LESWEEK 2

Les 4

Groep 7+8

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonde-ringen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati seerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schrift elijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografi sche verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van arti kel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wett elijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Sti chti ng Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilati ewerken (arti kel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Sti chti ng PRO (Sti chti ng Publicati e- en Reproducti erechten Organisati e, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

M 8

leeswerkboek – andere tijden

A

naam

M 8

leeswerkboek – andere tijden

A

naam

LES

1312

M8 | LES 4M8 OUDE GRAVEN

47-ca.400

De Romeinse Limes >

Canon van Nederland

1

5

10

15

20

25

30

35

aan de slag

4Wat ga ik leren?Een tekst lezen met begrip.• focus: verbanden binnen een tekstdeel

8 De tekst bestaat uit vier delen. De zinnen hieronder passen bij die vier delen. Zet strepen tussen de tekstdelen en zet in de kantlijn de letter van de zin die bij dat tekstdeel past. A Inleiding hunebeddenB Wat zijn hunebedden? C Wat vonden archeologen? D Bewaard gebleven hunebedden

9 We weten weinig over het ontstaan van hunebedden. Zo blijft het een raadsel hoe ze die zware stenen op elkaar konden stapelen. Schrijf op hoe jij denkt dat hunebedden ontstaan zijn.

1 Lees de tekst. Noteer in of bij de tekst:? Dit vind ik niet duidelijk. ! Dit valt me op.

2 Kies een stukje waarbij je ? of ! hebt gezet. Bespreek dat met je maatje.

3 Welke drie woorden moeten zeker in een samenvatting van deze tekst staan? Kruis aan.

Drenthe hunebedden kasteelkleding zwerfkeien Utrecht

4 De hunebedbouwers geloofden dat gestorven mensen na hun dood verder leefden. Welk woord in de tekst wordt gebruikt voor dat leven na de dood? Omcirkel dat woord.

5 De schrijver schrijft over zulke en andere bodem-vondsten (r. 19). Onderstreep in de tekst welke bodemvondsten de schrijver bedoelt.

6 In regel 24-25 staat Ongetwijfeld hebben zij ook afspraken gemaakt over bezit en rechtspraak, maar hoe die luidden is niet meer te achterhalen. Waar is dat een gevolg van? Onderstreep dat in de tekst.

7 Heel vroeger waren de mensen nomaden. Ze jaagden op dieren en zochten ander voedsel in de natuur. Als in een gebied nog maar weinig voedsel te vinden was, trokken ze verder. Langzaam veranderde dat. Mensen gingen niet alleen voedsel zoeken, maar ook zelf graan verbouwen. Op dieren jagen, maar ook zelf vee houden, op een vaste woonplek. In de tekst staat een zin over de hunebedbouwers die hierover gaat. Onderstreep die zin in de tekst.

terugkijken

Wat geldt voor jou? Kruis aan en schrijf op.Ik heb gelet op het verband tussen de zinnen.

ja nee

Dit vond ik vooral interessant om te lezen:

gee

n ko

pie

erm

ater

iaal

|

© U

itg

ever

ij Zw

ijsen

B.V

., Ti

lbu

rg

LES

1312

M8 | LES 4M8 OUDE GRAVEN

-5000 -4000 -3000 -2000 -1000 0 400 800 1200 1600 2020

47-ca.400

De Romeinse Limes >

Canon van Nederland

1

5

10

15

20

25

30

35

entoen.nu

HunebeddenJagers en boeren

Hoe het ze lukte weet niemand, maar vroege landbouwers in deze streken wisten loodzware keien te versjouwen om er graven mee te bouwen. ‘Hunebedden’ worden ze genoemd, en ze zijn zo’n vijfduizend jaar oud. Je kunt ze zien in Drenthe, Groningen, Noord- Duitsland en Denemarken.

Ook toen de wereld vijfduizend jaar jonger was, woonden er mensen in de Lage

Landen. Het weinige dat zij hebben nagelaten, ligt meestal verscholen in de grond.

Maar in de provincie Drenthe liggen hun sporen gewoon aan de oppervlakte. Het

gaat om hunebedden, reusachtige steenformaties die door mensenhanden geor-

dend en op elkaar gestapeld zijn. Ze dienden als begraafplaats. Dat soort stenen

grafkelders was in die tijd niet ongewoon. Maar lang niet overal zijn deze grafkelders

gebouwd met zulke grote zwerfkeien. Die waren vooral te vinden in Drenthe,

Denemarken en Noord-Duitsland. Zij moeten daar tijdens een van de ijstijden, zo’n

150.000 jaar geleden, terecht zijn gekomen.

