Leonie van Drunen 1VTA

Iconografisch onderzoek

Theorie der Kunsten

Giovanni Bellini,

Het altaarstuk van

San Zaccaria 1505, hoogte: 402 cm, breedte: 273 cm, Venetië.

1. Analysering van details en de Pre-iconografische beschrijving

Wat zie ik? De kunstenaar Giovanni Bellini schilderde dit altaarstuk in 1505. In een open absis zit in het midden op een

troon een vrouw met een kind op haar schoot. Zij wordt aan weerszijden geflankeerd door een man en een

vrouw. De vrouw heeft een lange rode jurk aan met een blauw overkleed. Haar hoofd is bedekt met een witte

sjaal. Op haar schoot een naakt jongetje dat zijn rechterhandje omhoog houdt en met zijn rechterbeentje op de

schoot van de vrouw, staand vastgehouden wordt. Onder het linkerbeentje wat de baby omhoog houdt, is de

hand van de vrouw afgebeeld. Links en rechts vooraan in het beeld staan twee oudere mannen met een baard

en een lang gewaad, ze hebben allebei een boek in hun handen. De rechter man leest het boek met zijn rode

gewaad over het hoofd geslagen, de linker man met het half kale hoofd in het bruin met paarse gewaad houdt

het boek onder zijn rechterarm en heeft iets vast in zijn linkerhand. Onderaan het altaar zit een trap, er zijn

twee treden goed zichtbaar. Op de onderste treden van de trap, zit een ‘klein meisje’; ze bespeelt een

instrument en kijkt je aan. De vrouwelijke figuren gekleed in lange jurken die staan afgebeeld in dezelfde lijn

(op dezelfde hoogte) als het meisje wat een instrument bespeelt onderaan het altaar. Ze staan dichterbij het

altaar achter de mannen. De rechtse vrouw, in de paarse jurk houdt een glazen object omhoog in haar

rechterhand en heeft in haar linkerhand een wit langwerpig en smal object (of stengel) vast. De vrouw aan de

linkerkant gekleed in groen gewaad met kleine delen in rood en paars, houdt in haar rechterhand een wit

langwerpig en smal object (stengel) vast. Ze leunt op een (wat lijkt op een gebroken) plank hout met haar

linkerhand. Alle figuren kijken met gesloten ogen naar beneden en maken geen contact met elkaar.

De gehele gebeurtenis vindt plaats in een ‘apsis’ (van een kerk). De apsis (de half-rondlopende weergegeven

instulping) bevat rondbogen met decoraties in reliëf van bloemmotieven en er zitten twee gouden elementen

in de pilaren verwerkt. In de ronde koepel op de muur naar het plafond toe is ook een bloemmotief van

donkerrood en zwart aangebracht. Aan het plafond in de apsis hangt een object, het lijkt een soort lantaarn. Op

het altaar boven de vrouw, is een (beeldhouwwerk) ‘hoofdje’ van een man met baard en kroon geplaatst. Aan

weerszijden op de achtergrond (‘in het doorkijkje) is een

blauwe lucht met wolken en boompjes in een landschap te

zien. De vloer heeft een rood met witte betegeling

afgewisseld door vierkanten (‘ruit’ of schaakbordpatroon).

Afbeelding 1 (het schilderij): Venetië, San Zaccaria

Altaarstuk, 1505, olie op canvas, hoogte: 402 cm, breedte:

273 cm.

Toeschrijving aan de kunstenaar Giovanni Bellini was een van de grootste kunstenaars uit

Venetië in de late 15e eeuw en vroege 16e eeuw, en hij

maakte naam door de productie van religieuze devotie

kunst en altaarstukken. Hij schilderde in korte tijd veel

kunstwerken van de Maagd Maria en het kind, waar er

vandaag de dag nog meer dan 60 van over zijn. Misschien is

het San Zaccaria Altaarstuk boven een zijaltaar in de San

Zaccaria kerk te Venetië wel de meest bekende1.

