1

M e t S O L K b e n j e d e K L O S

Symposium

SOLK & ELEKTROSTRESS

'Hoe Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke

Klachten ontstaan, voorkomen, verminderd of behandeld

kunnen worden'

Doelgroepen: basisscholen, mbo, hbo, UCR, gemeenten, provincie, GGD,

bedrijfsleven, ARBO, gezondheidszorg.

25 januari 2017 , 13:30-17:00 uur, HZ Vlissingen.

PROGRAMMA

1 ‘Plaats van onbegrepen somatische klachten in een gezonde regio’

Prof. dr. Olaf Timmermans, lector ‘Healthy Region’ HZ Pagina. 2

1e ervaringsverhaal Pagina. 8

2 ‘Elektromagnetische velden op afstand houden’

Dr. Hugo Schooneveld, adviseur stichting ElektroHypersensitiviteit. Pagina. 8

2e ervaringsverhaal Pagina. 16

3 ‘Ervaring met klachten van Elektromagnetische velden’

Mevr. Liesbeth Adriaansens. Bevindingen vanuit een Huisartspraktijk Pagina. 16

3e ervaringsverhaal Pagina. 24

4 ‘Wat betekent Elektrogevoeligheid in de praktijk’

Mevr. Carolien Schooneveld, Schooneveld Advies. Pagina. 24

4e ervaringsverhaal Pagina. 31

5 ‘Ik ben gezond, maar mankeer van alles!’

Mevr. Jolanda van Keulen, kinderarts Adm. De Ruyter Ziekenhuis. Pagina. 31

5e ervaringsverhaal Pagina. 40

6 ‘De dokter kan niets vinden’ Hoe gaat de zorgprofessional om met SOLK? Pagina. 40

Presentatie onderzoeksproject 4e jaars studenten Verpleegkunde HZ University:

Rik de Klerk, Alysha de Koning, Elianne Kunst, Manon van Liere, Madeleine Maaskant

7 Debat integraal verslag Pagina. 42

8 Verwijzingen Pagina. 46

9 Aanbevelingen Pagina. 46

2

Verslag van de middag met SOLK ben je de KLOS:

Inleiding /Welkom -Dieneke Parlevliet- Namens het Zeeuws Platform Stralingsrisico heet zij sprekers en aanwezigen welkom.

Voorzitter symposium -Jos Timmer-, bestuurslid van de Stichting EHS. “Deze middag gaat over SOLK. Somatische Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten. Elektro Hyper Sensitiviteit (EHS) is daarvan een voorbeeld. De titel : ‘Met SOLK ben je de KLOS’ is een leuke woordspeling, maar wat houdt dit in? Hoe erg is EHS? Ben je dan de klos? SOLK is een nieuw begrip. Werkt het belemmerend/stigmatiserend als je dat etiketje krijgt? Of is het iets wat helpt bij hulpverleners? Voegt het iets toe? Is SOLK een kans of een belemmering of bedreiging?

De 1e spreker is Olaf Timmermans, professor en lector. ‘Cross-over’ is het thema waar hij zich erg mee

bezig houdt. Dat gaat over sectoren in de samenleving die op het oog niks met elkaar te maken hebben.

Hij is de uitdaging aangegaan om die onderscheiden te overstijgen om zo tot mengvormen te komen.

Ik ben heel erg benieuwd in hoeverre SOLK een mengvorm is in dat perspectief.”

1 ‘PLAATS VAN ONBEGREPEN SOMATISCHE KLACHTEN IN EEN GEZONDE REGIO’ -Olaf Timmermans- Lector ‘Healthy Region’ aan de HZ. Eveneens werkzaam in Antwerpen, ‘Gezonde Stad’. Lid van de raad van toezicht van het Admiraal de Ruyter Ziekenhuis ADRZ.

“Dank voor de uitnodiging en allereerst namens de HZ College van Bestuur, docenten, onderzoekers, studenten, allemaal hartelijk welkom hier op de Hoge School Zeeland. Mijn naam is Olaf Timmermans. Ik ben lector ‘Healthy Region’. Een lectoraat aan de HogeSchool is een onderzoeksgroep. Wij doen praktijkgericht onderzoek, samen met studenten en samen met docent-onderzoekers kijken wij naar vragen die in de provincie leven, die participanten in de provincie hebben, bijvoorbeeld mensen die bezig zijn met symptomen of de gevolgen van ‘elektrostress’. Wij doen dat heel specifiek voor Zeeland. Ik ben daarnaast ook werkzaam aan de Universiteit van Antwerpen. Daar hebben we het concept ‘Gezonde Stad’ gelanceerd. Dat zijn enigzins dezelfde principes, zij het dat Antwerpen echt een grote stad is met 144 verschillende nationaliteiten, industrie en havenstructuur, dus een ander gebied dan Zeeland is, want Zeeland is een ‘cold water coast’. Ik zal zo ook aangeven wat dat betekent. Wij werken voor een aantal academische opleidingen binnen de Hogeschool Zeeland. Wij zijn inderdaad een ‘cross-over’ tussen zorg, welzijn, techniek, maar ook toerisme en economie. Waar wij eigenlijk naar kijken is hoe wij nieuwe producten, services kunnen ontwikkelen die gezondheidsbevorderend werken, want gezondheidsbevordering is het grote centrale thema in onze onderzoeksgroep. We willen daarbij de goede kenmerken van Zeeland gebruiken. Deze kenmerken zijn landschappelijk van aard: de duinen, het strand, de polderlandschappen. Dan is er ook de eilandenstructuur en een wat klein bewonersaantal: 380.000 Zeeuwen, die zorgt voor het moeizaam overeind blijven van allerhande voorzieningen op het gebied van gezondheid. Wij kijken daar specifiek naar door de massa van toerisme te verbinden met de inwoners en te kijken of daar oplossingsstrategieën in zitten. Naast dat ik hier lector ben en aan de Universiteit van Antwerpen ben verbonden, ben ik ook lid van de Raad van Toezicht van het ADRZ, dus ook vanuit de ziekenhuisdiscipline kunnen we daar invulling aan geven. Deze presentatie gaat over waar we als lectoraat voor staan en wat een gezonde regio is. En ook wat dit inhoudt en wat de relatie is tussen de gezonde regio en het onderwerp van vandaag: ‘niet begrepen lichamelijke klachten’ en ook wel de omgevingsfactor ‘elektrostress’.

3

Wij willen in Zeeland een gezonde regio worden en dat bouwen we op een aantal beleidsuitgangs-punten. Eén beleidsuitgangspunt komt van de WHO en ook van Europa en dat is ‘Health 2020’. Daarin staan een aantal uitgangspunten die wij gerealiseerd willen zien op het gebied van gezondheid en voornamelijk op het gebied van gezond gedrag. Daar zitten parameters in verweven rondom voeding, beweging en andere aspecten van gezondheid. Ook kijken

wij naar uitgangspunten ‘Zeeland 2040’. Daar staan uitspraken in over wat de Provincie wil bereiken ten aanzien van het zijn van een gezonde regio en het gezondheidsbepalend gedrag van inwoners, maar ook van toeristen. Meer specifiek geven wij inhoud aan het lectoraat vanuit publicaties over de zogenaamde ‘Blue Zones’. Ameriaans onderzoek laat zien dat deze ‘Blue Zones’ gebieden zijn waar mensen van nature ouder worden dan in de rest van de wereld. Van ‘nature ouder worden’ betekent ouder worden zonder een medische hulpvraag. (….) Een ander aspect is een nieuwe definitie van gezondheid. Tot op dit moment, de WHO is bezig om dit te veranderen, wordt gezondheid gezien als ‘ik ben gezond, want ik heb geen ziekte’. (….) Maar gezondheid is eigenlijk veel meer een persoonlijke perceptie van hoe je je voelt en het feit dat je daarbij beperkingen hebt of chronische ziekten doet er eigenlijk niet toe (…). Iemand met een handicap voelt zichzelf niet ziek, alleen bij griep. (verder wordt nog uitgelegd dat het lectoraat uit 44 onderzoeksgroepen bestaat met bijbehorende projecten, waarvan dit er één is). Wat is nu een ‘Healthy Region’? (aan de hand van de plaatjes onstaat een vraaggesprek over wat een gezonde omgeving is. Dat blijkt nogal persoonlijk gekleurd. Voor de één is het het bos vanwege de schone lucht en de ruimte en stilte, voor de ander het strand of de bergen ook vanwege de ruimte, de schone lucht en de vrijheid. Maar er zijn ook mensen die zich niet prettig voelen in een bos, die willen ver kunnen kijken).

