Maatschappelijk Verantwoord Beleggen...2.1.1. Definitie controversiële wapens Voor het...

Maatschappelijk VerantwoordBeleggenStichting Pensioenfonds Wonen, H1 2019

02/41 Maatschappelijk Verantwoord Beleggen

03/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenInhoudsopgave

Inhoudsopgave

02

1. Inleiding verantwoord beleggen 04

2. Uitsluitingsbeleid 08

3. Engagement 13

4. Stembeleid & Corporate Governance 30

5. Bijlagen 35

04/41 Maatschappelijk Verantwoord BeleggenInleiding verantwoord beleggen

1. Inleiding verantwoord beleggen

Stichting Pensioenfonds Wonen (hierna het Pensioenfonds) past instrumenten van verantwoord beleggen toe bij het beheervan haar vermogen. In deze halfjaarlijkse rapportage leest u over de laatste stand van zaken met betrekking tot dezeinstrumenten en vindt u terug welke activiteiten namens het pensioenfonds zijn ondernomen. Op de website van hetpensioenfonds vindt u beleidsdocumenten en rapportages waarnaar in dit rapport wordt verwezen. Deze inleiding geeft eenkort overzicht van de achtergrond van verantwoord beleggen.

1.1. Wat houdt verantwoord beleggen in?

Het pensioenfonds staat voor een goed en betaalbaarpensioen. Het pensioenfonds is van mening dat verantwoordbeleggen bijdraagt aan het realiseren van een goed enbetaalbaar pensioen voor huidige en toekomstigegeneraties. Daarom besteedt het pensioenfonds waar nodigen mogelijk binnen de fiduciaire verantwoordelijkheidaandacht aan ecologische, sociale en governanceonderwerpen. Maatschappelijk verantwoord ondernemendoor ondernemingen waarin belegd wordt speelt eenbelangrijke rol.

1.2. Wat zijn de uitgangspunten?

Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert hetpensioenfonds twee belangrijke internationaalgeaccepteerde raamwerken voor verantwoordondernemen. Het zijn het Global Compact van de VerenigdeNaties en de OESO Richtlijnen voor multinationaleondernemingen. Het Global Compact heeft betrekking opvier hoofdthema’s de principes van het Global Compact vande Verenigde Naties als uitgangspunt. Deze principes hebbenbetrekking op vier hoofdthema’s:

• Mensenrechten;• Arbeidsnormen;• Milieu;• Anticorruptie.

Het VN Global Compact bestaat uit tien breed geaccepteerdeprincipes (zie bijlage 5.1). Deze principes vinden hunoorsprong in internationale verdragen zoals de UniverseleVerklaring van de Rechten van de Mens en principes van deInternational Labour Organisation (ILO). Het VN GlobalCompact verlangt van bedrijven dat zij binnen hun eigeninvloedsfeer kernwaarden op het gebied vanmensenrechten, arbeidsnormen, milieu en anticorruptieomarmen, ondersteunen en uitoefenen. De OESO richtlijnen

onderscheiden naast de vier genoemde thema’s ook nog devolgende thema’s: consumentenbelangen, wetenschap entechnologie, mededinging en belastingen. Beideraamwerken en de genoemde thema’s vormen dan ook eenbelangrijk uitgangspunt voor ons MVB-beleid.

1.3. Wat doet het pensioenfonds?

Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert hetpensioenfonds een aanpak waarbij gebruik wordt gemaaktvan de volgende instrumenten:

1. Uitsluiting, van producenten van controversiëlewapens en ondernemingen die op structurele wijzegedragsprincipes schenden (Global Compact en OESO-richtlijnen);2. Engagement, het aangaan van de dialoog metondernemingen om een positieve gedragsveranderingte realiseren;3. Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen;4. Impactinvesteringen;5. ESG-integratie in beleggingsprocessen.

De instrumenten, de gemaakte keuzes en de recenteontwikkelingen worden ieder in afzonderlijke hoofdstukkenbesproken.

05/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenInleiding verantwoord beleggen

1.4. Reikwijdte van het MVB-beleid

Daar waar mogelijk past het Pensioenfonds haarverantwoord beleggen beleid toe op de beleggingen. HetMVB-beleid van het Pensioenfonds is van toepassing opbeleggingen in discretionaire mandaten en voor een grootdeel ook voor fondsen die worden beheerd door Achmea IM.Het pensioenfonds maakt voor het beheer van haarvermogen, naast Achmea IM, ook gebruik van externevermogensbeheerders. Wanneer het fonds gebruik maaktvan beleggingsfondsen van externe vermogensbeheerders,is het niet altijd mogelijk om een eigen MVB- beleid toe tepassen.

Aandelen De aandelenbeleggingen “wereld ontwikkelde markten” zijnvormgegeven in een discretionair beleggingsmandaat. Dezeportefeuille wordt passief beheerd, maar het eigenuitsluitingsbeleid, stem- en engagementbeleid is volledigtoegepast op dit mandaat.

De aandelenbeleggingen in opkomende markten zijnvormgegeven in een passief beleggingsfonds “MSCIEmerging Markets ESG screened”. Op dit fonds is het eigenMVB-beleid van het pensioenfonds dan ook niet geheeltoepasbaar. Wel is het MVB-beleid van de beheerder vantoepassing en wordt er rekening gehouden met ESG.

Vastrentende waardenHet pensioenfonds heeft voor het merendeel van devastrentende waarden gekozen voor eigenbeleggingsmandaten die beheerd worden door Achmea IM.Op deze mandaten is het uitsluitingsbeleid van hetPensioenfonds van toepassing. Dit betekent dat in debedrijfsleningenportefeuille niet wordt belegd inproducenten van controversiële wapens en in structureleschenders van internationale normen zoals die gelden voormensenrechten, arbeidsnormen, milieu en anti-corruptie.Daarnaast is ook het eigen engagementbeleid toegepast opondernemingen die zich binnen hetbedrijfsobligatiemandaat bevinden.

De High Yield beleggingen zijn vormgegeven in eenbeleggingsfonds, waarop het eigen beleid van hetPensioenfonds niet toepasbaar is. Echter, de beheerder vandit fonds Achmea IM heeft een MVB-beleid dat in hoge mateovereenkomt met dat van het Pensioenfonds. Zo wordencontroversiële wapens en structurele schenders van hetGlobal Compact uitgesloten voor beleggingen en is eveneenseen engagementbeleid toegepast.

Voor staatsobligatiebeleggingen (zowel in ontwikkelde als inopkomende markten) is het engagement- en stembeleid nietrelevant. Het Pensioenfonds hanteert eenlandenuitsluitingsbeleid. De staatobligatiebeleggingen vooropkomende markten is ondergebracht in beleggingsfondsen.Het landenbeleid kan niet op deze beleggingsfondsenworden toegepast.

Alternatieve beleggingenHet Pensioenfonds belegt in het Interpolis PensioenenPrivate Equity II fonds. Voor dit fonds wordenduurzaamheidscriteria gehanteerd zoals de uitgangspuntenvan het UN Global Compact en worden beleggingen inondernemingen die wapens produceren uitgesloten.Daarnaast wordt in de toekomst bij het selecteren vanprivate equity fondsen uitdrukkelijk rekening gehouden metverantwoord beleggen.

Het pensioenfonds belegt in verschillende infrastructuurfondsen. Waar mogelijk wordt bij de selectie rekeninggehouden met duurzaamheid. Een aantal geselecteerdefondsen neemt ESG onderwerpen mee in hetbeleggingsproces.

Impact investingWij kunnen beleggen in impactinvesteringen, maar voerenop dit moment geen actief beleid om een streefallocatie naarimpactbeleggingen te hebben. Green Bonds zijn obligatiesuitgegeven door ondernemingen of landen, waarbij deopbrengsten van de obligatie expliciet worden besteed aanprojecten voor klimaatmitigatie of klimaatadaptie. Binnenonze MVB-speerpunten duurzame productie & consumptieen klimaatverandering passen beleggingen in Green Bondsgoed. De beleggingen in bedrijfs- en staatsobligaties wordenbeheerd door meerdere vermogensbeheerders. Binnen degeldende beleggingsrichtlijnen geven zij invulling aan GreenBonds-beleggingen.

1.5. ESG Integratie

BedrijfsobligatiesBij het beheer van de bedrijfsobligatieportefeuille van hetpensioenfonds wordt op structurele wijze een ESG-integratiestrategie in het beleggingsproces toegepast. Vooralle ondernemingen worden kansen en risico’s vanuit eenecologisch, sociaal en governance (ESG) perspectiefbetrokken in het beleggingsproces. Hierbij maakt Achmea IMnamens het pensioenfonds gebruik van MSCI ESG ratings enresearch. Op deze manier worden naast financiële- enkredietwaardigheidsanalyses ook duurzaamheidsaspectenin de beoordeling meegenomen. De analyse bestaat eruit dateen passende risicovergoeding op het (ESG)profiel van deonderneming kan worden vastgesteld.

StaatsobligatiesVoor het ontwikkelde markten staatsobligatiemandaatworden ecologische, sociale en governance (ESG)risico’swaar van toepassing en relevant meegewogen inkwantitatieve en kwalitatieve landenanalyses. In de bepalingvan het risico of een land de uitgeleende hoofdsom enbijhorende rente volledig en op tijd terug kan betalen zijnESG risico’s dus meegewogen. Bij het identificeren van dezerisico’s maken de Achmea IM portefeuillemanagers gebruikvan ESG landenanalyses van de onafhankelijkedataleverancier MSCI ESG Research.

06/41 Maatschappelijk Verantwoord BeleggenInleiding verantwoord beleggen

1.6. Hoe legt het pensioenfondsverantwoording af?

Transparantie is onafscheidelijk verbonden aan een goedMVB- beleid. Het Pensioenfonds rapporteert daaromtweemaal per jaar hoe zij de afgelopen periode invulling gafaan het beleid. Ook rapporteert het pensioenfonds over dewijze waarop instrumenten zijn ingezet op ecologische,sociale en governance (ESG) thema´s.

Het Pensioenfonds publiceert iedere half jaar een MVB-rapportage. De rapportage is toegankelijk via de website van

het Pensioenfonds. Daarnaast staan op deze website devolgende documenten:

1. Maatschappelijk verantwoord beleggen beleid;2. Uitsluitingsbeleid ten aanzien van controversiëlewapens;3. Vote Disclosure Systeem ten aanzien vansteminstructies. U kunt hier zien hoe peraandeelhoudersvergadering is gestemd.

07/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenInleiding verantwoord beleggen

08/41 Maatschappelijk Verantwoord BeleggenUitsluitingsbeleid

2. Uitsluitingsbeleid

Er zijn verschillende redenen waarom wij ervoor kiezen om niet te beleggen in bepaalde ondernemingen. Zo kan hetpensioenfonds ervoor kiezen om niet te beleggen in ondernemingen die ongewenst gedrag vertonen of ondernemingen diebepaalde controversiële producten produceren. Wanneer een onderneming betrokken is bij een controversieel product,veelal een kernactiviteit van de onderneming, is een engagement-beleid niet reëel. Het is immers lastig de ondernemingover te halen een ander product te produceren. In dat geval hanteert het pensioenfonds op voorhand een uitsluitingsbeleid.Daarnaast kunnen ondernemingen die op structurele wijze met hun gedrag internationale normen bijvoorbeeld rondommensenrechten, milieu, arbeidsnormen of corruptie schenden en bij achterblijvende engagementresultaten wordenuitgesloten van het beleggingsuniversum. Hierbij vormen de principes van het Global Compact en de principes van de OESO-richtlijnen voor Multinationale Ondernemingen de uitgangsbasis. Het uitsluitingsbeleid van het pensioenfonds richt zich optwee criteria, namelijk producenten van controversiële wapens en structurele schenders van het VN Global Compact.

2.1. Controversiële Wapens

2.1.1. Definitie controversiële wapens

Voor het pensioenfonds zijn wapens controversieel wanneerdeze wapens onevenredig veel leed en slachtoffersveroorzaken en geen onderscheid maken tussen burger- enmilitaire doelen. Ook na afloop van een conflict veroorzakendeze wapens nog op aanzienlijke schaal slachtoffers enontwrichten deze de maatschappij en de economie. In depraktijk gaat het om de volgende typen wapens:

1. Nucleaire wapens;2. Biologische wapens;3. Chemische wapens;4. Antipersoonsmijnen;5. Clustermunitie.

Bij het bepalen van de definitie van controversiële wapenszoekt het pensioenfonds aansluiting bij internationaleverdragen die door Nederland zijn ondertekend en bij hetbeleid van de Nederlandse overheid. Het volledigeuitsluitingsbeleid kunt u terugvinden op de website van hetpensioenfonds.

2.1.2. Samenstelling uitsluitingsbeleid

Het onafhankelijke onderzoeksbureau ISS-Ethix stelt iederhalfjaar vast welke ondernemingen betrokken zijn bij deproductie van controversiële wapens. Daartoe bekijkt hetonderzoeksbureau het gehele belegbaar universum.Wanneer het onderzoeksbureau betrokkenheid vaststelt isdat reden tot uitsluiting.

TABEL 2.1.2.1 INDICATIEVE AFM LIJST PER 1 JANUARI20191

Onderneming Land Clustermunitie

Elbit Systems Israël ja

Hanwha Corporation Zuid-Korea ja

Poongsan Corporation Zuid-Korea ja

1 Bron: Achmea Investment Management & “indicatieve AFM lijst”

2.1.3. Uitsluiting controversiële wapens

Verbod beleggen in clustermunitieMet betrekking tot het verbod tot beleggen in clustermunitieheeft de AFM geïnventariseerd welke ondernemingen per1 januari 2019 voldoen aan de criteria geformuleerd in artikel21a Besluit Marktmisbruik. Uit deze inventarisatie blijkt datdrie beursgenoteerde ondernemingen volgens tabel 2.1.2.1in ieder geval onder de wettelijke definitie van een ‘verbodenonderneming’ als bedoeld in artikel 21a BesluitMarktmisbruik vallen.

09/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenUitsluitingsbeleid

Veranderingen in de uitsluitingslijstScreening van het beleggingsuniversum op basis vanonderzoeksgegevens van ISS-Ethix leiden tot vijf wijzigingenin de uitsluitingslijst. Van dit vijftal ondernemingen isvastgesteld dat zij betrokken zijn bij de productie vanclustermunitie of nucleaire wapens. Anhui GreatWallMilitary Industry Co., Ltd. en LIG Nex1 Co., Ltd. zijn betrokkenbij clustermunitie. De overige ondernemingen zijn betrokkenbij nucleaire wapens.

