LiberalismeA.A.M. Kinneging

Inleiding

Zonder enige twijfel zijn sommige van de door liberalen beleden idealenzelfs tot de Oudheid to herleiden. Men kan derhalve in algemene zin welstellen dat een liberaal perspectief behoort tot de constanten of, zo menwil, wezenskenmerken van de westerse cultuur. In engere zin echter be-hoort het liberalisme tot de geschiedenis van wat wel de moderne tijdwordt genoemd. Dat geldt overigens voor alle hedendaagse 'grote ideolo-gieen'. Maar dit is zeker niet het enige en zelfs niet het voornaamste wathen bindt. De grote ideologieen zijn namelijk niet slechts kinderen vande moderne tijd, maar hebben die moderne tijd ook tot stof. Zij zijn inessentie uiteenlopende analyses en beoordelingen van de moderne tijd.Een eerste begripsbepaling is hiermee mogelijk geworden: het liberalismeis bij uitstek de ideologie die de moderne tijd aanvaardt, billijkt enverdedigt tegen haar aanklagers en inquisiteurs, waartoe men de overigegrote ideologieen zonder uitzondering moet rekenen. De liberaal voeltzich 'thuis' in de moderne tijd, terwijl een conservatief, een anarchist,een socialist en dergelijke zich in mindere of meerdere mate 'vervreemd'voelen.

Revolutie en restauratie

Alle hedendaagste grote ideologieen gaan terug tot de eerste helft van denegentiende eeuw, tot de periode die wel het restauratietijdperk wordtgenoemd. Ons politieke en politiek-theoretische landschap kreeg toendefinitief gestalte. De achttiende eeuw had nog een geheel ander profiel.De betekenis en het parti-pris van de grote ideologieen die dit landschapdomineren moet in eerste aanleg worden gezocht in de politieke proble-matiek en de politieke discussie van de vroege negentiende eeuw. Dat wiluiteraaard niet zeggen dat er in de tussentijd niets noemenswaardigs meeris gebeurd en de partijen bijgevolg zijn blijven stilstaan. Verre van dat.De liberalen anno nu verschillen in belangrijke mate van de liberalen

47

anno 1848. Desalniettemin kan men betrekkelijk eenvoudig een ideolo-gische verwantschap vaststellen tussen hen. De liberalen van dit momentberoepen zich dan ook graag op hun ideologische voorzaten uit de negen-tiende eeuw. Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor de overige politiekestromingen. De voortdurende kracht van al die tradities wordt wel eensuitgelegd als een teken van verstarring. Maar het kan ook worden geln-terpreteerd als een blijk van verwantschap tussen die tijd en de onze, alseen bewijs dat ondanks alle veranderingen de mens van toen en de mensvan nu voor dezelfde wereld en dezelfde problemen staat. Hoe het ookzij, het staat vast dat een essay over het liberalisme dient aan to knopenbij de politieke discussie van het restauratietijdperk. Het liberalisme moeten kan alleen begrepen worden vanuit die tijd.

Wat was de grote politiek-ideologische kwestie van het restauratietijd-perk, wat was de vraag die alle gemoederen bezighield? Het antwoord ligtin zekere zin al besloten in het feit dat wij spreken over een tijdperk van'restauratie', dat wil zeggen 'herstel van de oude toestand'. Precies zoervoer men destijds de eigen tijd; als een periode van reparatie, vanterugkeer, na de woelige periode ingeluid door de Franse revolutie van1789 en ten einde komend in de Slag bij Waterloo in 1815, toen de Napo-leontische legers definitief werden bedwongen. In de tussenliggende jarenwas heel Europa op zijn kop gezet en hadden vele miljoenen eigendomen leven verloren. Moe van alle onrust en onzekerheid was het credo vanvelen: terug naar de 'normale' toestand, herstel van de oude orde. Maardat ging zomaar niet. Want anderen waren van mening dat per saldo,ondanks de terreur van Robespierre en de oorlogen van Napoleon, derevolutie in beginsel een goede zaak was geweest. Zeker, zij was ontaard;in haar naam waren gruweldaden begaan, maar daaruit to concluderen datzulks in haar principes besloten lag, was onjuist. Een restauratie, eenterugkeer naar de oude toestand was daarom onnodig, ongewenst zelfs.Zo ontspon zich een discussie waarin de oorzaken, de beginselen en degevolgen van de Franse revolutie centraal stonden. Het is deze discussiedie de grondslag vormde voor het politieke spectrum dat zich toen mani-festeerde. 'Links' was pro-revolutionair, 'rechts' anti-revolutionair. Watde liberalen betreft zij behoorden van het begin of aan bij de partij dieprincipes van de revolutie verdedigde.