Welke factoren bijdragen aan een gezonde omgeving blijkt dus redelijk persoonlijk gekleurd. Ik ga dus niet vertellen dat een ‘healthy region’ er zo en zo uit moet gaan zien. Integendeel. Wat wij merken is als we aan een gezonde regio willen bouwen dat we dat eigenlijk van onder af aan moeten doen. (…) Met initiatieven, zoals het achterhalen wat voor mensen in hun directe omgeving nu wel of niet maakt dat het een gezonde omgeving is en dat het een gezonde regio wordt. Dat doen we op basis van een aantal aannames. De meest belangrijke aanname komt voort uit het ‘Blue zone’ onderzoek. Een aantal elementen doen er toe, namelijk dat mensen gezond en natuurlijk oud worden. Hierbij hoort bewegen, de natuurlijke manier van bewegen. Het is allemaal goed dat we sporten en dat we aan beweegprogramma’s mee doen, maar het is nog mooier als we in een omgeving verblijven die ons uitnodigen te bewegen, bijvoorbeeld door de trap op een strategische plek in een gebouw te plaatsen en de lift achteraf. Een tweede aspect wat daar in zit is, naast natuurlijk voldoende slaap, goed eten, gezonde leefstijl, niet teveel drinken, niet roken en dat soort zaken, is het hebben van een doel in het leven. En een balans. Blijkbaar belangrijk aspecten om op een natuurlijke manier oud te worden. Die mensen hadden allemaal een idee van zingeving. Die hadden het idee dat wat zij deden nog bijdroeg aan de maatschappij of het gezin. Het microklimaat, dicht in de buurt. Bijvoorbeeld de gebieden waar

4

de oudere generatie weer voor de jongere generatie zorgt: opa’s en oma’s die een taak hebben in de opvang van de kleinkinderen en daarmee dus ook een bepaalde taak hebben en een doel in het leven. Dan is er de balans tussen spanning en ontspanning. Stress is daar een belangrijk item in. Het laatste is de sociale omgeving. Al die gebieden worden gekenmerkt door een sterke sociale cohesie. Mensen voelden dat ze onderdeel waren van de groep, dat ze ergens bij hoorden. Dat waren hele inclusieve settingen, om het zo maar eens te zeggen. Iedereen kreeg een rol en droeg bij aan de samenleving, hoe klein dat soms ook is. Dat zijn de belangrijke lessen uit het concept van de Blue Zones. Het andere concept, dat van de positieve gezondheid, wat zegt dat gezondheid meer is dan de aanwezigheid of afwezigheid van ziektebeelden maakt dat je daarin ook opgenomen ziet, sociaal maatschappelijk functioneren van mensen en de mate van zingeving. Wat wij gedaan hebben met al die elementen: die hebben we als het ware in een pan gegooid, daar hebben we in geroerd en daar is vervolgens dit concept uit naar voren gekomen wat wij gebruiken bij de gezonde regio, namelijk dat in een gezonde regio gezondheid bepaald wordt door de interactie die er bestaat vanuit individuele actie, persoonseigen, keuzes die mensen maken t.a.v. leefstijl en gezondheidsbevorderend gedrag en de omgeving. Enerzijds is dat de omgeving die er is, dus de natuurlijke omgeving. Anderzijds is dat de gemaakte omgeving, zoals de straten, de stenen, lantaarnpalen en in gebouwen het wel of niet hebben van trappen. Deze omgeving, de voorzieningen zijn veranderbaar. Individuele factoren, bijvoorbeeld ziekteprocessen, zijn matig veranderbaar. De keuzes die mensen maken in hun leefstijl, die zijn veranderbaar, alleen dan wel het liefst op een manier dat je eigenlijk niet doorhebt dat je een gezonde keuze maakt (voorbeeld gezonde schoolkantine, of trap op de juiste plaats of in een bijzondere en aantrekkelijke uitvoering).

Dus het gaat over de relatie die de omgeving heeft op keuzes die mensen maken en die meer of minder gezondheidsbevorderend gedrag tot gevolg hebben. En dan is er natuurlijk de vraag of dat zo is? En is dat in Zeeland ook zo? Vanuit het lectoraat zijn er een aantal onderzoeken gedaan, praktijkgericht en ook een aantal theoretisch gericht. Voor wat betreft de leefomgeving is er conform de academische principes gezocht naar bewijsvoering naar een relatie tussen omgeving en gezondheid en specifiek: ben je in een kustgebied nu beter af dan wanneer je midden in het land

5

woont? We vonden in research vooral gegevens over ‘niet-positieve’ invloeden in de omgeving. Bijvoorbeeld gevaren, of milieu-invloeden, toxische stoffen die in de lucht aanwezig zijn en de invloed die dat heeft op de gezondheid van een bevolkingspopulatie. Denk bijvoorbeeld aan het wonen in de buurt van een industriegebied. Hebben mensen dan bijvoorbeeld vanwege de fijnstof meer ademhalingsgerelateerde klachten? Of wat zijn de effecten van milieurampen op de gezondheid. Er is heel weinig te vinden over de ‘positieve’ elementen van natuur, omgeving en gezondheid. Een aantal hele specifieke, over hoe je bijvoorbeeld het gebied rond een school en het schoolplein in richt en wat voor effect dat heeft op het beweeggedrag van kinderen. En ook of er een relatie is tussen kust en gezondheid? Leven aan de kust blijkt gezond, mits het een koud water kust is. Een ‘koud-water’ kustgebied nodigt ook veel meer uit tot bewegen. Mensen in een kustgebied lijken dus gezonder dan mensen die elders wonen.

Uit een survey blijkt dat mensen Zeeland zien als een gebied waar je goed kunt ontspannen en herstellen na een periode van drukte.

6

Ook worden mensen die hier op vakantie zijn daadwerkelijk actiever. Ze gaan meer bewegen. Dat hebben we gemeten volgens de Nederlandse norm ‘gezond bewegen’. Uiteraard geldt dat ook voor andere vakantiegebieden. Mensen blijken echter negatieve leefstijlen niet te veranderen als ze op vakantie zijn.

Een andere vraag is: Is er een relatie tussen omgevingsfactoren en SOLK? Is daar wat over bekend? We kunnen niet anders zeggen dan dat daar nog héél véél vragen zijn. Er is veel evidentie gevonden over omgeving en gezondheid en de invloed van toxische factoren. Ik heb gekeken naar de Richtlijn van het Nederlands Huisartsen Genootschap NHG. Dan is daar de definitie, wat is het precies is en vervolgens wat kunnen we er aan doen. Wat we doen is een gerichte diagnostiek. Dus we gaan kijken wat is er aan de hand, we houden uitgebeid vraaggesprek met mensen die niet begrepen en onvoldoende verklaarde klachten hebben. En het beleid is vaak niet medicamenteus. Daar ben ik blij om. Als verpleegkundige ben ik erg voor niet medicamenteuse interventies. Ik denk dat er veel meer mogelijk is in allerlei sectoren.

Verder ben ik gaan kijken in hoeverre er tijdens deze stapjes, zoals die omschreven zijn in de richtlijn, gekeken wordt naar omgevingsfactoren. Wordt er bij de anamneses ook gekeken of er omgevings-invloeden zijn? Wordt er bijvoorbeeld gevraagd in wat voor omgeving je woont? Of er bijvoorbeeld industrie aanwezig is? Of een grote telecom-mast in de buurt? Of juist naar natuur in de woonomgeving? En hoe zit het met de sociale participatie en zingeving en dergelijke?

7

Mijn conclusie is dat bij anamnese, onderzoek en evaluatie er geen tot bijna geen items te vinden zijn die navraag doen over die persoon in zijn omgeving. Kijken we dan te weinig voorbij de persoon? Bij behandeling wordt er wel gewezen op gebruik maken van de natuur, bijv wandelen. Wat kunnen we dan wel doen? Ik denk dat dit symposium een hele mooie eerste aanzet is om de relatie van SOLK en omgeving verder te gaan verkennen. Dat we gaan kijken van ‘hoe zit het nu met die eigen inschatting van die relatie tussen gezondheid en omgeving’, hoe wisselend dat ook is. Dat kunnen we doen aan de hand van een stappenplan. Er is een bestaande methodiek om eindelijk die relatie tussen omgeving en gezondheid in kaart te gaan brengen. Die omvat 10 concrete stappen, waarbij eerst ‘grosso modo’ gekeken wordt naar hoe is het met de gezondheid gesteld en welke omgevingsfactoren hebben daar invloed op? Ook in positieve zin. Hierbij dient al het gezondheidsbevorderend gedrag te worden betrokken. Ook therapien en behandelingen die niet door de zorgverzekeraar worden vergoed. 10 stappen plan:

Einde voordracht

8

2 ‘ELEKTROMAGNETISCHE VELDEN OP AFSTAND HOUDEN’ Dr. Hugo Schooneveld, adviseur stichting ElektroHypersensitiviteit.

“Sommige mensen zijn gevoelig voor sommige soorten elektromagnetische velden (EMV). Wij hebben het niet allemaal direct in de gaten, maar wij hebben als Stichting EHS een groot aantal mensen - vele honderden- zien passeren, die we met informatie hebben kunnen helpen om te leren leven met hun problemen. Het doel van Stichting EHS is kennis verzamelen over problemen met elektrogevoeligheid en mensen helpen omgaan en te leren leven met deze handicap. Is het een kwaal? Is het een ziekte, een klacht? Of is het een talent? …..Het is een talent. Wij zijn bezorgd, met u, dat dit zoveel mensen zijn tegenwoordig.

We hebben een reusachtig probleem.

ERVARINGSVERHAAL 1. Dieneke leest voor:

Het gaat over een jonge vrouw uit Zeeland: Ik was werkzaam als receptioniste bij een groot internationaal bedrijf, waarbij het grootste deel van het werk het aannemen en afhandelen van telefoontjes van klanten was. Om dan gelijk de computer te kunnen bedienen was het zaak om de handen vrij te kunnen houden. Hiervoor gebruikten we een headset die via bluetooth verbonden was met de draadloze telefoon. Eerst had ik hier geen last van, maar na een half jaar kreeg ik geheugen problemen. Het resultaat van dit alles was dat ik op mijn werk niet meer kon functioneren en daarom ontslag kreeg. Thuis werkten mijn hersens ook niet meer zo goed zodat ik opgenomen werd op de psychiatrische afdeling in Goes. Hier werd ik gediagnosticeerd als psychotisch en ik kreeg anti-psychotica opgedrongen, wat ik geweigerd heb. Ik was niet psychotisch volgens mezelf. Het ging echter steeds slechter met me en ik viel af tot een gewicht van 35 kg, bij een lengte van 1.62m.