Bij opgravingen in en rond hunebedden zijn geen skeletten gevonden – die zijn na

al die duizenden jaren helemaal vergaan – maar wel grafgeschenken, die aan de

gestorvenen werden meegegeven voor in het hiernamaals. Onder die geschenken

bevonden zich ook bijzondere potten, die naar hun vorm ‘trechterbekers’ worden

genoemd. Op basis van zulke en andere bodemvondsten hebben archeologen zich

een beeld kunnen vormen van de levenswijze van de eerste generaties landbouwers.

Zij lieten als eersten in deze streek het bestaan als jager en verzamelaar achter zich

en vestigden zich op een vaste plek. Zij woonden in lemen boerderijen, hanteerden

houten en stenen werktuigen en maakten dus potten om voorraden in te bewaren.

Ongetwijfeld hebben zij ook afspraken gemaakt over bezit en rechtspraak, maar hoe

die luidden is niet meer te achterhalen, omdat deze vroege boeren geen schrift

kenden. Hun samenleving was een schriftloze samenleving.

Hoe deze mensen in staat zijn geweest om zonder machines stenen van de grond te

krijgen die soms wel 20.000 kilo wegen, is ook nog steeds niet helemaal duidelijk.

Waarschijnlijk maakten ze van grond een ‘oprit’, en gebruikten ze ronde stammetjes

om de steen overheen te laten rollen. Als de stenen op hun plek lagen, werd de

grond eronder weg gegraven, zodat een grafkamer ontstond. In Drenthe zijn nog

ruim vijftig hunebedden bewaard gebleven, en nog twee in Groningen. Het moeten

er echter veel meer zijn geweest, want in de loop der eeuwen zijn heel wat hune-

bedden verdwenen, bijvoorbeeld omdat de stenen als bouwmateriaal werden

gebruikt.

aan de slag

4Wat ga ik leren?

8

9

1

2

3

4

5

6

7

terugkijken

18

M8 OUDE GRAVEN | keuzetekst A

De laatste steenBrr. Koud. Ban draait zich om in zijn bed van stro en trekt zijn deken van koeienhuid nog wat dichter om zich heen. Door de kieren van het huis trekt een ijzige wind. Ban kan er niet van slapen. Nog even en dan gaat de herfst over in de winter. Dan komt er vast ijs en sneeuw.

‘Luister,’ hoort Ban moeder zeggen. Ze zit naast vader op het bankje dat vader pasgeleden gemaakt heeft uit een dikke boomstam.

Ban draait zijn hoofd een beetje zodat hij kan horen wat moeder gaat zeggen. Als zij met het woordje ‘luister’ begint, is er altijd iets aan de hand. Dat weet Ban, want het is niet de eerste keer dat hij stiekem meeluistert wanneer vader en moeder iets bespreken als hij al in bed ligt.

‘Ik weet dat het belangrijk voor je is,’ zegt moeder. ‘Dat is het ook voor mij. Maar het zal nog even moeten wachten. Je moet echt eerst het dak maken. De storm heeft het riet beschadigd. Als er straks een laag sneeuw op valt, stort het hele dak zo in.’

Hét? Wat is nou hét, denkt Ban. Wat moet nog maar even wachten? ‘Nou, nou,’ hoort Ban vader mompelen. ‘Zo’n vaart zal het niet lopen.’ Door een spleetje van zijn ogen ziet Ban hoe moeder van de bank bij het

vuur opstaat. Ze zet haar handen op haar heupen. ‘Het zal zo’n vaart niet lopen?’ zegt ze verontwaardigd. ‘Het zal zo’n vaart wél lopen! Als jij straks verderop met de mannen aan het werk bent, zit ik met de kinderen binnen. En dan wil ik een veilig huis!’

Ban draait zijn hoofd en gluurt naar het bed van zijn jongere zusje en broertje, dat haaks op het zijne staat. Ze slapen rustig door.

Vader warmt zijn handen bij het knapperende vuur. ‘…binnenkort sterven,’ zegt hij. ‘Als we… laatste steen… Alles afgezocht… moeten… vinden.’

Hè, bah. Ban heeft het niet allemaal kunnen verstaan. Gaat er iemand dood? En wat is dat met die steen?

‘Ik weet het wel,’ zegt moeder. ‘Ik weet dat het niet goed gaat met Kal. Maar ik maak me ook zorgen over ons huis. Vraag morgen een paar mannen je te helpen met het dak. Dan kunnen jullie daarna zoeken naar de laatste steen.’

