksBestuurTed Young,voorzitter,i.t.young@tudelft.nlPancras Hogendoorn, namensUniv.LeidenenLUMCp.c.w.hogendoorn@lumc.nlLucas van Vliet, namensTUDelft,l.j.vanvliet@tudelft.nlTon van der Steen, namensErasmusMCenUniversiteita.vandersteen@erasmusmc.nlNettie Buitelaar, namensLeidenBioscienceparkenSciencePortHollandnettie.buitelaar@leidenbiosciencepark.nlRoelKamerling,programmamanager Medical Deltar.kamerling@tudelft.nl

www.medicaldelta.nl info@medicaldelta.nlen0152789852

Prof. dr. Tim van der HagenTU Delft, decaan, voorzitter Stuurgroep Medical Delta

‘nieuwe technologie is de motor achter belangrijke innovaties in de gezondheidszorg’

Prof. dr. Huibert PolsErasmus MC, decaan, vicevoorziter RvB, lid Stuurgroep Medical Delta

‘we richten de blik naar buiten en zijn grensverleggend’

[2]

Alsbestuurderwilikgraagantwoordopdevraag:isZuid-HollandeenEuropesetopregio?Zo’nregiodiemet innovatie- en ondernemerskracht het verschil kan

maken en die voor mensen met een vooruitziende blik ook the place to beis?Hoeherkenikdiesterkepunten,watzijndebelangrijkeinitiatievenwaarwehetvanmoetenhebben?De samenleving is vindingrijk. Mensen willen graag bijdra-gen aan wetenschappelijke, technische en logistieke oplos-singen voor de toekomst. Die houding spoort met de eeu-wenoudereputatiedieZuid-Hollandheeftalshetgaatomnieuwe vindingen en internationale handel. We hebben drie topuniversiteiten(55.000studenten),eengrootmodernHa-venIndustrieelComplex,deGreenport,DenHaagalsinter-nationale stad van recht, vrede en veiligheid, en een sterke creatieve sector.

Maar we kunnen niet op onze lauweren rusten. Vooruitzien betekent samenwerken en verbindingen leggen die ons blij-venduniekmaken.Universiteitenenbedrijvendoendatopraakvlakkenvankennisgebieden.Zozoekenzenieuweop-lossingen voor vraagstukken die wereldwijd spelen. Van grootbelangisdatgemeenten,deprovincieenhetRijkdieinspanningen ondersteunen met goede randvoorwaarden. Onzeinnovatievehandelsgeestmoetenweblijvendstimule-ren.Sterkeregio’szullenzichdaarmeeonderscheiden.DaarombenikgeweldigenthousiastoverMedicalDelta.Ophet gebied van de medische wetenschap en life sciences hebbenweeeninternationalereputatieopgebouwd.Omdiereputatie te versterken is de Medical Delta opgericht, een uniekesamenwerkingvandrieuniversiteiten(Leiden,DelftenRotterdam),tweeuniversitairmedischecentra,bedrijven,driegemeentenendeprovincieZuid-Holland.Hetiseeninitiatiefdatinspireert,toekomstgerichtisenkan-sen biedt om internationaal voorop te lopen in de ontwikke-ling van geneesmiddelen, het vinden van oplossingen voor problemen in de zorg en in een vergrijzende samenleving. Hetbiedtextrawerkgelegenheidenkansenomdekosten

vaneensnelgroeiendezorgsectoromlaagtebrengen.Hetbewijs van dit alles vindt u in deze uitgave.

Medical Delta heeft een stevig ambitieprogramma opgesteld waar ook de overheden bij betrokken zijn. Daar zijn we in 2011meeaandeslaggegaan.OokwerktMedicalDeltasa-menmetvieranderetopregio’sinEuropaonderdevlagvanHealthTIES.MedicalDeltasterktmijinmijnovertuigingdatZuid-HollandinderdaadeenTopregioisvoorondernemers,onderzoekersen studenten met ambitie. Ik wens Medical Delta heel veel succes!

Liesbeth SpiesGedeputeerdevoorEconomischeZakenvandeprovincieZuid-Holland

Prof. dr. Eduard KlasenLeids Universitair Medisch Centrum, decaan, lid Stuurgroep Medical Delta

‘in zorg en wetenschap is samenwerking een basis voor succes’

Prof. dr. Sjoerd Verduyn-LunelUniversiteit Leiden, decaan, lid Stuurgroep Medical Delta

‘het geheel is meer dan de som der delen’

[3]

Voorwoord

[4]

Dora

Ook apparatuur in de operatiekamer kan kuren krijgen of verkeerd bediend worden. Dankelman: “Artsen zijn ijzersterk in het ter plekke en op creatieve wijze oplossen van onverwachte tegenslagen of problemen met ap-paratuur. Toch wilden we een manier vinden om technische problemen structureel in kaart te brengen en aan te pakken.” Dit idee werd de ‘Digital Operating Room Assistant’ (DORA) waar MISIT dit voorjaar een subsidie van 1,7 miljoen euro voor ontving. Het DORA-systeem zal met slimme camera’s en sensoren de instellingen en werking van apparatuur in de operatiekamer in de gaten houden en aan de bel trekken bij mogelijke risico’s. “Hiermee kunnen we zowel het operatieproces als de trainingsprogramma’s efficiënter maken.”

Geduldig worden de vele opstellingen gedemon-streerd, bijvoorbeeld om een ruggenprik te oefenen. Eenpieptoonsnerptwaarineendaadwerkelijkekli-

nische situatie onomkeerbare zenuwschade zou zijn aange-richt.Alruimtienjaarwerkendeingenieursvandeonder-zoeksgroep Minimally Invasive Surgery and Interventional Techniques (MISIT)samenmetartsenomtechnologischeop-lossingentevindenvoorindeoperatiekamer.Sindsdestartvan het Medical Delta initiatief is die samenwerking alleen maarverstevigd.“Artsenwetenonssteedsbetertevindenenwijhen,”aldusprofessorJennyDankelmanvanMISIT.

Intuïtief bedienbare apparatuur voor de chirurg

De operatiekamer van de toekomstDrie jaar geleden werd de samenwerking beklonken door de dubbelaanstelling van hoogleraar Frank Willem Jansen aan zowelLUMCalsTUDelft.

CockpitDat de operatiekamer van de toekomst vol zal staan met technologie, daar twijfelen weinigen nog aan. Jansen bena-drukt dat het om gestuurde technologie gaat. “De arts stuurt de apparatuur aan en niet andersom.” Jansens onderzoeks-opdracht is om bij al die nieuwe technologie kritisch te kijken naar veiligheid, rendement en toegevoegde waarde vanuit het klinische perspectief. “De nauwe samenwerking met Jansen is een essentiële stap in ons onderzoek,” aldus Dankelman. Geengesprekoverdeoperatiekamervandetoekomstkanzonderdevergelijkingmetdecockpitvaneenvliegtuig.Zo-als een piloot beschikt over instrumentarium waarmee hij alle vliegtuigfuncties bedient, statusfeedback en waarschuwin-gen krijgt, zo kan een chirurg in de operatiekamer van de toe-komst beschikken over medische technologieën om het ope-ratieresultaatteverbeteren.Hetgaatdaarbijnietalleenomeen geslaagde operatie maar ook om snelle genezing en zo min mogelijk bijwerkingen of littekens. Minimaal invasieve chirurgie is daarom niet weg te denken uit de operatiekamer van de toekomst.

Sleutelgatchirurgie Bijminimaalinvasievechirurgie,ookwelsleutelgatchirur-gie genoemd, worden veel kleinere snedes gemaakt dan bij een conventionele operatie. De instrumenten die in het li-chaam gebracht worden om te verkennen of in te grijpen, zijn zo klein mogelijk en worden via nauwe doorvoerkanalen door

HetisbijdeDelftseonderzoeksgroep

Minimally Invasive Surgery and Inter-

ventional Techniques(MISIT)eenko-

men en gaan van bezoekers. Van jour-

nalisten tot kamerleden, iedereen wil

met eigen handen voelen hoe slimme

technologie chirurgen kan helpen in de

operatiekamer van de toekomst.

door Diederik Rep Foto:A

rnoMassee

[5]

Minimaal invasieve technieken

Dankelman publiceerde recent samen met het LUMC, het Erasmus MC en het AMC een ambitieus plan om gezamenlijk innovatieve technieken voor minimaal invasieve chirurgie te ontwikkelen. Dit zou tot een Centre of Research Excellence, NIMIT, moe-ten leiden binnen het ‘Innovatieve Medical Devices Initiatief Nederland’ (IMDI.nl) dat in 2010 van start ging. Hoofdbestanddeel van Dankelmans ambities voor 2020 is het combineren van verschillende func-ties voor diagnose en interventie in één minuscuul instrument. “Er is veel interesse voor ons plan, ook vanuit het bedrijfsleven. Met de juiste financiering kunnen we een grote stap vooruit maken.”