9

De kwaliteit van leven wordt bepaald door een aantal factoren die ons dwars kunnen zitten:

EMV (Elektromagnetische velden) is één van die factoren die problemen opleveren. Mensen raken door één van de factoren in een soort stress-situatie. Niet zenuwachtig, maar een verzet van het lichaam tegen een verstoring die is aangebracht door die EMV. Cellen reageren, het zenuwstelsel gaat reageren, hormonen en immuunsysteem reageren. Fysiologische stress, die maakt dat je je ook stressachtig gaat gedragen. Je komt buiten de maatschappij te staan, verliest werk en vrienden en zelfrespect, als je niet weet wat er met je aan de hand is. Symptomen van Elektrohypersensitiviteit

10

“Een enorme lijst. Geen 2 mensen zijn gelijk. Iedereen heeft zijn persoonlijke stress factoren en ervaring. De meeste mensen hebben meer dan 1 probleem”

“Aard van de velden. Je kunt je beschermen tegen bepaalde van die bronnen, maar lang niet allemaal. Er is kennis voor nodig en apparatuur om na te meten. Ook is weerstands-vermogen nodig om met EMV te leren leven”

11

Onderzoek binnen Stichting EHS. Dat is bijvoorbeeld na gaan wat factoren zijn die ons ziek maken. Het zijn niet de velden zoals die uit hoogspanningslijnen komen; dat zijn van die mooie sinusachtige velden -50hz velden-. Het is ook niet het schone huisnet. Het is wanneer die stroom vervuild wordt door apparaten die op een schokkerige manier vermogen opnemen uit het net. De sinus wordt dan een een ‘hakkelige golflijn, bijvoorbeeld alle apparaten die schakelende voeding hebben zoals tv, computer en dergelijke, die storing geven op het net.

DEMONSTRATIE ‘veldmeting laagfrequente en hoogfrequente velden’. We leggen een ‘ouderwets’ mobieltje en een smartphone (op vliegtuigstand) bij een veldmeter, die gevoelig is voor de magnetische straling die uit het mobieltje komt. We horen dan letterlijk dat daar een vorm van straling uitkomt, die je hersenen kan beïnvloeden, náást de straling die op je hersens inwerkt wanneer je aan het communiceren bent met een zendmast. Ieder elektronisch apparaat vertoont dit, ook een iPad, tablet, tom-tom e.d Lampen: de gewone gloeilamp is prima. Maar spaarlampen geven straling die de sinus erg beïnvloeden

12

“Buitenshuis: Velden afkomstig van o.a: Treinen, hoogspanningskabels, C2000 antennes, mobiele telefonie zendmasten”

“Binnenshuis: kluwen kabels, bureaulampen, computer /monitor, spaarlampen. Links onder: inductie kookplaat, die geven geweldige velden, met de ergste straling precies aan de voorkant. Zwangere vrouwen aan het fornuis krijgen volle laag. Tijd om die dingen onmiddellijk te vervangen door gewone halogeen kookplaten of elektrische kookplaten”

“Tumoren door mobiel bellen”

13

“De laagfrequente velden die ik net liet horen gaan dwars door je hoofd heen. Die zijn schadelijk en kankerverwekkend. Maar waar mensen het altijd over hebben zijn de hoogfrequente velden, waarmee je communiceert met de zender. Die zijn ook schadelijk en de kans dat je tumoren krijgt wordt met een factor 3 verhoogd. Als je je smartphone aan je oor houdt, komt de onderkant ervan in de buurt van de schildklier. Langzamerhand wordt het aantal mensen met schildklierkanker geweldig verhoogd. Te zien in grafiek hier onder.”

14

“Vrouwen dragen soms de telefoon in hun BH, dit is niet verstandig i.v.m. huidkanker. Als je zwanger bent NIET bij je buik of in een broek- of rokzak”

“Mannen: draag je telefoon NIET in je broekzak. Sperma wordt trager en minder effectief. Mannen schijnen minder productief te worden de laatste jaren, dat hangt daar wellicht mee samen”

De folder staat op de website van de stichting EHS.

Einde voordracht

15

“Voorbeelden van mogelijke afschermings-maatregelen: Computer ingepakt in MU metaal. Afgeschermde kabels. Afgeschermde TL Schilderen met zwarte straling werende verf om hoog frequente velden van buren af te schermen. Straling werende stof (hoofdkapje, kleding)”

“Organisatie, Samenwerkende meetspecialisten.”

De stichting EHSgeeft een nieuwsbrief uit, heeft diverse brochures en folders (mee) ontwikkeld en heeft een boek uitgegeven. Brochures zijn te downloaden op de website.

Graag ontvangen wij u als donateur.

16

-Jos Timmer- dagvoorzitter “Er is om ons heen meer dan we horen, zien en ruiken. De weergave van het meten met geluid maakte dat mooi duidelijk”.

-Jos Timmer- Introductie Liesbeth Adriaansens. “Zij is huisarts. Ik vind Liesbeth één van die weinige dappere huisartsen, die tegen de stroom in durven te zwemmen. Liesbeth is al heel lang, een jaar of 10 – 15, één van de weinige huisartsen die zegt: “hee, die mensen met dit probleem, die wil ik helpen”. En dat doet ze op een hele integere, menselijke manier. Ik wil jou graag het woord geven voor jouw ervaringen met mensen met EHS”.

3 ‘ERVARING MET KLACHTEN VAN ELEKTROMAGNETISCHE VELDEN’ Mevr. Liesbeth Adriaansens. Bevindingen vanuit een Huisartspraktijk (Gezondheidscentrum Bredero, Breda) “Ik hou me nu zo’n jaar of 10 bezig met EMV en gezondheidsklachten. Ik ben in mijn huisartsenpraktijk gaan opletten of ik die mensen tegen kom en heel af en toe kom ik iemand tegen. Wij werken in een gezondheidscentrum met meerdere disciplines, o.a. ook een SOLK team. We hebben ook een gezamenlijke werkgroep om mensen te begeleiden. Op de praktijk heb ik eco-wifi aan laten leggen door Richard Bruijne.

De meeste mensen zijn licht elektrogevoelig, zoals wij allemaal. Een student die de hele dag achter de laptop zit te studeren en daardoor slaapproblemen heeft. Verder kom ik oudere mensen tegen die een DECT huistelefoon hebben. Ze hebben hoofdpijnklachten. Advies: DECT telefoon uitzetten of een flink eind er vandaan gaan zitten. Dat noem ik de licht elektrogevoelige mensen, die komen we volop tegen. De stress waar we allemaal aan bloot staan, de hele tijd een mobiel bij je, iedere keer moeten reageren binnen de zoveel tijd, ook dat geeft stress, los van het veld. De groep die via Stichting EHS bij mij komt zijn mensen die veel meer klachten hebben en ook ernstige klachten. Ze kunnen vaak niet eens komen. De zendmasten onderweg naar Breda kunnen alleen al een belemmering zijn. Die vallen onder ernstige SOLK.

- Bijna niet meer kunnen functioneren in de maatschappij. - Die hun werk kwijt raken - Die geïsoleerd vaak staan - Vaak ook andere problematiek

ERVARINGSVERHAAL 2. Dieneke leest voor:

Vrouw, midden 40. Ze is verhuisd omdat ze te veel klachten had op de oude plek, ze woont nu in een vrijstaand huis. Ze verteld het volgende :

Er kwamen wel problemen toen er in onze nieuwbouwwijk lantaarnpalen geplaatst moesten worden. 1 daarvan was ingepland voor ons huis. Ik had er aanvankelijk geen vermoeden van dat dit invloed zou hebben op mijn slaappatroon, Maar daar kwam ik al snel achter. De volgende nacht lag ik te zinderen in mijn bed. Ik ben naar de gemeente gegaan met de vraag of de palen nog verzet konden worden. Dit kon eerst niet, máár er werd meegedacht. Door de palen dan eens aan en dan weer eens uit te doen ’s nachts. Andere verlichting erin. Maar niets hielp. Alleen als ze uit waren kon ik slapen. Opnieuw heb ik een gesprek met de gemeente gehad en tot op heden ben ik ze nog zeer dankbaar. De lantaarnpalen mochten naar de overkant van de straat verplaatst worden en de dimmers zouden eruit gehaald worden. Zo is het probleem lantaarnpaal opgelost.

17

De diagnose EHS kan ik als eenvoudige huisarts niet stellen. Wat wij wel doen is de Zweedse vragenlijst van Hillert gebruiken. Daarin worden verschillende klachten over verschillende orgaansystemen bekeken en de intensiteit van die klachten. Dit kost aardig wat tijd. Via de Nederlandse Huisartsen Genootschap NHG hebben we ook de klachtenlijst 4DKL. Die wordt vaak ingevuld. Ook laat ik de mensen een biografie invullen voordat ze komen. Zijn mensen bijvoorbeeld kwetsbaar geboren of kwetsbaar geraakt door het leven. Ik spreek met deze mensen op het einde van het spreekuur af, want in de wachtkamer hebben mensen natuurlijk ook allemaal een smartphone bij zich. Om 5 uur ‘s middags is de wachtkamer leeg.

Het is en blijft een moeilijk probleem, de diagnose wordt dus eigenlijk niet gesteld. Het enige waar ik mee kan helpen is bijv. een brief schrijven voor een bedrijfsarts. Je wil dat mensen kunnen blijven functioneren, dat rekening wordt gehouden met Wifi, of dat mensen meer thuis kunnen werken. Of met een verklaring voor belasting, om saneringskosten at te trekken. Soms een verklaring voor woningbouwvereniging. Dat is eigenlijk het enige wat ik praktisch gezien kan doen. Ik zie deze mensen vaak maar 1 keer en dus de SOLK regels die wij via NHG hebben kan ik dus niet helemaal toepassen op deze groep. We werken ook samen met een bouwbioloog waar we mensen soms naar toe verwijzen.

