V&T De Brug Amersfoort

Lijden en liefde

bij C.S. Lewis

Mei 2014 – Ds Hans van Dolder

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 2

Primaire literatuur voor studieavonden:

HET PROBLEEM VAN HET LIJDEN, The Problem of Pain, 1940; new

translation. (Opnieuw) vertaald door Henriët Ferguson-Postma. Kok,

Kampen. 4e druk 2011. (Vorige vertaling 1957.)

VERDRIET, DOOD EN GELOOF, Tweede druk van NOTITIES VAN EEN

NABESTAANDE (1962). Wever, Franeker. 3e druk Van Wijnen,

Franeker 1989; 4e druk 1992; 8e druk 2007.

Recente biografie:

Alister McGrath, C.S. Lewis: A Life. Eccentric Genius, Reluctant

Prophet. Tyndale House Publishers, Inc., Carol Stream, Illinois 2013.

431 pp. ISBN 978-1-4143-3935-1

Meer online lezen:

http://nl.wikipedia.org/wiki/C.S._Lewis

http://en.wikipedia.org/wiki/C._S._Lewis

https://www.cslewis.com/uk

http://www.lewisiana.nl/index.htm

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 3

Programma

Avond 1, 12 mei 2014

Introductie en kennismaking

Wie is C.S. Lewis?

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 4

Het probleem van het lijden: hoofdstuk 1 /m 5

Avond 2, 19 mei 2014

Het probleem van het lijden: hoofdstuk 6 en 7 (aparte PDFs)

De kronieken van Narnia

Avond 3, 26 mei 2014

Verdriet, dood en geloof (aparte PDF)

Film Shadowlands (1993)

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 5

HET PROBLEEM VAN HET LIJDEN, The Problem of Pain, 1940; new

translation. (Opnieuw) vertaald door Henriët Ferguson-Postma. Kok, Kampen.

4e druk 2011. (Vorige vertaling 1957.) Fragmenten uit hoofdstuk 1 t/m 5

Voor de prehistorische mens moet het oerwoud naast zijn huis oneindig

geleken hebben. Hij hoefde het dreigende onbekende niet te zoeken in de

gedachte aan kosmische straling en afkoelende sterren: het kwam elke avond

aan zijn deur snuffelen.

(Probleem van het lijden, Inleiding, blz. 14)

Wie vraagt of het heelal zoals wij dat waarnemen meer lijkt op het werk van

een wijze, goede Schepper, of op een product van toeval, onverschilligheid of

kwaadaardigheid, laat direct alle essentiële factoren in het religieuze

probleem buiten beschou­wing. Het christelijk geloof is niet de conclusie van

een filosofisch debat over de oorsprong van het heelal: het is [de reactie op]

een ingrijpende historische gebeurtenis die optreedt na de lange geestelijke

voorbereiding van de mensheid die ik zojuist heb beschreven. Het is niet een

systeem waar we het lastige feit van het lijden moeten zien in te passen. Het

is zelf een lastig feit, dat wij moeten inpassen in elk systeem dat wij

verzinnen. In zekere zin schept het het probleem van het lijden in plaats van

het op te lossen. Het lijden zou geen probleem zijn als we niet, naast onze

dagelijkse ervaring van deze pijnlijke werkelijkheid, voor ons gevoel goede

redenen hadden om aan te nemen dat de uiteindelijke werkelijkheid

rechtvaardig en liefdevol is.

Waarom mij dit goede redenen lijken, heb ik hiervoor min of meer

aangegeven. Het zijn logische stappen, maar ze zijn niet onontkoombaar. In

ieder stadium van religieuze ontwikkeling kan de mens zich verzetten;

misschien doet hij zijn eigen natuur daarbij geweld aan, maar hij hoeft er

geen belachelijke denkfouten voor te maken. Hij kan, als hij bereid is de helft

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 6

van de grote dichters en profeten van de mensheid links te laten liggen, en

zijn eigen kindertijd, met alle rijkdom en diepte van ongeremde ervaring, te

negeren, zijn geestelijke ogen sluiten voor het Numineuze. Hij kan de moraal

een illusie noemen en zich daarmee van de gemeenschappelijke basis van de

mensheid afsnijden. Hij kan de identificatie van het Numineuze met

rechtvaardigheid weigeren en een barbaar blijven en seksualiteit, de doden,

de levenskracht of de toekomst blijven vereren. Maar dat komt hem duur te

staan.