TABEL 2.1.3.1 VERANDERINGEN CONTROVERSIËLEWAPENS1

Onderneming Land Status

Anhui GreatWall Military Industry Co.,Ltd. China Toegevoegd

Hitachi Zosen Corp Japan Toegevoegd

LIG Nex1 Co., Ltd. Zuid-Korea Toegevoegd

Lumibird Frankrijk Toegevoegd

Science Applications Internationalcorp Verenigde Staten Toegevoegd

1 Bron: Achmea Investment Management, ISS-Ethix

De actuele uitsluitingslijst per 1 juli 2019 voorondernemingen die betrokken zijn bij controversiële wapensziet er als volgt uit1:

• AECOM• Aerojet Rocketdyne Holdings Inc• Aeroteh SA• Airbus Group SE• Anhui GreatWall Military Industry Co., Ltd.• Aryt Industries Ltd• Babcock International Group PLC• BAE Systems PLC• Bharat Dynamics Limited• Boeing Co/The• Booz Allen Hamilton Holding Corp• Brookfield Asset Management Inc. Class A• Brookfield Business Partners L.P.• BWX Technologies Inc• CACI International Inc• China Shipbuilding Industry Co., Ltd.• Cohort PLC

• Constructions Industrielles de la Mediterranee SA• Elbit Systems Ltd• Engility Holdings Inc• Fluor Corp• Fortive Corp.• General Dynamics Corp• GP Strategies Corp• Hanwha Corp• Harris Corp• Hitachi Zosen Corp• Honeywell International Inc• Huntington Ingalls Industries Inc• Jacobs Engineering Group Inc• KBR, Inc.• L3 Technologies Inc• Larsen & Toubro Ltd• Leidos Holdings Inc• Leonardo SpA• LIG Nex1 Co., Ltd.• Lockheed Martin Corp• Lumibird• Moog Inc• Motovilihinskie zavody PAO• Northrop Grumman Corp• Poongsan Corp• Poongsan Holdings Corp• Premier Explosives Ltd• Raytheon Co• Rolls-Royce Holdings PLC• S&T Dynamics Co Ltd• S&T Holdings Co Ltd• Safran SA• Science Applications International corp• Serco Group PLC• SGL Carbon SE• Steel Partners Holdings LP• Tata Power Co Ltd• Textron Inc• Thales SA• Ultra Electronics Holdings PLC• United Technologies Corp• Walchandnagar Industries Ltd

Per 1 juli 2019 is geen van de ondernemingen in hetbeleggingsuniversum betrokken bij de productie vanbiologische- en/of chemische wapens.



2.2. Normschendingen

2.2.1. Schenders van internationale normen

Naast producenten van controversiële wapens vindt hetpensioenfonds ook dat ondernemingen die op grove enstructurele wijze internationaal breed gedragen normen ophet gebied van mensenrechten, arbeidsnormen, milieu enanti-corruptie schenden, moeten worden uitgesloten vanhet beleggingsuniversum. Hiervoor hanteert hetpensioenfonds een aantal belangrijke raamwerken alsuitgangspunt, namelijk het UN Global Compact, de OESO-Richtlijnen voor multinationale ondernemingen en de UNGuiding Principles on Business &Human Rights. De OESO-richtlijnen onderscheiden naast de vier genoemde thema’sook de volgende thema’s: consumentenbelangen,wetenschap en technologie, mededinging en belastingen. DeUN Guiding Principles geven handvatten voor staten enondernemingen hoe mensenrechtenschendingen in depraktijk te voorkomen, te adresseren en te mitigeren.

2.2.2. Vaststelling uitsluitingen

Voor de discretionaire aandelen- enbedrijfsobligatiemandaten wordt vastgesteld welkeondernemingen de Global Compact principes schenden. Hetonafhankelijke onderzoeksbureau ISS-Ethix stelt jaarlijks vastwelke ondernemingen betrokken zijn bij schendingen vaninternationale normen. Leidraad hierbij zijn de principes vanhet Global Compact op het vlak van mensenrechten,arbeidsnormen, milieunormen en anticorruptie. Daartoebekijkt het onderzoeksbureau het gehele belegbaaruniversum in de vorm van benchmarks.

Wanneer het onderzoeksbureau heeft geverifieerd dat eenonderneming een schending pleegt op één vanbovengenoemde principes leidt dit tot verdere analyse vande onderneming. Omdat een schending snel kan ontstaan,maar ook weer snel kan worden opgeheven, komen alleende structurele schenders van principes in aanmerking vooruitsluiting. Een schending structureel wanneer deze tenminste 24 aaneengesloten maanden heeft plaatsgevonden.Zolang dit niet het geval is, heeft het aangaan van de dialoogmet de onderneming (engagement) de voorkeur. Uitsluitenin deze fase zou voorbarig zijn. Beleggingen in uitgeslotenondernemingen worden verkocht. Geen nieuwe aandelen ofobligaties worden aangekocht zolang de onderneming op deuitsluitingslijst staat. Bij een geverifieerde opheffing van deschending zal de onderneming van de uitsluitingslijst wordenverwijderd.

2.2.3. Wijzigingen in uitsluitingslijst

Energy Transfer en Phillips 66 zijn toegevoegd aan deuitsluitingslijst op basis van het schenden van de rechten vaninheemse volken. De Dakota Access Pipeline is een pijplijndie sinds 1 juni 2017 operationeel is. Eind 2016 heeft eenspeciale rapporteur voor inheemse volken van de VNvastgesteld dat de bij de aanleg betrokken partijen niet, ofop onjuiste wijze toestemming hebben verkregen voor deaanleg van de pijplijn op het grondgebied van de StandingRock Sioux stam, een inheemse bevolkingsgroep. Ditconstitueert een mensenrechtenschending volgens deVerklaring over de rechten van inheemse volken (2007) vande VN. Het Bureau van de Hoge Commissaris voor deMensenrechten van de Verenigde Naties (OHCHR) heeft inde dialoog bevestigd dat de United Nations SpecialRepresentative (UNSR) ernstig bezorgd is. Momenteel zijn ergeen aanwijzingen dat naleving van het Free, Prior &Informed Consent (FPIC), ofwel vrijelijk gegeven en voorafverkregen toestemming van de lokale stammen voor hetproject worden verkregen. De ondernemingen zijn nieuwtoegevoegd aan de uitsluitingslijst.

2.2.4. Uitsluiting structurele Global Compactschenders

Per 1 juli 2019 heeft het pensioenfonds wereldwijd 16ondernemingen (entiteiten) uitgesloten voor beleggingenvanwege structurele schendingen van Global Compactprincipes. Zie de actuele lijst in tabel 2.2.4.1 voor hetcomplete overzicht.

11/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenUitsluitingsbeleid

TABEL 2.2.4.1 UITSLUITINGSLIJST STRUCTURELENORMSCHENDERS PER 1 JULI 20191

Onderneming Land Norm

Alstom SA Frankrijk

Bank Hapoalim Israël

Bank Leumi Le-Israel Israël

Centrais EletricasBrasileiras S.A.- Eletrobras Brazilië

Centrais EletricasBrasileiras SA- EletrobrasPfd B

Brazilië

Elbit Systems Israël

Energy Transfer LP Verenigde Staten

Harel InsuranceInvestments & FinancialServices Ltd.

Israël

Incitec Pivot Limited Australië

Mizrahi-Tefahot Bank Israël

Phillips 66 Verenigde Staten

Vale S.A. Brazilië

Vale SA Pfd A Brazilië

Cintas Verenigde Staten

T-Mobile US Inc. Verenigde Staten

Wal-Mart Stores, Inc. Verenigde Staten

1 Bron: Achmea Investment Management, ISS Ethix

13/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenEngagement

3. Engagement

Een onderneming is gericht op het maken van winst. Dit streven naar winstmaximalisatie kan echter op gespannen voetkomen te staan met internationale richtlijnen voor verantwoord ondernemen, zoals het Global Compact, de OESO Richtlijnenvoor Multinationale ondernemingen of de UN Guiding Principles on Business & Human Rights. Wanneer ondernemingendeze internationale richtlijnen systematisch schenden wordt gedrag onverantwoord. Daarmee ontstaat er een risico voor decontinuïteit van de onderneming en houdbaarheid van winstrealisatie op de lange termijn. Daarom is het in het voordeelvan de onderneming en al haar belanghebbenden dat richtlijnen voor verantwoord ondernemen worden gerespecteerd.Daarom gaat het pensioenfonds in dialoog met ondernemingen. Inzet: het duidelijk stellen van kaders, het ontwikkelen vankennis bij ondernemingen en het definiëren van 'good practices'. Het pensioenfonds gaat in gesprek met ondernemingenover lange termijn waardecreatie. Zo draagt het pensioenfonds bij aan het bewaken van het juiste evenwicht en beschermthet haar belangen en die van haar deelnemers.

3.1. Dialoog en de minimale uitgangspunten

Engagement is het aangaan van de dialoog metondernemingen. Het is een centraal middel in hetverantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds. Methet aangaan van de dialoog willen wij het duurzame gedragvan ondernemingen verbeteren, lange termijn waardecreatie stimuleren en tegelijkertijd aandeelhouderswaardevergroten. Wij voeren de dialoog op meerdere vlakken:

1. Wij spreken ondernemingen aan die internationaalbreed gedragen normen en principes overmensenrechten, arbeidsnormen, milieu ofanticorruptie schenden. Dit noemen wij Normatiefengagement.

2. Wij spreken ondernemingen in specifieke sectorenof ketens aan ter bevordering van een algemenestandaard. Dit noemen wij Thematisch engagement.

3. Wij spreken met Nederlandse beursgenoteerdeondernemingen over Ecologische, Sociale enGovernance (ESG)kwesties. Dit doen wij veelal incollectief verband. Dit noemen wij ESG Nederlandengagement.

De doelstellingen De verschillende type engagement hebben elk een anderefocus en doelstelling. Voor elk van de verschillende vormengeldt dat engagement een zaak van lange adem is. Voor dediverse trajecten wordt uitgegaan van een looptijd van driejaar. Anders dan bij het instrument uitsluiting waarbijpensioenfondsen of beleggingsfondsen op voorhand nietbeleggen in ondernemingen, geldt voor engagement dat erwel belegd wordt in ondernemingen die ter discussie staan,maar we als aandeelhouder het management juist actiefaansporen het beleid of de activiteiten te verbeteren.

Het Normatieve Engagement heeft als doel structureleschendingen van UN Global Compact principes, OESOrichtlijnen voor Multinationale ondernemingen of UNGuiding principles on Business & Human Rights te stoppenen te voorkomen. Structurele schendingen van deze normenvergroten het risico op nadelige gevolgen voor deonderneming, haar directe omgeving zoals lokalegemeenschappen of het milieu en voor anderebelanghebbenden. Activiteiten die (mogelijk) leiden tot eenschending van de principes staan veelal in de belangstellingvan niet-gouvernementele organisaties (NGO’s) en de media.In de praktijk leiden deze schendingen vaak tot rechtszaken,die boetes of het uitbetalen van schadeclaims door deondernemingen tot gevolg kunnen hebben. Dit zijn directenegatieve financiële effecten, die ook de belangen vanaandeelhouders schaden. Normatief engagement voeren wijuit in samenwerking met ISS-Ethix.

Om tot een selectie van de ondernemingen te komen dievallen binnen het Normatief engagementprogramma wordteen due dillegence proces uitgevoerd. Hetbeleggingsuniversum wordt doorlopend gescreend op hetschenden van één of meerdere principes van de UN Global

14/41 Maatschappelijk Verantwoord BeleggenEngagement

Compact, OESO richtlijnen voor Multinationaleondernemingen of UN Guiding Principles on Business &Human Rights door onderzoeksbureau ISS-Ethix. Bijvermoedens van een mogelijke schending wordt een dialooggestart om escalatie te voorkomen. Ook bij een vastgesteldeschending wordt de dialoog met deze bedrijven gestart metals doel de schending op te heffen en mogelijke nieuweschendingen in de toekomst te voorkomen. Daarbij zal ookherstel van de situatie en mogelijke schadevergoedingenvoor bijvoorbeeld de lokale bevolking ter sprake komen.

Het Thematische engagement heeft een andere doelgroepdan normatief engagement. Hier staan niet de bedrijvencentraal die normen schenden, maar juist bedrijven diezowel financieel als maatschappelijk op bepaalde thema’shun prestaties verder kunnen verbeteren. De thema’sworden gekozen in samenspraak met klanten en binnen despeerpunten van het MVB-beleid. Bij de keuze spelen devolgende zaken een rol:

• Materialiteit van het thema;• Sociale of ecologische relevantie van het thema;• Omvang van de onderneming in de beleggingsportefeuille

(zowel aandelen als bedrijfsobligaties);• Succeskans voor slagen van de dialoog.

In het ESG Nederland engagement is het pensioenfonds ingesprek met de belangrijkste Nederlandse ondernemingen.Dit valt veelal samen met hetaandeelhoudervergaderingenseizoen. Deze dialogen vindenveelal in collectief verband plaats in samenwerking metandere Nederlandse insitutionele beleggers en Eumedion,het Nederlandse corporate governance platform voorinstituionelen beleggers. Het gezamenlijke doel is hetbeïnvloeden van governance en duurzaamheidsthema’s,veelal ingegeven door de actualiteit van deaandeelhoudersvergadering. Te denken valt aanbeloningsbeleid, benoeming van bestuurders, fusies &overnames en sociaal- en milieubeleid.

Thema’s in het engagementprogramma Het engagementprogramma van Pensioenfonds Wonenbeslaat het engagementprogramma de volgende thema’s:

TABEL 3.1.1 LOPENDE THEMA'S

# Thema Dialoogvorm

1 Schending Mensenrechten Normatief

2 Schending Arbeidsnormen Normatief

3 Schending Milieu Normatief

4 Schending Anti-Corruptie Normatief

5 Nederlandse Beursgenoteerdeondernemingen ESG Nederland

6 Waterrisico’s in de elektriciteit- enwatersector

ThematischKlimaatverandering

7 Transport en klimaat ThematischKlimaatverandering

8 Klimaattransitie ThematischKlimaatverandering

9 Energie efficiëntie in de staal en chemieindustrie

ThematischKlimaatverandering

10 Leefbaar loon Thematisch Sociaal

11 Access to nutrition Thematisch Sociaal

Binnen deze thema’s liepen in het eerste halfjaar 99 dialogen.Het kan voorkomen dat in het kader van Normatieveengagement met een onderneming over meerdereschendingen wordt gesproken. Dit zien we als één dialoog.Daarnaast kan het voorkomen dat een onderneming deeluitmaakt van verschillende thematische dialogen. Dezegevallen zien wij als een afzonderlijke dialoog. Ook kan sprakezijn van verschillende juridische entiteiten ofdochterondernemingen. Indien dit het geval is zien wij dit alséén dialoog. In totaal bestond het totaleengagementprogramma uit 99 dialogen met 76 uniekeondernemingen.

Vermeldenswaardige ontwikkelingen binnen deengagement-thema’s zijn in de komende paragrafentoegelicht. Voor ieder thema is inzichtelijk gemaakt welkeondernemingen zijn opgenomen in hetengagementprogramma.


3.2. Het pensioenfonds en de dialoog

Het pensioenfonds heeft een discretionair mandaat voor dewereldwijd ontwikkelde markten aandelenportefeuille.Daarnaast heeft het fonds ook een discretionair mandaatvoor de bedrijfsobligatieportefeuille. Op deze beidediscretionaire mandaten in het volledige MVB-beleid van hetpensioenfonds van toepassing. Dit beslaat hetuitsluitingsbeleid, stembeleid en engagementbeleid. Voor deaandelen opkomende markten en de High Yield beleggingenis een fondsoplossing gekozen. Hierop is het eigenuitsluitingsbeleid en stembeleid niet toepasbaar, maar hetengagementbeleid wel. Dit betekent dat hetengagementprogramma ook op ondernemingen in dezeportefeuille wordt toegepast waar mogelijk. Hierbij is hetechter niet mogelijk om tot uitsluiting over te gaan indieneen dialoog zich niet naar wens ontwikkelt.