Ah! Nu snapt Ban waar het over gaat. De laatste steen. Dat is waar ook! Er ontbreekt nog een steen. Al drie winters werkt vader met twee van zijn broers en alle andere mannen uit het dorp aan een graf. Vader zegt dat het belangrijk is dat het dorp een eigen graf heeft. Zodat iedereen kan zien dat hier mensen wonen die bij elkaar horen. En dat deze plek van hen is. Andere dorpen in de buurt hebben ook zo’n graf.

Daar zijn wel stenen voor nodig. Hele grote stenen. Stenen die wat grootte betreft bij elkaar passen. Die stenen zetten de mannen dan in een cirkel en daar leggen ze weer andere grote stenen op als dak. En dan leggen ze er grond met

19

M8

18

M8 OUDE GRAVEN | keuzetekst A

De laatste steen

19

gee

n ko

pie

erm

ater

iaal

|

© U

itg

ever

ij Zw

ijsen

B.V

., Ti

lbu

rg

M8

gras op, zodat na een tijdje alleen een groene heuvel zichtbaar is. Eén steen verspert de ingang. Dat klinkt allemaal gemakkelijk, maar dat is het niet. Want de stenen zijn loei- en loeizwaar. En het valt niet mee passende stenen te vinden. En dat is nu het probleem. Er is nog één steen nodig. Een enorme steen voor de bovenkant.

Dan hoort Ban zijn vaders stem. ‘Het is moeilijk, Kira. We hebben overal gezocht. Ik weet niet meer waar ik moet zoeken. Kal verdient een echt graf. En wij allemaal ook.’

Kal is de oudste broer van vader. Tijdens de jacht op een ree kreeg hij een wond aan zijn voet en die wil niet genezen. Kal was vroeger nooit ziek. Nu komt hij soms dagen niet buiten. Maar Ban had niet gedacht dat hij dood kon gaan. Hij ziet hoe moeder een arm om vader heen legt.

Wat als ik die steen ga zoeken, schiet het door Bans hoofd. Terwijl vader het dak repareert, kan ik de bossen wel in. Ja, dat is een goed plan! Maar moeder vindt dat natuurlijk nooit goed. Vader heeft de omgeving al afgezocht, dus hij zal wat verderop moeten zoeken. En dat zal moeder niet toestaan. Daar in de bossen leven immers wolven. En beren.

Ban draait zich om in het stro. Wat als hij gewoon gaat…? Moeder hoeft toch niet te weten dat hij wat verder het bos in loopt dan anders?

Agave Kruijssen, Over vroeger en nu, Uitgeverij Ploegsma, 2017

20

M8 OUDE GRAVEN | keuzetekst B

www.geschied-nieuws.nl

Het geheim van StonehengeHet Engelse Stonehenge is al bijna 1000 jaar een raadsel. Waarom en door wie

werden de stenen zo neergezet? Britse archeologen hebben nu misschien de

oplossing. Zij denken dat Stonehenge de laatste stop was voor steentijd-vips op hun

lange reis naar het dodenrijk, en deel uitmaakte van een begraafplaats.

12 september 2019 door Lars van EekerenHet mysterieuze bouwwerk biedt een imposante aanblik voor de toeschouwers in

het weiland. Al zijn sommige zware blokken omgevallen, het lijdt geen twijfel dat de

bouw van de metershoge stenen constructie ooit een enorme prestatie was.

Stonehenge werd in dezelfde tijd gebouwd als de piramiden, maar anders dan bij de

piramiden zijn er geen verslagen die de bouw beschrijven. De bouwers hebben

alleen een stenen cirkel nagelaten.

Archeologen vonden bij Stonehenge veel interessante plekken, zoals begraafplaat-

sen. De oudste vondsten dateren uit de nieuwe steentijd, die in Groot-Brittannië

rond 4000 v.Chr. begon – ruim 1000 jaar voor de bouw van Stonehenge.

Dankzij gunstige geografische omstandigheden was deze regio destijds een van de

meest ontwikkelde gebieden van Europa. Rivieren met helder, zoet water doorkruis-

ten vruchtbare, lage heuvels, waar dieren konden grazen en het Britse steentijdvolk

graan kon verbouwen. De bewoners konden in de omgeving van de rivieren bomen

kappen voor hun huizen en jagen in de bossen. De ondergrondse kalklagen en

21

M8

20

M8 OUDE GRAVEN | keuzetekst B

21

gee

n ko

pie

erm

ater

iaal

|

© U

itg

ever

ij Zw

ijsen

B.V

., Ti

lbu

rg

M8

rivierbeddingen bevatten vuursteen om gereedschap mee te maken. Waarschijnlijk

hebben deze mensen Stonehenge gebouwd, en sinds deze beschaving, samen met

haar geheimen, is verdwenen, fascineert het verlaten bouwwerk velen.

