Van bedreiging naar opportuniteit

Gezondheidszorg, de financiële houdbaarheid en de rol van 'Europa'

Maart 2014 - Voka Vlaams Netwerk van Ondernemingen

Europese CommissieDG Economische en financiële zaken

Menno Aarnout 1

Introductie

2

Uitgaventrends in de Europese Gezondheidszorg

Het Europese semester Financiële houdbaarheid Toetsingskader Aanbevelingen

Uitgaventrends in de Europese gezondheidszorg

• Historische trends

3

Historische trends in zorguitgaven Ontwikkeling in publieke zorguitgaven

(aandeel in GDP, 1960 – 2011)Publieke uitgaven aan zorg:

•2011 7.8% van GDP 1980 5.7% van GDP.

•2011 15% publieke uitg. 1980 11.5%

-> Crowding out van andere belangrijke uitgaven-categorieën. •Sterke stijging vanaf 2000 met vertraging/krimp tijdens de crisis.

•Sinds 2010 nemen veel lidstaten maatregelen om financiering te veranderen om besparingen te realiseren.

4

De stijging van het inkomen per hoofd verklaart ongeveer 60% van de totale uitgavenstijging,

Prijseffecten dempten de groei met zo'n 18%,

Veranderingen in demografie nemen slechts 7% van de stijging voor hun rekening,

Overige effecten, (bijv. technologische ontwikkeling, beleidsmaatregelen) staan garant voor circa 50%.

Trends uit het verleden worden dus vooral verklaard door niet- demografische factoren, inclusief inkomens- en prijseffecten.

5

Belangrijkste oorzaken van stijgende zorgkosten

Groeicomponenten van de publieke gezondheidszorguitgaven in de EU , 1985-2010

7%

59%

-18.2%

52.1%

Residual

Price effect

Incomeeffect

Populationageing

Source: Report on Public finances in EMU 2013 - European Commission.

Trends in de Europese gezondheidszorg

• Historische trends• Toekomstige trends

6

Uitgaven aan zorg: waarom een fiscaal risico?

7

74.0

76.0

78.0

80.0

82.0

84.0

86.0

88.0

90.0

92.0

94.0

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030

European Union

Gross debt as % of GDP using CoA baseline scenario

Gross debt as % of GDP using CoA risk scenario

Gross debt as % of GDP

24.5

25.0

25.5

26.0

26.5

27.0

27.5

28.0

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030

European Union

Total cost of ageing (as % of GDP) - AWG Baseline scenario

Total cost of ageing (as % of GDP) - AWG Risk scenario

Total cost of ageing (as % of GDP)

8

Uitgaven aan zorg: waarom een fiscaal risico?

Aandeel van zorg in leeftijdgerelateerde uitgavenstijging is groot (en groeit)

Gezondheidszorguitgaven stijgen

9

Kosten voor langdurige zorg stijgen

10

Uitgaven aan zorg: waarom een fiscaal risico?

60-70% van de toename tussen 2010 en 2060 in leeftijdgerelateerde uitgaven is toe te schrijven aan gezondheidszorg en langdurige zorg.

Kostenstijging vooral door non-demografische oorzaken: nationaal inkomen, medische technologie, institutionele vormgeving van zorgstelsels, en voor een beperkt deel dus ook veroudering van de bevolking.

Daarom is het belangrijk om bij houdbaarheidsdiscussie de gezondheidszorg te betrekken.

Hoeveel wordt uitgegeven aan zorg is een politiek/maaschappelijke keuze, met fiscale houdbaarheid als belangrijk ankerpunt.

11

De EU en gezondheidszorg Beperkte rol:

Het staat duidelijk in het verdrag:Health policy and the organisation, financing and management of healthcare is a national responsibility of member countries (Article 168 of the Treaty on the functioning of the European Union).

Maar, de EU heeft een rol:

Bevordering van samenwerking en coordinatie tussen lidstaten.

Grensoverschrijdende zorg, interne markt, onderwijs, eHealth, onderzoek.

Versterkte controle van de uitgaven voor gezondheidszorg is een van de elementen van het vernieuwde begrotingstoezicht ter voorkoming van toekomstige economische/fiscale crisis. 12

De rol van de Europese Commissie

Het Europese Semester

EUROPE2020: meer groei, meer banen.Landelijke stabiliteitsprogramma's

Uitvoering van plannen voor houdbare overheidsuitgaven.