3.3. Omvang normatieveengagementprogramma

Het normatieve engagementprogramma van hetpensioenfonds bestaat uit 30 unieke ondernemingenwaarmee 50 dialogen worden gevoerd op de thema’smensenrechten, arbeidsnormen, milieunormen enanticorruptie, zie figuur 3.3.1

FIGUUR 3.3.1 VERDELING DIALOGEN NAARNORMSCHENDING2

De regionale verdeling richt zich grotendeels op deontwikkelde markten, waarbij er focus ligt op de ontwikkelderegio’s, Europa (9), Amerika (10) en Wereld Overig (1). Maarook zijn wij in gesprek met een aantal ondernemingen inopkomende markten (10). Zie onderstaand de regionaleverdeling van de ondernemingen aanwezig in hetengagementprogramma.

FIGUUR 3.3.2 VERDELING DIALOGEN NAARNORMSCHENDING2

De voortgang van het totale normatieveengagementprogramma meten wij op mijlpaalniveau. Hetdoel van het engagementprogramma is het opheffen van degeconstateerde schending.

FIGUUR 3.3.3 VOORTGANG NAAR MIJLPAAL3

Het engagementprogramma kent een kwartaalproces,waarbij vier keer per jaar de dialoog wordt opgestart metnieuw geïdentificeerde ondernemingen. Hierdoor zal deomvang van het engagementprogramma gestaag toenemen.

2 Bron: Achmea Investment Management, ISS-Ethix3 Bron: Achmea Investment Management


3.4. Normatieve dialogen

Onderstaand is aangegeven welke nieuwe dialogen rondnormatieve schendingen zijn geïnitieerd in het afgelopenhalfjaar. Het engagementprogramma rond GlobalCompact schendingen wordt uitgevoerd insamenwerking met gespecialiseerd onderzoeksbureauISS-Ethix.

Mensenrechtenschendingen

Het doel van deze dialogen is het opheffen van degeconstateerde of vermeende mensenrechtenschendingen.Daarnaast vragen we de onderneming beleid, processen enrapportages te ontwikkelen van die verband houden met hetvoorkomen van nieuwe mensenrechtenschendingen. Deonderneming moet aantonen dat de schending van de GlobalCompact principes is opgeheven. Het is wenselijk dat eenexterne, onafhankelijke partij dit vaststelt.

Schendingen van de beginselen van mensenrechten kunnenbetrekking hebben op de activiteiten van ondernemingen inlanden met controversiële regimes. Door hun activiteiten indeze landen genereren de ondernemingen inkomsten voorde betreffende regimes, die deze inkomsten vervolgens vaakniet ten goede laten komen aan de lokale bevolking.Daarnaast komt het voor dat lokale gemeenschappen directworden geschaad door de activiteiten van deondernemingen. Andere voorbeelden van schendingen ophet gebied van mensenrechten zijn onrechtmatighedentegen de lokale bevolking door personeel of ingehuurdeveiligheidsdiensten van ondernemingen.

Het Pensioenfonds is in het eerste halfjaar 2019 met 10ondernemingen een dialoog gestart over een (vermeende)mensenrechtenschending, zie onderstaand overzicht.

TABEL 3.4.1 GEÏNITIEERDE DIALOGENMENSENRECHTENSCHENDING1

Onderneming Gestart

BP Plc 21-03-2019

Enagas Sa 15-01-2019

Facebook, Inc. 28-03-2019

Grupo México S.A.B. de C.V. 22-02-2019

POSCO 22-02-2019

SNAM SpA 15-01-2019

Southern Copper Corp. 22-03-2019

Tongling Nonferrous Metals Group Co., Ltd. 22-03-2019

Weyerhaeuser Co. 15-03-2019

Zijin Mining Group Co., Ltd. 22-03-2019

1 Bron: Achmea Investment Management en ISS-Ethix

Arbeidsnormenschendingen

Het doel van dit engagementthema is het opheffen van degeconstateerde of vermeende arbeidsnormenschending.Daarnaast vragen we de onderneming beleid, processen enrapportages te ontwikkelen die verband houden met hetvoorkomen van nieuwe arbeidsnormen schendingen.

Structurele schendingen van het Global Compact, in hetbijzonder de principes die gaan over arbeidsnormen, vormenfinanciële en reputatierisico’s voor de onderneming en voorbelanghebbenden zoals aandeelhouders. Ondernemingendienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken aanstructurele schendingen van deze beginselen van het GlobalCompact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, danis het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen envoorkomen dat schendingen in de toekomst opnieuw zullenoptreden.

Structurele schendingen van de beginselen overarbeidsomstandigheden kunnen betrekking hebben opkinderarbeid en andere vormen van gedwongen arbeid in deketens van toeleveranciers van ondernemingen. Ookdiscriminatie van bijvoorbeeld zwangere vrouwen ofpersoneel van een bepaalde etnische achtergrond komt voor,zowel binnen bedrijven zelf als binnen de ketens.

De onderneming moet aantonen dat de schending van deGlobal Compact principes is opgeheven. Het is wenselijk dateen externe, onafhankelijke partij vaststelt dat de schendingis opgeheven.

Het Pensioenfonds is in het eerste halfjaar 2019 met 7ondernemingen een dialoog gestart over een (vermeende)arbeidsnormenschending, zie onderstaand overzicht.


TABEL 3.4.1 GEÏNITIEERDE DIALOGENARBEIDSNORMENSCHENDING1

Onderneming Gestart

ALROSA PJSC 14-03-2019

Amazon.com, Inc. 15-01-2019

Anheuser-Busch InBev 14-03-2019

Eni S.p.A. 15-03-2019

POSCO 22-02-2019

Ryanair Holdings Plc 16-01-2019

Top Glove Corp. Bhd. 15-03-2019


Milieuschendingen

Het doel van dit engagementthema is het opheffen van degevonden schendingen van het Global Compact en hetontwikkelen van beleid, systemen en rapportages dieverband houden met het voorkomen van nieuwemilieuschendingen.

Structurele schendingen van het Global Compact, in hetbijzonder de principes die gaan over milieu, vormenfinanciële, operationele en reputatierisico’s voor deonderneming en voor haar belanghebbenden zoalsaandeelhouders. Ondernemingen dienen daarom tevoorkomen dat zij zich schuldig maken aan structureleschendingen van deze beginselen van het VN GlobalCompact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, danis het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen envoorkomen dat de schendingen in de toekomst opnieuwoptreden.

De dialoog wordt gevoerd aan de hand van SMART-doelstellingen. De onderneming moet aantonen datschending van de Global Compact principes structureel isopgeheven waarbij het wenselijk is dat een externeonafhankelijke partij vaststelt dat de schending isopgeheven. Bij het opheffen van de schending moet ookgedacht worden aan het nemen van corrigerendemaatregelen, schadeloosstelling van betrokkenen en hetopzetten en uitvoeren van herstelplannen.

Het Pensioenfonds is in het eerste halfjaar 2019 met 15ondernemingen een dialoog gestart over een (vermeende)milieu normschending.

TABEL 3.4.1 GEÏNITEERDE DIALOGENMILIEUSCHENDINGEN 1

Onderneming Gestart

ALROSA PJSC 13-03-2019

Eni S.p.A. 15-03-2019

Entergy Corporation 15-07-2017

Evergy, Inc. 15-01-2019

Exxon Mobil Corp. 15-07-2017

FGV Holdings Bhd. 29-03-2019

Gazprom PJSC 22-02-2019

Grupo México S.A.B. 08-05-2019

MMC Norilsk Nickel PJSC 15-03-2019

NextEra Energy, Inc. 15-01-2019

POSCO 15-01-2019

Southern Copper Corp. 15-03-2019

Tokyo Electric Power Co. 08-05-2019

Tongling Nonferrous Metals Group Co. 22-03-2019

Zijin Mining Group Co., Ltd. 26-03-2019

1 Bron: Achmea Investment Management en ISS-Ethix

Anti-corruptieschendingen

Omkoping en corruptie zijn niet verenigbaar met goedondernemingsbestuur en hebben een negatieve invloed opde (creatie van) aandeelhouderswaarde. Het leidt totnadelige economische, sociale en politieke uitkomsten.Overtredingen van internationale principes op het gebiedvan anti-corruptie kunnen schadelijk zijn voor de reputatievan een bedrijf en de waarde van merken.

Eén van de universele principes van het Global Compact isgericht op corruptie. Dit principe roept bedrijven op ompreventieve en handhavingsmaatregelen in te stellen en eeneffectief systeem op te zetten voor de bestrijding vancorruptie.


Dit engagementthema heeft als doel het anti-corruptiebeleiden de maatregelen tegen corruptie bij bedrijven teverbeteren. Daarnaast moet ook voldoende duidelijkworden gemaakt welke acties worden ondernomen tegenwerknemers, agenten en onderaannemers die betrokken zijnbij beschuldigingen in verband met corruptie. Hierbij is hetbelangrijk dat er transparant wordt gecommuniceerd oververrichte onderzoeken en over doorgevoerdeveranderingen.

Het Pensioenfonds is in het eerste halfjaar 2019 met 7ondernemingen een dialoog gestart over een (vermeende)corruptieschending.

TABEL 3.4.1 GEÏNITEERDE DIALOGENCORRUPTIESCHENDINGEN1

Onderneming Gestart

AbbVie, Inc. 15-01-2019

Bayer AG 13-03-2019

Biogen Inc. 15-01-2019

China Petroleum & Chemical Corp. 14-03-2019

Deutsche Bank AG 15-03-2019

Eni S.p.A. 15-03-2019

Sanofi 20-03-2019


UITGELICHT: ‘Elektriciteitsbedrijven verzetten zich tegen klimaatregels’

Lobby tegen klimaatregels in de Verenigde Staten in strijd met letter en geest van ‘Parijs’In het Verdrag van Parijs (2015) stemden 195 landen in met maatregelen om opwarming van het klimaat tegen te gaanen zich te wapenen tegen de gevolgen van de temperatuurstijging. Hoewel in het verdrag niet expliciet om de inzet vanondernemingen wordt gevraagd, is ook hun inzet noodzakelijk om het breed gedragen akkoord werkelijk tot een succeste maken.De omvang van het klimaatprobleem vraagt de inzet van iedereen en ondernemingen kunnen een belangrijke bijdrageaan oplossingen leveren. Van ondernemingen verwachten wij dat zij handelen naar de letter en de geest van het akkoorden actief bijdragen aan de doelstelling om de temperatuurstijging te beperken tot 1,5 à 2 graden Celsius ten opzichtevan het pre-industriële niveau. Dat houdt in dat zij niet alleen voldoen aan alle geldende wetgeving. Ook moetenondernemingen hun PR-beleid en lobbyactiviteiten aanpassen en zich niet verzetten tegen nationale regelgeving eninitiatieven om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen of te omzeilen.Sinds 2015 nemen meerdere ondernemingen deel aan een rechtszaak tegen de Amerikaanse Environmental ProtectionAgency (EPA) om haar Clean Power Plan (CPP) te verwerpen. Met tien van deze ondernemingen voeren wij een dialoogin ons engagementprogramma. Het Clean Power Plan is erop gericht om de CO2-uitstoot door energiecentrales in deVerenigde Staten te beperken. In de aanklacht van augustus 2015 stelden de indieners dat het federale agentschap EPAzijn bevoegdheid te buiten gaat en bovendien onhaalbare CO2-reductiedoelstellingen oplegt. De acties van deondernemingen staan op gespannen voet met het Akkoord van Parijs, de United Nations Framework Convention onClimate Change (UNFCCC) en het hierbij horende normenstelsel. Het Akkoord van Parijs blijft namelijk geldig, ook nude Verenigde Staten zich hieruit terug willen trekken.De dialoog is gestart met alle tien de ondernemingen, maar tot nog toe heeft een zestal ondernemingen nog nietgereageerd op het verzoek om in gesprek te komen. In het afgelopen kwartaal zijn er herinneringen naar deze partijenverstuurd. De andere ondernemingen staan wel open voor de dialoog en geven aan dat zij klimaatverandering wel eenreëel en urgent probleem vinden en zelf ook rapporteren over klimaatdoelstellingen. Één van de ondernemingen geeftin de dialoog expliciet aan dat het tegen het Clean Power Plan is, omdat het inbreuk zou doen op de zeggenschap vanindividuele staten en onwettige normen oplegt. In de komende maanden zetten wij onze dialoog met deze groepondernemingen voort.


3.5. Thematische dialogen

Het Pensioenfonds voert thematische dialogen met alsdoel algemene standaarden binnen een bedrijfstak ofketen te verbeteren. Voor sommige dialogen werken wijsamen met andere nationale en internationale partijen.Over de voortgang en het vervolg op onze dialogen leestu op de volgende pagina’s.

Waterrisico’s bij water- enelektriciteitsbedrijven

Het World Economic Forum stelt dat water crises gemetennaar impact tot de top drie van wereldwijde risico’s behoren.Tenzij watergebruik in de komende jaren sterk verandert, zaldoor toenemende industrialisatie, landbouw,energiegebruik en verstedelijking het risico vanwaterschaarste stijgen. Volgens de OECD leven in 2050mogelijk 4 miljard mensen in gebieden met waterschaarste.Een goed waterbeleid ligt aan de kern van het beheersen vande watergerelateerde risico’s. In veel landen slaagt men erechter nog niet in om op een proactieve manier met derisico’s om te gaan.

Via een thematische dialoog gericht op waterrisico’s enwatermanagement bij wateren elektriciteitsbedrijven snijdthet mes aan twee kanten. Enerzijds beantwoordt dit aan devraag naar thematische dialogen op ESG-speerpunten enanderzijds bezet deze sector een belangrijke positie in deaandelen- en credits beleggingsportefeuilles. Bovenal iswater een zeer actueel en materieel onderwerp voorbedrijven in deze sector.

Een studie door het Carbon Disclosure Project (Charged orStatic, april 2017) maakte de omvang van waterproblematiekin elektriciteitsbedrijven duidelijk zichtbaar. Ook MSCI steltdat (in het bijzonder Amerikaanse) elektriciteitsbedrijventoenemende fysieke risico’s lopen als gevolg van extremeweersomstandigheden zoals droogte of juist extremeregenval. Elektriciteitsbedrijven zijn vaak sterk afhankelijkvan de beschikbaarheid van grote hoeveelheden water omte kunnen functioneren. Kerncentrales en conventioneleelektriciteitsbedrijven, die gebruikmaken vanstoomopwekking om turbines aan te drijven hebben eenconstante toevoer van grote hoeveelheden water nodig voorkoeling. Ook waterkrachtcentrales zijn afhankelijk vanvoldoende water.

Doel van dialoog Opvallend zijn de onderlinge afhankelijkheden tussen wateren energievoorziening en daarmee de noodzaak om

watermanagement goed te organiseren. Om de risico’s goedte kunnen begrijpen en de wijze waarop bedrijven dezebenaderen, vragen wij bedrijven om op een heldere manierte rapporteren. In de kern verwachten wij vanondernemingen dat zij een waterrisico beheerssysteemhebben, dat ze de watervoetafdruk verlagen en dat zetransparant zijn over de bestaande waterrisico’s.