Stonehenge is een monument voor de dodenIn 1998 vroeg de archeoloog Mike Pearson een archeoloog uit Madagaskar,

Ramilisonina, om met een frisse blik naar het oude monument te kijken.

Volgens Ramilisonina was er geen twijfel mogelijk: Stonehenge was ter ere van de

voorvaderen als ingang naar het dodenrijk gebouwd.

Hij baseerde zich op zijn ervaringen in Madagaskar, waar de vroegere bevolking

stenen bouwwerken oprichtte voor de doden, terwijl de levenden in houten huizen

woonden. Steen is voor de doden, hout is voor de levenden, en dat geldt ook voor

Stonehenge, beweerde Ramilisonina stellig.

Als zijn theorie klopte, dan moest er een houten bouwsel voor de levenden zijn.

In 2005 legden archeologen een ware schat aan vondsten bloot, zoals dierenbotten,

potscherven en bewerkt vuursteen. Het stond buiten kijf dat er mensen hadden

gewoond. Ook negen kleine huizen, met eromheen lagen potscherven en botten

van onder meer varkens, kwamen naar boven.

Pearson concludeerde dat de huizen deel uitmaakten van een grotere nederzetting,

van misschien wel 1000 huizen – een grote stad voor die tijd.

Aan de varkensbotten was te zien dat de varkens die werden bereid en opgegeten

zo’n negen maanden oud waren toen ze werden geslacht.

Aangezien varkens jongen in het voorjaar, moeten ze in de winter geslacht zijn.

Gebouwd volgens de zonnewendeDe stenen kwamen uit Wales, 240 kilometer

verderop, maar geen mens weet hoe ze hier

terechtkwamen. Volgens experts gebruikten

mensen uit de steentijd een soort kogellagers:

de stenen rustten op houten kogels die in een

uitsparing in een boomstam ronddraaiden. Of

de bouwers vlochten wilgentakken om de

blokken. Zo konden ze deze als vaten rollen of door runderen laten voorttrekken. De

stenen werden ook deels over water vervoerd.

In 2005 trof men resten aan van een 167 meter lange processieweg.

Deze was zo belangrijk dat de bouwmeesters hem met vuursteen hadden geplaveid.

Als onderzoekers van het project tijdens de zomerzonnewende bij de rivier stonden,

zagen ze hoe de stralen van de ondergaande zon over de vuurstenen weg naar de

Zuidelijke Cirkel bewogen.

De bouwers van Stonehenge konden dus de zon tussen de stenen van Stonehenge

zien opkomen en haar baan langs de rivier volgen, tot de stralen achter de houten

palen van de Zuidelijke Cirkel verdwenen.

De twee cirkelvormige bouwwerken markeerden het keerpunt van het jaar – de

zomerzonnewende.

PLUS

vloeiend & vlot

7PLUS stomme e | woorden op ~elen, ~eren, ~enen | botsende klinkers

Alle inwoners moesten evacueren vanwege de dreigende overstroming.Onze juf zal de kinderen die hun huiswerk niet af hebben, terechtwijzen.In geval van nood kun je je autoruit verbrijzelen met een noodhamer.Een gesprek aanzwengelen over dit moeilijke onderwerp valt niet mee.De activist wil zich aan de boom vastketenen om het kappen te voorkomen.

| knipperend

| evacueren

| verpletteren

| medeklinker| museumcollectie

nationaliteitenachterstevorenfinancieelbetrokkenentelefooncentrale

| terechtwijzen

| karaoke| buitelen

| mensenrechten| verbrijzelen

| gediscussieerd| energiebesparing| aanzwengelen| Kroaten| vastketenen

Weet je het nog?

6PLUS stomme e | woorden op ~elen, ~eren, ~enen | botsende klinkers

sleutel

kinderen

pion

schitterendereflectorschildersezelwerkgelegenheiddenderend

berekenenverdubbelenVlaanderensneuvelenafzonderen

reactieslandskampioenverdraaiingcommercieelprioriteit

Soms zie je in een woord een e, maar zeg je /u/. Dat is een stomme e. Lees deze woorden in klankgroepen. Klankgroepen met een stomme e krijgen geen nadruk: sleutel.Eindigt een woord op ~elen, ~eren of ~enen? Vaak zijn beide letters eeen stomme e: kinderen.Woorden met botsende klinkers lees je ook in klankgroepen, pion: /pie/ /jon/.