Intuïtief bedienbare apparatuur voor de chirurg

De operatiekamer van de toekomst

deartsbediend.Hijzietviabeeldschermenwathijdoet.Datvereistdenodigehandigheid.Jansen:“Daaromhebbenwespeciale skills labs waar chirurgen in een simulator leren wer-kenmetdenieuweinstrumenten.Zemoeteneersthun‘rijbe-wijs’halenvoordatzeindeoperatiekameraandeslagkun-nen.”Omdeleercurveteverkorten,iseengrootdeelvanhetwerkvanDankelmansMISITgerichtopheteenvoudigbe-dienbaarmakenvancomplexeinstrumenten.“Deoperatieka-mer van de toekomst moet een intuïtieve omgeving worden voor het operatieteam.”

NieuwsgierigevragenVoorbeeld van technologie voor trainingsdoeleinden is het zogenaamdegeneriekekrachtenplateau.Hetstelteenstukweefsel voor en meet de krachten die erop worden uitgeoe-fendtijdenseengesimuleerdeoperatie.“Alsdietegrootzijn,verschijnt een rood signaal op het beeldscherm van de chi-rurg.Zotrainthijzijnintuïtiebijhetopererensnellerdanopconventionelemanieren.”Omdezeinnovatiemogelijktema-ken,brachthetteamsamenmethunmedischepartnerssy-stematischinkaartwanneerkrachten‘tegroot’worden,ofhet nou om het hechten van een wond gaat of om het geven van een ruggenprik. Dankelman:“Weluisterennietalleennaardevragendiewevanuit de medische centra krijgen, maar we kijken het liefst

ook mee zodat we precies begrijpen waar de uitdaging ligt. Onzeingenieurszijnvaaktevindenronddeoperatiekamers.”Jansen merkt hoe de nieuwsgierige vragen van ingenieurs in hetziekenhuistotfrissebenaderingenleiden.Artsenzijnen-thousiast.“Alshetaanmijligt,groeienwenogveelsnellernaar elkaar toe.” ■

Foto:A

rnoMassee

Foto:A

rnoMassee

[ 6]

Steedsbeterediagnosevanhartaan-

doeningen. Dat is waarnaar binnen

Medical Delta wordt gestreefd onder

denoemer‘Hethartindriedimensies’.

door Gerben Stolk

“In dit gedeelte van de wereld is er heel veel kennis overbeeldvormingvanhethart.”GabrielKrestin,af-delingshoofdRadiologieinhetErasmusMC,spreekt

diewoordennadeexpertisestehebbensamengevatvanhetErasmusMCinRotterdam,hetLUMCinLeidenendeTUinDelft.MedewerkersvandeTUDelftvernemenbijvoor-beeld onmiddellijk van hun partners uit de medische cen-tra, of hun technieken succesvol zijn in de kliniek en of er eventueelaanpassingennodigzijn.Erwordtsamengewerkttussen onder meer natuurkundigen, werktuigbouwkundi-gen, elektrotechnici, hartchirurgen, cardiologen, radiologen, anesthesisten en softwarespecialisten.

3DVier jaar geleden schreven vertegenwoordigers van ge-noemdeacademischeorganisatiesendebedrijvenOlDelftenMedisdeaanvraag‘Hethartindriedimensies’.HetwerdingediendbijPiekenindeDelta,hettoenmaligeoverheids-programma om het ondernemersklimaat in ons land te ver-sterken.AuteurswarenonderanderenWiroNiessenenNicode Jong. De eerste is hoogleraar medische beeldbewer-kingaanzowelhetErasmusMCalsdeTUDelft.DeJong,de eerste Medical Delta-hoogleraar, dient eveneens beide organisaties, maar dan als specialist op het vlak van beeld-opnamen.“Hetprojectgaateruiteindelijkombeterzichttekrijgen op hartproblemen”, aldus De Jong. “Denk aan slecht functionerende kransslagaders of aan een verslechterde pompfunctievanhethart.Rotterdam,LeidenenDelftrich-ten zich ruwweg op twee verbeteringen. De eerste is het verwervenvanbeelden.Hethartheeftdriedimensies,duswiljeookbeeldenindriedimensieshebben.Met2D-tech-nieken krijg je een vlak beeld van het hart en mis je het over-

Wetenschappers en bedrijven ijveren samen voor betere diagnostiek

Hart in beeldzicht. Met 3D verandert dat. Je snijdt dan een kegeldoor-snedeuit.HetzijnvooraldeTUDelftenhetErasmusMCdiesamenwerken bij het maken van beelden.”

KalkindeaderenDiagnosticeren van hartproblemen kan met behulp van ul-trageluid,ofwelechografie,eenspecialismevanhetEras-musMC.EenandereoptieiseenCT-scanvanhethart.Ver-der zijn er metingen van de doorbloeding van de hartspier, bijvoorbeeldviaMRI.DelaatstetweezijnspeerpuntenvandeLUMC-afdelingRadiologie.Detweedeambitievan‘Hethartindriedimensies’ishetverwerkenenanalyserenvande combinatie van de 3D-beelden die de verschillende tech-nieken opleveren. Verwerking is een paradepaardje van het LUMC,waarmeehetLaboratoriumvoorKlinischeenExpe-rimenteleBeeldverwerkingvandeafdelingRadiologieeenwereldwijdereputatiegeniet.HetLUMCtrekthiervooralopmetdeTUDelftomstappentezetten.BoudewijnLelie-veldtishoogleraar‘BiomedicalImaging’aanbeideinstellin-gen. “Ik probeer in Delft bestaande technische concepten te spotten en die, eventueel met aanpassingen, geïntroduceerd tekrijgenindekliniekinLeiden.Stel,eriseentechniekomgezichteninfoto’steherkennen.Misschienkunjedaarookietsmeebijdiagnosevanhartziekten”,aldusLelieveldt.DeJongoverdefusievanbeeldmaterialen:“CT,MRIenul-trageluidhebbenallehunvoor-ennadelen.EenCT-scantoontkalkindeaderengoed,maarmetMRIenultrageluidzie je beter hoe het hart functioneert. We proberen al die in-formatie over elkaar heen te leggen om een vollediger beeld te krijgen. De gedachte van informatiebundeling bestond twintig jaar geleden al. Dankzij snelle computers en snel-le verwerkingen kan de arts er nu steeds meer gebruik van maken.”

TijdKrestinvoegteenvierdedimensietoeaanhetbetoog:tijd.“Hethartheefteencomplexebeweging.Hetpomptnietal-leen, maar draait ook. Dan is het onvoldoende als je één 3D-beeld hebt. Je wilt 3D-beelden over de tijd.” De hoogleraar Radiologiebenadruktdatdesteedsverfijnderebeeldennietalleennuttigzijnvoordiagnostiek.Bijbehandelingenkomenze ook om de hoek kijken. “We kunnen bijvoorbeeld beter bepalenwatdebestebehandelingis.Neemeenvernauwingvaneenkransslagader.Alleenbijeensignificantevormbe-

[7]

Iedereen brengt zijn eigen sterke punten in

handeljemeteenstent.Andershebjenetzoveelbaatbijmedicamenteuzebehandelingen.Belangrijkekennis,wantvoor plaatsing van een stent is catheterisatie nodig, en dat is altijdbelastendvooreenpatiënt.TonvanderSteen,hoofdBiomedischeTechnologievanhetThoraxcentrum,ErasmusMCenbestuurslidMedicalDelta:“Dankzijsamenwerkingtussen cardiologen, ingenieurs en het bedrijfsleven heb-ben we een enorme progressie gemaakt in afbeelden van de vernauwing van binnenuit via door catheterisatie verkregen

beelden.Wehopenmet‘hethartin3D’soortgelijkeinforma-tie te krijgen zónder het lichaam in te gaan.”