VoortgangUit de recente dialogen met wateren elektriciteitsbedrijvenblijkt dat bedrijven zich meer en serieuzer bezighouden metde beschikbaarheid van water en de eventuele risico's diehiermee gepaard gaan. Bedrijven die wij spreken hebben hetonderwerp op de agenda staan. Niet in de laatste plaatsomdat dit door overheden en toezichthouders verwachtwordt.

Gedurende het eerste halfjaar van 2019 zijn er gesprekkengeweest met twee ondernemingen. Met de overige wordennieuwe gesprekken ingepland voor het tweede halfjaar. Hetalgemene beeld blijft dat er grote verschillen zijn tussen deondernemingen en de specifieke omgeving waarin zijopereren. Een terugkomend punt van aandacht is het beleidop watergebied en de eenduidige rapportage over impact enrisico.

TABEL 3.5.1 VOORTGANG WATERRISICO’S BIJ WATER-EN ELEKTRICITEITSBEDRIJVEN1

Onderneming Voortgang

American Water Voeren dialoog

Chubu Voeren dialoog

EDF Voeren dialoog

Engie Voeren dialoog

Fortum Voeren dialoog

Pinnacle West Capital Corp. Voeren dialoog

PSEG Voeren dialoog

Severn Trent Voeren dialoog

Tohoku Voeren dialoog

United Utilities Voeren dialoog

Veolia Voeren dialoog

1 Bron: Achmea Investment Management & ACTIAM


Energie efficiëntie in de staal en chemieindustrie

De beperking van klimaatverandering tot maximaal 2°C, meteen streefwaarde van 1,5 °C, hangt in belangrijke mate af vanverbeterde energie-efficiëntie. Sinds het jaar 2000 werd detoenemende vraag naar energie voor een derdegecompenseerd door verbeterde efficiëntie.

Met verbeterde energie-efficiëntie gaan, naast lagerebroeikasgasemissies, ook belangrijke andere economische,ecologische en sociale voordelen gepaard.Energiebesparingen zijn, sec bekeken, per definitiekostenbesparend; een investering inenergiebesparingsmaatregelen betaalt zich gemiddeld meteen factor drie terug. Overige voordelen zijn minderluchtvervuiling, verhoogde koopkracht van huishoudensdoor lagere energiekosten, verbeterde energiezekerheiddoor verminderde invoer en uitgebreide toegang totmoderne energiediensten (Bron: IEA 2018).

Wij zijn kritisch naar alle sectoren die voor de grootsteuitstoot van broeikasgassen zorgen, waaronder de staal,cement en chemiesector. Vanwege beperkte beleggingen inde cementsector, richt dit engagementtraject zich opbedrijven in de chemie en de staalindustrie.

Doel van dialoog We onderzoeken in welke mate de bedrijven in debeleggingsportefeuilles voorbereid zijn op markt- enbeleidsontwikkelingen op het gebied vanklimaatverandering en energie-efficiëntie. Ook onderzoekenwe de materialiteit van energie-efficiëntie voor bedrijven inde gekozen sectoren.

Lange termijn strategieWij verwachten dat geselecteerde bedrijven een langetermijn klimaatstrategie formuleren. En dat ze daarbijrekening houden met strategische en financiële risico’s enkansen als gevolg van klimaatverandering, zoalsveranderingen in beleid, mogelijke invoering of verhogingvan een CO2-prijs, markt en technologische ontwikkelingen.Deze komen mogelijk naar voren door een grondige risico-analyse en het opstellen van een 2°C scenario.

SMART doelstellingenWij verwachten van de onderneming dat ze zich committeertaan meetbare doelen rondom klimaat, energie-efficiëntie ende samenstelling van de brandstofmix. Wij roepenondernemingen op om zich te verbinden aanwetenschappelijk onderbouwde doelstellingen (‘ScienceBased Targets’).

Operationele efficiëntieWij verwachten dat er binnen de operatie focus is op energie-efficiëntie en relevante energie-efficiëntiemaatregelengeïmplementeerd worden. Het bedrijf optimaliseert hetproces door het gebruik van slimme meters en hergebruikvan grondstoffen, energie, afval en warmte. Ook wordt er intoenemende mate gebruik gemaakt van hernieuwbareenergie en wordt samengewerkt met organisaties binnen enbuiten de sector.

TransparantieHet bedrijf is transparant over de voortgang en resultatenvan haar klimaat en energie-efficiëntie maatregelen.

VoortgangGedurende de rapportageperiode hebben wij ons onderzoekafgerond, geschikte bedrijven voor engagementgeselecteerd en de eerste uitnodigingen voor een dialoogverstuurd. Er vonden nog geen specifieke inhoudelijkecontacten plaats met ondernemingen.

Naar onze verwachting zullen in het tweede halfjaar van 2019de eerste gesprekken met de geselecteerde bedrijvenplaatsvinden.

TABEL 3.5.1 ONDERNEMINGEN OPGENOMEN IN THEMAENERGIE EFFICIENCY1

Ondernemingen Voortgang

Fortescue Metals Group Ltd Analyse afgerond

Nucor Corporation Analyse afgerond

Covestro AG Analyse afgerond

PPG Industries, Inc. Analyse afgerond

Umicore Analyse afgerond

Sika AG Analyse afgerond

1 Bron: Achmea Investment Management


Transport & Klimaat

In de samenleving neemt globalisering een steeds grotere rolin. Deze stijgende lijn in de wereldhandel betekent dat detranssportsector ook sterk in omvang toeneemt. Volgensverwachtingen van de OESO zullen de vrachtvolumes in 2050met 350% toenemen in vergelijking met basisjaar 2010. Uiteen onderzoek van de Verenigde Naties blijkt zelfs dat zondereen agressief en duurzaam beleid de CO2-uitstoot in detransportsector in 2050 zou kunnen verdubbelen. Het plaatstde sector voor grote uitdagingen. Temeer omdat in detransportsector nog niet dezelfde geleidelijke daling van deCO2-emissies als in andere sectoren zichtbaar is geweest.Bedrijven in deze sector kunnen dus een grote bijdrageleveren aan het behalen van de doelstellingen uit hetParijsakkoord, maar krijgen ook de kans om uitklimaatgerelateerde ontwikkelingen belangrijkeeconomische voordelen te realiseren. Zo zijn deklimaatrisico’s die transportbedrijven lopen om te zetten inkansen.

“De transport sector is de snelst groeiende uitstoter vanbroeikasgassen. De groei in energiebehoefte t.a.v.transport is de hoogste van alle eindgebruikers”

– World Health Organisation

Doel van dialoog De transportsector omvat een breed scala aan industrieën.We kiezen ervoor om ons in eerste instantie te richten op deindustriegroep ‘logistiek’. Onze eerste inventarisatie laat ziendat er relatief weinig aandacht aan deze industrie wordtbesteed in engagementprogramma’s terwijl de te behalenwinst in termen van CO2-reductie en energie-efficiëntie doorons als hoog wordt ingeschat. Door ons te richten op dezerelatief onontgonnen markt denken wij optimaal rendementte halen uit onze inspanningen.

Een engagement in deze industrie heeft meerdereinvalshoeken, waaronder: het verlagen vanbrandstofverbruik en het gebruik van alternatievebrandstofbronnen (denk aan schonere brandstoffen zoalswaterstof of methanol voor lange afstanden), verbeterdevoertuigtechnologie en technologische verbeteringen (zoalselektrische schepen naar het achterland), reductie vanemissie-intensiteit van bestaande wagenparken,alternatieve vervoerswijzen, maar ookefficiëntiemaatregelen op voertuigonderhoud (bijvoorbeeldminder weerstand door een schip schoon te houden) enlogistieke planning voor het laden van voertuigen enrouteplanning.

We stellen ons ten aanzien van de industriegroep ‘logistiek’concreet ten doel om:

1. Transportbedrijven aan te moedigen om transparant tezijn over (a) de CO2-uitstoot en (b) de gehanteerdestrategie om te blijven voldoen aan de striktere CO2-(zelf)regulering;

2. Transportbedrijven aan de hand van best practices (a)inzicht te geven in de mogelijkheden tot het reducerenvan het gebruik van fossiele brandstoffen en (b) testimuleren over te schakelen op hernieuwbareenergiebronnen.

VoortgangVolgens planning zijn in het eerste kwartaal van dit jaar dedialogen gestart door middel van een brief aan degeselecteerde ondernemingen. Met vier van de vijfondernemingen is inmiddels de dialoog op gang gekomen.Wij namen tijdens onze eerste gesprekken de gelegenheidom kennis te maken en uitleg te geven over de achtergronden doelen van onze engagement. De gesprekken verliepenpositief en leidden in een enkel geval (zie Deutsche Post) toteen snel vervolggesprek over de klimaatstrategie van hetbedrijf. De dialoog met Expeditors International ofWashington kwam nog niet op gang. Dit bedrijf zullen wij ookin de tweede helft van 2019 verder aansporen met ons ingesprek te gaan.

TABEL 3.5.1 ONDERNEMINGEN OPGENOMEN IN THEMATRANSPORT & KLIMAAT1


Deutsche Post AG lopende

Expeditors International ofWashington, Inc. lopende

Royal Mail plc brief verstuurd

United Parcel Service, Inc. Class B lopende

C.H. Robinson Worldwide, Inc. lopende



Klimaattransitie

In het klimaatakkoord van Parijs hebben circa 200 landenafgesproken om de opwarming van de aarde te beperken totruim onder de twee graden, waarbij het streven is deopwarming van de aarde beneden de 1,5 graad te houden.In een rapport van de Intergouvernementele Werkgroepbetreffende klimaatverandering (IPCC), wordt gesteld dathiertoe het totaal aan mondiale CO2-emissies tegen 2030met 45% zal moeten dalen ten opzichte van 1990. Omdatfossiele brandstoffen, die bij de verbranding een groot deelvan de CO2-uitstoot veroorzaken, vooralsnog een centrale rolin de energievoorziening spelen, zal een verstrekkendetransitie van de energievoorziening nodig zijn om de uitstootvan broeikasgassen fors te reduceren (DNB, 2018).Wereldwijd spannen overheden, (maatschappelijke)organisaties en consumenten zich in om een transitiemogelijk te maken naar een koolstofarme economie. Daarbijligt de nadruk op investeren in meer hernieuwbare energieen het afbouwen van onze afhankelijkheid van fossieleenergiebronnen.

Centraal: de gevolgen voor ondernemingenTijdens de dialoog klimaattransitie gaan we in gesprek metondernemingen over de gevolgen van de klimaattransitie intermen van risico's en kansen. Het gesprek richt zich op destrategie die bedrijven kiezen, maar ook: in welke mate zijnzij voorbereid op veranderingen die in diverseklimaatscenario's worden geschetst? In welke mate kunnenbijvoorbeeld bedrijven die nu sterk afhankelijk zijn vanfossiele brandstoffen zich tijdig aanpassen aan eenveranderende markt en regelgeving? Waar ligt hetzwaartepunt van de huidige investeringen door bedrijven enwelke keuzes liggen hieraan ten grondslag? Zijn bedrijven instaat om verschillende toekomstscenario’s uit te werken,veranderingen waar te nemen en tijdig te anticiperen?

DoelstellingenHet doel is om bedrijven een gedegen klimaatstrategie telaten ontwikkelen en uit te laten voeren. Dit betekent dat destrategie zowel financieel als maatschappelijk robuust moetzijn. Ook dient begrepen te worden hoe een organisatie haarklimaatgerelateerde risico's en kansen meet en monitort.Toegang tot de door een organisatie gehanteerdemaatstaven en doelstellingen stelt ons in staat om potentiëlerisico’s, het vermogen om aan financiële verplichtingen tevoldoen, de algemene blootstelling aan klimaat gerelateerdekwesties en de voortgang in het beheer van of de aanpassingaan deze kwesties beter te beoordelen. De onderliggendeKPI’s zijn afgeleid van relevante klimaatvoorschriften enscenario’s zoals beschreven in het 2°C scenario en deaanbevelingen van de Task Force on Climate-relatedFinancial Disclosures (TCFD) werkgroep.

Auto’s, Olie en GasWij verwachten dat bedrijven zich voorbereiden op degevolgen van de klimaattransitie, waarin kansen en risico’sinzichtelijk zijn gemaakt. Welke visie heeft eenautoproducent op de ontwikkeling van elektrisch rijden? Watbetekent dit voor de ontwikkeling van nieuwe modellen?Scenario’s over veranderende markten kunnen daarbij heelnuttig zijn. Kunnen olie- en gasbedrijven zelf ook sturend zijnin de transitie naar hernieuwbare energie of zijn zij slechtsafhankelijk van de vraag?

Verder wordt verwacht dat bedrijven transparant zijn overde voortgang en resultaten van genomenklimaatmaatregelen.

Contactmomenten en voortgangMet behulp van het PACTA 2 °C scenarioanalyse model vanhet 2 ° Investing Initative is het beleggingsuniversumgetoetst. Het rapport geeft inzicht in de ondernemingenwaarvan gesteld kan worden dat zij in de komende 5 jaar hetverst verwijderd zijn van een breed geaccepteerd 2 °Cscenario. De analyse bestrijkt 70-90% van debroeikasgasemissies die samenhangen met eenstandaardportefeuille en omvat de door DNB beschreventransitiegevoelige sectoren zoals de fossiele energie sector.Op basis van de observaties in het rapport blijkt dat er relatiefveel winst valt te behalen voor de energiesector (olie en gas)en automobielproducenten. Ondernemingen in portefeuillein deze sectoren staan momenteel voor de grootsteuitdagingen in relatie tot de energietransitie, doordat zijmomenteel meer opereren in lijn met een 2 °C - 4°C scenariodan een 1,5-2 °C scenario.

VervolgstappenNaar onze verwachting zullen in het tweede halfjaar van 2019de eerste gesprekken met de geselecteerde bedrijvenplaatsvinden. Het totale traject neemt, afhankelijk van devoortgang, in totaal drie jaar in beslag.

TABEL 3.5.1 ONDERNEMINGEN OPGENOMEN IN THEMAKLIMAATTRANSITIE1

Ondernemingen Voortgang

SUBARU CORP Analyse afgerond

Renault SA Analyse afgerond

BMW Analyse afgerond

Marathon Oil Corporation Analyse afgerond

Exxon Mobil Corp. Analyse afgerond



Leefbaar loon in de supermarkt- entextielsector

Een leefbaar loon is een loon waarmee een werknemer kanvoorzien in basisbehoeftes van zijn of haar gezin; vanvoeding, gezondheidszorg, kleding, huisvesting tot scholing.Afhankelijk van het land kan dit overeenkomen met hetminimumloon, maar in vele landen is er of geen wetgevingop dit terrein, of is het minimumloon onvoldoende om in hetlevensonderhoud te kunnen voorzien. Dit geldt voorontwikkelingslanden, maar ook dichter bij huis in landen alsHongarije, het Verenigd Koninkrijk of Polen. Juist daaromhebben bedrijven een belangrijke verantwoordelijkheid watbetreft het betalen van een leefbaar loon. Hoewel hetbetalen van een leefbaar loon in eerste instantie lijkt te leidentot hogere kosten, kan het ook leiden tot lagere kosten enhogere winstgevendheid. Dit blijkt o.a. uit onderzoeken vanBerenschot en Chapman &Thompson op dit onderwerp.