“Dit is ook al eerder genoemd. We gaan weg van de oorspronkelijke definitie van gezondheid. Die is eigenlijk niet meer van toepassing in deze tijd. De definitie van Machteld Huber spreekt veel meer aan.”

18

“Dit zijn de uitgangspunten”

“Hier zie je de klachten die ik het meeste in de huisartsen praktijk zie” “Lichaam en geest zijn 1.”

“Dit is de definitie van SOLK. Het staat hier heel simpel, maar adequaat medisch onderzoek, hoe ver ga je daar in door? Hoelang verwijs je mensen. Dat is af en toe best lastig.”

19

We moeten somatisch iemand goed nakijken. Ook kijken wat zijn de overtuigingen van iemand zelf. Hoe is iemand emotioneel. Wat voor gedrag vertoont de persoon, er zijn kinderen die bijvoorbeeld niet tegen Wifi kunnen en niet naar school gaan. Nou dat is best een groot probleem. En dan nog het sociale: hoe is de thuis situatie, hoe wordt omgegaan met ziekte, dat is heel verschillend.

Er is alweer een nieuwe NHG SOLK standaard onderweg. Het begrip SOLK gaat verdwijnen. Want ook voor somatisch verklaarbare klachten kunnen precies dezelfde problemen een rol spelen. Het begrip SOLK zal waarschijnlijk over een paar jaar weg zijn, dan zal het niet meer een stigma kunnen worden.

“De NHG standaard, die deelt de SOLK in, in mild, matig, ernstig.”

Dit is hoe wij in de huisartsenpraktijk worden opgeleid tegenwoordig:

“Dan zijn er nog onderhoudende factoren”

20

Het is belangrijk dat de patiënt zijn eigen keuzes maakt, welke keus het ook is, het is belangrijk dat hij of zij die zelf maakt. Voor een gezondheidscentrum als bij ons is het belangrijk dat het niet telkens verschillende artsen zijn, maar dat dat een beetje dezelfde is.

“Valkuilen en dan vooral bij de Elektromagnetische velden.”

“Dan komen we bij de voorwaarden voor therapie”

“Bedrijven en scholen. Het is zaak om verstandig om te gaan met Wifi. Veel scholen weten nog niet hoe dat moet.”

21

Omgaan met chronische pijn speelt een grote rol bij veel klachten. Daarvoor wil ik even een filmpje laten zien: https://www.youtube.com/watch?v=w_QMovjlzmk

“Ik wil van de gelegenheid gebruik maken om (over dat laatste punt) wat te vertellen. In Nederland zien we dat vanaf 1989 kanker geregistreerd wordt. Alle kankersoorten. En op dit moment zien wij dat er ongeveer een verdubbeling is van alle kankersoorten in Nederland, bij jong en oud. Zie hieronder de bijbehorende grafiek”

“Risico-factoren die SOLK kunnen geven: Onderhoudende factoren: vermoeidheid, sociale omgeving. Uitlokkende factoren: bijvoorbeeld: elektromagnetische velden, maar ook een ziekte als Pfeiffer of Lyme. Biologische factoren: Als ouders al erg gevoelig zijn, heb je grotere kans dat de kinderen dat ook zijn.”

“Dan komen we op het punt van de voorlichting: Heel veel mensen weten niet dat elektromagnetische velden eventueel klachten kunnen geven.”

22

“Bij jonge kinderen 0-15 jaar zie je een flinke toename van kanker aan het zenuwstelsel. En je ziet dat ook op oudere leeftijd vanaf 50 jaar toenemen”.

23

“Dat is wat ik even wilde vragen aan de mensen van de GGD, of zij op die plekken waar zendmasten op schoolpleinen staan, onderzoek zouden kunnen doen. Komt daar nou ook inderdaad meer kanker voor? Want in Duitsland is er epidemiologisch onderzoek geweest en daar wordt dat gezegd, dat daar een relatie mee is. Het zou fijn zijn als Nederland nu ook eens onderzoek zou gaan doen en zou gaan kijken van: komt dat daar nu minder voor, of juist meer voor”.

Einde voordracht

-Jos Timmer- dagvoorzitter “Mooi bedankt. Ik denk dat we ervan leren dat we toch breder moeten kijken zo af en toe. Of nee, vooral regelmatig, systematisch. En dat de huisarts daar een belangrijke rol in speelt. Het uitsluiten van pathologie, maar ook denken aan andere mogelijke factoren die een rol kunnen spelen bij klachten die je relateert aan EMV”.

*pauze*

-Jos Timmer- introductie Carolien Schoonveld. “Carolien Schooneveld heeft veel ervaring in het begeleiden van mensen die EHS hebben en er komt veel meer bij kijken als alleen maar de afscherming en de technische maatregelen. En ik denk dat je dat gaat illustreren, dat er sociaal, maatschappelijk enorm veel te verhapstukken is voor EHS-ers. Maar Dieneke gaat eerst nog even een verhaal vertellen uit het leven van iemand met een ervaring”.

24

4 ‘WAT BETEKENT ELEKTROGEVOELIGHEID IN DE PRAKTIJK’ Mevr. Carolien Schooneveld, Schooneveld Advies. -Carolien Schoonveld-. “Dankjewel Dieneke. Ik vind het mooi hoe je die stukken ervaringsverhaal door deze middag heen weeft. Want eigenlijk zijn we hier bij elkaar, als ik voor mezelf spreek, maar ook voor mensen van Stichting EHS, zijn hier voor een hele groep Nederlanders, jongeren, kinderen steeds meer, die gewoon echt absoluut niet in een ruimte zoals deze kunnen zijn. Dit is een prachtige faciliteit, een mooie ruimte hier aan de Hogeschool, maar voor elektrogevoeligen, waar ik er ook een van ben, nou niet de allerbeste plek. En toch sta ik hier wel en zijn heel veel -naar schatting 500.000- Nederlanders, dat is de aller voorzichtigste schatting informeel die we hebben, van mensen die elektro gevoelig zijn, die voelen zich waarschijnlijk niet zo prettig hier. Ik ben Carolien Schooneveld, dochter van Hugo Schooneveld, en ik heb het grote geluk gehad dat ik in 1998, hele wonderlijke klachten kreeg. Dat was het geluk niet zozeer dat ik die klachten kreeg, want dat was best heftig. Ik was coördinator van een bezoekerscentrum in Maarssen en ik kreeg steeds meer hoofdpijn op het werk, eerst om 16 uur ’s middags, toen werd dat 15 uur en toen 14 uur en op het laatst was het zo erg dat ik om half 10 al dacht “oooh, wat is dat toch”. Zwaar en moeilijk en vermoeidheid. Tot ik op een keer op een donderdagmiddag naar huis fietste en ik van mijn fiets af ben gevallen en wakker werd, zo op het fietspad met 5 wijkbewoners om me heen. Een soort black-out. Nou toen dacht ik er is echt iets niet goed met mij.. ik heb epilepsie of ik heb een TIA of weet ik het, uitval. Ik schrok echt heel erg. Dan ga je de hele medische molen in. Je begint bij de huisarts en je gaat de molen door. Neurologisch ben ik onderzocht, psychiatrisch natuurlijk want ja als er fysiek niks gevonden wordt dan is het dus psychisch. Een waanstoornis en allerlei verhalen. Ik dacht nou psychisch is er volgens mij helemaal niks met mij aan de hand. De ARBO arts erbij, die deed er nog een schepje bovenop, ik moest maar eens ophouden met mijn omgeving domineren. Toen zei Hugo op een gegeven moment “heb jij niet hetzelfde wat ik heb”. Maar ik dacht nee, jij hebt vooral migraine, zware hoofdpijn. Ik heb tot de dag van vandaag niet 1 minuut ooit hoofdpijn van EHS gekregen, dat was vooral vermoeidheid, uitval van spieren en soms helemaal de weg kwijt zijn dan lig ik ergens en ben ik verdwenen. Dus de klachten waren totaal niet hetzelfde, maar nou komt het, het patroon in de klachten wel. Ik heb nog jaren in één van de eerste aangepaste kantoren in NL gewerkt, in Gouda bij de Omgevingsdienst – ik kom uit het vak milieu communicatie-. Toen al die verhalen, zoals Dieneke steeds voor leest mij ook gingen bereiken, als vrijwilliger van de Stichting EHS, toen dacht ik iemand

3e ERVARINGSVERHAAL, Dieneke leest voor: Dit is een verhaal van een leeftijdgenoot van mij, die woont in een middelgrote stad in Zeeland:

Ik moet eigenlijk naar een oogarts maar hoe moet dat? Wie snapt dat ik er zo naar van word? Wie staat me bij? Wie kan er na voor mij zorgen? Ik blijf het maar uitstellen. De dokter komt aan huis, de apotheker bezorgt. Maar naar een kliniek.. dat is echt een probleem. Zelfs een wandelingetje door de stad geeft klachten. Winkels in gaat niet meer. 5 minuten praten met iemand die zijn mobiel aan heeft kan wel 5 uur klachten geven. Plus de slapeloosheid uren later. Er zijn mensen die het niet snappen, maar het gelukkig wel respecteren, die zetten gewoon hun mobiel uit. Maar het blijft moeilijk. Alsmaar vragen voor hulp en dat kwetsbare gevoel, nergens heen te kunnen. Alsmaar weer de symptomen. Hopelijk draagt dit symposium bij aan meer begrip. Dank aan allen die zich inzetten om deze aandoening bespreekbaar te maken.