Wetenschappelijke massaDekrachtvan‘Hethartindriedimensies’schuiltookindebetrokkenheidvanbedrijven.“Zokunnenwetenschappe-lijke resultaten sneller leiden tot commerciële toepassin-gen”,zegtHansReiber.HijisnietalleenhoogleraarMedi-scheBeeldverwerkinginhetLUMC,maarookdirecteurvanMedisMedicalImagingSystems.Dezeproducentvanana-lysesoftwaredoeteveneensmeeaanhetproject.Reiberwerktal35jaarsamenmettechnischewetenschappersvandeTUDelft,eerstnamenshetErasmusMCenlaterviahetLUMC.“HetmooievanMedicalDeltaisdatereenparapluis voor samenwerking die voorheen incidenteel plaatsvond. Zocreëerjewetenschappelijkemassa.VroegergebeurdehetbijvoorbeelddatRotterdamenLeideneenvergelijkbaresubsidieaanvraagindienden.Nuconcurrerenwenietmeer,maar werken samen, waarbij iedereen zijn eigen sterke pun-ten inbrengt in een gezamenlijke aanvraag.” ■

Verschillende 3D-afbeeldingstechnieken van het hart worden gecombineerd tot één weergave waarop vaatvernauwingen zichtbaar zijn.

[8 ]

Studenten leren over vakgrenzen heen te kijken

Verstand van kliniek én techniek

Sander van Lidth de Jeude (23)studeertNatuurkundeaandeUniversiteitLeiden.“IkhebvoordeminorGeneeskun-de gekozen omdat ik graag iets toegepasts wilde doen. Mijn studie is namelijk best abstract. Ik vond het ook erg leuk dat deze minor een samenwerking is tussen drie verschillende universiteiten.DesfeerinDelft,LeidenenRotterdamisheel

De curricula van technische en medische studies vertonen weinig overlap. Maar

in de praktijk is het waardevol om van beide onderwerpen kennis te hebben.

MedicalDeltabiedtstudentenGeneeskundedaaromsindsvorigjaarmetde

minor Medische technologie de mogelijkheid technische vakken te volgen. Voor

technischestudenteniserdeminorGeneeskunde.

door Desiree Hoving en Ilona van den Brink

verschillend en je krijgt op een andere manier les. Daarnaast hadden we heel goede docenten, die erg enthousiast over deminorwaren.”Bijdeminorhorenveelgroepsopdrachten.Sander:“Wekregenveelvrijheidindeinvullingvanhetpro-ject en het was leuk om samen te werken met studenten van eenanderestudierichting.Opvallendwasdatdemedisch

Dorette Spaans en Rick van der Vliet

Foto:H

ansStakelbee

k

[9 ]

Studenten leren over vakgrenzen heen te kijken

Verstand van kliniek én technieken heel divers. Ik heb onder andere opdrachten gedaan met studentenvandeTUDelft.Zohebbenwegewerktaaneenautomatischbeeldverwerkingssysteemvooruitstrijkjes.Nor-maal beoordeelt de arts de uitstrijkjes zelf. Wij hebben voor-al naar het ontstaan en ontwikkelen en naar de microscopi-sche kenmerken van baarmoederhalskanker gekeken, terwijl de technische studenten zich voornamelijk met de beeldver-werking bezighielden.”Maarafentoedraaidendestudentendetakenjuistom.“ZozijndetechnischestudentennaarLeidengeweestommetlaboranten de huidige handmatige beoordeling te bespre-ken, en hebben wij de technieken van de huidige apparaten onderzocht. Door deze samenwerking konden we in korte tijd de mogelijkheden op het gebied van het beoordelen van baarmoederhalskankercellen beschrijven en zelf een een-voudigbeeldverwerkingssysteemmaken.”RickbegintnuaanhetvierdejaarvanzijnstudieGeneeskun-de.Overtweejaarzalhijaanzijnspecialisatiebeginnen.“Ikzouditookalsartswillendoen:mensenuitanderevakgebie-den erbij halen om oplossingen te bedenken voor een pro-bleem. Dat doen mensen van de allerbeste geneeskunde-universiteitenterwereldook.Zijdurvensamentewerken.”■

De indeling in faculteiten sluit niet aan op hoe het in

de natuur geregeld is

studenten zich vooral richtten op de apparaten, terwijl wij ons verdiepten in de medische vraagstukken.”DemedischecollegeshaddenvanSandernogmeerpuurmedisch mogen zijn. “Veel natuurkundestudenten doen dit echt als verbreding en dan hoef je niet per se een link te hebbennaarwatjenormaalstudeert.ZovondikhetblokinLeiden,waarbijwesamenmetstudentenBiomedischeWe-tenschappeneenvakvolgden,ergleuk.”Sanderwilnuookzijnbacheloronderzoekindemedischerichtingdoen.“Tij-dens de minor heb ik geleerd dat er ontzettend veel moge-lijkheden zijn om als natuurkundige in een ziekenhuis of in biomedisch onderzoek aan de slag te gaan.”

Dorette Spaans (22) studeert Molecular Science & Techno-logyaandeTUDelft.DitstudiejaarvolgdezedeminorGe-neeskunde. “Ik heb ooit overwogen geneeskunde te stude-ren,maaruiteindelijkeenanderekeuzegemaakt.Nukreegikdekansomalsnog‘eenkijkjeindekeuken’tenemen.Hetbij-zondere aan deze minor vond ik dat we met veel verschillen-de disciplines in aanraking kwamen. We werkten samen met onderanderestudentenNatuurkunde,IndustrieelontwerpenenGeneeskunde.Wekregencollegevanartsenenonder-zoekers, maar ook van iemand uit de industrie. Daarnaast is het mooi om met gezondheid be-zig te zijn. Iedereen is wel eens ziek, en de on-derwerpen die we behandelden ken je uit je ei-gen omgeving.”Alsaankomendingenieurvindtzedekoppelingtussen techniek en geneeskunde heel logisch. Hetisvolgenshaarvanzelfsprekendomdingenmetelkaarteverbinden:“Deindelinginfacultei-ten sluit eigenlijk helemaal niet aan op hoe het indenatuurgeregeldis”,zegtze.“Alsjenaarde mens als geheel kijkt, dan is biologie een lo-gisch vakgebied, maar zodra je wilt onderzoe-ken hoe signalen in het lichaam worden doorge-geven, dan komen natuurkunde en scheikunde omdehoekkijken.Enalsjeietsmankeert,danis geneeskunde weer belangrijk.”

Rick van der Vliet (21)studeertGeneeskun-deaanhetErasmusMC.HijheeftdeminorMedischetechnologieeind2010afgerond.“Hetprogrammavandeminorwaserggoed Fo

to:A

rnoMassee

Sander van Lidth de Jeude

Foto:H

ansStakelbee

k

[10]

Loszittendegewrichtsprothesen

vormen een toenemend ongemak in

eenvergrijzendesamenleving.Onder-

zoekerEdwardValstarwilditprobleem

veel eerder signaleren en voorkomen

dat patiënten opnieuw onder het mes

moeten. “Voor dit onderzoek is de

samenwerking tussen clinici en

technici essentieel.”

door Raymon Heemskerk

Bij vrijwel alle bewegingen die we maken belasten we onze gewrichten. Vooral knieën en heupen krijgen het somszwaarteverduren.Zekunnengelukkigwelte-

gen een stootje, maar gaan toch niet bij iedereen een leven langmee.“Wereldwijdwordeneriederjaarzo’n2,5miljoenheup-enknieprothesengeplaatst”,verteltdr.ir.EdwardVal-star, orthopedisch onderzoeker. Door de vergrijzing zal dat aantalin2030verdubbeldzijn,zowordtverwacht.“Prothe-sen zijn een goede vervanging van een versleten gewricht. Probleemhierbijisdatdeprothesesomslosgaatzitten.Natienjaarisdatbijongeveer10procentvandeprothesenhetgeval.”Eenloszittendeprothesekanveelpijnenongemakveroorzaken. Vaak wordt er dan gekozen voor een operatie waarbij de oude prothese wordt vervangen door een nieuwe.