Aanbevelingen

13

Financiële houdbaarheidFinanciële houdbaarheid

• The sustainability indicators (S1 and S2) show the extent to which there is a need for large policy adjustment in the medium (S1) or longer-term (S2).

• The assessment framework entails two steps:

1) Is there a sustainability challenge?

2) What is the nature of that challenge?

14

S1Medium-term

sustainability indicatorThe figure presents the improvement of the structural balance needed until 2020, to reach a 60% GDP public debt in 2030, taking into account the age related spending until 2030.

15

Overall fiscal sustainability challenge – mid term

16

Graph: S1 indicator (based on the COM spring 2013 forecast and the 2012 Ageing Report)

-4

-2

0

2

4

6

8

EE LV BG SE DK LU HU RO DE SK CZ LT IT PL FI FR AT NL MT SI BE UK ES

S1 indicator% of GDP

Note: Excluding countries under Economic Adjustment Programmes (Cyprus, Greece, Ireland, Portugal)

S2 Long-term

sustainability indicatorThe figure presents the improvement in the structural balance needed today, to have a stable debt in 2060, taking into account the age related spending until 2060.

17

Overall fiscal sustainability challenge – long term

18

Graph: S2 indicator (based on the COM spring 2013 forecast and the 2012 Ageing Report)

-4

-2

0

2

4

6

8

10

IT LV HU BG EE DE DK FR SE PL AT RO SK CZ ES LT UK FI NL MT BE LU SI

S2 indicator% of GDP

Note: Excluding countries under Economic Adjustment Programmes (Cyprus, Greece, Ireland, Portugal)

Wat is de oorzaak van het houdbaarheidsrisico?

Pensioenen Gezondheidszorg Langdurige zorg

19

Kijken naar de determinanten van de uitgaven:

GezondheidTechnologie Institutionele setting

(Steeds meer) aanbevelingen…

•Wat doen we ter vergroting van de houdbaarheid? Hoe beperken we uitgavengroei in gezondheidszorg en langdurige zorg?

20

Europese Semester – gezondheidszorg en langdurige zorg

wordt steeds belangrijker.

In 2012, 6 EU lidstaten ontvingen aanbevelingen:

Oostenrijk, België, Bulgarije, Cyprus, Duitsland en Nederland.

In 2013, 15 EU lidstaten:

Oostenrijk, België, Bulgarije, Tsjechië, Finland, Frankrijk, Duitsland, Luxemburg, Malta, Nederland, Polen, Roemenië, Slovakije, Slovenië en Spanje.

21

Wat zijn de belangrijkste sub-sectoren?Compositie: ziekenhuizen (41%), extramurale zorg (25%), geneesmiddelen (14%), nursing and residential care (9%), Administratie en verzekering (4%) Rreventie and publieke gezondheid (3%)

De aandelen veranderden in 10 jaar nauwelijks

Noodzaak tot herschikking:Minder uitgaven aan (relatief dure) ziekenhuiszorgMeer richting:Extramuraal, preventie en promotie.

4.1 4.8 5.6

40.7 40.9 41.2

25.5 24.8 24.8

7.9 8.6 8.6

14.9 14.3 13.42.8 2.9 2.64.2 3.7 3.8

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2003 2008 2011Rest HospitalsProviders of ambulatory healh care Nursing and residential care facilitiesPharmaceuticals Prevention and public health servicesHealth administration and health insurance

22

Doel: herken gebieden voor verbetering: lagere kosten, betere zorgMethode: rangschik landen op basis van indicatoren: "gezondheidsstatus", ziekenhuiszorg, extramurale zorg, geneesmiddelen en administratieve uitgavenPas op! Eenvoudige benadering van complexe materie.Conclusie: Benadering is richtsnoer en geen panacee.