En als we bij de laatste stap aankomen, de historische Mens­wording, is de

logische zekerheid het grootst. Het verhaal lijkt onverwacht sterk op allerlei

mythen die vanaf de vroegste tijden deel uitmaakten van de godsdienst,

maar het is toch anders. Het is niet verklaarbaar voor het verstand: we

hadden het niet zelf kunnen bedenken. Het bezit niet die verdachte

aprioristische helderheid van het pantheïsme of de fysica van Newton.

(Probleem van het lijden, Inleiding, blz. 23-24)

‘Als God goed was, zou Hij al zijn schepselen volmaakt gelukkig willen maken,

en als Hij almachtig was zou Hij kunnen doen wat Hij wenste. Maar de

schepselen zijn niet gelukkig. Daarom is God niet goed of niet almachtig of

geen van beide.’ Dat is het probleem van het lijden in zijn eenvoudigste vorm.

De mogelijkheid om hier een antwoord op te vinden hangt ervan af of we

kunnen laten zien dat de woorden ‘goed’, ‘almachtig’ en misschien ook

‘gelukkig’ voor tweeërlei uitleg vatbaar zijn; want we moeten meteen

toegeven dat als de populaire betekenis van deze woorden de beste of de

enige betekenis is, het probleem niet kan worden opgelost.

(Probleem van het lijden, 2. Gods almacht, blz. 25)

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 7

Als het christelijk geloof zegt dat God de mens liefheeft, bedoelt het ook echt

liefheeft. Niet dat Hij een onpartijdige, dus eigenlijk onverschillige

belangstelling voor ons welzijn heeft, maar dat wij, hoe ontzagwekkend en

verrassend dat ook is, de voorwerpen van zijn liefde zijn. U vroeg om een

liefdevolle God? Hier is Hij. De grote Geest die u zo gemakkelijk aanriep, die

‘heer van schrikkelijk aanzien’ is tegenwoordig: geen seniele welwillendheid

die slaperig wenst dat u op uw eigen manier gelukkig wordt, niet de koude

liefdadigheid van een gewetensvolle ambtenaar, niet de zorg van een

gastheer die zich verantwoordelijk voelt voor het comfort van zijn gasten -

maar het verterend vuur van de Liefde Zelf, die de werelden schiep,

volhardend als de liefde van een schilder voor zijn kunstwerk, heerszuchtig

als de liefde van een baas voor zijn hond, zorgzaam en eerbiedwaardig als de

liefde van een vader voor zijn kind, jaloers, onverbiddelijk, veeleisend als

liefde tussen man en vrouw.

(Probleem van het lijden, 3. Gods goedheid, blz. 46)