OntstekingsweefselOmeenloszittendeprotheseteverwijderenmoethetbotsoms zelfs gespleten worden. Dat is eigenlijk te drastisch, vondenValstarenprof.RobNelissen,orthopedischchi-rurginhetLUMC.“Deprothesezelfismeestalnoghele-maal goed, daarom willen we die liever opnieuw vastzetten in plaats van een nieuwe plaatsen. Dat is veel minder belas-

Na tien jaar zit 10 procent van de prothesen los

Op tijd ingrijpentendvoordepatiënt”,aldusValstar.Bijpatiëntendietezwakzijn voor een operatie gebeurt dat soms nu al. De oude pro-these wordt vastgezet met cement dat de arts via kleine gaatjes in het bot injecteert. Maar de oorzaak van het los-latenvandeprotheseblijfthiermeebestaan.Valstar:“Pro-thesen gaan loszitten doordat zich een fibreuze weefsellaag vormt tussen het bot en de prothese.” Dit is ontstekings-weefsel met daarin afweercellen die vergeefs proberen klei-ne slijtagedeeltjes van de prothese op te ruimen. Deze cel-len scheiden stoffen af die het bot ernstig kunnen aantasten. Doordat het bot hierdoor dunner wordt gaat de prothese steeds losser zitten.

BiologischetrucjesOpverschillendemanierenisalgeprobeerdhetontstekings-weefselteverwijderen.Gentherapiewaarbijeenviruswordtingespoten dat ontstekingsweefsel tot zelfdoding aanzet, was omslachtig en gaf bijwerkingen. “We onderzoeken nu verschillende technische oplossingen om te kijken wat het beste werkt”, zegt Valstar. “We proberen bijvoorbeeld of we het weefsel met een sterke waterstraal los kunnen snijden endanwegkunnenzuigen.Daarvoorontwikkelenweflexi-bele instrumenten die door een klein gaatje naar binnen kun-nen.”Ookonderzoekenpromovendidebruikbaarheidvaninstrumenten die nu al voor wortelkanaalbehandelingen wor-den gebruikt. Verder is er gekeken naar het wegbranden met laserstralen. “Daarbij is het probleem dat het gezonde weef-selniettewarmmagworden.”Biologischetrucjesvormeneen andere mogelijkheid die wordt onderzocht. “We kijken of het mogelijk is het ontstekingsweefsel om te zetten in bot. DatdoenwesamenmetdeonderzoeksgroepvanLUMC-professorClemensLöwik.”

De toekomstEenloszittendeprotheseweergoedvastzettenismooi,maarValstar zou liever nog eerder ingrijpen, vóórdat de prothe-se los gaat zitten. “We willen onderzoeken of al in het begin voorspeld kan worden wie veel kans heeft op een loslatende prothese.”Daarvoorgebruikthijcomputerprogramma’sdiekunnen zien waar de prothese zich precies bevindt. Nahetplaatsenvandeprothesewordtereenscangemaakten na een aantal maanden weer, zodat gevolgd kan worden of de prothese ten opzichte van het bot verschuift, een te-kendathijnietgoedvastzit.“Bij90procentvandeprothe-

Foto:A

rnoMassee

[11]

Na tien jaar zit 10 procent van de prothesen los

Op tijd ingrijpen

sen gaat het goed, maar we weten nu niet bij wie het niet goedgaat.Datwillenweveranderen.Steldatjedantijdensde eerste controle ziet dat de prothese vastzit, dan hoeft de patiëntpasovereenjaarofvijfterugtekomen.Terwijljedeloszittende prothesen vaker moet controleren zodat je op tijd kuntingrijpen.Hetliefstdusnietdooreennieuweprotheseteplaatsen, maar met een niet-belastende ingreep waarbij het ontstekingsweefsel wordt verwijderd of omgezet in bot terwijl je de prothese vastzet met cement. Dat is de toekomst.”

DiepgangValstar, die een technische achtergrond heeft, is zowel bij de TUDelftalshetLUMCaangesteld.Hijnoemtdesamenwer-

kingtussendezetweeinstitutenessentieel.“Alsjeeentech-nicus en een clinicus bij elkaar zet is er altijd kennisuitwisse-ling.Somsbotsendeculturennatuurlijkookwel.Danwildearts iets bijvoorbeeld te snel en de technicus te mooi. Maar ik zou absoluut niet voor elkaar kunnen krijgen wat ik wil zonder deze samenwerking. Voor de diepgang die nodig is zijn clinici en technici allebei nodig”, aldus de orthopedisch onderzoekerdiezijntijdverdeelttussenLeidenenDelft.“Somsgaikopeenmiddagheenenweer;metdetreinishet maar achttien minuten. Dat heb je niet op veel plekken in de wereld.” ■

We kijken of het mogelijk is het ontstekingsweefsel om te zetten in bot

Foto:A

rnoMassee

[12]

De traditionele grenzen tussen wetenschap en techno-logievervagen.Sterkernog,innovatieslijkenjuistdaarte ontstaan waar de grenzen met bravoure worden

overschreden.Aljarenleggenalgemeneuniversiteitenver-bindingenmetdetechnischeuniversiteiten.ZoontstondeninhetverledengemeenschappelijkeopleidingentussendeUni-versiteitLeidenendeTUDelftmetnamenals‘LifeScience&Technology’.VijfjaargeledenlanceerdedeDelftsehoogleraarnatuurkundeTedYoungdeterm‘HealthScience&Techno-logy’omdegroeiendesamenwerkingopmedisch-technischgebiedtussenLeiden,DelftenRotterdamtebelichtenenver-der te stimuleren. De realisatie dat de regio op dit gebied een bijzonderpotentieelkent,kreegdaarnavleugelsenwerd‘Me-dicalDelta’.Overhedenenbedrijvenslotenzichaan,plan-nen werden gesmeed. “De liefde kwam vanaf de werkvloer en groeiderichtingdetop,nietandersom,”verteltYoung.

RodedraadPancrasHogendoorn,hoogleraarpathologieaanhetLUMC-zijncollegainOxfordnoemdehembijdestartvanHealthTIES“amanwithgreatvision”-coördineertdebijdra-gevanMedicalDeltaaanHealthTIES.“Eenenormeerken-ning”,noemthijdesubsidievanuithetEuropeseRegions of Knowledge-programma.“Ophetinternationalespeelveldmoet je je sterkste kaart uitspelen. De overheid heeft met haar steun voor ons voorstel een goede keuze gemaakt.

Van Health Science & Technology tot Europees consortium HealthTIES

Vijf jaar Medical Delta

HealthTIESbevestigtnudatNederlandmeedoetindeEuro-peseeredivisievandeinnovatievezorg.”Omdesubsidiezelfgaathethemniet.“Datisslechtsaanjaaggeld.BelangrijkerisdatdeerkendeEuropeseregio’sonderlingkennisenervaringuitwisselen.”Rodedraadisdatkennisinstellingen,bedrijvenen overheden gezamenlijk optrekken om antwoorden te vin-den op maatschappelijke problemen en economische kansen benutten. Medical Delta vormt het cement tussen die drie partijen, ook wel de Triple Helix filosofie genoemt.

LocomotievenVolgensHogendoornisergeensfeervanconcurrentiemaarsynergietussendeHealthTIESregio’s.“Wekoppelenster-ke locomotieven aan elkaar.” Deze koppeling heeft in korte tijdaldeeersteonderzoekssubsidiesopgeleverd.Opdelan-getermijnkoersenMedicalDeltaenhaarEuropesepartnersnaareenstevigerolbinnendeplannenvanhet‘EuropeanIn-stituteofInnovationandTechnology’(EIT).Ookopecono-mischvlakverwachtHogendoornveelvanHealthTIES.“AlshetclusterinZürichonsvertelthoehetdevalorisatie(hetomzetten van kennis naar commercieel gezien interessante producten,processenofdiensten–red.)regelt,danluisterenwij vol ontzag.” ■

Wat begon als een samenwerking tussen onderzoekers, heeft zich in vijf jaar tijd

ontwikkeld tot een cluster met internationale uitstraling. Medical Delta draait om

de ambitie om met vereende krachten de gezondheidszorg te innoveren en een

economische motor voor de regio te creëren. Daar past een organisatie bij die

vooral verbindingen legt, tussen partners onderling en met de buitenwereld.