25

moet zich hier nou eens echt beroepsmatig hiermee bezig houden want dit kan gewoon niet. We hadden de eerste 2 suïcides al in Nederland, vrij gruwelijke zelfmoorden kan ik je vertellen. Nou en die hebben in onze achterban er zo ingehakt dat ik dacht “dit bestaat niet”. En kinderen schrijven me brieven, via de stichting komen meldingen binnen, iemand moet hier wat mee doen. Dat doe ik gelukkig niet alleen, maar we hebben 5 jaar geleden met 5 mensen samen een coöperatie opgericht, dat heet Emvion, en samen zorgen we nu dat er professionele stralingsmetingen worden verricht in kantoren en in scholen. Dat is echt complex daar komt een heleboel bij kijken. En wat blijkt als het echt elektrogevoeligheid is bij mensen, dan is het bron weg – klacht weg. En mijn rol is mensen mee te nemen in deze wereld van elektrogevoeligheid en aannemelijk te maken dat de stralingsbronnen de boosdoener van deze SOLK klachten kunnen zijn.”

Jan Hulsbos laat met een detector, die hoogfrequente straling detecteert, horen wat er aan hoogfrequente straling in de zaal aanwezig is. –GSM, LTE (4G) zendmast straling voert de boventoon-

“Het soort van goede nieuws dat we hebben is dat de top 3 van stralingsbronnen tot op de dag van vandaag in je eigen huis zit’. WiFi, Smartphone en DECT (digitale, draadloze huistelefoon) en dat zeker de combinatie van die dingen. 1+1+1 = 10 zeg maar. Ze gaan onderling met elkaar een interferentie spelletje aan waardoor de samen vervelender zijn dan elk apart.”

“Maar ook DECT signaal en WiFi signaal van buren gaan dwars door de muren heen. Wat we daarnaast steeds meer tegenkomen is dat er ook met het lichtnet van alles aan de hand is. Niet alleen elektrische velden, maar ook de vuile stroom, de lichtnet vervuiling. Er liften zeg maar steeds meer signalen mee op het lichtnet in huis. Ook ondeugdelijke aarding van huizen, komt helaas nog vaak voor.”

26

Top 5 klachten.

Klachten zijn aspecifiek, ik ben van alles tegengekomen. Haaruitval, eczeem, barstjes

in hoornvlies, muisarm/RSI. Speelt straling een rol? Ga proberen, ga een tijdje naar

een omgeving, die gemeten is, waar geen velden zijn en kijk of de klachten

verminderen of verdwijnen. Kenmerkend voor deze groep SOLK klachten: bron weg- klacht weg. En omgekeerd: bron terug- klachten weer terug.

De persoon is technisch gezien niet ziek,- de arts kan niets vinden.

Maar de omgeving kan ziekmakend zijn.

In Duitsland is er een onderzoeksgroep voor in het leven geroepen: Umweltmedizin.

27

5 beter slapen tips. - Doe gewoon alle dingen aan de draad, voor alle apparatuur is een kabeltje,

zelfs voor je mobiele telefoon - ’s Nacht DECT, WiFi en mobiel uitzetten, begin daar eens mee. - Geen beeldschermen 1 uur voor je gaat slapen, niet alleen vanwege blauw

licht maar dus ook de straling.

Aanpak: Begin in de slaapkamer. Dan maatregelen in huis. Als die 2 dingen lukken,

kun je je vaak in de buitenwereld ook weer goed redden. Dat geldt helemaal als je dit op tijd op het spoor bent. Dus we willen dat die voorlichting goed op gang komt. En als je de mogelijkheden, de middelen en het karakter hebt om dit gelijk aan te pakken. Veel mensen blijven jaren zoeken en zeggen dan uiteindelijk “wist ik dat maar jaren eerder”. Want er zit ergens een point of no return, als je daar voorbij bent zo in de psychische problemen, lichamelijke problemen zit, dat je ook in een stralingsarme omgeving niet meer zo goed gaat herstellen.

28

2e punt bij begeleiding:

Helpen de tips, wil je verder?

Waar loopt iemand met EHS tegen aan? Dat is niet misselijk! Dit zijn spreuken van/over mensen met EHS, die ik via telefoon of via email binnen heb gekregen.

29

Ad 1) Straling is overal, dus er is niets aan te doen. Nee, straling is niet overal, wel op heel veel plekken, maar niet overal. 80 % zit in het kantoor of in het huis zelf en er is dus wel wat aan te doen.

Ad 2) Wij willen allemaal mobiel bellen, dus zendmasten moeten nou eenmaal zo hard stralen. Nee, in Oostenrijk is een stralingsreductie niveau van 90% lager dan in Nederland. En alles werkt gewoon.

Ad 3) Zoeken naar de oorzaak van EHS klachten heeft echt geen zin. Jawel, want met EHS is het zo dat elke persoon, 1 of 2 hoofdtriggers heeft. 1of 2 dingen halen jou het meest onderuit. Als je die weet is er een weg uit om te kijken hoe je die kan verminderen.

Ad 4) We hebben alles draadloos nodig in kantoor / op school Nou nee, de draadloze markt is ontwikkeld voor de thuismarkt beste mensen. Om thuis op de bank te ploffen en met je tablet te zitten. Daar zijn tablets voor gemaakt, die zijn helemaal niet ontwikkeld voor school.

Ad 5) Digitale lesmethoden verbeteren schoolprestaties. Heeft u het boek Digiziek al gelezen van Manfred Spitzer, is al veel in de pers. Maar die maakt een beetje gehakt van digitale lesmethoden. Wat mij betreft hoeft dat niet, het laatste wat ik van scholen zelf hoor is dat toetsing hartstikke goed kan met tablets, want het kan snel, de docent hoeft niks na te kijken. Maar alle andere dingen om dingen te leren in een klas, daar is een mix van werkvormen nodig, dat hoeft niet allemaal op de tablet.

“Nog even terug naar de SOLK. Ik denk dat de richtlijn SOLK, goeie handvaten biedt om mensen met EHS te helpen. Waarom? Ik ken de schrijfster van het stuk, die zit bij NHG. Die heeft me eigenlijk uitgelegd wat de essentie van de SOLK richtlijn is. Wat staat er eigenlijk in?”

30

Visie / Missie Ik denk dat het nodig is, dat het echt tijd wordt, dat er in Nederland goeie informatie komt over stralingsbronnen, aan alle burgers in Nederland. Net als in België aan het opkomen is. Dat er goede, tijdige hulp komt, medisch en technisch, zodat mensen niet 20 jaar in de ellende zitten. Verankering van hulp in de regulier gezondheidszorg. Persoonlijke missie- binnen 5 jaar een opvangcentrum voor EHS, waar mensen kunnen testen is dit het nou, gesprekken kunnen voeren en kunnen crashen, die het in hun huis niet meer kunnen uithouden en dan de kans krijgen om nieuwe plannen te maken.

Einde voordracht

-Jos Timmer- dagvoorzitter “Mooi, dankjewel. Jolanda van Keulen gaat laten zien, laat horen denk ik, hoe je echt de patiënt, het kind in dit geval, centraal stelt in de behandeling. Maar eerst heeft Dieneke nog een ervaringsverhaal.”

31

5 ‘Ik ben gezond, maar mankeer van alles!’

Mevr. Jolanda van Keulen, kinderarts Adm. De Ruyter Ziekenhuis ADRZ.

-Jolanda van Keulen- “Goedemiddag, ik ben Jolanda van Keulen, ik ben kinderarts in het ADRZ en sinds een jaar of 2 hebben we daar ook een speciaal SOLK spreekuur. Ik wil jullie graag vertellen wat onze visie is op SOLK, hoe wij het aanpakken, hoe wij het behandelen. ‘Ik ben gezond maar mankeer van alles’. Dat is de titel van mijn presentatie. SOLK.

Er zijn wat meer termen in de omloop: medische onverklaarde klachten, somatoforme stoornissen,

functionele klachten wordt ook vaak gebruikt.”

4e ERVARINGSVERHAAL, Dieneke leest voor Dit zijn stukjes uit het ervaringsverhaal van een goeie bekende van ons, die ook veel op de achtergrond heeft mee georganiseerd. Zij kan hier niet bij zijn: Ik bezocht de huisarts en werd doorverwezen naar de KNO arts, de cardioloog, de longarts en de fysiotherapeut. Niemand kon iets vinden. Ik heb alle tips en trucs geprobeerd om te kunnen slapen, van rustgevende thee & warme melk tot melatonine en slaappillen. Niks hielp, of maar heel kort. 9 jaren verstreken en ik bleef zoeken en proberen. Uiteindelijk stuitte ik op een artikel over stralingwerende klamboes om afgeschermd te slapen. Ik besloot 2 weken een klamboe te huren met het idee, baat het niet dan schaadt het niet. 's Avonds ging ik naar bed en tot mijn verbazing werd ik pas 6 uur later wakker. De volgende nacht sliep ik ruim 7 uur. Ik kon het bijna niet geloven. Na 9 jaar niet slapen sliep ik 2 weken lang normaal. Ik ben dolgelukkig dat ik na 9 jaar niet kunnen slapen weer dagelijks goede nachtrust ervaar in mijn klamboe, maar tegelijkertijd intens verdrietig want sinds de komst van 4G zijn mijn klachten weer heel erg toegenomen. Zelfs in mijn eigen huis kan ik maar kort in de keuken en de badkamer zijn. De DECT telefoon van de buren zorgt opnieuw voor hartkloppingen en de nieuwste smartphones halen me dagenlang volledig onderuit. Ik weet wat ik kan doen om geen klachten te hebben en me goed te voelen, maar de prijs die ik daarvoor betaal is me verplicht terug te moeten trekken uit de maatschappij. Wat een ongelofelijke spagaat, wat een onwerkelijke situatie.