23

Gezondheids- status BE 83.0 (14) 77.6 (14) 133.6 (22) 3.6 (14) 17 BE

BG 77.4 (1) 70.3 (4) 325.6 (6) 9.4 (2) 2 BGCZ 80.9 (9) 74.5 (9) 273.2 (8) 2.7 (23) 9 CZDK 81.4 (10) 77.2 (13) 141.1 (20) 3.4 (16) 10 DKDE 83.0 (14) 78.0 (17) 148.1 (19) 3.4 (16) 20 DEEE 80.8 (8) 70.6 (5) 309.3 (7) 3.3 (20) 7 EEIE 83.2 (18) 78.7 (22) 163.0 (12) 3.8 (11) 19 IE

EL 82.8 (12) 78.4 (19) 154.1 (15) 3.8 (11) 13 ELES 85.3 (26) 79.1 (24) 109.8 (25) 3.2 (22) 27 ESFR 85.3 (26) 78.3 (18) 89.2 (27) 3.6 (14) 26 FRIT 84.6 (25) 79.4 (26) 134.1 (21) 3.4 (16) 25 IT

CY 83.6 (22) 78.6 (20) 129.3 (23) 3.3 (20) 23 CYLV 78.4 (3) 68.6 (2) 418.2 (2) 5.7 (3) 3 LVLT 78.9 (5) 68.0 (1) 461.4 (1) 4.3 (8) 4 LTLU 83.5 (19) 77.9 (15) 121.4 (24) 3.4 (16) 22 LUHU 78.6 (4) 70.7 (6) 352.8 (5) 5.3 (6) 5 HUMT 83.6 (22) 79.2 (25) 182.5 (11) 5.5 (5) 11 MTNL 83.0 (14) 78.9 (23) 109.5 (26) 3.8 (11) 21 NLAT 83.5 (19) 77.9 (15) 161.1 (14) 3.9 (10) 16 ATPL 80.7 (7) 72.1 (8) 193.3 (9) 5.0 (7) 8 PLPT 82.8 (12) 76.7 (11) 152.8 (16) 2.5 (24) 15 PTRO 77.4 (1) 69.8 (3) 391.4 (4) 9.8 (1) 1 ROSI 83.1 (17) 76.4 (10) 161.8 (13) 2.5 (24) 14 SI

SK 79.3 (6) 71.7 (7) 394.5 (3) 5.7 (3) 6 SKFI 83.5 (19) 76.9 (12) 188.4 (10) 2.3 (27) 18 FI

SE 83.6 (22) 79.6 (27) 151.9 (17) 2.5 (24) 24 SEUK 82.6 (11) 78.6 (20) 150.0 (18) 4.3 (8) 12 UKEU 83.0 77.1 164.1 4.1 EU

Avg. EU 82.0 75.7 211.2 4.2 Avg. EU

Infant mortality rate per 1 000

life births

Health outcomes

index

Amenable mortality rates

Life expectancy at birth for

females

Life expectancy at birth for males

24

Hospital care

index

BE 2.4 (19) 30.0 (27) 4.1 (12) 74% (11) 7.1 (3) 53% (25) 23 BEBG 2.3 (20) 61.0 (2) 5.1 (3) 71% * (6) 4.7 (25) 5% * (4) 3 BGCZ 3.1 (13) 52.0 (7) 4.9 (5) 75% (17) 7.0 (4) 2% (1) 1 CZDK 4.6 (1) 51.0 (8) 2.9 (19) 70% * (5) 3.6 (27) 23% (15) 15 DKDE 3.0 (14) 34.0 (25) 5.7 (1) 76% (18) 7.5 (2) 3% (2) 5 DEEE 2.8 (16) 56.0 (4) 3.5 (16) 68% (3) 5.6 (16) 17% (11) 6 EEIE 3.5 * (8) 48.1 * (13) 2.3 (25) 91% (27) 6.1 (12) 56% (27) 27 IE

EL 3.2 * (11) 53.5 * (6) 4.1 (13) 76% (18) 5.8 (14) 20% * (13) 11 ELES 3.5 (7) 51.0 (8) 2.5 (23) 78% (20) 6.3 (10) 29% (20) 17 ESFR 3.7 (4) 43.0 (20) 3.5 (17) 74% (11) 5.2 (21) 36% (23) 21 FRIT 3.5 * (9) 47.8 * (14) 2.8 (20) 80% (23) 6.7 (5) 29% (20) 18 IT