VerbindingenmetsoortgelijkeclustersinEuropahebbennutothetHealthTIES-

consortium geleid.

door Diederik Rep

Foto:A

rnoMassee

[13]

HealthTIES

Onder de slogan ‘Technologische Innovaties en Economisch Succes’ heeft het HealthTIES-consor-tium een subsidie van 2 miljoen euro ontvangen vanuit het Zevende Kaderprogramma van de EU, specifiek bedoeld om kennisintensieve regio’s te versterken. Naast Medical Delta nemen de kennis-regio’s Oxford & Thames Valley (Engeland), Zürich (Zwitserland), BioCat (Catalonië) en Észak-Alfö-ld (Hongarije) deel. HealthTIES ging in oktober 2010 van start. Zie www.HealthTIES.eu.

Van Health Science & Technology tot Europees consortium HealthTIES

Vijf jaar Medical DeltaHealthTIES

bevestigt dat Nederland

meedoet in de Europese

eredivisie van de innovatieve zorg

Foto:A

rnoMassee

[14]

Van lab naar markt. Van knowhow

totproduct.BedrijveninMedical

Delta vertalen inzichten naar een

commercieel niveau.

door Gerben Stolk

Eensuccesvolmiddeltegenreuma,deziektevanCrohnenandereauto-immuunziekten.Eenmedicijnomtevoorkomen dat mensen overlijden aan de ziekte van

Duchenne, een erfelijke spieraandoening bij mannen. Vocht-sensoren die duidelijk maken wanneer de luier van oudere mensen vochtig is, zodat medewerkers in een verpleeghuis die tijdig kunnen vervangen en ook voorkomen dat iemand onnodigwordtgeholpen.Hetzijnstukvoorstukproductendie tot stand kwamen nadat bedrijven in Medical Delta had-den voortgeborduurd op kennis uit universiteiten. De basis voor de medicijnen tegen reuma en Duchenne werd gelegd in hetLUMC,waarnaachtereenvolgensdebedrijvenRemicadeenProsensadeslagmaaktennaarintroductieopdemarkt.

Dichtbij gevestigdHetfundamentvoordevochtsensorenwerdgelegdaandeErasmusUniversiteitRotterdam.TweestudentenbouwdenerhunondernemingSalusionomheen.DebedrijvenhebbenmetelkaargemeendatzedeeluitmakenvanLeidenBioSci-encePark(LBSP)ofSciencePortHolland.Datzijnbedrijven-parkendiesamenwerkenmetMedicalDelta.Zezijnerookdichtbijgevestigd.“SciencePortHollandisin2008doordeGemeentenDelftenRotterdamendeTUDelftopgezetmetals doel de innovatieve bedrijvigheid in de regio te stimuleren en vijf innovatiecampussen te ontwikkelen.” Dat zegt marke-tingdirectorJobNijsvanSciencePortHolland.“Eenvandedriethema’sisdemedischesector.Onderdelaatstevallenzorg, beeldvormende technieken en doelgerichte moleculaire biologie.OphetscienceparkvandeTUDelfthebbenzichbij-voorbeeld al ruim vijftig bedrijven gevestigd.”

Geneesmiddelen sneller naar patiënt

MultinationalsHetLeidenBioScienceParkbestaatsinds1984.DeUniver-siteitLeiden,deGemeenteLeiden,hetLUMCendeonderne-mersverenigingvanhetBioScienceParkrichttenin2006deLBSP-foundationopomhetparkverderteontwikkelen.Hier-ondervallenongeveerzeventigbedrijven.EvenalsbijScien-cePortHollandishetscalabreed.Relatiefgrootishetaantalspin off-bedrijven, opgezet door onderzoekers van een ken-nisinstelling. Maar er zijn ook ondernemingen waartoe het ini-tiatief is genomen door multinationals. Die laten er research & development verrichten in samenwerking met een gerenom-meerdekennisinstelling.“Hetdraaitbijonsombiotechno-logie”,zegtNettieBuitelaar,directeurvanLeidenBioScien-cePark.“Hetdoelisgeneesmiddelensnellerbijdepatiënttebrengen.Hetvergtveeltijdendeskundigheidomkennisomte zetten naar een marktproduct. Vaak besteden bedrijven veel taken uit die nodig zijn om tot een eindresultaat te ko-men.HetmooievanLBSPisdatdezeventigbedrijvensamenmet de kennisinstellingen alle schakels in het proces beheer-

[15]

‘We moeten uitdragen dat we soms de beste zijn’

Excellente kennis omzetten in banen. Dat is wat de TU Delft, het LUMC en het Erasmus MC hebben gevraagd aan immunoloog, ondernemer en hoogleraar Kennisva-lorisatie in de Life Sciences Eric Claassen. “Het is mijn taak voor Medical Delta de grootste opdrachten van be-drijven binnen te halen.”Waarom kiezen farmaceutische bedrijven bij de om-vangrijkste onderzoeken of de meest uitgebreide ont-wikkeling van medicijnen vaak bijvoorbeeld voor Duits-land of Amerika? Waarom zetten ze geen voet aan wal in de Medical Delta? Eric Claassen kan er eigenlijk geen antwoord op bedenken. “Neem nou het bestuderen van ziekteprocessen in weefsel. Onze kennisinstellingen en bedrijven hebben de hardware en de software. We kun-nen moleculen bestuderen door ze fluorescerend te ma-ken. We hebben de pathologische kennis.

Op onderdelen is Medical Delta excellent. Maar dan is het wel zaak dat te laten zien. We moeten op een nette manier uitdragen dat we soms de beste zijn.” Claassen is hoogleraar aan het Erasmus MC. Onder de noemer van Medifocus Lelystad bv is hij bovendien al jaren ac-tief als ondernemer. De immunoloog ontwikkelt bedrij-ven die voortvloeien uit onderzoek in het Erasmus MC. Claassen kent dus zowel de academische als de be-drijfskundige wereld.Hij zegt: “Medical Delta krijgt veel opdrachten van de industrie. Maar het kan beter. We willen strategische, langdurige en industriële relaties aangaan met de grootste partijen. Stel, een groot bedrijf in hartkathe-ters wil een klinisch onderzoek verrichten dat tientallen miljoenen euro’s kost. Wij moeten ons zo gaan presen-teren dat we niet meer worden voorbijgelopen.”

Geneesmiddelen sneller naar patiënt

Vijf jaar geleden kende Delft geen medische ondernemin-gen. Nu zijn het er zeventien

sen. Dus van het moment dat een molecuul wordt ontdekt tot deontwikkelingvaneenproduct.SamenwerkenennetwerkenisdemeerwaardevanwathierinLeidentotstandisgebrachten ook van wat is gerealiseerd in de hele Medical Delta.”

AmbitieusNijsplaatstdeeen-tweetjestussenkennisinstellingenineenmaatschappelijkeontwikkeling.“QuakennisbehoortNeder-land op vele vlakken minstens tot de subtop van de wereld. We scoren minder goed met de ontwikkeling van innovatie-vebedrijven.Gelukkigzijnuniversiteitenzichindeafgelopenjaren niet langer hoofdzakelijk gaan richten op onderwijs en kennisontwikkeling.Hetgaatsteedsmeeromdevertaalslagvankennisnaarmarkt.NeemincubatorYES!Delft.Daarvindje veel ambitieuze, startende bedrijven die samenwerken met kennisinstellingen. Vijf jaar geleden kende Delft geen onder-nemingenindemedischesector.Nuzijnheterzeventien.”■

Het bedrijf Salusion ontwikkelde een sensorsticker die aangeeft wanneer een luier verwisseld moet worden

Foto:K

eesNuy

ten,copyrightSalusionB.V.

[16]

Minder dierproeven

Peter Peters boekte eerder dit jaar al zijn eerste succes met NeCEN. Dankzij een Europese subsidie ging het internationale consortium NOTOX, gericht op het terugdringen van dierproeven, van start. “De uitdaging is om gifstoffen te herkennen zonder ze op dieren uit te proberen. De nanoscopen van Ne-CEN gaan hieraan bijdragen door minuscule ver-storingen in het functioneren van de cel zichtbaar te maken wanneer deze in contact wordt gebracht met potentiële gifstoffen,” aldus Peters.

Ruim vier meter hoog zijn ze, de microscopen van het ‘NederlandsCentrumvoorElektronenNanoscopie’(NeCEN).Dewetenschappersdieerstraksmeegaan

werken, hebben het niet over microscopen maar over nanos-copen, aangezien ze kunnen inzoomen op details die kleiner

Landelijk centrum met nanoscopen opent dit najaar zijn deuren in Leiden

Supermicroscopen voor iedereen

De beste onderzoeksvoorstellen krijgen prioriteit

zijndaneennanometerofteweleenmiljoenstemillimeter.Eenervan zal gebruikt worden om biomoleculen, eiwitten bijvoor-beeld,ofDNA,atoomvooratoominkaartbrengen.Deandereom ze voor het eerst te bekijken in hun natuurlijke habitat, de levendecel.Hetisgeeneenvoudigeopgaveomzo’nresolutiete halen bij het bekijken van dergelijke fragiele biomoleculen.