Het punt is dat deze tegenstelling tussen egoïstische en altruïstische liefde

niet zonder meer kan worden toegepast op de liefde van God voor zijn

schepselen. Belangentegenstellingen, en dus gelegenheid voor zelfzuchtig en

onzelfzuchtig gedrag, komen alleen maar voor tussen wezens die samen in

een wereld wonen; God kan geen belangen hebben die tegen die van een

mens ingaan, net zomin als Shakespeare rivaliteit kon voelen ten opzichte

van Hamlet, Als God mens wordt en in Palestina als schepsel temidden van

andere schepselen verkeert, dan blijkt Hij zijn leven volkomen onzelfzuchtig

te leven, tot en met het offer van Golgotha. Een moderne pantheïstische

filosoof heeft gezegd: ‘Als het absolute in zee valt, wordt het een vis’; zo

kunnen wij als christenen op de menswording wijzen en zeggen dat als God

zijn heerlijkheid aflegt en zich aan de omstandigheden onderwerpt waarin

egoïsme en altruïsme mogelijk zijn, Hij totaal altruïstisch blijkt te zijn. Maar

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 8

God in zijn transcendentie - God als vrijmachtige grond van alle bestaan -

kunnen wij ons niet op die manier indenken. Wij vinden menselijke liefde

egoïstisch als iemand zijn eigen behoeften bevredigt ten koste van degene

die hij liefheeft - bijvoorbeeld wanneer een vader zijn kinderen thuishoudt

omdat hij geen afstand kan doen van hun gezelschap, terwijl hij ze voor hun

eigen bestwil de wereld in zou moeten sturen. Deze toestand veronderstelt

een behoefte of begeerte bij degene die liefheeft, en een daarmee

onverenigbare behoefte bij de geliefde, waarbij degene die liefheeft de

behoefte van de geliefde negeert of ernstig ver­waarloost. Dat geldt allemaal

niet in de relatie van God met de mens. God heeft geen behoeften. Plato

leert ons dat menselijke liefde het kind van de Armoede is - zij komt voort uit

een gebrek of gemis; zij wordt opgewekt door een werkelijk of verondersteld

goed in de geliefde dat de minnaar nodig heeft of verlangt te bezitten. Maar

Gods liefde wordt niet veroorzaakt door iets goeds in het voorwerp van zijn

liefde, maar is integendeel de oorzaak van alles wat goed is in de geliefde;

eerst bemint Hij bet tevoorschijn en vervolgens schenkt Hij het een

werkelijke, hoewel afgeleide beminnenswaardigheid.

(Probleem van het lijden, 3. Gods goedheid, blz. 48-50)

Een mens kan Gods heerlijkheid net zomin verkleinen door te weigeren Hem

te aanbidden, als een krankzinnige de zon kan doven door ‘duisternis’ op de

wanden van zijn cel te krassen.

(Probleem van het lijden, 3. Gods goedheid, blz. 53)

De voorbeelden uit het vorige hoofdstuk waren bedoeld om te laten zien dat

er situaties zijn waarin echte liefde lijden kan toe­brengen. Dat zijn dan

situaties waarin het voorwerp van die lief­de moet veranderen om werkelijk

beminnenswaardig te worden. Maar waarom moet er dan zoveel aan ons

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 9

mensen veranderen? Het christelijke antwoord - dat wij onze vrije wil

gebruikt hebben om heel slecht te worden - is zo bekend dat ik het

nauwelijks hoef toe te lichten. Maar het is een hele opgave om deze

gedachte werkelijk tot leven te brengen in het denken van moderne mensen,

of zelfs in het denken van moderne christe­nen. Toen de apostelen het

evangelie predikten, konden ze uitgaan van een bestaand besef van schuld

die goddelijke toorn verdiend heeft, zelfs bij hun heidense toehoorders. Het

doel van de heidense mysteriegodsdiensten was om dit besef te

vermin­deren; de epicurische wijsbegeerte beweerde zelfs dat zij de mens

van de vrees voor eeuwige straf kon bevrijden. Het was tegen die

achtergrond dat het evangelie zich als ‘goed nieuws’ aandiende. Het was een

boodschap over mogelijke genezing voor mensen die wisten dat ze dodelijk

ziek waren. Maar dat is nu allemaal anders. Het christendom moet nu eerst

de diagnose prediken - op zich heel slecht nieuws - vóór iemand naar de

oplossing wil luisteren.

(Probleem van het lijden, 3. De verdorvenheid van de mens, blz. 55)

Als iemand denkt dat ik met dit hoofdstuk de leer van de totale

verdorvenheid van de mens wil herstellen, is het niet goed begrepen. Daar

geloof ik niet in, om de logische reden dat als onze verdorvenheid zo totaal

was, wij niet zouden weten dat we verdorven zijn, en ook omdat de ervaring

ons veel goedheid in de mens laat zien. Ik wil niet op algemene somberheid

aansturen. Ik hecht waarde aan schaamte niet als emotie, maar vanwege het

inzicht dat schaamte ons geeft. Ik ben van mening dat dat inzicht bij iedereen

voortdurend aanwezig zou moeten zijn: maar of we de bijkomende pijnlijke

emoties moeten aanmoedigen, is een technische vraag voor het pastoraat,

waarover ik als leek weinig recht van spreken heb.