Er is gekozen om twee sectoren te selecteren voor hetengagementprogramma, namelijk de kleding- ensupermarktsector. Het onderwerp is voor deze sectorenmaterieel en ze kunnen ook relatief eenvoudig verbeteringenop dit thema realiseren. Er wordt bij de uitvoering van ditthema nauw samengewerkt met het Platform Living Wagefor Financials (PLWF). Dit is een samenwerkingsverband vanfinanciële instellingen, waaronder MN, ASN, a.s.r. , TriodosIM, NN IP, Robeco en Kempen. Binnen dit platform wordtinformatie uitgewisseld, is een methodologie ontwikkeld ombedrijven te analyseren op hun prestaties op het gebied vanleefbaar loon en wordt er samengewerkt om de resultatenvan het platform onder de aandacht te brengen.Engagements worden indien mogelijk samen gevoerd ofgecoördineerd. Dit maakt het voor dit engagementtrajectmogelijk zowel de efficiency als effectiviteit te vergroten.

Doel van dialoog Leefbaar loon is een complex onderwerp, zeker in een bedrijfmet honderden toeleveranciers. Daarom hebben we opmeerdere niveaus doelstellingen geformuleerd waarop eenbedrijf stappen kan zetten die we in tabel 3.5.1 verdertoelichten. Afhankelijk van het bedrijf leggen we de nadrukop één of meer van deze doelstellingen.

TABEL 3.5.1 DOELSTELLINGEN LEEFBAAR LOON1

Doelstelling Toelichting

Beleidsvorming Het bedrijf heeft beleid ontwikkeld op hetonderwerp leefbaar loon.

Implementatie &toetsing

Het bedrijf implementeert haar beleid in haareigen bedrijfsvoering en bij haar toeleveranciers.Het bedrijf monitort actief de voortgang hiervan.

Randvoorwaarden

Het bedrijf zorgt tevens dat de randvoorwaardenvoor een leefbaar loon, zoals collectieveonderhandeling en vakbondsvrijheid,gewaarborgd zijn.

Samenwerking Het bedrijf werkt op dit thema samen met anderepartijen.

Transparantie

Het bedrijf is op dit thema transparant richtinginvesteerders, consumenten en anderestakeholders wat betreft haar beleid, deimplementatie en de voortgang.


VoortgangWe zijn met het thema leefbaar loon medio 2018 van startgegaan. Er zijn toen twee sectoren geselecteerd binnen ditengagement thema; de kleding- en supermarktsector.

Het afgelopen halfjaar hebben we de nadruk gelegd opengagement met supermarkten. Zo is gewerkt aan hettoepasbaar maken van de methodologie van het PlatformLiving Wage Financials voor supermarktketens. We hebbendit gedaan op basis van eigen onderzoek en diversegesprekken met experts van bijvoorbeeld maatschappelijke- en sector organisaties. Op basis van deze nieuwemethodologie zijn de bedrijven onder de loep genomen. Debelangrijkste conclusie is dat eigenlijk alle supermarktketensnog aan het beginpunt staan wat betreft aandacht voorleefbaar loon, op een aantal veelbelovende pilots na. Na eeneerste ronde gesprekken in 2018 zijn we dan ook op basisvan deze bevindingen in 2019 een tweede ronde gesprekkenaangegaan met alle vijf bedrijven. Met de bedrijven uit dekledingsector bespreken wij in de tweede helft van 2019 deuitkomsten van onze nieuwe analyses op basis van de PLWFmethodiek.


TABEL 3.5.2 ONDERNEMINGEN OPGENOMEN IN THEMALEEFBAAR LOON IN SUPERMARKT EN TEXTIELSECTOR1


Home Depot lopende

Hugo Boss lopende

Ralph Lauren lopende

TJX Companies lopende

VF Corp lopende

Carrefour S.A. lopende

Koninklijke Ahold Delhaize N.V. lopende

Tesco PLC lopende


Gezonde voeding

Goede en voldoende voeding is van groot belang voor eengezonde samenleving. Juist voedingsbedrijven kunnen hiereen belangrijke bijdrage aan leveren en tevens inspelen opdeze groeiende markt. Zo kunnen zij voedingswaarde engezondheid meer prioriteit geven bij het ontwikkelen vanproducten, gezondheid meewegen in de prijsstelling enconsumenten actief informeren over de voedingswaardenvan producten.

De Acces to Nutrition index is een initiatief dat wereldwijdbedrijven in de voedingssector rangschikt op basis van hunpresentaties op onder andere de thema’s:

• Voorkomen van ondervoeding;• Voorkomen van obesitas;• Verantwoorde marketing richting kinderen en het

promoten van borstvoeding.

De index is ontwikkeld op basis van kennis van investeerders,wetenschappers en organisaties als de World HealthOrganisation. Er bestaat zowel een wereldwijde index alsregionale indices die inzoomen op bedrijven uit de VerenigdeStaten, India, Mexico en Zuid-Afrika. De nieuwste editie vande wereldwijde index is in mei 2018 gelanceerd en de editiedie specifiek is gericht op de Verenigde Staten in november2018.

De resultaten laten zien dat voedingsbedrijven nogbelangrijke stappen op dit thema kunnen zetten. Zo blijkt datslechts een derde van de voedingsproducten vanonderzochte bedrijven als gezond kunnen worden

gekwalificeerd. Om de resultaten via investeerders onder deaandacht te brengen bij bedrijven is er naast het onderzoekzowel een investor statement als een collectiefengagementprogramma gelanceerd. Aan beide nemen we inhet kader van dit engagement thema actief deel om zobedrijven te stimuleren stappen te zetten op dit thema.

Doel van dialoog In het engagementtraject zijn er verschillende doelen gesteldvoor de bedrijven, gebaseerd op de uitgangspunten van deaccess to nutrition index:

• Bedrijven geven goede voeding een gedegen plek gevenin het beleid en corporate governance;

• Het bedrijf zet zich in om goede en gezonde producten teontwikkelen;

• Het bedrijf zet zich in om goede voeding tegen eenbetaalbare prijs beschikbaar te maken;

• Het bedrijf ondersteunt met haar marketingactiviteiteneen gezond voedingspatroon;

• De producten van het bedrijf passen in een gezond dieeten gezonde levensstijl;

• Het bedrijf geeft via de verpakking goede informatie aanconsumenten over de voedingswaarden.

• Bedrijven werken actief samen met andere stakeholdersop het gebied van goede voeding.

“Waar in ontwikkelingslanden ondervoeding zichconcentreert rond lage- en middeninkomens, is hetovergewicht dat zich concentreert onder lage inkomensin ontwikkelde landen”

– UN Food and Agricultural Organisation UN

VoortgangNa het ondertekenen van het investor statement is er eenselectie van bedrijven gemaakt waarmee het pensioenfondshet engagementtraject van start wil gaan. Hierbij is onderandere gekeken naar de exposure per bedrijf in deportefeuille. In augustus en september 2018 zijn, insamenwerking met de coalitie van investeerders, de brievenverstuurd naar de bedrijven waar we binnen dit collectieveengagementprogramma een coördinerende rol hebben:Unilever, Nestlé, Conagra en Suntory.

Op dit moment hebben we met alle genoemde bedrijvencontact gehad. We zien echter wel duidelijke verschillentussen de bedrijven.

In de tweede helft van 2019 zullen we de dialoog voortzettenmet in het bijzonder aandacht voor de volgendeonderwerpen:

1. Het hoge suikergehaltes van producten;2. Een strenger beleid ten aanzien van de marketing van

ongezonde producten richting kinderen;


3. Het gezonder maken van de gehele productportfoliodoor gehalte van ongezonde ingrediënten (suiker en vet)te verminderen en het gehalte van gezonde ingrediëntente vergroten;

4. Het vergroten van de toegankelijk van gezonde voedingen daar een specifieke strategie per land of regio voor teontwikkelen.

TABEL 3.5.1 ONDERNEMINGEN OPGENOMEN IN THEMAGEZONDE VOEDING1


Conagra lopende

Nestlé lopende

Suntory lopende

Unilever lopende



3.6. ESG Nederland

Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen hebben despeciale aandacht van Nederlandse institutionele beleggers,vanwege de directe sociaaleconomische belangen die debedrijfsactiviteiten met zich mee brengen. Belangrijkestrategische besluiten van de Nederlandse beursgenoteerdeondernemingen zoals fusies en overnames, kunnensignificante effecten hebben op lokale werkgelegenheid, deconcurrentiepositie van de onderneming en langetermijnwaarde creatie. Ook remuneratievoorstellen of(her)benoemingen van bestuurders leiden regelmatig totmaatschappelijk discussie. Wij hechten er dan ook grotewaarde aan om op structurele wijze de dialoog te voeren metde Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen. Hierbijtoetsten wij de beleidsvoorstellen aan de uitgangspunten enbest-practices van de Nederlandse Corporate GovernanceCode (herzien in 2016), en vanaf 1 januari 2019 aan deNederlandse Stewardship Code. Bij het voeren van dedialogen trekken wij zoveel mogelijk op in collectief verband,verenigd in Eumedion.

De principes uit de Stewardship Code bieden institutionelebeleggers de mogelijkheid verantwoording af te leggen aanhun deelnemers en klanten over de wijze waarop zij alsbetrokken belegger invulling geven aan hunaandeelhoudersrechten. De Stewardship Code is in lijn metde verantwoordelijkheden die voor aandeelhouders geldenten aanzien van transparantie rond hetbetrokkenheidsbeleid en stembeleid, zoals vastgelegd in deherziene EU-richtlijn aandeelhoudersrechten (Shareholders’rights directive). Zij onderstreept ook het belang vanaandeelhoudersbetrokkenheid voor het streven naar langetermijn waardecreatie van de Nederlandsebeursondernemingen, zoals vastgelegd in de NederlandseCorporate Governance Code. Daarnaast verlangt deStewardship Code van institutionele beleggers de bereidheidom, eventueel samen met andere institutionele beleggers,een constructieve dialoog aan te gaan met de Nederlandsebeursondernemingen en met andere belanghebbenden.

Overzicht dialogenIn de eerste helft van 2019 is het Pensioenfonds, voorafgaandaan de aandeelhoudersvergaderingen, in dialoog gegaanmet negen Nederlandse beurgenoteerde ondernemingen.Deze dialogen vonden plaats binnen het Eumedion verband,zie tabel 3.6.1.

TABEL 3.6.1 DIALOGEN MET NEDERLANDSEBEURSGENOTEERDE ONDERNEMINGEN H1 2019

Onderneming Besproken onderwerpen

Ahold-Delhaize Lange termijn waardecreatie model, diversiteit,strategie, remuneratiebeleid.

DSM Langetermijnwaardecreatie model, competentie- endiversiteitsmatrix, remuneratiebeleid.

Heineken Lange termijn waardecreatie model, competentie- endiversiteitsmatrix, strategie en risico’s, duurzaamheid,gedragscode, bier promotors.

KPN Remuneratiebeleid.

Philips Langetermijnwaardecreatie model, competentie- endiversiteitsmatrix, Remuneratie, externe auditor,risicomanagement.

Royal DutchShell

Klimaatbeleid, remuneratiebeleid.

Unilever Strategie, remuneratiebeleid, duurzaamheid,corporate governance.

Wolters Kluwer Langetermijnwaardecreatie model, competentie- endiversiteitsmatrix, Remuneratiebeleid.

ING Groep Cultuur, risicomanagement, remuneratiebeleid.

Relevante ontwikkelingenDit jaar waren er diverse agendapunten op deaandeelhoudersvergadering geagendeerd die tot discussieleidden bij investeerders. Zo is er met ondernemingengesproken over remuneratiebeleid, diversiteit,risicomanagement en cultuur.

In 2018 is ING veelvuldig negatief in het nieuws gekomenover haar beloningsbeleid en de schikking met het OpenbaarMinisterie (OM) naar aanleiding van de geconstateerdewitwasfraude. Tijdens de aandeelhoudersvergadering vanING Groep bleek dat de aandeelhouders niet tevreden warenover het gevoerde beleid door het bestuur. 62,5% van deaandeelhouders stemde tegen het verlenen van dechargevoor de raad van bestuur van ING en 62,7% tegen hetverlenen van decharge voor de raad van commissarissen.

Vorig jaar stemde 12,7% van de aandeelhouders van RoyalDutch Shell (hierna: Shell) voor de door Follow Thisgeagendeerde klimaatresolutie. In 2019 besloot Follow Thishaar geagendeerde resolutie voortijdig in te trekken en Shelltijd te geven om haar klimaatambities in lijn te brengen methet Klimaatakkoord van Parijs. Dit gebeurde nadat Shell ineen gezamenlijke verklaring met een aantal aandeelhoudersaankondigde, dat Shell doelstellingen gaat invoeren om deuitstoot van broeikasgassen te verminderen en om dezeklimaatdoelstellingen te koppelen aan het beloningsbeleidvoor de raad van bestuur.

Dialogen met Nederlandse ondernemingenBinnen het Eumedion verband en namens een aantalinstitutionele beleggers voerde het Pensioenfonds het


gesprek met Wolters Kluwer in aanloop naar deaandeelhoudersvergadering. Een belangrijkgespreksonderwerp is het remuneratiebeleid. Ditremuneratiebeleid is sinds 2011 niet meer geagendeerd opde aandeelhoudersvergadering terwijl er diverse vragen opdit vlak leven bij investeerders zoals over de hoogte van deremuneratie. Het salaris van de CEO staat al jaren in de topvan de beloningen van topbestuurders van beursgenoteerdeondernemingen in Nederland. Vanwege nieuwe wetgevingdient Wolters Kluwer het (herziene) beloningsbeleid terstemming voor te leggen op de aandeelhoudersvergaderingin 2020. Ook spraken we met Wolters Kluwer over haarbusiness model in relatie tot lange termijn waardecreatie,het verbinden van specifieke doelstellingen aan deSustainable Development Goals van de Verenigde Naties enover het publiceren van de diversiteit en achtergronden vanbestuurders. We hebben tijdens deaandeelhoudersvergadering een aantal suggesties gedeeldmet de raad van commissarissen en raad van bestuur om tekomen tot een maatschappelijk verantwoordbeloningsbeleid. Het bestuur heeft deze suggesties ter hartegenomen. Wij blijven met het bestuur van Wolters Kluwer ingesprek in de aanloop naar het opstellen van een nieuwremuneratiebeleid.

We hebben met Philips gesproken over diverseonderwerpen, waaronder het lange termijn waardecreatiemodel. We hebben stilgestaan bij de link tussen financiële enniet-financiële Key Performance Indicators (KPI’s) en deintegratie hiervan in het waarde creatie model. In het kadervan het diversiteitsbeleid is er binnen Philips het doel gesteldom het percentage vrouwen in senior management positieste verhogen naar 25% in 2020. Er is een unconscious biasawareness training ontwikkeld om het risico op bias(vooringenomenheid) te mitigeren en de inclusieve cultuurte optimaliseren. Ook is er stilgestaan bij het invoeren vanniet-financiële KPI’s in het beloningsbeleid. We hebbengesproken over de effectiviteit van het risicomanagement encontrol framework in relatie tot eventuele fraude ofcorruptiezaken en over cybersecurity risico’s. Tenslottehebben we gesproken over het verlengen van het contractmet de huidige accountant.