CY 2.0 (25) 67.0 (1) 3.5 (15) 88% (26) 5.1 * (22) 10% (8) 22 CYLV 2.0 (24) 57.0 (3) 4.3 (9) 71% (7) 6.1 (11) 3% (2) 2 LVLT 2.5 (18) 47.0 (15) 5.0 (4) 72% (9) 5.8 (13) 7% (6) 8 LTLU 1.9 (27) 37.0 (24) 4.2 (10) 74% (11) 7.6 (1) 27% (18) 16 LUHU 2.2 (23) 44.0 (18) 4.1 (11) 74% (11) 5.8 (14) 6% (5) 14 HUMT 2.8 * (15) 43.0 * (19) 2.7 (22) 82% (24) 4.7 (24) 27% (18) 26 MTNL 3.8 (3) 40.0 (23) 3.0 (18) 53% (1) 5.6 (16) 51% (24) 7 NLAT 3.7 (5) 46.0 (17) 5.5 (2) 79% (22) 6.7 (5) 17% (11) 4 ATPL 2.2 (22) 47.0 (15) 4.4 (8) 75% * (16) 5.0 (23) 20% (14) 20 PLPT 3.4 (10) 50.0 (11) 2.8 (21) 72% (9) 6.7 (5) 35% (22) 12 PTRO 2.3 (20) 51.0 (8) 4.6 (7) 69% * (4) 5.4 (19) 15% (10) 9 ROSI 3.1 (12) 50.0 (11) 3.7 (14) 71% (7) 5.6 (16) 13% (9) 10 SI

SK 1.9 (26) 33.0 (26) 4.8 (6) 67% (2) 6.7 (5) 25% * (17) 13 SKFI 2.7 (17) 43.0 (20) 1.8 (27) 74% (11) 5.4 (20) 23% (15) 24 FI

SE 4.1 (2) 55.0 (5) 2.0 (26) 78% (20) 4.6 (26) 9% (7) 19 SEUK 3.6 * (6) 40.0 * (22) 2.4 (24) 84% (25) 6.6 (9) 53% (25) 25 UKEU 3.3 42.9 3.6 76% 6.3 28% EU

Avg. EU 3.0 47.3 3.7 75% 5.9 23% Avg. EU

Public hospital

expenditure as % GDP

Public hospital expenditure % of

public current health

expenditure

Acute hospital beds per 1 000 pop

Acute care bed

occupancy rates

Average acute care length of stay in days**

% of day in total

discharges

25

Ziekenhuiszorg

Extramurale zorg

• Extramurale zorg kan verwijzen naar eerstelijnszorg en tweedelijnszorg (door bijv. een specialist buiten het ziekenhuis).

• Landen met een sterke extramurale en eerstlijnszorg zijn succesvol in het verbeteren van de gezondheid en verlaging van de zorgkosten.

BE 2.4 (26) 30.5 (26) 112.0 (22) 38% (23) 4.3 * (26) 21.3 (8) 24 BEBG 0.7 (3) 19.5 (8) 65.4 (10) 18% (6) 1.3 (2) 33.0 (18) 5 BGCZ 1.5 (17) 25.5 (18) 70.1 (12) 20% (11) 2.4 (14) 54.9 (24) 20 CZDK 2.2 (23) 24.4 (16) 73.0 (15) 20% (11) 2.8 (17) 40.6 (23) 21 DKDE 2.5 (27) 29.4 (25) 152.0 (24) 42% (25) 3.1 (20) 33.5 (19) 27 DEEE 1.0 (6) 20.8 (12) 83.0 (20) 26% (18) 2.0 (9) 29.4 (15) 10 EEIE 2.4 * (25) 26.5 * (23) 56.7 (7) 18% (6) 4.2 (25) 10.9 (1) 18 IE

EL 1.4 * (15) 19.1 * (6) 30.0 (1) 5% (1) 0.7 (1) 25.4 (10) 2 ELES 1.3 (12) 19.1 (7) 75.0 (16) 18% (6) 1.3 (3) 72.0 (27) 13 ESFR 2.3 (24) 26.2 (20) 159.6 (26) 52% (26) 2.7 (15) 27.2 (13) 25 FRIT 1.9 * (20) 23.2 * (15) 76.7 (17) 23% (15) 2.3 * (13) 32.7 (17) 15 IT