“Dit is al heel vaak genoemd het is vaak een regen aan klachten; gewrichtsklachten, hoofdpijn, moeheid, duizeligheid, misselijkheid.”

32

“We hebben nu alles digitaal, maar vroeger moest ik schrijven en zodra je dan een heel A4tje vol had, dan ging je al een beetje richting SOLK denken. Het was altijd wel typerend, dat de klachten zich eigenlijk opstapelen. Een heel belangrijk punt is toch wel de moeheid, die heel vaak op de voorgrond staat. We hebben heel veel vermoeide pubers. Moeheid is een heel normaal verschijnsel, dat is ook een heel fysiologisch verschijnsel. Gelukkig worden wij moe, want dat is een signaal van je lichaam, van hee stop maar, het is nu genoeg en je moet rust nemen. Dat is iets wat wij allemaal ervaren en wat ook gezond is. Als die moeheid blijvend is dan wordt het een alarmsignaal, dan is het iets dat niet klopt. Kinderen gaan slapen maar worden moe wakker, dat is iets wat ons aan het denken moet zetten.

Wat gebeurt er dan. Het Nederlandse systeem is dat je naar de huisarts gaat, want er zijn klachten en de huisarts die luistert daar naar, die doet lichamelijk onderzoek. Vaak doet die ook aanvullend onderzoek.”

“Je kunt bij iedereen terecht komen, maar als de huisarts echt speciaal aan SOLK denkt dan wordt naar ons spreekuur verwezen.

Het spreekuur doe ik samen met een kinderfysiotherapeut, Gert Dedel, die is hier ook aanwezig. Van DOK 018 in Koudekerke. Wij stellen een heel aantal vragen.”

“Dan komen mensen vaak bij ons terecht”

33

“Als het 3 weken bestaat is het heel anders dan dat het al 1 ½ jaar bestaat. De huisarts heeft vaak al dingen gedaan. Zijn er medicijnen gebruikt. Vitamine D. Vaak krijg ik van de huisarts mee wat er al onderzocht is. De uitslagen van de laboratorium testen. Is het kind wel eens geopereerd geweest, heeft het een ziekte gehad in het verleden. Is er een trauma geweest, een ongeluk. De tractus anamnese; zijn er op andere vlakken, wat niet genoemd is, toch nog klachten die van belang kunnen zijn. Soms wordt er bijvoorbeeld niet genoemd dat kinderen regelmatig een huiduitslag hebben.”

“We willen een breder beeld vormen van het kind, op welke school zit het, welk niveau doet het kind, wat was het advies van de basisschool, waar zit het nu. Zit het op een wat hoger niveau dan geadviseerd of is het juist heel erg afgezakt. Wat zijn de cijfers, moeten ze er heel hard voor werken. Hoe is het met school verzuim. Wij krijgen kinderen op de poli die zijn al een half jaar niet meer naar school geweest omdat het gewoon echt niet meer gaat. Zijn er concentratieproblemen, sociale contacten, pesten of andere stressfactoren op school.”

“Hoe gaat het in het gezin, hoe is de gezinssamenstelling. Zijn de ouders bij elkaar, broers en zussen, zijn er ziektes in de familie. Stressfactoren, een echtscheiding, een verhuizing, grote verandering in de omgeving of een overlijden.”

34

“Sporten. Heeft het kind veel gesport? Doet het nu helemaal niks meer? Of is het dol op sport en gaat het koste wat kost door. Slapen is een heel belangrijk punt, is ook al aan de orde geweest. Uitgaan, alcohol, drugs. Gebruik van energiedrankjes. Of een bijbaan, ook dat kan heel veel tijd kosten. En last but not least:

Hoe gaan kinderen naar bed. Nemen ze hun telefoon mee naar bed, gaan ze nog een filmpje kijken of krijgen ze die appjes nog steeds binnen? Je wilt niet weten hoeveel apps er binnen komen als je dat nagaat bij jongeren. Op deze manier willen we een compleet beeld vormen.

Dan ga ik het kind nakijken, dan heb je het kind ook even wat meer los van de ouders. Ik zie kinderen tot 18 jaar. Meestal zijn daar ouders bij. Dit is soms een moment voor wat extra vragen.”

“Dit kost best veel tijd, wij ruimen extra tijd in. We willen gewoon veel tijd hebben om een goede indruk te krijgen, om onze eigen visie te creëren. Ik wil niet van te voren een vooroordeel hebben of conclusie trekken. Dan volgt het ordenen van gegevens.”

35

“De huisarts heeft meestal al een aantal dingen ingezet, de dingen die ik wil weten die zijn gedaan. Soms denk ik we moeten toch nog wat dingen nakijken.”

“Opstellen van rijtje dingen waar ik aan moet denken. Is er inderdaad sprake van SOLK of zijn er nog andere dingen. Bij moeheid. Uitsluiten van zaken als bloedarmoede e.d.”

“Ook bij buikpijn, hoofdpijn gewrichtsklachten. Welke lichamelijke dingen moet ik uitsluiten, voordat ik kan zeggen het is medisch onverklaarbaar. Er zijn ook een aantal alarmsymptomen. Als ik die hoor denk ik: dit is echt geen SOLK”.

“En ja, daar komt niks uit. Alles goed. Ik heb er geen pilletje voor, helaas. ‘Ik ben gezond, maar ik heb van alles’. Ja, psychisch? Ja het is echt niet psychisch hoor. Ik had een keer een meisje en die zei: ja die dokter kan wel zeggen spastische darm ofzo, maar die buik doet gewoon heel erg zeer”.

36

“Ja dat is ook zo. Die doet ook heel erg zeer. Dus dat iets psychisch is.. ja je hebt gewoon die pijn en je bent gewoon heel moe. Dat vind ik heel belangrijk. Die kinderen hebben een groot probleem en of ik daar nu de diagnose coeliakie op kan stellen of niet. De klachten zijn hetzelfde en we zullen er toch mee aan de slag moeten.”

“Hoe zit het eigenlijk, wat is ziekte eigenlijk. Hippocrates ging daar al over nadenken. En die zie je hebt bloed, gal en slijm en als je daar een ontregeling in krijgt dan wordt je ziek. We zitten nog steeds een beetje op het spoor van Hippocrates. Je hebt biologische factoren, omgevingsfactoren en gedragsfactoren en al die factoren bij elkaar kunnen ervoor zorgen dat je ziek bent. In de 16e /17e eeuw kwam het biomedisch model, toen kwam de kiemtheorie. Kiemen veroorzaken infectie, nou dat is baanbrekend geweest. Ziekte kon onderzocht worden en ook genezen. Antibiotica en dat soort dingen. We zijn nu zo hier en nog steeds kunnen we niet alles verklaren.

1977 kwam mijnheer Engel en die zei: “we moeten gewoon breder gaan kijken”.

37

Terug naar ons onderwerp. De oorzaak van SOLK. Wij denken dat er niet 1 oorzaak is, maar dat er meerdere oorzaken zijn. Er zijn een aantal modellen en er zijn een aantal theorieën over: Autonome manifestatie is: bijvoorbeeld wanneer je gespannen bent voor een toets, dat je dan buikpijn hebt en diarree hebt. Een heel lichamelijk iets wat terug te voeren is op die spanning. Of het flauwvallen bij het zien van bloed. Dan heb je een hele lichamelijke reactie om een emotie. Dat verklaart niet SOLK, maar het zou zo kunnen zijn dat dat soort mechanismen bijdragen bij klachten van SOLK. Sensitisatie; net als het filmpje wat Liesbeth heeft laten zijn. De pijnprikkel is eigenlijk al weg maar je voelt die pijn nog steeds. Ontregeling van de hypothalamus-hypofyse-bijnier as; die speelt een rol bij stress factoren. Dus cortisol stijgt bij stress. Wat aangetoond is, is dat die spiegels wat lager zijn bij mensen met SOLK. Dat is nog niet heel specifiek. Ook mensen met andere chronische ziekten hebben dat ook.

“Alle factoren kunnen bijdragen aan hoe gezond iemand zich voelt of hoe ziek iemand zich voelt”

38

Een aantal factoren dragen dus bij aan SOLK. Voorbeelden: Een predisponerende biologische factor: als je al een bepaalde ziekte hebt, of kinderen die ooit misbruikt zijn. Een predisponerende psychologische factor: overmatige aandacht van ouders voor de gezondheid van hun kind. Of angstige of sombere kinderen. Sociale factoren, bijvoorbeeld een ouder met dezelfde soort klachten. Direct uitlokkende factoren: een virus infectie, een Pfeiffer of een operatie. Direct uitlokkende psychische factoren; stress, toetsen, examenjaar. Sociale factoren: life event in een gezin, echtscheiding. Instandhoudende biologische factoren: bijvoorbeeld slaaptekort. Instandhoudende psychische factoren: hevige emoties, concentratie verlies. Het blijven onderzoek doen, overmatige medische consumptie. Verder ook schoolverzuim, minder sociale contacten.

Behandeling, wat dan? We gaan samenwerken

Rolverdeling.