Bij KPN hebben we in de aanloop naar deaandeelhoudersvergadering gesproken over het nieuwebeloningsbeleid. KPN heeft voorgenomen wijzigingen metons besproken en wij hebben een open discussie over dezewijzigingen kunnen voeren. Op een aantal punten heeft KPNna dit gesprek haar voorstel voor een nieuw beloningsbeleidaangepast. Zo heeft KPN haar arbeidsmarkt peer groupaangepast en enkele bedrijven buiten dezevergelijkingsgroep gelaten. Ook heeft KPN besloten om eendeel van het beloningsbeleid voor de toekenning van optiesniet aan te passen.

Bij Heineken spraken we over het lange termijnwaardecreatie model. Ook hebben we het opnemen van eencompetentie- en board diversity matrix in het jaarverslagaangeraden. Daarnaast hebben we uitgebreid gesproken

over strategie in het algemeen en daaraan gerelateerderisico’s zoals weten regelgeving ten aanzien vanalcoholgebruik. Zo is ook stilgestaan bij de groei vanalcoholvrije dranken, een trend waar Heineken metHeineken 0.0 succesvol op inspeelt. Vanwege haaractiviteiten in landen die behoren tot de meest corruptelanden in de wereld is het voor ons van belang om te wetenhoe effectief Heineken is in het tegengaan van corruptie enomkoping.

Bij Ahold-Delhaize is gesproken over hun lange termijnwaardecreatie business model. Er is een mooi overzichtopgenomen in het jaarverslag, echter zonder eenkwantitatieve weergave van de bijdragen in 2018. Quadiversiteit in de raad van commissarissen zit Ahold Delhaizeop het gewenste niveau van 30% vrouwelijkecommissarissen. Het statutaire bestuur kent geen vrouwen,daarnaast kent de Executive Committee slechts één vrouwop de acht leden. We hebben vragen gesteld over hetstreefcijfer inzake genderdiversiteit en op welke termijnAhold Delhaize dit streefcijfer wil realiseren. Tevens isgesproken over het voornemen om het beloningsbeleid aante passen. Ahold Delhaize heeft, in tegenstelling tot watgebruikelijk is, geen consultatie gehouden bij groteNederlandse aandeelhouders. We hebben gesproken overde interne beloningsverhoudingen en het effect van hetvoorgenomen beloningsbeleid hierop.

Bij Unilever is gesproken over de strategie, onder andere ophet gebied van e-commerce activiteiten. Het bedrijf heeftrecent een reeks gezondheids- en wellness gerelateerdeovernames gedaan, zoals bijvoorbeeld in Nederland DeVegetarische Slager. Unilever heeft ambities om haarvaardigheden op het gebied van digitalisering engroeisnelheid te vergroten. Hiervoor is het van belang hetjuiste personeel aan te trekken en/of intern op te leiden.Unilever is er in geslaagd een nieuwe topman aan te stellenbij haar grootste divisie Beauty & Personal Care. Hij komtover van het Amerikaanse Amazon.com en neemt veel kennismee op het gebied van innovatie, consumentenproductenen de onlineretailindustrie.

Daarnaast is er gesproken over het aangepaste en meergematigde beloningsbeleid. Sinds het aantreden van denieuwe CEO begin 2019 is de vaste beloning verlaagd. Ookneemt Unilever duurzaamheidscriteria op in dedoelstellingen voor de beloning van bestuurders.

Tenslotte is er stilgestaan bij de in 2018 voorgenomensamenvoeging van de twee hoofdkantoren van Unilever diedoor een gebrek aan steun van met name Britseaandeelhouders tot nader order is uitgesteld. Het bestuurblijft van mening dat de simplificatie op de lange termijn inhet belang is van aandeelhouders. Een anderunificatievoorstel is wel reeds uitgevoerd, namelijk hetafschaffen van de preferente aandelen. Unilever heeftbesloten om alle certificaten van aandelen om te zetten inaandelen. Vanaf 1 juli 2019 kan aan de effectenbeurzenalleen nog in aandelen van Unilever worden gehandeld.


Bij DSM is onder meer gesproken over de competentie- endiversiteitsmatrix en het lange termijn waardecreatie model.Ook zijn we geconsulteerd over het nieuwe beloningsbeleid.We constateren dat de principes van het bestaandebeloningsbeleid gehandhaafd zijn. De raad vancommissarissen wil flexibiliteit om de maatstaven voor dejaarbonus en de lange termijn bonus aan te kunnen passenzolang dit in lijn is met de strategische doelstellingen van deonderneming en lange termijn waardecreatie. Wij hebbenhet belang benadrukt van een duidelijke rapportage over degekozen maatstaven, doelstellingen en prestaties in hetjaarlijkse remuneratierapport.

Naar aanleiding van de recordboete, die door het OpenbaarMinisterie op 4 september 2018 aan ING Bank Nederland(ING) is opgelegd, zijn we in gesprek gegaan met de raad vanbestuur van ING Groep. Uit het gesprek blijkt dat deantiwitwaswetgeving onvoldoende prioriteit had in hetverleden (2010 – 2016). Nadat we ons een beeld hebbengevormd van het ontstaan van de situatie, namelijk het nietvoldoen aan weten regelgeving en de rol van de raad vanbestuur, hebben we besloten om in gesprek te gaan met deraad van commissarissen in haar rol als internetoezichthouder, werkgever en adviseur van de raad vanbestuur. Ook hebben we een gesprek gevoerd met de ChiefRisk Officer over het programma dat ING heeft opgezet omstructureel het Know Your Customer (KYC)-proces teoptimaliseren. Dit programma bestaat uit vijf onderdelen:beleid & risico’s, wereldwijde KYC digitale services,governance, monitoring & screening en mindset. Het KYC-verbeterprogramma wordt gemonitord door relevantetoezichthouders.

Tijdens de aandeelhoudersvergadering van ING op 23 apriluitte 63% van de aandeelhouders haar onvrede over tweebelangrijke kwesties die een negatieve impact hadden op dereputatie van ING. De aandeelhouders stemden tegendecharge van de raad van bestuur en raad vancommissarissen. Dit werd mede ingegeven door het voorstelvan de raad van commissarissen in maart 2018 om het vastesalaris van de CEO met meer dan 50% te verhogen. Ditvoorstel kreeg veel kritiek van het publiek, politici, klanten,medewerkers en anderen, waardoor de raad vancommissarissen het voorstel binnen vijf dagen na depublicatie van het voorstel moest intrekken. De tweedereden om tegen decharge te stemmen was de schikking vanING met het Nederlandse Openbaar Ministerie metbetrekking tot ernstige tekortkomingen bij de uitvoering vanbeleid ter voorkoming van financieel-economischecriminaliteit bij ING Nederland in de periode 2010-2016. Deaandeelhouders van ING houden de raad van bestuur vanING Groep verantwoordelijk voor het hebben van een cultuurvan "business over compliance" binnen de bank, zoals tevenshet Nederlandse Openbaar Ministerie en INGconcludeerden.

We zijn met de raad van bestuur van Royal Dutch Shell(hierna: Shell) in gesprek over diverse onderwerpen.Regelmatig is er kritiek op ondernemingen die naast een zeer

prominent zichtbaar klimaatbeleid op de achtergrond viabrancheverenigingen en lobby een tegengesteld geluid latenhoren richting beleidsmakers en zo een meer progressiefklimaatbeleid vertragen of tegenhouden. Shell wil meeropenheid geven over haar aanpak. Shell geeft aan binnen degrenzen van het Parijs-akkoord te willen blijven. We sprakenover de vele lidmaatschappen van handelsverenigingen enbelangenbehartigers in diverse landen. Shell heroverwoogdiverse lidmaatschappen en heeft haar lidmaatschap van deinvloedrijke Amerikaanse lobbyclub AFPM opgezegd omdatde klimaatambities van de lobbyorganisatie volgens Shellniet ver genoeg gaan.

Met de voorzitter van de remuneratiecommissie hebben wegesproken over het beloningsbeleid. Wij hebben inputgeleverd voor de totstandkoming van een voorgenomengewijzigd beloningsbeleid. Zo vinden wij eenvoud, focus oplange termijn doelstellingen, belonen van een juisteuitvoering van de strategie en de energietransitie belangrijk.De hoogte van de lange termijn bonus zal deels bepaaldworden afhankelijk van behaalde doelstellingen op hetgebied van reductie van CO2-uitstoot.

Met Shell is uitvoerig gesproken over de klimaatambities vande onderneming en de mate waarin deze in lijn is met tweegraden scenario’s. De leiding van Shell is overtuigd dat dehuidige koers zowel op korte als op langere termijn leidt toteen belangrijke reductie van de uitstoot van CO2 en pastbinnen de Parijse klimaatdoelstellingen. Voorwaarde voorShell is echter dat de politiek en maatschappij als geheel ooknadrukkelijk voor deze richting kiezen. Dit roept vragen opover de precieze ambities van Shell. Beleggers vroegen deonderneming om meer helderheid op dit gebied en vooralook om duidelijker een leidende rol in het klimaatdebat opzich te nemen. De dialoog met Shell wordt voortgezet.

30/41 Maatschappelijk Verantwoord BeleggenStembeleid & Corporate Governance

4. Stembeleid & Corporate Governance

Corporate governance, of goed ondernemingsbestuur, heeft betrekking op de verhoudingen tussen de verschillende actorenvan een onderneming zoals de Raad van Bestuur (RvB), de Raad van Commissarissen (RvC), aandeelhouders en anderebelanghebbenden. Rekenschap, transparantie en toezicht spelen hierbij een centrale rol. Het pensioenfonds belegt onderandere in beursgenoteerde ondernemingen en zijn daardoor ook aandeelhouder. Door actief gebruik te maken vanaandeelhoudersrechten kan het pensioenfonds invloed uitoefenen op de onderneming. Het gaat hierbij om het benoemenvan bestuurders, het goedkeuren van jaarstukken en in sommige gevallen kan het zich uitspreken over het beloningsbeleid.Het pensioenfonds doet dit onder andere door deel te nemen aan de besluitvorming op de aandeelhoudersvergadering(stemmen). Door gebruik te maken van het stemrecht kunnen de beleggingsfondsen invloed uitoefenen op ondernemingenen invloed aanwenden om een betere corporate governance te stimuleren bij de ondernemingen. Een goede corporategovernance draagt bij aan de lange termijn waardecreatie.

4.1. Het Pensioenfonds als actiefaandeelhouder

De Nederlandse Corporate Governance Code schrijft voordat institutionele beleggers zoals pensioenfondsen eenbeleid moeten hebben ten aanzien van het stemmen opaandeelhoudersvergaderingen van beursgenoteerdeondernemingen waarin zij beleggen. Daarbij wordt van deinstitutionele belegger gevraagd om minstens eenmaal perjaar aan te geven hoe invulling wordt gegeven aan hetstembeleid. Daarnaast stelt de Corporate Governance Codedat de institutionele belegger minimaal eenmaal perkwartaal moet aangeven hoe hij stemde op deaandeelhoudersvergaderingen.

Het Pensioenfonds voldoet aan de bepalingen van deCorporate Governance Code. Op de website van hetPensioenfonds zijn de volgende documenten te vinden:

1. Stembeleid;

2. Stemverslag van de voorgaande kwartalen en hetafgelopen jaar;

3. Rapportagetool waarbij gerapporteerd wordt hoegestemd is per aandeelhoudersvergadering.

4.2. Stemgedrag Pensioenfonds Wonen

Steeds meer aandeelhouders van Amerikaanseondernemingen zijn kritisch op voordrachten voor(her)benoeming van bestuurders. Dit was vooral zichtbaar in

de periode tussen januari en mei 2019. De oppositie tegenmanagementresoluties is op het hoogste punt van de laatstenegen jaar in de Verenigde Staten. Dit duidt op een hogeremate van nauwkeurig onderzoek door beleggers en meerverfijning in hun stembeleid. Met name (her)verkiezingenvan bestuurders worden kritischer bekeken, doordat dediversiteit en de omvang van de Raad van Bestuur alsook delengte van de bestuurstermijn van de individuelebestuurders belangrijker wordt gevonden. Ookbeloningsvoorstellen ontvingen de meeste tegenstemmensinds hun introductie in de Verenigde Staten in 2011.Daarnaast spelen individuele beleggersvoorkeuren enstandpunten een steeds groter wordende rol in hetstembeleid.

Het aantal ingediende aandeelhoudersvoorstellen overmilieu en sociaal gerelateerde onderwerpen overtrof voorhet derde achtereenvolgende jaar het aantal ingebrachtegovernance gerelateerde aandeelhoudersvoorstellen. Ditkomt met name doordat de diversiteit van Ecologische(klimaat en milieu) en Sociale onderwerpen (E & S) blijftgroeien.

Het belang dat beleggers hechten aan E & S onderwerpenblijft ook groeien. Het verschil in support voor enerzijds E &S gerelateerde resoluties en anderzijds governancegerelateerde resoluties wordt steeds kleiner en is lager danooit. De mediane waarde van het ondersteuningspercentagevoor E & S voorstellen bereikte een recordhoogte van 30procent van de stemmen uitgebracht in 2019, vergelekenmet 39 procent voor governance gerelateerde voorstellen.Bovendien ontving 48 procent van de E & S voorstellen in2019 meer dan 30 procent van de uitgebrachte stemmen. Ditbetekent een duidelijk trendbreuk in beleggersgedrag tenaanzien van ingebrachte voorstellen over milieu en sociale

31/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenStembeleid & Corporate Governance

kwesties, aangezien beleggers aanvankelijk zeerterughoudend waren om dergelijke voorstellen teondersteunen. Ter vergelijking, tot 2010 kwam ditpercentage zelden boven de 10 procent van degoedgekeurde voorstellen.

Wij stemde in het eerste halfjaar van 2019 tijdens 1096vergaderingen op totaal 15.498 agendapunten. Zie figuur4.2.1 voor de regionale verdeling over H1 2019.

FIGUUR 4.2.1 REGIONALE VERDELINGSTEMACTIVITEITEN H1 20194

Achmea IM voert ons stembeleid uit en past voor elkesteminstructie het eigen op maat gemaakte stembeleid toe.Achmea IM maakt bij het uitoefenen van stemrechtengebruik van het stemplatform en analyses van InstitutionalShareholder Services (ISS). Het stembeleid wordtdoorlopend geactualiseerd op basis van wereldwijde trendsop het gebied van corporate governance, ons stemgedrag bijcontroversiële agendapunten en overige actualiteiten.Voordat de definitieve stem wordt uitgebracht beschouwenwe een selectie van de voorstellen op individuele basis. Hetuiteindelijke besluit wordt genomen op basis van despecifieke feiten en omstandigheden van het agendapunt.