Feestelijk geopendDenanoscopenvanNeCENbehorendanooktotdewereld-wijdetopinelektronenmicroscopie.“Rondomdezeappara-ten zal een centre of excellence ontstaan waar wetenschap-pers uit de hele wereld metingen komen doen en ervaringen kunnenuitwisselen,”verteltPeterPeters(NederlandsKankerInstituut/TUDelft).SamenmetHennyZandbergen(TUDelft),JanPieterAbrahams(UniversiteitLeiden)enBramKoster(LUMC)geefthijleidingaanhetcentrumdatop27oktoberfeestelijkgeopendwordt.Kosten:ruim12miljoeneuro.

MijlpaalIn2008stakeenzestalwetenschappersvanverschillendeuniversiteitendekoppenbijelkaar.Allenwerktenzemetelek-tronenmicroscopen, allen zagen zij fascinerende mogelijkhe-den voor de toekomst. De visie van de zes mondde uit in een voorstelvoordecommissie‘NationaleRoadmapGrootscha-ligeOnderzoeksfaciliteiten’.Sindsdienhebbenuniversitei-ten, medische centra en overheden zich achter het plan ge-schaardenishetcentrumbijnaoperationeel.“NeCENiseenmijlpaalinmijncarrière,”zegtPeters,éénvandeplannenma-kers van het eerste uur. “Metingen met de microscopen zul-len nieuw licht werpen op tal van biologische vraagstukken.”

Open accessOokAbrahams,hoogleraarBiofysischeStructuurchemieinLeiden,staattepopelenomdeapparatuurtegebruiken.“Met deze microscopen wil ik kristallen in kaart brengen

Tweesplinternieuwemicroscopenzijn

afgelopen juni afgeleverd in een nieuwe

vleugel van de Faculteit Wiskunde en

NatuurwetenschappeninLeiden.Deze

microscopen‘kijken’nietmetlichtmaar

metelektronenbundels.Zoontrafelen

zedemysteriesvaneiwittenenandere

biologische moleculen in en rond de

levende cel.

door Diederik Rep

[17]

State of the art

De microscopen van NeCEN worden opgebouwd uit het geavanceerde ‘Titan’ platform dat door de Nederlandse fabrikant FEI is ontwikkeld. FEI blijft nauw betrokken bij NeCEN en zal er technologische innovaties testen om ze in haar productlijn integre-ren. “Over enkele jaren zullen ‘onze’ nanoscopen commercieel beschikbaar worden,” voorspelt Abra-hams. “Tegen die tijd zijn wij samen met FEI alweer met verdere verbeteringen bezig. NeCEN is en blijft state of the art.”

Landelijk centrum met nanoscopen opent dit najaar zijn deuren in Leiden

Supermicroscopen voor iedereen

diewetotdusvernietkondenonderzoeken.Eiwittendiehetdoelwitzijnvangeneesmiddelenbijvoorbeeld.Erzijnheelwat doorbraken te verwachten.” Maar hij haast zich om te benadrukken dat hij geen voorrang heeft bij het gebruik van demicroscopenvanNeCEN.“Open access betekent dat

wetenschappersuitdehelewereldwelkomzijnbijNeCEN.De beste onderzoeksvoorstellen krijgen prioriteit, welke dat zijnbepaalteenonafhankelijkpanelvanexperts.”Daarnaastkunnenbedrijvenmeettijdopdeapparatuurinkopen.“Ne-CENmoetzichzelfkunnenbedruipen.”

TrillingsvrijDe eerste horden, de financiering en bouw van het cen-trum,zijnnubijnagenomen.WaaromvieldekeusopLei-den?Abrahams:“ToenweopzoekgingennaareenplekomNeCENtebouwen,gavendeMedicalDelta-partnersaan hoe belangrijk zij dit landelijke centrum vonden. Met zo-veelgewichtindeschaalhadNeCENdeperfectelocatiegevonden.”DielocatiegrenstniettoevalligaanhetLeidenCellObservatory,eenlaboratoriumwaareveneensonder-zoek wordt gedaan naar de bouwstenen van de cel. “De UniversiteitLeidenheefteentrillingsvrijeoasegebouwdomdemicroscopenvanNeCENtehuisvesten.”Trillingendoorlangsrijdendverkeer(ofenthousiastewetenschappers)zijn immers desastreus als de gevoelige nanoscopen willen doordringen in de wereld van afzonderlijke atomen. ■

Driedimensionale elektronenmicroscopische reconstructie van een deel van een cel. Roze gekleurd is een mitochondrion, een soort energiecentrale.

[18]

“Ouderdomisbinnenkorttegenezen”

en “de mens kan duizend jaar worden”.

Deze prikkelende uitspraken die de

BritseouderdomsonderzoekerAubrey

deGreyrecentelijkindagbladTrouw

deed,jagenzijnLeidsevakgenootprof.

RudiWestendorpnietopdekast.

door Diederik Rep

“DeGreyiseenover-optimistmaarhetprincipevanzijnboodschapdeugt.Nualstijgtonzele-vensverwachting met drie jaar per decade”, zegt

prof.RudiWestendorp.Mensendienugeborenwordenzul-len gemiddeld meer dan honderd jaar oud worden, een en-kelingzelfs150.Metinnovatiesophetgebiedvandeou-derenzorg kunnen mensen langer gezond blijven zonder de gebreken die we nu associëren met ouderdom.”

VergrijzingOuderdomsonderzoekwordtsindsenkelejareninéénademgenoemdmetdeveelbesprokenvergrijzing.HetCBSbecij-ferdeafgelopenjunidatdevergrijzinginNederlandaanhetversnellenis.In2011zullenermeer65-plussersbijkomendan in de afgelopen vijf jaar bij elkaar opgeteld. Daarnaast

Ouderdomsonderzoek met superlatieven bestrooid

Het grande idée van de samenwerking

Ons uiteindelijke doel is iedereen zolang als mogelijk gezond en succesvol ouder te laten worden

worden de ouderen dus ook steeds ouder. Westendorp merkt hoe zorgen over deze ontwikkelingen de weten-schapsfinanciershebbenbereikt.“Hetvakgebiedbloeitalsnooittevoren.”Goedvoorbeeldhiervanishetin2008opge-richte‘NetherlandsConsortiumforHealthyAgeing’(NCHA),dat recent door een internationaal panel van deskundigen als“excellent”werdbeoordeeld.ErasmusMCenLUMCvor-men het hart van deze publiek-private samenwerking, die lange tijd door Westendorp geleid werd.

Repareren“OokbinnenhetNCHAhebbenweonslangetijdgeconcen-treerd op onderzoek naar de genetische oorzaken van ver-oudering. De genetica zou het geheim van de ouderdom onthullen en daarna zouden we de gevolgen van de ouder-dom,deaangerichteschade,kunnenaanpakken.Nurichtenwe ons steeds vaker op het repareren van die schade, zelfs wanneer nog niet helemaal duidelijk is welke fundamentele biologischeoorzakeneraantengrondslagliggen.”DeGrey

[19]

Opzienbarende samenwerking

Het Netherlands Consortium for Healthy Ageing (NCHA) werd in 2008 als publiek-private samenwer-king opgericht door het Erasmus MC en het LUMC. Het gaat dit jaar de tweede fase in, waarbij het con-sortium wordt uitgebreid met universiteiten, me-dische centra en bedrijven. De eerste fase van het NCHA werd afgesloten met een zelfevaluatie en een beoordeling door een onafhankelijk panel van inter-nationale experts. Het eindrapport hiervan, dat in maart 2011 werd gepresenteerd, is doorspekt met superlatieven. Niet alleen krijgt het NCHA de maxi-male score (5 uit 5) op alle criteria (kwaliteit, pro-ductiviteit, relevantie, valorisatie en levensvatbaar-heid), het consortium wordt ook geprezen om de effectieve manier van samenwerken, dat door het panel “opzienbarend” wordt genoemd. “Het NCHA heeft geleerd dat iedereen wint door samen te wer-ken in plaats van concurreren”, concludeert het rapport. Wat is het geheim van het succes? Wes-tendorp: “Het beeld dat wordt opgeroepen door de term ‘gezond ouder worden’ is zeer sterk. Het is een helder einddoel op basis waarvan we er in ge-slaagd zijn om experts uit allerlei disciplines te la-ten samenwerken in gerichte proefprojecten. We hebben op allerlei onderwerpen een snelle vertaling naar patiëntenzorg gemaakt.” Ondanks de eerste successen breekt Westendorp een lans voor door-gaande vernieuwing en verbetering. “Ik zou graag nog meer nadruk zien op de tweeledige aanpak van het ouderdomsonderzoek, namelijk via fundamen-teel begrip én via praktische herstelstrategieën.”