Een ieder kent ze, die principes. Het is de trits 'vrijheid, gelijkheid,broederschap'. Maar betekent dit dat de anti- revolutionairen voor'slaver-nij, willekeur en twist' waren? Uiteraard niet. Dat is een veel to simpelevoorstelling van zaken. Men kan immers verschillende dingen verstaan

48

onder begrippen als vrijheid, gelijkheid en broederschap, alsook vanmening verschillen over de implicaties die deze begrippen hebben wan-neer men aan hen gestalte zou willen geven. De precieze betekenis van derevolutionaire beginselen moet men zoeken in de geschriften van dezogenaamde verlichtingsdenkers, de Franse, Britse, en Duitse publicistenuit de tweede helft van de achttiende eeuw, die met hun kritiek op hettoenmalige regiem de geesten ri jp maakten voor de revolutie. Zij verzet-ten zich vooral tegen de feodaal-aristocratische maatschappelijke onge-lijkheid, de absolute macht van de vorst, de mercantilistische inperkingvan de vrije handel en de geestelijke indoctrinatie door de kerk en hetgeloof in het algemeen. Meer in het algemeen kenmerkten de verlich-tingsdenkers zich door hun afkeer van autoriteit, traditie en regelstellingvan bovenaf. Daarvoor in de plaats stelden zij onder andere de idealenvan de zelfstandig denkende, kritische en rationele mens, de wetenschapi la Newton, de volkssoevereiniteit, de gelijkheid voor de wet, hetmarktmechanisme en de minimale staat. Onder een noemer gebracht:zelfsturing van individu en volk.

Dit gezegd hebbende, is het mogelijk de politieke discussie in het restau-ratietijdperk nader to bepalen. Tussen de voorstanders van de revolutio-naire beginselen en de anti-revolutionairen, tussen de erfgenamen van deVerlichting en de opponenten van het verlichtingsdenken, ging het zogezien in wezen over de vraag of de mens - individueel en collectief -dankzij de rede op eigen benen kan staan en zijn wereld kan herscheppenvolgens de principes van de rede. Anders geformuleerd: het ging om devraag of autoriteit, traditie en regelstelling van bovenaf, door wereldlijken kerkelijk gezag, noodzaak danwel obstakel is. Welbeschouwd is dezediscussie nog steeds volop aan de gang en daarom is het ook niet zovreemd dat de politieke stromingen die in het restauratietijdperk ronddeze kwestie zijn ontstaan, nog steeds springlevend zijn, niettegenstaandehet feit dat hun overlijden reeds vele malen is voorspeld.

Het klassieke liberalisme

Zoals gezegd, het liberalisme behoort historisch gezien tot het pro-revolutionaire kamp. Zoals de naam al aangeeft was het liberalisme vooralbezorgd om de vrijheid. Gelijkheid en broederschap stonden van meetof aan op het tweede plan. Daarover ontfermden zich andere politiekestromingen. De liberalen van het restauratietijdperk zagen de vrijheidbedreigd door verschillende autoriteiten en tradities, ten eerste door dekerk en het geloof in het algemeen, ten tweede door politiek machts-

49

misbruik, ten derde door economische regulering, en ten vierde doorsociale controle. In het verlengde hiervan kunnen vier verschillendeaspecten van de vrijheid worden onderscheiden: de geestelijke, de poli-tiek-staatkundige, de economische en de sociale vrijheid. Laten we zeeens stuk voor stuk nader bekijken.