Het betekent ook dat niet altijd met het management van deonderneming wordt meegestemd. Zo stemden wij in heteerste halfjaar van 2019 op 18,2% van alle agendapuntentegen het management. Het ging hier onder andere om debenoeming van bestuurders van ondernemingen (nietonafhankelijk waar dit wel geëist of gewenst is) enbeloningsstructuren (excessief, onvoldoende toegelicht, niettransparant genoeg, of een ontbrekende link met deprestaties van de onderneming).

TABEL 4.2.1 : OVERZICHT STEMACTIVITEITEN H1 20191

Wereldwijd Aandelen Mandaat Management

Aantal agendapunten Voor Tegen

1.096 vergaderingen81,8% 18,2%

15.498 agendapunten


Op de website van het pensioenfonds is te zien hoe peronderneming is gestemd.

De stemactiviteiten kunnen worden onderverdeeld in eenzestal hoofdthema’s: benoeming bestuurders,beloningsbeleid, uitgifte aandelen, routinezaken, fusies &overnames en overig. In het eerste halfjaar van 2019 zijn demeeste stemmen uitgebracht voor tussentijdsebenoemingen van bestuurders, routinezaken en voor degoedkeuring van beloningsbeleid.

FIGUUR 4.2.2 STEMACTIVITEITEN NAAR THEMA5

TABEL 4.2.2 STEMACTIVITEITEN PER HOOFDTHEMA1

Voor Tegen

Benoeming bestuurder 84% 16%

Beloning 42% 58%

Uitgifte aandelen 89% 11%

Routine zaken 96% 4%

Fusie en overnames 92% 8%

Overig 49% 51%


4.3. Agenderingsrecht aandeelhouders

Op aandeelhoudersvergaderingen kunnen aandeelhouderseen voorstel agenderen, mits wordt voldaan aan devoorwaarden van het lokaal geldende agenderingsrecht.Deze aandeelhoudersresoluties kunnen betrekking hebben

4 Bron: Achmea Investment Management, ISS-Ethix5 Bron: Achmea Investment Management


op de thema’s milieu & gezondheid, mensenrechten en goedbestuur. In het afgelopen halfjaar hebben wij 480aandeelhoudersresoluties beoordeeld en onze stemuitgebracht. De resoluties hadden de volgende thema’s.

TABEL 4.3.1 AANDEELHOUDERSRESOLUTIES NAARTHEMA1

Thema Aantal

Overig (o.m. Politieke Donaties) 100

Benoeming Bestuurder 160

Milieu en Gezondheid 67

Routinepunten 76

Beloning 40

Goed Bestuur 29

Mensenrechten 8

Totaal 480


Wij toetsen de afzonderlijke aandeelhoudersvoorstellen opinhoud, wenselijkheid, werkbaarheid en effect. Dat betekentdat wij niet in alle gevallen voor een resolutie zullenstemmen, ook al past deze binnen onze speerpuntthema’s.Onderstaand het overzicht van onze steminstructies:

FIGUUR 4.3.1 STEMGEDRAGAANDEELHOUDERSRESOLUTIES6

Arbeidsnormen

Op de aandeelhoudersvergadering op 4 juni 2019 vankledingproducent TJX diende NorthStar Asset Managementeen voorstel in waarbij NorthStar het bedrijf vroeg meer

maatregelen te treffen om gedwongen gevangenisarbeid inde toeleveringsketen van het bedrijf tegen te gaan. Ook werdTJX gevraagd over de voortgang en resultaten van degenomen maatregelen te rapporteren. TJX heeft in 2018 eenduidelijk statement gemaakt dat het gebruik van vrijwilligeof onvrijwillige gevangenisarbeid in zijn toeleveringsketenverbiedt. Ook voert het bedrijf periodiek audits uit bij haareigen fabrieken en worden sancties opgelegd bij overtreding.Wat nog ontbreekt in de huidige strategie is een uitbreidingvan audits naar fabrieken die niet in eigen beheer zijn. Temeer omdat in die fabrieken, die in toenemende mate inChina gevestigd zijn, de risico’s op gedwongengevangenisarbeid het grootst zijn. Ook ontbreektmomenteel transparante informatieverschaffing over deresultaten van de audits en de toegepaste sancties. Hetpensioenfonds heeft zodoende VOOR de resolutie gestemdaangezien dit in lijn is met het speerpunt arbeidsnormen. Vande aandeelhouders stemde 38% voor de resolutie.

Mensenrechten

Op de aandeelhoudersvergadering van Alphabet Inc., hetmoederbedrijf van Google, op 19 juni 2019, werd hetmanagement gevraagd een impactanalyse te publiceren metbetrekking tot gecensureerde Google-zoekopdrachten inChina om er zo voor te zorgen dat feitelijke en potentiëlemensenrechtenrisico’s beter beoordeeld kunnen worden.

De resolutie komt voort uit zorg over potentiëlemensenrechten schendingen als gevolg van plannen om eenChinese variant van Google te ontwikkelen. De zoekgigantwas al begonnen met het verzamelen van data onder project‘Dragon Fly’.

Google verklaart dat het momenteel geen plannen heeft omeen zoekmachine in China te lanceren, dat er geen werk meerwordt verricht aan een dergelijk project en dat teamledenwerkzaam zijn bij nieuwe projecten. Google geeft aan dat alszij de werkzaamheden aan een Chinese zoekmachine hervat,zij dit transparant en in overleg met partners en allebelangrijke belanghebbenden zal doen. Het bedrijf is lid vanhet Global Network Initiative (GNI), een multi-stakeholderalliantie gericht op ondersteuning van de vrijheidvan meningsuiting en privacyrechten. Google heeft geenmensenrechtenbeleid, echter, door haar lidmaatschap vande GNI committeert Google zich aan de GNI-beginselen diegebaseerd zijn op internationaal erkende wetten en normenvoor mensenrechten, waaronder de Universele Verklaringvan de Rechten van de Mens. Daarom zien wij op dit momentgeen reden het ingediende voorstel te ondersteunen. Van deaandeelhouders stemde 2% voor de resolutie.


33/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenStembeleid & Corporate Governance

Op de aandeelhoudersvergadering van Amphenol Corp. op22 mei 2019 werd het management gevraagd te rapporterenover het proces rondom identificeren en analyseren vanpotentiële en actuele mensenrechtenrisico’s van haaroperaties en in de toeleveranciersketen.

Aandeelhouders stellen dat het management van Amphenolde verantwoordelijkheid heeft mensenrechten terespecteren binnen hun bedrijven en via hun zakelijkerelaties, conform de UN Guiding Principles on Business andHuman Rights. Van hen mag worden verwacht dat zijmensenrechten naleven, zich inzetten om nadelige effectenop de mensenrechten te beoordelen, identificeren,voorkomen en te mitigeren.

Een aantal grondstoffen worden in bepaalde gevallen doormiddel van dwangarbeid gedolven, bijvoorbeeld tin,wolfraam, tantaal en goud. Elektronicabedrijven dieonderdelen uit Maleisië of China gebruiken, lopen hierdooreen groot risico op dwangarbeid in huntoeleveranciersketen. Bijna een derde van dearbeidsmigranten in de elektronicasector in Maleisië isdwangarbeider. Het Amerikaanse ministerie vanBuitenlandse Zaken is bezorgd over demensenrechtenrisico’s van arbeidsmigranten in Maleisië enover dwangarbeid in China. In sommige staten zoalsCalifornië en het Verenigd Koninkrijk moeten bedrijvenrapporteren over hun acties om mensenhandel en slavernijuit te bannen. Amphenol scoort laag in het“Benchmarkrapport 2018 over gedwongen arbeid in de ICT-sector” en het bedrijf voldoet niet aan de Californische ofBritse wetgeving. Aandeelhouders kunnen onvoldoendebeoordelen of het bedrijf deze mensenrechtenrisico’svoldoende beheerst. Het pensioenfonds heeft zodoendeVOOR de resolutie gestemd. Van de aandeelhouders stemde43,1% voor de resolutie.

Klimaat

Op de aandeelhoudersvergadering van oliemaatschappij BPop 21 mei 2019 werd een resolutie, waarin het bedrijfgevraagd werd meetbare klimaatdoelen te stellen in lijn methet klimaatakkoord van Parijs, met grote meerderheidaangenomen. Hetzelfde voorstel vroeg ook klimaatdoelen tekoppelen aan de beloning voor het topmanagement. Hetvoorstel was ingediend door Climate Action 100+, eensamenwerkingsverband van institutionele beleggers. Ookhet management van BP ondersteunde het voorstel. Van deaandeelhouders stemde 97,7% voor de resolutie.

Een tweede klimaatresolutie werd ingediend door FollowThis. Zij wil dat BP ook met lange termijn doelen komt voorde beperking van de uitstoot van de brandstoffen die het aan

klanten levert, ofwel de scope 3 emissies. BP vroeg deaandeelhouders tegen het voorstel te stemmen. Hetpensioenfonds heeft echter beide resoluties gesteund.Olieconcerns spelen een cruciale rol in het al dan niet halenvan het akkoord van Parijs. We willen met onze VOOR stemduidelijk het signaal geven dat we verwachten van BP dat zijklimaatdoelstellingen duidelijker meenemen in hunstrategie. 8,4% van de aandeelhouders stemde voor deresolutie daarmee werd de resolutie van Follow This nietaangenomen.

Duurzame productie en consumtie

Op de aandeelhoudersvergadering van e-commercebedrijfAmazon.com op 22 mei werd gestemd op een door JLensInvestor Network ingediende resolutie. Aan Amazon.comwerd gevraagd om jaarlijks te rapporteren over de milieu- ensociale gevolgen van voedselafval op klimaatverandering enhonger.

Ongeveer 40% van het voedsel dat in de Verenigde Statenwordt geproduceerd wordt verspild. Dit heeft grote socialeen ecologische gevolgen. Ontbinding van voedsel opstortplaatsen genereert 23 procent van de Amerikaansemethaanemissies, dit draagt bij aan de klimaatverandering.Voor de productie van het verspilde voedsel wordt 25% vanhet zoetwater, 19% van de meststof en 18% van hetakkerland in de Verenigde Staten gebruikt. Het AmerikaanseFood and Agriculture Organization schat dat het beëindigenvan voedselverspilling genoeg voedsel zou opleveren om2 miljard mensen van eten te voorzien. Vergelijkbareondernemingen zoals Hello Fresh, Kroger, Wegmans, AholdUSA en Weis Markets publiceren of hebben zich reedsgecommitteerd om data te rapporteren overvoedselverspilling, doelen te stellen over het verminderenvan voedselverspilling en het rapporteren over de voortgangnaar deze doelen. Vanwege de overname van Whole Foodsvoor USD 13,7 miljard en een marktaandeel van 30% van deonline boodschappen in de Verenigde Staten, heeft Amazoneen verhoogde exposure naar voedselverspilling en bederf.De Sustainability Accounting Standards Board geeft aan datvoedselverspilling een groot effect kan hebben op debedrijfsresultaten. Het publiceren over initiatieven omvoedselverspilling tegen te gaan kan een positief effecthebben op de merkreputatie van Amazon.com, het bereikenvan sociale en milieudoelstellingen, klimaatverandering enhongerbestrijding. Het pensioenfonds heeft daarom VOORhet voorstel gestemd. Van de aandeelhouders stemde 25,5%voor de resolutie.


4.4. Corporate Governance ontwikkelingenNederland

Europese Shareholders’ rights directive vraagt meerbetrokkenheid van aandeelhoudersOp 10 juni 2019 is de Europese Shareholders directive(Richtlijn 2017/828/EU) in werking getreden. Deze richtlijnheeft tot doel de betrokkenheid van aandeelhouders bij decorporate governance van beursvennootschappen verder tevergroten en de transparantie tussen vennootschappen enbeleggers te bevorderen. De richtlijn wordt in Nederlandgeïmplementeerd via de Wet financieel toezicht (‘Wft’). Deverwachting is dat de richtlijn in het najaar van 2019 inwerking zal treden in Nederland.

Vanaf het najaar 2019 dienen institutionele beleggers envermogensbeheerders ten eerste over eenbetrokkenheidsbeleid te beschikken. Dit gaat met name overhet stemmen op aandeelhoudersvergaderingen en hetvoeren van een dialoog met ondernemingen waarin wordtbelegd. Ten tweede dienen zij openbaar te maken hoe debelangrijkste elementen van de beleggingsstrategie zijnafgestemd op de looptijd van de verplichtingen, waaronderlange termijn verplichtingen en op welke wijze dezeelementen bijdragen aan middellange en lange termijnprestaties van de portefeuille. Ten derde dienen zij jaarlijksgegevens over afgeslotenvermogensbeheerovereenkomsten openbaar te maken,tenzij geen sprake is van materiële wijzigingen. Metbetrekking tot het eerste punt, vanaf 2020 wordt aaninstitutionele beleggers en vermogensbeheerders gevraagdom jaarlijks bekend te maken hoe uitvoering is gegeven aanhet betrokkenheidsbeleid en hoe hun beleggingsstrategiebijdraagt aan de prestaties op middellange en lange termijnvan de portefeuille of het beleggingsfonds. Hetpensioenfonds publiceert jaarlijks het VerslagVerantwoording Betrokken Aandeelhouderschap over hoezij invulling geeft aan haar betrokkenheidsbeleid.

Aandeelhouders zijn strenger geworden voor hetbestuur van beursondernemingenAandeelhouders zijn in toenemende mate kritisch over hetgevoerde beleid van ondernemingen. Bij twee Nederlandsebeursvennootschappen werd dit duidelijk zichtbaargedurende dit stemseizoen. Op de algemene vergaderingvan aandeelhouders van ING Groep N.V. werden tweevoorstellen van het management verworpen. Deaandeelhouders verleenden geen décharge aan de raad vancommissarissen en de raad van bestuur. In dit geval stemde63% van de aandeelhouders tegen het verlenen vandécharge. De aandeelhouders gaven geen goedkeuring aanhet gevoerde beleid in 2018. In 2018 heeft ING eenmegaschikking getroffen met het Openbaar Ministerievanwege een witwasaffaire. De aandeelhouders van SBMOffshore keurden het beleid van de raad van commissarissenwel goed. Echter, 36,5% van de aandeelhouders stemdetegen het verlenen van decharge.

Ook internationaal wordt er vaker tegen het verlenen vandecharge gestemd. Zo werd ook geen décharge verleend aande het bestuur van Bayer en aan het bestuur van UBS. Inbeide gevallen kwamen de ondernemingen met een publiekeverklaring en lieten ze weten welke acties zij ondernemen.Dit was echter niet geval bij de Nederlandse ondernemingen.

35/41Maatschappelijk Verantwoord BeleggenBijlagen

5. Bijlagen

5.1. Uitgangspunten van het GlobalCompact van de Verenigde Naties

Het UN Global Compact verlangt van bedrijven dat zij binnenhun invloedssfeer een aantal kernwaarden op het gebied vanmensenrechten, arbeidsnormen, milieu en anticorruptieomarmen, ondersteunen en uitoefenen. Bedrijven die hetUN Global Compact initiatief onderschrijven, verbinden zichertoe de onderstaande doelstellingen en waarden te steunenbij het uitvoeren van hun activiteiten:

Mensenrechten1e principe: Bedrijven dienen binnen de eigen invloedssfeerde internationaal vastgelegde mensenrechten teondersteunen en te respecteren; en

2e principe: er voor te zorgen dat zij niet medeplichtig zijnaan schendingen van de mensenrechten.