Ouderdomsonderzoek met superlatieven bestrooid

Het grande idée van de samenwerking

iseenexponentvandiebenadering.“Onsuiteindelijkedoelis om iedereen zolang als mogelijk gezond en succesvol ou-der te laten worden.” Regeneratievegeneeskunde,dewetenschapvanhether-stel, draait traditioneel om gentherapie en stamcellen. Wes-tendorp:“Ikzieookeenbiofysischevariantinontwikkeling:wekunnenbiosynthetischematerialenentechnologieënin-zetten om biologische functies over te nemen wanneer die beschadigd zijn.” Denk aan een minuscuul implantaat op het niveau van zenuwcellen dat beschadigde gehoorfuncties kanherstellen.Dittypetechnologieisvaneenheleande-reordedaneenexterngehoorapparaatje,legtWestendorpuit.“Hetvereisteenintensievesamenwerkingtussenmedici,wetenschappers en technologen. Die samenwerking was tot dusver nog spielerei.”

Ontzuiling“Medical Delta is de gedroomde motor voor een dergelijke samenwerking,steltWestendorp.“Ikgeloofheiligindittype

samenwerking. Dat de drie centra zo dicht bij elkaar liggen, maakt het alleen maar makkelijker. De eigen, unieke culturen enexpertisenzijncomplementair.”Essentieelisdatiedereenmeewerkt aan vernieuwing van het verouderingsonderzoek. “Modernonderzoekvraagtomopenheidenomflexibele,in-terdisciplinaire onderzoeksomgevingen in plaats van de tra-ditionele lange onderzoeklijnen. Medical Delta is een grande idée dat ontzuiling vertegenwoordigt.” ■

[20]

Gebruiksvriendelijk

Mert Mumcu (19) heeft sinds zijn dertiende diabetes. Kort geleden heeft hij de jeugdarts verruild voor de diabetespoli voor volwassenen. Hij was hier een van de eerste patiënten die het DiabetesStation als proef gebruikt heeft. “Ik heb bijna alles gedaan: mijn bloeddruk, bloedsuiker en BMI bepaald en oog-foto’s gemaakt. Het is zeer gebruiksvriendelijk”, vertelt de student Internatio-nal Business Administration. Zeker voor een stad als Rotterdam, waar veel oudere allochtonen wonen, vindt hij het apparaat een schot in de roos. “Mijn opa bijvoorbeeld zou het prettig vinden om in zijn moedertaal, het Turks, te worden aangesproken. Nu gaan mijn vader of moeder vaak mee naar de dok-ter om te vertalen, maar dat is toch lastig.” Zelf twijfelt hij of hij liever het Di-abetesStation heeft dan een echte arts. “Ik heb nog wel eens vragen over mijn ziekte en daarmee wil ik wel bij een arts terecht kunnen”, aldus Mumcu. “Maar voor de korte controles vind ik het DiabetesStation heel handig.”

MethetDiabetesStationkunnen

patiënten met suikerziekte zelfstandig

allerleimetingenverrichten.Hetspoort

ze bovendien aan om af te vallen en

hun medicijnen trouw te nemen.

“Patiëntenverkiezendezevirtuelearts

zelfs boven een echte arts.”

door Raymon Heemskerk

HetDiabetesStationwaarmeepatiëntenzelfhunbloeddrukmeten,bloedprikkenenfoto’svanogenenvoetenlatenmakenisbedachtdoorEricSij-

brands,hoogleraarInterneGeneeskundeaanhetErasmusMC.“Alsverwijscentrumvoorandereziekenhuizenzienwealleendiabetespatiëntenmetcomplexeproblematiek”,ver-telthij.“Zijhebbenvaakalallerleicomplicaties,zoalsoog-problemenenhartinfarcten.”70procentvandepatiënten

Virtuele dokter spreekt taal van de patiënt

isvanallochtoneafkomstensommigevanhen,zoalsHin-dostanenenChinezen,krijgengemiddeldopjongereleef-tijd diabetes en hun complicaties zijn erger. Vanwege de vele cultureninRotterdamwordeneropdediabetespoliinhetEramusMCookmaarliefst168talengesproken.“Ikvroegme af of we die patiënten in de spreekkamer wel bereikten. Via hun tolk gaven ze aan hun best te doen hun diabetes goedtereguleren,maarikdacht:ditmoetanders.”

GrootzorgprobleemDaarnaast zijn er ook culturele verschillen die een goede be-handelingindewegkunnenstaan.“Sommigeculturenkij-ken vreemd aan tegen het gebruik van preventieve medicij-nen.Diepatiëntenmoetjedusextragoedovertuigenvanhetbelangvandebehandeling”,aldusSijbrands.Hijver-wachtte patiënten beter te kunnen helpen doordat het Dia-betesStationzedirectinhuneigentaalaanspreektenhunculturelewaardeninachtneemt.Tegelijkertijdwilhijdeenorme druk op de diabetespoli verlichten. “Diabetes is een grootzorgprobleem.HetaantalpatiëntengroeitinNeder-landjaarlijksmet9procent.Endedirectezorgkostenbedra-gennual1,6miljardeuro.”

SnelterugverdiendEenproefmethetDiabetesStationinhetErasmusMCver-liepuitstekend.Sommigepatiëntenwarenerzelfszoen-

Foto:Jan

van

Rietsch

oten

[21]

Patiënten ontvangen een sms’je met hun bloeddrukwaarden en artsen krijgen bericht als hun patiënt erg slecht scoort

thousiast over dat ze niet meer naar de echte arts wilden. Sijbrands:“RonddefeestdagenkondenzeevennietbijhetDiabetesstation terecht en daar kwamen patiënten aan de balieoverklagen.Ikhadwelgehooptdatde‘arts2.0’veelpatiënten zou aanspreken, maar dat ze zouden aangeven het contact met de virtuele arts persoonlijker te vinden dan met een echte arts, dat had ik echt niet verwacht.”HetDiabetesStationisnuklaarvoordevolgendefase:in-voeringopeenaantalplaatseninNederland.Sijbrands:“Hetapparaat is geschikt voor grote huisartsen- of thuisorgani-saties waar minimaal vierduizend diabetespatiënten onder controlezijn.Hetisduretechnologieenhetisduszondealshet apparaat te weinig gebruikt wordt, maar instellingen met grote aantallen patiënten hebben de aanschafprijs heel snel terugverdiend.”SijbrandsdenktdaterinNederlanduitein-delijkplaatsisvoorzestigDiabetesStations.Maarookinhetbuitenland melden zich geïnteresseerden. “In Duitsland en Turkijegaanweerbinnenkorteenaantalplaatsen.”

TipsHetDiabetesStationissamenmetIPTTelemedicineont-wikkeld,eendochtervanKPN.“Erkomtveelcommunica-tietechnologiebijkijken”,zegtSijbrands.“Patiëntenontvan-geneensms’jemethunbloeddrukwaardenenbehandelaarskrijgenberichtalshunpatiëntergslechtscoort.Zijkunnenhierbij zelf aangeven hoe en wanneer zij hierover geïnfor-meerd willen worden.”

Foto:A

rnoMassee

HetvrolijkgekleurdeDiabetesStationwerdmedevormgege-ven door medewerkers van de afdeling Industrial design van deTUDelft.PsychologenvandeErasmusUniversiteitRot-terdam maken speciale modules die patiënten voorgescho-teldkrijgenalszehetDiabetesStationgebruiken.Eenvandie modules geeft patiënten tips om regelmatig hun medicij-nen te gebruiken, als ze aangeven daar moeite mee te heb-ben.Eenanderehelptwerkverzuimtevoorkomen.Allemo-duleszijnnuindezesmeestgesprokentalenbeschikbaar:Nederlands,Duits,Engels,Frans,TurksenArabisch.Portu-geesenSpaanswordenmomenteelontwikkeld:“Nogmaar160talentegaan”,zegtSijbrandslaconiek.■

Prof. Eric Sijbrands bedacht een apparaat waarmee diabetespatienten zelf hun gezondheid kunnen monitoren.