In de strijd tegen kerk en geloof was de geestelijke vrijheid, de vrijheidvan denken, in het geding. Wezenlijk hierin was de liberale opvatting datkerkelijk leergezag en religie iiberhaupt hacks staat op het zelfstandiggebruik van de rede. De kennis van de werkelijkheid die resulteert uithet gebruik van de rede maakt de mens vrij, want meester over zichzelfen de wereld. De kerk en het geloof daarentegen houden hem in ketenen.'Mens, durf to denken' is de strijdkreet van dit liberalisme. In dezetraditie valt overigens weer een gematigde en een strikte opvatting toonderkennen. De gematigde keerde zich vooral tegen de kerkelijke auto-riteit en pleitte voor een strikte scheiding tussen kerk en staat, en somsvoor een verbod op de katholieke hierarchie. De strikte opvatting gingveel verder en pleitte voor een zo volledig mogelijke secularisatie van demaatschappij, bijvoorbeeld door'openbare' en'neutrale' onderwijsinstel-lingen een monopolie toe to kennen.

Een tweede aspect van de vrijheid is de politiek-staatkundige vrijheid.Deze is in het geding waar politiek machtsmisbruik plaatsheeft. Centraalstaat hier het aloude probleem van de tirannie of despotie. Daarvan issprake als een staatsapparaat cq. een heerser een bevolking tot slaafmaakt, uitbuit en de dood injaagt, in plaats van haar to dienen. De vraagis dus hoe een staat zodanig aan banden kan worden gelegd dat hij nogwel zijn taken kan uitoefenen, maar niet ontaardt in een tirannie. Hetantwoord op deze problematiek werd door de liberalen vooral gezocht inwat is gaan heten: de 'rule of law', de 'trigs politica, en de represen-tatieve democratie.De 'rule of law' staat voor de gebondenheid van het staatsbestuur aan hetrecht. De staat is gebonden aan de regels van het recht. Dat zegt echterop zich nog niet veel, want alles staat of valt met de mogelijkheid van destaat die regels naar willekeur to veranderen. De rechtsstatelijkheidvereist dat de staat gehouden is aan bepaalde rechtsregels, die hij niet, ofslechts na een zeer zware en zorgvuldige procedure, kan veranderen. Totde fundamentele rechtsregels behoren in ieder geval de klassieke grond-rechten en bepaalde formele rechtsbeginselen als het legaliteitsbeginsel,het rechtszekerheidsbeginsel en het rechtsgelijkheidsbeginsel.

50

De 'trias politics' verwijst naar een systeem van machtsevenwicht enmachtenscheiding in het staatsbestuur. Dat wil zeggen een zodanige ver-deling van bevoegdheden - en uiteindelijk macht - over verschillendepersonen en organen dat zij elkaar voortdurend in toom kunnen houdenen, zo nodig, kunnen corrigeren.Een representatief democratisch bestel tenslotte moest garanderen datstaatslieden blijven luisteren naar de bevolking, omdat deze de ultiememacht heeft om hen, zoals dat heet, 'weg te. stemmen'. Uitgesprokendemocraten waren de liberalen echter niet. Zij vreesden dat de vrijheidook gedoemd was als de bevolking een to forse stem in het staatsbestuurzou krijgen. Vandaar dat zij het idee van de directe democratie met enigehuiver bezagen en ook weinig zagen in democratisering in andere maat-schappelijke sferen, zoals het bedrijfsleven. Het liberale staatsideaal waseigenlijk dat van een'gemengde regering', met een weliswaar volwaardi-ge, maar toch beperkte stem van de grote massa.

Een derde aspect van de vrijheid die door de liberalen van het restaura-tietijdperk werd verdedigd, was de economische vrijheid, ook wel devrijheid van contract genoemd. In navolging van de verlichtingsdenkerAdam Smith verzette men zich tegen het idee dat welvaart en werkgele-genheid alleen geschapen konden worden dankzij regulering en sturingvan het economisch proces door de staat. Dat was onder het oude regimeimmers het gangbare idee. Men had er zelfs een naam voor. mercanti-lisme. De liberalen stelden daartegenover dat welvaart en werkgelegen-heid juist gesmoord werden door die regulering en sturing. Slecht viavrije handel tussen individuen, groepen en naties konden deze doelstel-lingen worden verwerkelijkt. De task van de staat in deze was beperkt tothet beschermen van de eigendom en, indien nodig, het afdwingen vancontracten.

Tezamen vormden de strijd voor geestelijke, politiek-staatkundige, eneconomische vrijheid de pijlers waarop het liberalisme zoals dat in deeerste helft van de negentiende eeuw tot ontwikkeling kwam. Laten wehet gebrek aan een betere terminus maar het klassieke liberalisme noe-men. De vrije maatschappij die dit liberalisme voor ogen stond, is eenmin of meer seculiere maatschappij met een kleine democratische rechts-staat en een vrije markteconomie.