Arbeidsnormen3e principe: Bedrijven dienen de vrijheid van vakverenigingen de effectieve erkenning van het recht op collectieveonderhandelingen te handhaven;

4e principe: alle vormen van verplichte en gedwongen arbeidte elimineren;

5e principe: zich in te spannen voor de effectieve afschaffingvan kinderarbeid; en

6e principe: discriminatie met betrekking tot werk en beroepte bestrijden.

Milieu7e principe: Bedrijven dienen het voorzichtigheidsbeginselte hanteren met betrekking tot milieukwesties;

8e principe: initiatieven te ondernemen om grotereverantwoordelijkheid op milieugebied te bevorderen; en

9e principe: de ontwikkeling en verspreiding vanmilieuvriendelijke technologieën te stimuleren.

Anticorruptie10e principe: Bedrijven dienen alle vormen van corruptie,inclusief afpersing en omkoping, tegen te gaan.

De principes van het UN Global Compact zijn gebaseerd opinternationale verdragen, onder andere afgeleid van deUniversele verklaring van de rechten van de mens, deverklaring van de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO)inzake de fundamentele arbeidsrechten, en van de verklaringvan Rio met betrekking tot milieu en ontwikkeling.

5.2. Relevante bepalingen NederlandseCorporate Governance Code (2016versie)

Principe 4.1 De algemene vergaderingPrincipe De algemene vergadering kan een zodanige invloeduitoefenen op het beleid van het bestuur en de raad

van commissarissen van de vennootschap, dat zij eenvolwaardige rol speelt in het systeem van checks andbalances binnen de vennootschap. Goede corporategovernance veronderstelt een volwaardige deelname vanaandeelhouders aan de besluitvorming in de algemenevergadering.

Relevante best practice bepalingen4.1.1 Het toezicht van de raad van commissarissen op hetbestuur omvat mede het toezicht op de verhouding metaandeelhouders.

4.1.5 Indien een aandeelhouder een onderwerp op deagenda heeft laten plaatsen, licht hij dit ter vergadering toeen beantwoordt hij zo nodig vragen hierover.

4.1.6 Een aandeelhouder oefent het agenderingsrechtslechts uit nadat hij daaromtrent in overleg is getreden methet bestuur. Wanneer één of meer aandeelhouders hetvoornemen hebben de agendering te verzoeken van eenonderwerp dat kan leiden tot wijziging van de strategie vande vennootschap, bijvoorbeeld door het ontslag van één ofmeer bestuurders of commissarissen, wordt het bestuur inde gelegenheid gesteld een redelijke termijn in te roepen omhierop te reageren (de responstijd). De mogelijkheid van hetinroepen van de responstijd geldt ook voor een voornemenals hiervoor bedoeld dat strekt tot rechterlijke machtigingvoor het bijeenroepen van een algemene vergadering opgrond van artikel 2:110 BW. De desbetreffendeaandeelhouder respecteert de door het bestuur ingeroepenresponstijd, bedoeld in best practice bepaling 4.1.7.

36/41 Maatschappelijk Verantwoord BeleggenBijlagen

Principe 4.3 Uitbrengen van stemmenPrincipe Deelname van zoveel mogelijk aandeelhouders aande besluitvorming in de algemene vergadering is in hetbelang van de checks and balances van de vennootschap. Devennootschap stelt, voor zover het in haar mogelijkheid ligt,aandeelhouders in de gelegenheid op afstand te stemmenen met alle (andere) aandeelhouders te communiceren.

Relevante best practice bepalingen4.3.1 Een aandeelhouder stemt naar eigen inzicht. Van eenaandeelhouder die gebruik maakt van stemadviezen vanderden wordt verwacht dat hij zich een eigen oordeel vormtover het stembeleid of de door deze adviseur verstrektestemadviezen.

4.3.5 Institutionele beleggers (pensioenfondsen,verzekeraars, beleggingsinstellingen,vermogensbeheerders) plaatsen jaarlijks in ieder geval ophun website hun beleid ten aanzien van het uitoefenen vanhet stemrecht op aandelen die zij houden inbeursvennootschappen.

4.3.6 Institutionele beleggers plaatsen jaarlijks op hunwebsite en/of in hun bestuursverslag een verslag van deuitvoering van hun beleid voor het uitoefenen van hetstemrecht in het desbetreffende boekjaar. Daarnaastbrengen zij ten minste eenmaal per kwartaal op hun websiteverslag uit of en hoe zij als aandeelhouders hebben gestemdop algemene vergaderingen. Dit verslag wordt op de websitevan de institutionele belegger geplaatst.


5.3. Lijst van ondernemingen; Normatieve Dialogen

Onderneming Vestigingsplaats Dialoog geïnitieerd Normschending

1 AbbVie, Inc. Verenigde Staten 15-1-2019 Corruptie

2 ALROSA PJSC Rusland 13-3-2019 Milieu

ALROSA PJSC Rusland 14-3-2019 Arbeidsnormen

3 Amazon.com, Inc. Verenigde Staten 15-1-2019 Arbeidsnormen

4 Anheuser-Busch InBev België 14-3-2019 Arbeidsnormen

5 Bayer AG Duitsland 13-3-2019 Corruptie

6 Biogen Inc. Verenigde Staten 15-1-2019 Corruptie

7 BP Plc Verenigd Koninkrijk 21-3-2019 Mensenrechten

8 China Petroleum & Chemical Corp. China 14-3-2019 Corruptie

9 Deutsche Bank AG Duitsland 15-3-2019 Corruptie

10 Enagas SA Spanje 15-1-2019 Mensenrechten

11 Eni S.p.A. Italië 15-3-2019 Milieu

Eni S.p.A. Italië 15-3-2019 Arbeidsnormen

Eni S.p.A. Italië 15-3-2019 Corruptie

12 Entergy Corporation Verenigde Staten 15-7-2017 Milieu

13 Evergy, Inc. Verenigde Staten 15-1-2019 Milieu

14 Exxon Mobil Corp. Verenigde Staten 15-7-2017 Milieu

15 Facebook, Inc. Verenigde Staten 28-3-2019 Mensenrechten

16 FGV Holdings Bhd. Maleisië 29-3-2019 Milieu

17 Gazprom PJSC Rusland 22-2-2019 Milieu

18 Grupo México S.A.B. Mexico 22-3-2019 Mensenrechten

Grupo México S.A.B. Mexico 8-5-2019 Milieu

19 MMC Norilsk Nickel PJSC Rusland 15-3-2019 Milieu

20 NextEra Energy, Inc. Verenigde Staten 15-1-2019 Milieu

21 POSCO Zuid-Korea 22-2-2019 Mensenrechten

POSCO Zuid-Korea 15-1-2019 Milieu

POSCO Zuid-Korea 22-2-2019 Arbeidsnormen

22 Ryanair Holdings Plc Ierland 16-1-2019 Arbeidsnormen

23 Sanofi Frankrijk 20-3-2019 Corruptie

24 Snam S.p.A. Italië 15-1-2019 Mensenrechten

25 Southern Copper Corp. Verenigde Staten 22-3-2019 Mensenrechten

Southern Copper Corp. Verenigde Staten 15-3-2019 Milieu

26 Tokyo Electric Power Co. Japan 8-5-2019 Milieu

27 Tongling Nonferrous Metals GroupCo. China 22-3-2019 Mensenrechten

Tongling Nonferrous Metals GroupCo. China 22-3-2019 Milieu

28 Top Glove Corp. Bhd. Maleisië 15-3-2019 Arbeidsnormen

29 Weyerhaeuser Co. Verenigde Staten 15-3-2019 Mensenrechten


Onderneming Vestigingsplaats Dialoog geïnitieerd Normschending

30 Zijin Mining Group Co., Ltd. China 22-3-2019 Mensenrechten

Zijin Mining Group Co., Ltd. China 26-3-2019 Milieu


5.4. Lijst van ondernemingen; Thematische Dialogen

Onderneming Land van herkomst Sector Engagement omschrijving

American Water Works Company,Inc. Verenigde Staten Nutsbedrijven Waterrisico bij wateren

elektriciteitsbedrijven

Chubu Electric PowerCompany,Incorporated Japan Nutsbedrijven Waterrisico bij wateren


Electricite de France SA Frankrijk Nutsbedrijven Waterrisico bij water- enelektriciteitsbedrijven

ENGIE SA Frankrijk Nutsbedrijven Waterrisico bij water- enelektriciteitsbedrijven

Fortum Oyj Finland Nutsbedrijven Waterrisico bij water- enelektriciteitsbedrijven

Pinnacle West Capital Corporation Verenigde Staten Nutsbedrijven Waterrisico bij water- enelektriciteitsbedrijven

Public Service Enterprise Group Inc Verenigde Staten Nutsbedrijven Waterrisico bij water- enelektriciteitsbedrijven

Severn Trent Plc Verenigd Koninkrijk Nutsbedrijven Waterrisico bij water- enelektriciteitsbedrijven

Tohoku Electric Power Company,Incorporated Japan Nutsbedrijven Waterrisico bij wateren


United Utilities Group PLC Verenigd Koninkrijk Nutsbedrijven Waterrisico bij water- enelektriciteitsbedrijven

Veolia Environnement SA Frankrijk Nutsbedrijven Waterrisico bij water- enelektriciteitsbedrijven

Ralph Lauren Corporation Class A Verenigde Staten Duurzame consumptiegoederen Leefbaar Loon

TJX Companies Inc Verenigde Staten Duurzame consumptiegoederen Leefbaar Loon

V.F. Corporation Verenigde Staten Duurzame consumptiegoederen Leefbaar Loon

Home Depot, Inc. Verenigde Staten Duurzame consumptiegoederen Leefbaar Loon

HUGO BOSS AG Duitsland Duurzame consumptiegoederen Leefbaar Loon

Tesco PLC Verenigd Koninkrijk Niet-duurzame consumptiegoederen Leefbaar Loon

Royal Ahold Delhaize N.V. Nederland Niet-duurzame consumptiegoederen Leefbaar Loon

Carrefour SA Frankrijk Niet-duurzame consumptiegoederen Leefbaar Loon

C.H. Robinson Worldwide, Inc. Verenigde Staten Industrie Klimaat en transport

Deutsche Post AG Duitsland Industrie Klimaat en transport

Expeditors International ofWashington, Inc. Verenigde Staten Industrie Klimaat en transport

Royal Mail plc Verenigd Koninkrijk Industrie Klimaat en transport

United Parcel Service, Inc. Class B Verenigde Staten Industrie Klimaat en transport

Conagra Brands, Inc. Verenigde Staten Niet-duurzame consumptiegoederen Access to Nutrition

Nestle S.A. Zwitserland Niet-duurzame consumptiegoederen Access to Nutrition

Suntory Beverage & Food Ltd. Japan Niet-duurzame consumptiegoederen Access to Nutrition

Unilever NV Nederland Niet-duurzame consumptiegoederen Access to Nutrition

BMW Duitsland Duurzame consumptiegoederen Dialoog Klimaattransitie

Exxon Mobil Corp. Verenigde Staten Energie Dialoog Klimaattransitie

Marathon Oil Corporation Verenigde Staten Energie Dialoog Klimaattransitie


Onderneming Land van herkomst Sector Engagement omschrijving

OMV AG Oostenrijk Energie Dialoog Klimaattransitie

Renault SA Frankrijk Duurzame consumptiegoederen Dialoog Klimaattransitie

SUBARU CORP Japan Duurzame consumptiegoederen Dialoog Klimaattransitie

Covestro AG Duitsland Basismaterialen Energie efficiëntie

Fortescue Metals Group Ltd Australië Basismaterialen Energie efficiëntie

Nucor Corporation Verenigde Staten Basismaterialen Energie efficiëntie

PPG Industries, Inc. Verenigde Staten Basismaterialen Energie efficiëntie

Sika AG Zwitserland Basismaterialen Energie efficiëntie

Umicore België Basismaterialen Energie efficiëntie


ColofonDeze halfjaarrapportage Maatschappelijk Verantwoord Beleggen is een uitgave van Achmea Investment Management;opgesteld in juli 2019. Meer weten? Neem dan contact op met uw fondsmanager of account CIO.

DisclaimerAchmea Investment Management B.V. (‘Achmea IM’) heeft de informatie in dit document met zorg samengesteld. Deinformatie is alleen bestemd oor gekwalificeerde beleggers en/of professionele beleggers zoals bedoeld in de Wet ophet financieel toezicht (Wft). Dit document is of bevat (i) geen aanbod of uitnodiging om financiële instrumenten tekopen, te verkopen of te verhandelen, (ii) geen beleggingsaanbeveling of beleggingsadvies, (iii) geen juridisch, fiscaalof ander advies. Achmea IM raadt u af een (beleggings)beslissing uitsluitend te baseren op de informatie in ditdocument. Raadpleeg in voorkomende gevallen een juridisch, fiscaal of andere adviseur. Achmea IM is niet aansprakelijkvoor schade die het gevolg is van zo’n (beleggings)beslissing. De informatie in dit document is (mede) gebaseerd opinformatie die Achmea IM van betrouwbaar geachte informatiebronnen heeft verkregen. Achmea IM garandeert nietde betrouwbaarheid van die bronnen en de juistheid en volledigheid van de van die bronnen verkregen informatie. Deinformatie in dit document is puur informatief en u kunt daaraan geen rechten ontlenen. Alle informatie is eenmomentopname, tenzij uitdrukkelijk anders is aangegeven. Het verstrekken van dit document na de oorspronkelijkepublicatiedatum is geen garantie dat de hierin opgenomen informatie op die latere datum nog juist en volledig is.Achmea IM heeft het recht om deze informatie zonder aankondiging te wijzigen. Het noemen van rendementen opbeleggingen in dit document dient uitsluitend als uitleg en toelichting. Achmea IM spreekt daarmee geen verwachtinguit over het rendement of koersverloop van die beleggingen. De waarde van uw belegging kan fluctueren en in hetverleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. U mag de informatie in dit document alleen vooreigen persoonlijk gebruik kopiëren.

U mag de informatie niet overnemen, vermenigvuldigen, distribueren of openbaren zonder schriftelijke toestemmingvan Achmea IM. Alle informatie (teksten, foto’s, illustraties, grafisch materiaal, handelsnamen, logo’s, woord enbeeldmerken) blijft eigendom van of in licentie bij Achmea IM en wordt beschermd door auteursrecht, merkenrechten/of intellectueel eigendomsrecht. Er worden geen rechten of licenties overgedragen bij gebruik van of toegang totdeze informatie. Achmea Investment Management B.V., statutair gevestigd te Zeist (KvK 18059537), beschikt over eenvergunning als beheerder van beleggingsinstellingen zoals bedoeld in de Wet op het financieel toezicht. AchmeaInvestment Management B.V. is ingeschreven in het register van de Stichting Autoriteit Financiële Markten ondernummer 15001209.

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen...2.1.1. Definitie controversiële wapens Voor het...

Documents

Transcript of Maatschappelijk Verantwoord Beleggen...2.1.1. Definitie controversiële wapens Voor het...