[22]

Geneeskundeopmaatheeftdetoe-

komst.Onlangswerdnogbekenddat

er29miljoeneurobeschikbaarkomt

voor zeven onderzoeksprojecten naar

personalized medicine.Datwilzeggen:

niet meer dezelfde pil of therapie voor

iedereen, maar voor elk individu de

perfect toegesneden oplossing.

door Diana de Veld

“De grootste vooruitgang in de strijd tegen ziek-tenistedankenaanbeterehygiëneenvoeding,antibiotica en vaccinatie. Wat er nu nog over-

blijftzijnsysteemfouten,die-vaaksamenmetinfecties,om-geving en leefstijl - tot ziektes kunnen leiden”, vertelt prof. Gert-JanvanOmmen(HumaneGenetica,LUMC).Datnietiedereeneenevensterkgestelheeft,isduidelijk.Kijkmaarnaar families waarin veel mensen heel oud worden, of naar mensen die eigenlijk heel ongezond gedrag vertonen maar daarwonderwelmeewetenteoverleven.Ofmensenmetzwaarovergewicht.Vandiegroepblijft15tot20procentgewoongezond.Zijmoeteneenbijzonderegenetischeopmaak hebben.“Geneesmiddelenwerkenbeteralsjeprobeertdetherapieaan te passen aan zulke genetische verschillen tussen men-sen”,aldusVanOmmen.“Enalsjejerealiseertdatachterdezelfde ziekteverschijnselen andere mechanismen kunnen schuilen.”

Moeilijk te registrerenZiektenalsleukemieenborstkankerkunnensteedsnauw-keurigerinsubtypesonderscheidenworden,meteenbeterafgestemde behandeling als gevolg. Maar ook voor scree-ning kan personalized medicinegevolgenhebben.“Alsje

Zelfde ziekte, andere pil

bijvoorbeeld het gen kent dat ervoor zorgt dat er in een fa-milie veel darmkanker voorkomt, dan hoeven alleen nog de familieleden met een positieve gentest elke twee jaar eendarmonderzoekteondergaan.”ZelfhoudtVanOmmenzich onder andere bezig met de spierziekte van Duchenne, waarvoorhijdeexon-skipping-therapiebedacht.“Hetgaatmeestal om een ontbrekend deel van een gen. Maar daar-in zijn honderden verschillende variaties. De grootste behan-delbarevariantkomtvoorbij14procentvandepatiënten,maar de andere subgroepen zijn veel kleiner. Voor elke vari-anthebjeeenanderetherapienodig.Devraagis:hoekrijgje dan nog een groep patiënten bij elkaar die groot genoeg isomstatistiektebedrijven?Kunjegroepengaancombine-ren?”Datisietswaardepersonalizedmedicineinhetalge-meenlastvanheeft.“Eenmedicijnvoorkleinesubgroepenismoeilijkerteregistreren.Hetisverleidelijkomdekleinegroepen dan maar te laten liggen, maar dat doen we voor Duchenne niet.”

AntidepressivumDepraktijkiseral.JesseSwen,ziekenhuisapothekerinhetLUMC,kijktnaarheteffectvangenetischeverschillenopdewerking van geneesmiddelen. “Je kunt je voorstellen dat je bijvoorbeeld de dosis moet verhogen als iemand met een bepaalde genetische variant een medicijn sneller afbreekt.” Genetischeverschillenkunnenookleidentoteenanderereactie op een geneesmiddel door middel van veranderin-genindereceptor,enzymofionkanaalwaarophetgenees-middelaangrijpt“Alsiemandeenanderereceptorheeft,krijg je een ander effect.” Met kennis van deze zaken kan de dosering of de keuze voor een bepaald geneesmiddel worden aangepast. “InNederlandzijnallehuisartsen,ziekenhuizenenstads-apothekers aangesloten op een database waarin de beken-depolymorfismen–vrijveelvoorkomendegenvarianten–meteenbijbehorend(dosis)advieszijnopgeslagen”,verteltSwen.Alseenpatiëntmeteengenetischevariantvaneenleverenzym(CYP2D6)bijvoorbeeldhetantidepressivumnortriptylinekrijgtvoorgeschreven,danzietdeartsofapotheker automatisch dat hij de dosis moet aanpassen. Nederlandisdaarineenvoorloper.“Onzerichtlijnenstam-menaluit2005.DeVSzijnafgelopenjaarpasbegonnen,vandaardatikbinnenkortnaarStanfordgaomzetehel-pen.”

[23]

Genetische verschillen kunnen leiden tot een andere reactie op een geneesmiddel

VoedingssupplementenProf.CockvanDuijnishoogleraarGenetischeEpidemiolo-gieaanhetErasmusMC.“WezijninRotterdambezigmetdevraag:hoevertaaljedesnelgroeiendemaarverrevancompletekennisnaardegezondheidszorgenpreventie?”DatisvooraleenuitdagingvoorcomplexeziektesalsAlzhei-mer, die niet rechtstreeks aan één gen gekoppeld zijn. “Dat vraagtstatistischeoverwegingen:hoezekermoetjezijnvanje voorspellingen voordat je deze gaat toepassen in de ge-neeskunde?Watisdefoutenmargediejeacceptabelvindt?Opdatgebiedzijnwijleidendindewereld.”DeRotterdamsehoudingwasaltijdkritischmaaroptimis-tisch.“Erisnueenaantalziekteswaarbijweechtkunnengaannadenkenoverdepraktijk.Bijvoorbeelddeoogziek-te maculadegeneratie. Daarvoor zijn genen bekend die – in combinatie met omgevingsfactoren, zoals roken, en bijvoor-beeld vroege afwijkingen in de retina – het risico voorspel-len.Endaarkúnjeookwatmee:jekuntmensenmeteenhoog risico specifieke voedingssupplementen aanbieden.” Datiswelessentieel,benadruktVanDuijn.“Personalizedmedicine heeft weinig zin als je niets meer kunt bieden dan adviezendievooriedereengelden,zoals:umoetstoppenmet roken. Dat is gezond voor iedereen en daarom niet personalized.”

ToekomstvooruitzichtEenpuntvanoverwegingisdatrisicovoorspellingenopzich-zelf waarde kunnen hebben voor mensen, zonder dat er eenbehandelingplaatsvindt.“BijdeziektevanHuntington,waar geen therapie voor bestaat, accepteren we dat jonge mensen willen weten of ze de ziekte geërfd hebben. Dat is belangrijkvoorhunplanning:neemikkinderen?Kiesikvoorprenatalediagnostiek?”Zelfiszegaaninziendatookou-derenbehoeftehebbenaaneentoekomstvooruitzicht.“Alsje75bent,wiljemisschienwetenofjebinnenkortdementzult worden, zodat je je vakantiehuisje in Frankrijk maar be-ter kunt verkopen.” Voor dementie zijn – naast leeftijd en ge-slacht – cognitieve testen nog steeds de beste voorspel-ler,gevolgddoorhetgenapoE.“Maarikgeloofheiligindetechnologie:indetoekomstzullengenetischonderzoekenMRI-scansveelbeterevoorspellingenbieden”,aldusVanDuijn. ■

Medical Delta CafésVoor artsen, wetenschappers en ondernemers op het gebied van medische technologie zijn er ieder jaar een aantal Medical Delta Cafés. Steeds staat een ander thema binnen de medische technologie centraal. Experts vertellen waar de kansen liggen voor samenwerking in onderzoek en ontwikkeling van innovatieve producten. Napraten met een hapje en een drankje is een vast

onderdeel van een Medical Delta Café. De locatie is steeds wisselend: op de universiteit, in het ziekenhuis of bij een incubator. Het eerstvolgende Medical Delta Café is op dinsdag 10 oktober in Rotterdam, thema: virologie. Op dinsdag 6 december staat de bio-informatica centraal in Leiden. Kijk voor meer informatie op www.medicaldelta.nl.

Foto’s:R

inusBoone