51

Het moderne liberalisme

Maar naarmate de negentiende eeuw vorderde, en een goed deel van deliberale voorstellen werkelijkheid waren geworden, nam de twijfel toe ofdit program wel volledig was. Ook in de maatschappij zoals die de klas-sieke liberalen voor ogen had gestaan en nu gestalte kreeg, bleek nog eensluipende, maar funeste vorm van onvrijheid voor to komen, zo kon menin liberale kring steeds vaker vernemen. Het betreft hier een autorita-risme dat uitgaat van de maatschappij zelf, die de mens middels socialecontrole dwingt zich in verregaande mate aan to passen aan wat algemeenals fatsoenlijk en acceptabel geldt. Daardoor zou niet alleen de ontplooi-ing van het individu schade worden gedaan, maar tevens de maatschap-pelijke vooruitgang de das om worden gedaan, daar deze immers todanken is, zo redeneerde men, aan mensen die tegen de stroom in nieuwedingen durven to denken en to ondernemen.

Deze vierde loot aan de stam van het liberalisme is in sommige opzichteneen logische uitwerking van het anti- autoritarisme van de achttiendeeeuwse verlichtingsdenkers, maar zelf geen kind van de Verlichting. Hetis veeleer een produkt van de Romantiek, een traditie die zoals bekend,eveneens ten tijde van de restauratie tot wasdom kwam. Met deze roman-tische toevoeging was het liberalisme in zekere zin volgroeid. Tussen 1850en de dag van vandaag heeft het liberalisme zich niet wezenlijk verderontwikkeld, alhoewel het aantal variaties op de vier basisthema's blijfttoenemen. Men kan dit duiden als een teken van intellectuele stagnatieen armoede, maar ook als een blijk van blijvende relevantie en levensvat-baarheid. Kennelijk zijn de liberale thema's door de jaren heen evenactueel en belangrijk gebleven als zij waren op het moment van huninauguratie.

En inderdaad, wanneer wij de huidige tijd bezien is het zonneklaar datde thema's van geestelijke, politiek-staatkundige, economische en socialevrijheid nu nog altijd even pertinent zijn als toen. Nog steeds zijn kerken geloof vaak de wegbereiders van duisternis en barbarij - men denkeslechts aan de ayatollahs in Iran en elders. Meer in het algemeen geldt datzelfstandig denken, ook in een op het oog geseculariseerde maatschappij,vaak node ontbreekt. Wat het politieke machtsmisbruik betreft dit heeftin de twintigste eeuw tot dan toe ongekende vormen aangenomen, met alsdieptepunten Hitler- Duitsland en Stalin-Rusland. Nog steeds wordtmarktwerking overal verhinderd, 66k door het Westen, dat middels ta-riefstelling de Oosteuropeanen en de Afrikanen verhindert vrijelijk met

52

hem to concurreren, terwijl we toch weten dat de armoede in die landenalleen door meer marktwerking kan worden bestreden. Tenslotte, ook desociale vrijheid blijft een punt van grote zorg. Het verschijnsel dat maat-schappelijke druk individuele ontplooiing en maatschappelijke vooruit-gang belemmert is zeker geen verleden tijd. Dat gelds niet zozeer voorWest-Europa en Noord-Amerika, waar veeleer van een tekort dan vaneen overschot aan sociale controle sprake lijkt to zijn, alswel voor con-tinenten als Afrika en Zuid-Amerika, waar onder andere de aldaar vige-rende vormen van 'machismo', de mannelijkheidscode waaraan iedereman geacht wordt zich to conformeren, een belangrijke oorzaak zijn vanhet feit dat de zo noodzakelijke hervormingen steeds weer in de kiemsmoren. Zo gezien is het liberalisme dus zeker niet overbodig en anachro-nistisch geworden.