“Samenwerking met Radbout UMC, met het Fit net programma”

39

Vraag uit het publiek: In het rijtje van net, mis ik eigenlijk het praktische meetbare. Meten in huis bij kinderen met SOLK. Hebben jullie een samenwerking op dat gebied? Het lijkt me praktisch als uitsluiting, van dat is het dus niet. Antwoord: Nou punt 1 omdat dat nog heel erg onbekend is. Wat ik nu hoor dat is ook heel nieuw voor mij. Ik volg wel gewoon de landelijke richtlijnen. Op zich zou het best zo kunnen zijn dat in de toekomst dàt één van de dingen is waar we rekening mee zouden kunnen houden. Maar dat is op dit moment nog niet het geval. Het is zeker iets om rekening mee te gaan houden, maar ik moet aan de andere kant ook wel erbij zeggen dat heel vaak onze aanpak wel resultaat heeft. Je kunt natuurlijk ook kijken, hoe kijk je aan tegen die mobieltjes. Ik heb continu uitgelegd, ja jongens dat licht vlak voor je gaat slapen dat is slecht voor je melatonine, je kan er niet van slapen. Stop daarmee.

Wat ik zeg: ‘het is multifactorieel’. Er zijn meerdere factoren die je aan wilt pakken. Dus dat kan zeker een rol meespelen. Zoeken naar balans.

Sporten geeft energie, maar dat moet langzaam en begeleid opgebouwd worden. Balans tussen spanning en ontspanning. Uitgaan van wat ze wel kunnen. En van daaruit kijken of ze weer volledig naar school kunnen. Einde voordracht

40

5e ERVARINGSVERHAAL, Dieneke leest voor: Dit gaat over een meisje van 10 jaar, die heeft dit zelf geschreven. Vroeger huilde ik veel en dan kroop ik achter de bank. Ik zei toen altijd: ik kan er niks aan doen mama, mijn lichaam doet dat. Nu weten we dat ik niet tegen wifi kan en hebben we alles uit staan thuis en aan de kabel gedaan. Toen ik op mijn oude school zat was er ook wifi en moesten we op tablets werken, ik was altijd heel moe. Ik kon niet naar huis lopen en mama en papa brachten en haalden mij altijd met de auto. In de klas had altijd hoofdpijn en ik was vaak draaierig. Soms kon ik niet goed lopen in de gang of had ik het gevoel dat ik van mijn stoel af zou vallen. Nu zit ik op een school zonder wifi. Ik kan al veel verder lopen en ook weer rennen. Maar nog niet zo hard als de andere kinderen. Ik ben heel blij dat ik nu op deze school zit en het gaat goed, ik kan me goed concentreren en heb ook hele goeie cijfers. Maar als we naar het museum gaan of ergens anders naartoe, dan krijg ik wel hoofdpijn, soms scherpe flitsen ofzo en soms alsof er een vuist in mijn hoofd zit. Ik kan me dan ook niet meer concentreren en achteraf en 's avonds in bed voel ik me vaak bang en onzeker en ik kan dan niet in slaap vallen, mijn hoofd is dan zo druk en het liefst wil ik helemaal onder de dekens kruipen en wachten tot het overgaat. We zijn een tijdje terug met een verjaardagsfeestje naar het zwembad geweest, mama brengt me dan meestal zelf want veel mensen hebben bluetooth in de auto en ook hun telefoons mee en daar krijg ik heel veel hoofdpijn van.

Soms hoop ik dat mensen het gaan snappen en dat de wifi weggaat, want dan kan ik ook weer gewoon overal naar toe. Ik wil zo graag alles kunnen doen wat andere kinderen ook kunnen doen. Waarom moet alles toch draadloos? Het kan ook gewoon aan de kabel.

6 ‘DE DOKTER KAN NIETS VINDEN’

HOE GAAT DE ZORGPROFESSIONEL OM MET SOLK?

Presentatie onderzoeksproject 4e jaars studenten Verpleegkunde HZ

University:

Deze brochure van de studenten is ook apart op te vragen in A4 2 x zo groot bij stralingsrisico@zeelandnet.nl

41

7 VERSLAG DEBAT:

Jos Timmer, dagvoorzitter: Er is helaas niet zoveel tijd meer over voor debat. Maar graag wil ik kijken of er nog bereidwilligheid is voor 2 belangrijke vragen aan de sprekers, die van belang zijn voor ons allen om mee naar huis te nemen. 0:40 Spreker 1: ik heb een opmerking. Op een gegeven moment is de discussie dat je geen diagnose SOLK kunt stellen: iemand komt met een schouderklacht of een buikklacht en in de loop van het onderzoekstraject zeg je dan ‘ik kan niks vinden en dàn ga je het pas SOLK noemen’. En dan pas kun je eventuele richtlijnen gaan volgen. Jos: dus een diagnose bij uitsluiting. Ik zie Jolanda (kinderarts) knikken, dus dit is helemaal waar. Dat is een mooie om mee naar huis te nemen. Het is ook eigenlijk iets nadat een heleboel zaken afgevinkt zijn. Klopt helemaal. 42

1:24 Spreker 2: ik vind het zo jammer dat er helemaal geen link wordt gelegd met het alternatieve circuit (bijval uit de zaal/red). Ik heb daar zelf heel veel baat bij gehad en ik vind het jammer dat het niet benoemd wordt en dat de huisartsen ook niet zo geinteresseerd zijn om samen te werken. Jos: mag ik hier een huisarts het woord over geven? Liesbeth Adriaansens, wil jij daar nog iets over zeggen? 1:47 Liesbeth Adriaansen (huisarts in Breda): ik wil er wel iets over zeggen. Ik denk dat complementaire geneeswijzen aanvullend heel goed kunnen werken. Zeker als je daar samen met de patient een keuze in maakt en je staat daar achter voor de volle 100%, samen met de patient, dan heeft dat zeker zin. En ook in de SOLK richtlijn wordt eigenlijk interpretatief of complementaire geneeswijzen ook genoemd. En dat is per huisarts verschillend hoe er mee om wordt gegaan, want bijvoorbeeld een antroposofische huisarts die zal daar heel veel gebruik van maken. Helaas is het zo dat de Vereniging tegen Kwakzalverij heel erg actief is. Iedereen die ook maar iets doet wat in die richting gaat die wordt in het strafbankje gezet en ja dat is eigenlijk heel erg jammer want dat geldt vooral in Nederland. In Duitsland is het veel gebruikelijker, de complementaire geneeswijzen. 2:38 Spreekster 2: Ik kreeg in het reguliere circuit geen hulp. Ik ben toen in het alternatieve circuit terecht gekomen. Mijn buurvrouw en haar moeder hebben me enorm goed geholpen en eigenlijk mijn leven weer grotendeels op de rit gekregen, dus voor mij is dat stuk heel belangrijk. 2:55 dr Adriaansen: dat kan ik me goed voorstellen 2:58 Spreekster 2: Ik wilde dat echt even benoemd hebben. 2:57 Spreekster 3: Ik zit hier als alternatief complementair therapeut, ik ben natuurgeneeskundig therapeut, achter mij zit een collega en ik zie nu dat er nog een paar aanwezig zijn (maken zich kenbaar/red). Ik denk dat wij als collega’s wel kunnen zeggen dat wij heel veel mensen met dit soort klachten krijgen en dat wij daar met zijn allen toch wel veel aan doen. Gelukkig. Vaak ook samen met de huisarts. Voorzitter Jos: ik wil daar een persoonlijke ervaring aan vast koppelen. Ik heb zelf het begin helemaal mee gemaakt van een elektrogevoelige en zat vreselijk in de penarie en heb toen een weg gekozen van een complementair werkend arts en een reguliere arts. En dat is mij ontzettend goed bevallen, dat je dus vooral de link met regulier niet verliest om te kijken wat er allemaal ontwikkeld is. Daarom heten ze complementair, maar dat je daarnaast die complementaire arts heel goed kunt gebruiken om ‘out of the box’ te denken. Want die kijkt naar andere dingen, neemt meer tijd, heeft meer aandacht voor je situatie. Ik zie jou (kijkt kinderarts Jolanda aan/red) ook worstelen, ik begrijp dat wel, er gaat veel aandacht naar. Het is een heel complex probleem met deze mensenkinderen die dit soort klachten hebben. De andere kant is dat tegenwoordig 50% van de klachten bij huisartsen, zoals vermoeidheid, concentratieproblemen enzo daar over gaan. Ik schrok daar van. 4:42 huisarts Adriaansens: ja maar dit betreft ook de consulten bij de specialisten, die stellen ook SOLK diagnoses, alle specialisten: denk maar aan bijvoorbeeld fibromyalgia, duizeligheid, tranende ogen, etc. Voorzitter Jos: maar ik denk dat de reguliere zorg zich echt achter de oren moet krabben of ze deze mensen op een goede manier benaderen. Jullie doen echt een goede poging (wijst richting kinderarts/red), maar wij vinden niet altijd gehoor. Het gehoor van echt open staan, luisteren en ook andere dingen dan alleen de protocollen en de richtlijnen hanteren. 5:18 Jolanda Keulers (kinderarts). Ik wil hier nog wel iets over zeggen. Ik ben als kinderarts in een heel bevoorrechte positie. Ik zie een kind in het geheel. En als volwassene heb je de huisarts en dan heb je een probleem en dan kun je naar de internist en die zijn zo orgaangericht en die kan weer