Volgens mij, maar dat is alleen maar mijn persoonlijke mening, is alle

droefheid die niet óf het gevolg is van berouw over een concrete zonde (om

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 10

het zo snel mogelijk weer goed te maken of het kwaad te herstellen), óf het

gevolg van medelijden (om snel en actief hulp te bieden), gewoon verkeerd;

en ik denk dat we allemaal net zoveel zondigen door onnodige

ongehoorzaam­heid aan het advies van de apostel om ons te ‘verblijden’, als

door andere oorzaken. Nederigheid is na de eerste schok een opgewekte

deugd: de hooggestemde ongelovige die, ondanks herhaalde teleurstellingen,

wanhopig in de ‘goedheid van de mens’ blijft geloven, die is pas echt treurig.

(Probleem van het lijden, 3. De verdorvenheid van de mens, blz. 67)

Het uitgewerkte dogma beweert dus dat de mens, zoals God hem geschapen

had, volkomen goed en volledig gelukkig was, maar dat hij God

ongehoorzaam werd en daardoor is geworden wat we nu zien. Veel mensen

denken dat de wetenschap heeft bewezen dat dit niet waar is. ‘We weten

nu’, zeggen ze, ‘dat de mens helemaal niet uit een oorspronkelijke toestand

van goedheid en geluk is gevallen, integendeel, de mens is langzaam omhoog

geklommen uit een toestand van barbaarse dierlijk­heid/ Het lijkt me toe dat

hier een complete spraakverwarring heerst. Primitief en dierlijk zijn van die

woorden die soms als scheldwoorden worden gebruikt en dan weer als

wetenschappelijke termen. Het pseudo-wetenschappelijk bewijs tegen de

zondeval maakt gebruik van deze verwarring. Als u zegt dat de mens uit een

dierlijke oervorm opgeklommen is, en u bedoelt daarmee dat de mens fysiek

afstamt van dieren, maak ik geen bezwaar. Maar dat wil niet zeggen dat hoe

verder we teruggaan, hoe dierlijker (in de zin van beestachtiger) de mens zal

blijken te zijn. Geen enkel dier is goed in de morele betekenis: maar het is

niet zo dat alle dierlijk gedrag ‘kwaad’ zou zijn als mensen zo deden.

Integendeel, niet alle dieren behandelen hun soortgenoten zo slecht als

mensen andere mensen behandelen. Ook zijn ze niet zo gulzig en wellustig

als wij, en geen enkel dier is eerzuchtig.

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 11

(Probleem van het lijden, 5. Zondeval, blz. 72)

Augustinus heeft gezegd dat die zonde het gevolg was van Hoogmoed, dus

van het verlangen van een schepsel (dus een in essentie afgeleid wezen dat

voor zijn bestaan afhankelijk is van een Ander) om voor zichzelf te beginnen,

om onafhankelijk te zijn. Voor zo’n zonde zijn geen ingewikkelde sociale

omstandigheden of uitgebreide ervaring nodig, noch een grote intellectuele

ontwikkeling. Vanaf het moment dat een schepsel zich bewust wordt van

God als God, en van zichzelf ais zelf, staat het voor de schrikwekkende keuze

God of zichzelf als middelpunt te nemen. Deze zonde wordt dagelijks begaan

door zowel jonge kinderen en onontwikkelde mensen als door bijzonder

beschaafden, zowel door eenlingen als door mensen die zich volop in de

maatschappij bewegen: dat is de zondeval in elk individueel leven, elke dag in

ieder persoonlijk leven, de fundamentele zonde achter al die andere: op dit

ogenblik begaan u en ik die, staan op het punt die te begaan, of hebben er

berouw over. Als we wakker worden, proberen we de dag aan God op te

dragen: voor we ons aangekleed hebben is het alweer onze dag geworden,

en ervaren we Gods deel erin als een last die we ‘uit onze eigen zak’ moeten

betalen, een v e r m i n d e r i n g van de tijd die naar ons gevoel ‘van ons’

hoort te zijn.

(Probleem van het lijden, 5. Zondval, blz. 75)

Lijden en liefde bij C.S. Lewis, studieavonden V&T De Brug Amersfoort, mei 2014, blz 12