Betekent dit nu dat het hedendaagse liberalisme als twee druppels waterlijkt op dat van de negentiende eeuw? Neen. Wie de hedendaagse liberateauteurs leest, moet constateren dat de toonzetting anders is dan die vanhun voorgangers. Dat heeft verschillende redenen, maar de diepste oor-zaak is ongetwijfeld dat het vertrouwen in de rede, dat de liberalen vanhet restauratietijdperk hadden overgenomen van de verlichtingsdenkers,in de twintigste eeuw tot op zekere hoogte is aangetast. Als gevolg daar-van heeft zich dan ook een herwaardering voorgedaan in het liberatedenken van het belang van autoriteit, traditie en regelstelling van bovenof buiten. Laat ons, teneinde dit nader toe to lichten, voor de laatste maalde vier vrijheden nog eens doornemen.

Ten eerste, de vrij absolute tegenstelling tussen kerk en geloof enerzijdsen het zelfstandig denken anderzijds, zoals we die vinden bij de vroegereliberalen, wordt nu vrij algemeen verworpen. Het geloof is soms heel re-delijk en de rede kan tot een geloof verworden. Bovendien heeft de redeop zich ook schaduwzijden. Wat to denken bijvoorbeeld van dat knappestukje menselijk vernunft dat atoombom heet?Ten tweede, de waarborgen tegen tirannie, die de politiek-staatkundigevrijheid moeten garanderen, hebben op onvermoedde wijze bijgedragenaan het ontstaan van een geheel andere tirannie: de tirannie van de statusquo. Dankzij het uitgekiende stelsel van macht en tegenmacht en rechts-bescherming, is de macht in onder andere ons land dusdanig gespreid, datweliswaar niemand zijn macht kan misbruiken, maar noodzakelijke ver-anderingen ook niet doorgevoerd kunnen worden. Het gevolg is eeninertie, die op den duur de maatschappij kapot kan waken. Om dat tovoorkomen is centralisatie van bevoegdheden, meer beslissingsruimte voor

53

het staatsbestuur en vermindering van rechtsbescherming sours onvermij-deli jk.Ten derde, de markt blijkt niet altijd even feilloos to werken. Het is nietaltijd even duidelijk waar dit aan ligt. Economen spreken graag van ex-terne effecten en monopoloide verschijnselen, maar het valt to betwij-felen of hierin werkelijk de tekortkomingen van de markt liggen. Liggenzij niet veel dieper? Sommigen menen dat de markt de grondwaarden vanonze beschaving ondermijnt en uitholt. Zit daar misschien iets in en zoja, is er iets tegen to doen, vragen meer en meer liberale auteurs zich opdit moment af. Het is duidelijk dat de markt onovertroffen is in een ding:het scheppen van maatschappelijke welvaart. Maar beschaving is meerdan alleen welvaart.Ten vierde, sociale druk is, hebben we inmiddels geleerd, tot op zekerehoogte niet alleen onontkoombaar, maar tevens een bestaansvoorwaardevoor de mens. Zonder sociale druk is het individu doorgaans stuurloos.De richting, die deze druk hem geeft is, mits ze niet to benauwend wordt,weldadig en ondersteunend in plaats van inperkend en belemmerend. Aansociale druk ontleent de mens in belangrijke mate zin en betekenis.Zonder 'het oog van de ander' blijft er van hem weinig over.

Conclusie

Het is om al deze redenen dat het hedendaagse liberalisme sterk aanleunttegen wat ooit, in het restauratietijdperk, een van de voornaamste ideolo-gische tegenstrevers was: het conservatisme, dat van het begin of aanautoriteit en traditie heeft verdedigd en heeft gewezen op de beperkt-heden van de rede. Maar daarover vindt men meer in de bijdrage vanCliteur, elders in deze bundel.

Literatuursuggesties voor verdere studie:De meest informatieve historische overzichtswerken van het liberate denken zijnG. de Ruggiero, History of European Liberalism, Boston 1959; H. Laski, The Riseof European Liberalism, Londen 1971 en A. Arblaster, The Rise and Decline ofWestern Liberalism, Oxford 1985. Op alle drie valt overigens wel het nodige aanto merken.Zuiver analytisch is AA.M. Kinneging, Liberalisme; een Speurtocht naar deFilosofische Grondslagen, Den Haag 1988.P.B. Cliteur, AA.M. Kinneging en GA. van der List, Filosofen van het KlassiekeLiberalisme, Kampen 1993 en P.B. Cliteur en GA. van der List, Filosofen van hetHedendaagse Liberalisme, Kampen 1990 geven tezamen een overzicht in intellec-tuele portretten van alle grote liberale denkers van de zeventiende tot en met detwintigste eeuw.

54