CY 0.3 (1) 10.9 (1) 41.3 (3) 16% (4) 1.6 * (6) 27.1 (12) 1 CYLV 0.7 (4) 20.5 (10) 58.5 (8) 19% (9) 1.6 (7) 28.8 (14) 6 LVLT 1.3 (9) 23.0 (14) 69.1 (11) 19% (9) 2.0 (10) 30.1 (16) 11 LTLU 1.3 (13) 26.4 (21) 82.0 (19) 28% (19) 6.2 (27) 37.5 (21) 22 LUHU 0.8 (5) 17.3 (5) 34.0 (2) 12% (2) 1.6 (7) 54.9 (24) 4 HUMT 1.1 * (7) 22.1 * (13) 71.2 (13) 23% (15) 2.2 (12) 18.3 (6) 9 MTNL 1.4 (14) 14.4 (3) 71.2 (13) 25% (17) 3.0 (18) 26.9 (11) 8 NLAT 1.6 (18) 19.8 (9) 157.6 (25) 33% (21) 1.4 (4) 21.0 (7) 17 ATPL 1.3 (8) 26.6 (24) 46.0 (5) 21% (13) 2.7 (16) 39.6 (22) 14 PLPT 1.8 (19) 26.5 (22) 199.0 (27) 57% * (27) 3.3 * (21) 15.2 (2) 26 PTRO 0.6 (2) 13.5 (2) 83.1 (21) 37% (22) 3.8 (24) 24.0 (9) 7 ROSI 1.3 (11) 20.8 (11) 51.0 (6) 21% (13) 3.4 (22) 36.0 (20) 12 SI

SK 1.5 (16) 26.1 (19) 41.4 (4) 14% (3) 2.2 (11) 66.6 (26) 16 SKFI 2.1 (22) 33.1 (27) 113.0 (23) 38% (23) 3.7 (23) 18.1 (4) 23 FI

SE 1.3 (9) 17.1 (4) 61.9 (9) 17% (5) 1.4 (5) 17.4 (3) 3 SEUK 2.1 * (21) 24.5 * (17) 78.4 (18) 28% (19) 3.1 (19) 18.1 (4) 19 UKEU 2.0 25.0 99.3 31% 2.4 33.6 EU

Avg. EU 1.5 22.5 81.9 25% 2.6 31.9 Avg. EU

Public expenditure

on ambulatory care as % GDP

Public expenditure

on ambulatory care as % of public CHE

Number of general

practitioners per 100 000 inhabitants

Share of general

practitioners in all

physicians

Ratio of nurses to

physicians

Ambulatory care index

Ratio of outpatient to

inpatient contacts

26

Uitgaven aan geneesmiddelen

• Betreft geneesmiddelen buiten het ziekenhuis• Door de juiste regulering van de markt voor geneesmiddelen kunnen bespraringen worden

gerealiseerd, zonder dat de kwaliteit van zorg in gevaar hoeft te komen.

BE 1.0 (9) 13.3 (16) 63% (12) 307 (7) 106 (8) 28% (2) 13% (2) 8 BEBG 0.4 (25) 11.9 (19) 18% (27) 48 (27) 72 (22) 34% * (7) 18% * (13) 27 BGCZ 0.9 (12) 15.6 (10) 64% (11) 184 (19) 71 (23) 45% (14) 30% (23) 17 CZDK 0.4 (26) 4.8 (27) 53% (18) 134 (20) 121 (2) 52% (18) 15% (6) 20 DKDE 1.3 (3) 15.1 (11) 76% (5) 376 (3) 128 (1) 70% (25) 18% (14) 3 DEEE 0.7 (20) 13.6 (14) 49% (20) 106 (21) 79 (17) 57% * (21) 26% * (17) 22 EEIE 1.3 (4) 21.2 (4) 76% (6) 403 (1) 119 (3) 33% (5) 13% (2) 2 IE

EL 1.8 (1) 28.9 (1) 89% (2) 385 (2) 73 (21) 38% (10) 16% (8) 1 ELES 1.3 (5) 18.5 (6) 72% (7) 312 (6) 77 (19) 32% (3) 13% (2) 6 ESFR 1.3 (5) 14.6 (12) 68% (9) 334 (5) 91 (15) 42% (11) 18% (14) 7 FRIT 0.8 (17) 10.8 (22) 48% (21) 190 (18) 118 (4) 34% (6) 13% (2) 16 IT