43

helemaal niets met een hoofdpijnklacht en dan krijg je dat geshop van de ene specialist naar de ander. Wat dat betreft voel ik me bevoorrecht dat ik me een specialist van het hele kind voel en ook ben. Dat geeft mij wel meer mogelijkheden. Ik ben natuurlijk regulier arts, ik werk ook regulier en ik zal niet zeggen dat er in het alternatieve circuit geen goeie dingen gebeuren, absoluut niet. Het andere is wel dat eehh, ik denk niet dat een pilletje of hoe je ook werkt.. Wat wel een punt is dat een systeem, de ouders, ze moeten wel aan de slag. 5:30 Spreekster 3 zegt: juist het alternatieve zegt ook ga aan de slag, want dat gaat niet alleen met een pilletje 5:32 kinderarts Keulers: Al die factoren spelen mee en ook de visieuze cirkel daar moet je weer uit komen. We hebben het gehad over dat conditieverlies en die moeheid. Er zijn echt lichamelijke dingen waaraan gewerkt moet worden. Dus ik denk dat het complementair inderdaad kan zijn. Voorzitter Jos: ik heb zelf nog één puntje, dat vinden wij als Stichting (Elektro HyperSensitiviteit/red.) heel belangrijk. Ik zie bij jou (dr Keulers/red.) bij ieder vakje het woord stress staan. Onze theorie is dat Elektromagnetische velden bij mensen een chronische stressreactie geeft op een ander niveau dan de hypothalamus-as (hypothalamus-hypofyse-bijnier-as/red.) dus dat je in feite met de ‘kip-ei’ discussie bezig bent van is het stress, moeten we dat uitsluiten? Nee, die elektromagnetische velden geven stress omdat we er chronisch aan bloot staan, ook in de slaapsituatie, kan het lichaam er niet mee omgaan en dat verklaart al die vreemde lichamelijke reacties die we hier zien staan (op de presentatie/red). Die denkomslag zou ik heel graag aan reguliere artsen mee willen geven: denk eens aan elektromagnetische velden als veroorzaker van stress, chronische stress. Ik zie een paar mensen knikken. Fijn dat je knikt (richting kinderarts) 7:56 Spreker 1 wil er iets over zeggen: ik heb een paar jaar geleden van een onderzoeker gehoord dat elektromagnetische stress de calciumkanalen in de celwanden blokkeert. Dat geeft verstoring in het hele systeem. Voorzitter Jos: ja ik denk dit is een goed punt, het is complex. Je zegt, het zijn meer systemen die de stressreacties verklaren. Ik ga niet op details in, want er zijn een heleboel van die radicalen-theoriën ook waar we rekening mee moeten houden, maar het is gewoon een denkwijze die ik mee wil geven. En ik zie jullie knikken. Stress is één van de meest toenemende factoren in de samenleving, burnouts, het is allemaal genoemd. Ik vind dat er te weinig gekeken wordt en dat vind ik één van de grootste lessen hier, door de artsen van omgevingsfactoren, jij geeft het ook aan (richting kinderarts) de studenten gaven het aan. Omgevingsfactoren mogen veel meer meegenomen worden. Dat zou ik als boodschap willen mee geven. 9:07 Spreker 4: ik heb even een vraag over de elektrostress. Hoe kan het, of is er duidelijkheid waarom de één er goed tegen kan en de ander totaal niet. Want als je iedereen gif geeft gaat iedereen er aan dood. Voorzitter Jos: dit is echt een groot punt. Ik denk zelf dat mensen die elektrogevoelig worden ook misschien ook wel een co-factor hebben die hun in een kwetsbare situatie brengt. Jolanda (dr Keulers/red.) gaf ook al aan dat Lyme een belangrijke co-factor is voor een heleboel elektrogevoeligen om extra kwetsbaar te zijn. Maar ik, en dan kom ik in een alternatief terrein, wij denken ook aan pesticiden, wij denken ook aan amalgaan. Dat zijn allemaal van die co-factoren die je lichaam ook een soort ontregeling geven, uit balans brengen, waardoor je extra gevoelig kunt worden voor elektromagnetische velden. Dat is mijn persoonlijke theorie, ik kijk Hugo (Schooneveld/red.) aan. Daar kunnen wij wel mee leven toch, met deze verklaring? Heb jij er nog een aanvulling op? 10:02 Hugo Schooneveld: wij denken dat het iets van een depressieve toestand van het lichaam in meerdere aspecten zou kunnen zijn. Het kan veroorzaakt worden door insecticiden, of door extra-laaggeluid of alles wat je systeem maar aangrijpt, waardoor je in een verzwakte situatie komt waarbij 44

al je receptoren die je hebt, open gaan staan en allerlei omgevingsfactoren opslurpen en proberen jou van de kaart te brengen. Dat soort mensen, wat die gevoeligheid toch al heeft ontwikkeld, die worden misschien ook bij voorkeur getroffen door elektromagnetische velden. Het is een symptoom dat deze mensen toch wat prikkelbaarder zijn dan anderen. Maar of dat aan factor x of aan factor y ligt, daar kun je helemaal niks over zeggen. Voorzitter Jos: en daar komt ook nog bij dat 20 % van de mensen gevoeliger schijnt te zijn voor stress. Dat is de ene kant en er is 20% van de mensen die veel minder gevoelig is voor stress. Dus er is ook een inter-individuele varibaliteit naast die co-factoren. Geeft dat antwoord? (gericht aan spreker 4/red.) 11:14 Carolien Schooneveld: Toch één ding wat we opmerken is dat er een, en dat geeft misschien niet helemaal antwoord op jouw vraag, maar er loop ook een erfelijke component in bij elektrogevoeligheid, want ik heb het dus geerfd van mijn vader. Maar mijn moeder, mijn man en mijn dochter hebben nergens last van. Maar mijn zoon wel. Dat is zonneklaar in ons gezin. Al vrij snel, al na een jaar of 3. Dus er zit ook iets in van dat je er gewoon een aanleg voor schijnt te hebben. 11:37 Spreekster 6: ik wil eigenlijk ook even reageren op deze discussie: ik ben fysiotherapeute en ik kijk nog wat verder dan mijn eigen vak. Ik ben met de complementaire geneeskunst in aanraking gekomen en hele goede resultaten gehad. Ik kijk tegen deze hele discussie ook aan naar het stuk prikkelverwerking in het lichaam zelf. Ik ben heel blij met de methode waar ik nu tegenaan gelopen ben en dat is eigenlijk ook de neuro-senso-motoren verwerking van eigenlijk prikkels, dus niet alleen vanuit de sensorische kant, maar ook een deel de motorische kant en ook een deel het centraal zenuwstelsel, wat ook uit de lezingen van de elektrosmog kant wordt aangegeven, dus dat is duidelijk een centraal zenuwstelselfactor en die komen eigenlijk ook terug in die methode waar ik tegenaan ben gelopen. Dus ik denk dat er nog veel meer krachten gebundeld kunnen gaan worden om daar vanuit een nog breder draagvlak te creëren. Want uiteindelijk, zoals ik er tegenaan kijk, gaat het vooral om de persoon die tegen muren aanloopt. Dus ik roep eigenlijk toch mensen op om nu misschien wel naar mij toe te lopen en te zeggen kijken hoe we dingen nog meer kunnen bundelen en nog meer als platform neerzetten, misschien wel als vervolg op deze lezingen die we vandaag gehad hebben. 13:25 Dieneke Parlevliet: dan kan ik nu gaan zitten, want dat was ook mijn vraag vanuit het Zeeuws Platform. Ik zou zo graag zien, gezien de omstandigheden. Het gaat er niet om dat we gelijk willen hebben, daar gaat het helemaal niet om. Maar als we gaan wachten tot de wetenschappers er met elkaar uit zijn, nou dat kan nog heel lang duren. En het blijkt toch wel dat er behoorlijk winst valt te behalen. Het zou mijn grote wens zijn om met elkaar, gezien ieders mogelijkheden en ook ieders mogelijkheden als organisatie, daar willen we allemaal rekening mee houden, om dit een vervolg te geven door met elkaar te kijken wat we voor elkaar kunnen betekenen (applaus). Jos: ik denk dat je de middag af kunt ronden. Dieneke Parlevliet: Ik stel voor dat wie er ideeen heeft laat die zijn idee sturen naar solk-symposium@zeelandnet.nl of stralingsrisico@zeelandnet.nl dan kunnen we kijken hoe we dit een vervolg kunnen geven. Jos: stuur een mailtje rond vanuit jou naar alle deelnemers dat je mensen vraagt om te bundelen. Dieneke Parlevliet: goed idee. Dat gaan we doen. Verder volgt er nog een afsluiting.

45

8 VERWIJZINGEN:

Het symposium is o.a. opgenomen door HZ University en integral te volgen op: https://hz.hosted.panopto.com/Panopto/Pages/Viewer.aspx?id=fe3e9530-a70d-46e8-8e29-15c906af2314 Onderaan de opname zijn alle powerpresentaties compleet en duidelijk aanwezig. Tijdsduur 3,5 uur. Het symposium is ook opgenomen door onszelf en afzonderlijk in hoofdstukken op het You Tube kanaal gezet van het Zeeuws Platform Stralingsrisico: https://www.youtube.com/playlist?list=PLBtG8zoZNlLOAPAD-loqhcwRVTSC9K_BR Dit betreft een eigen opname.

9 AANBEVELINGEN: Vanuit de verschillende sprekers en vanuit het afsluitend debat zijn er de volgende aanbevelingen: • Relatie SOLK en omgeving verder te onderzoeken. Aan de hand van een stappenplan

bekijken hoe het zit met de eigen inschatting van de relatie tussen gezondheid en omgeving. Hiervoor is een bestaande methodiek om die relatie tussen omgeving en gezondheid in kaart te brengen, ook in positieve zin. Hierbij dient ook al het gezondheidsbevorderend gedrag te worden betrokken. En ook de therapien en behandelingen die niet door de zorgverzekeraar worden vergoed (voorstel vanuit het lectoraat Healthy Region)

• Aandacht voor alternatieve therapeuten of complementaire zorg (deelnemers) • Verwijzing huisarts Liesbeth Adriaansens naar GGD-onderzoek naar ziektegevallen door zendmasten bij

scholen • Krachten bundelen op het gebied van SOLK (suggestie voor een SOLK-platform)

Verslag gemaakt door Zeeuws Platform Stralingsrisico, februari 2017

46