CY 0.3 (27) 10.0 (24) 24% (26) 75 (25) 102 (11) 36% * (8) 18% * (12) 26 CYLV 0.5 (24) 13.3 (16) 38% (25) 67 (26) 79 (17) 79% (27) 38% (25) 25 LVLT 0.8 (17) 14.1 (13) 39% (24) 98 (22) 70 (25) 53% * (19) 28% * (19) 23 LTLU 0.5 (23) 10.3 (23) 84% (3) 364 (4) 103 (10) 33% * (4) 18% * (11) 5 LUHU 1.3 (7) 26.0 (3) 48% (22) 200 (15) 74 (20) 43% (12) 28% (20) 14 HUMT 1.0 (11) 16.8 (8) 61% (14) 192 (16) 106 (8) 59% * (23) 28% * (18) 13 MTNL 0.9 (13) 9.4 (26) 79% (4) 292 (9) 109 (6) 57% (22) 15% (6) 10 NLAT 0.9 (15) 10.9 (20) 67% (10) 271 (10) 107 (7) 27% (1) 16% (8) 12 ATPL 0.6 (22) 13.5 (15) 40% (23) 97 (23) 68 (27) 50% (17) 40% (26) 24 PLPT 1.2 (8) 18.2 (7) 62% (13) 243 (12) 94 (13) 37% (9) 28% (20) 11 PTRO 0.8 (16) 18.7 (5) 52% (19) 94 (24) 70 (25) 70% (25) 40% (26) 21 ROSI 1.0 (10) 15.7 (9) 56% (16) 203 (14) 86 (16) 53% (20) 31% (24) 15 SI

SK 1.6 (2) 28.5 (2) 69% (8) 296 (8) 71 (23) 45% (14) 28% (20) 4 SKFI 0.7 (20) 10.8 (21) 55% (17) 191 (17) 111 (5) 43% (12) 17% (10) 18 FI

SE 0.7 (19) 9.4 (25) 57% (15) 210 (13) 95 (12) 48% (16) 12% (1) 19 SEUK 0.9 (13) 12.4 (18) 90% (1) 255 (11) 93 (14) 60% (24) 23% (16) 9 UKEU 1.1 14.0 69% 283 100 43% 18% EU

Avg. EU 0.9 15.0 59% 219 92 47% 22% Avg. EU

Pharmaceutical spending index

Public outpatient pharmaceutical

expenditure as % GDP

Public outpatient pharmaceutical as %

of public current health expenditure

Public as % of total expenditure

on pharmaceuticals

Public outpatient pharmaceutical expenditure in per capita PPS

Price level index for pharmaceutical

products in 2005

Generic market shares

in volume

Generic market shares

in value

27

Uitgaven aan administratie

• Uitgaven aan planning, regulering, coordinatie, en monitoring van gezondheidsbeleid

• Niet verwaarloosbaar.

Index of administrative spending

BE 0.5 (1) 6.0 (3) 2 BEBG 0.1 (26) 2.1 (20) 25 BGCZ 0.2 (10) 3.8 (8) 10 CZDK 0.1 (20) 1.3 (26) 24 DKDE 0.5 (2) 5.4 (4) 3 DEEE 0.1 (18) 2.7 (16) 16 EEIE 0.2 (15) 2.8 (15) 15 IE

EL 0.3 * (6) 4.4 * (7) 7 ELES 0.1 (16) 2.0 (21) 19 ESFR 0.4 (3) 5.2 (5) 4 FRIT 0.1 (27) 0.8 (27) 27 IT

CY 0.2 (9) 7.9 (2) 5 CYLV 0.3 (5) 8.8 (1) 1 LVLT 0.2 (12) 3.7 (9) 11 LTLU 0.1 (25) 1.5 (25) 26 LUHU 0.1 (20) 2.4 (17) 18 HUMT 0.2 * (14) 3.1 * (12) 14 MTNL 0.3 (4) 3.4 (11) 8 NLAT 0.2 (10) 2.9 (13) 12 ATPL 0.1 (24) 1.9 (22) 23 PLPT 0.1 (22) 1.6 (24) 22 PTRO 0.1 (23) 2.3 (18) 20 ROSI 0.2 (13) 2.9 (14) 13 SI

SK 0.3 (7) 4.9 (6) 6 SKFI 0.1 (16) 2.2 (19) 17 FI

SE 0.1 (18) 1.7 (23) 21 SEUK 0.3 * (8) 3.4 * (10) 9 UKEU 0.3 3.7 EU

Avg. EU 0.2 3.4 Avg. EU

As % of GDPAs % of public

CHE

28

Dank voor uw aandacht

29