1 http://www.italianrenaissance.org/bellinis-san-zaccaria-altarpiece/

2. De iconografische interpretatie

Maria en Kind met heiligen en/of engelen en stichters, Het beeld van Maria en het kind die aan weerszijden wordt omringd door heiligen, komt al voor in de vroegste

christelijke devotiekunst uit het Oosten en Westen. In de kunst uit de late middeleeuwen en de vroege

renaissance was de kenmerkende vorm ervan het altaarstuk, waarbij de figuren van de heiligen gescheiden

van Maria en kind werden afgebeeld op verschillende delen of luiken. ‘Maesta’ is de benaming voor een

voorstelling van een tronende Maria, omgeven door engelen en heiligen, zoals deze voorkomt in de 13de -en

14de- eeuwse Italiaanse schilderkunst. Uit deze afbeeldingen van Maria met andere figuren ontwikkelde zich in

de 14de en 15de eeuw de zogenaamde ‘Sacra Conversazione’, ‘heilige conversatie’. In deze heilige conversaties

communiceren de figuren niet altijd met elkaar zoals het geval is bij het altaarstuk van Bellini, ze

communiceren met ons (de toeschouwer). Van links naar rechts zijn hier te zien: St. Petrus (zie Paulus),

achter hem Katharina van Alexandrië, daar tegenover staat Lucia van Syracuse en voor haar staat

(aannemelijker dan Hiëronymus van Stridon), Zacharias2.

Heiligen van uiteenlopende ouderdom worden samen afgebeeld, ongeacht de periode waarin ze leefden. Er

bestaan vele redenen voor de aanwezigheid van een heilige op een Sacra Conversazione. Hij kan de patroon

zijn van de kerk waardoor het werk werd vervaardigd en zo is de afgebeelde heilige dikwijls een aanwijzing

voor de herkomst van het schilderij! Op werken die vervaardigd werden voor kloosterorde vindt men de

stichter en anderen heilige van de orde (Benedictus en zijn zuster Scholastica; Dominicus en Petrus Martyr).

Heiligen kunnen morele en intellectuele eigenschappen personifiëren vaak in elkaar aanvullende paren (Maria

Magdalena als boetvaardigheid met Katharina van Alexandrië). Een andere belangrijke categorie binnen het

onderwerp is het votiefschilderij, dat aan een kerk, klooster of liefdadige instelling werd geschonken uit dank

voor een gunst van de hemel. De schenker knielt naast zijn persoonlijke patroonheilige, vaak zijn naamgenoot

(zo was Sint Laurentius de beschermheilige van Lorenzo de ‘Medici’). De gebruikelijke redenen voor het laten

maken van een dergelijk schilderij waren het gespaard blijven voor de pest (waarbij gewoonlijk Sebastiaan en

andere beschermers tegen de ziekte zijn afgebeeld), een militaire overwinning (met soldatenheiligen als

Mauritius), of vrijlating uit gevangenschap, gewoonlijk na een militaire nederlaag (Leonardus). Men ziet dat een

heilige in meerdere rollen kan optreden, die dikwijls worden bepaald door het gezelschap waarin hij verkeerd.

(Paulus met Petrus symboliseert de stichting van de christelijke kerk; met Benedictus, Romualdus en anderen is

hij een patroonheilige van de orde der Benedictijnen.) 3

2 http://nl.wikipedia.org/wiki/Altaarstuk_van_San_Zaccaria 3 Hall, J., pag. 222-223

3. De iconografische beschrijving

Zacharias (rechts van ons) leest een boek met handschoenen aan, vaak wordt er vanuit gegaan dat het

Hiëronymus zou zijn door het herkenningspunt van de handschoenen (dit is de enige onderbouwde reden). De

reden dat het aannemelijker is dat dit niet Hiëronymus is: Omdat op dit schilderij zijn kardinaalshoed op zijn

hoofd of ergens naast hem ontbreekt (zie Ognissanti fresco in Florence uit 1480), Hiëronymus heeft in zijn hand

vaak een model van de kerk vast (Vivarini’s altaarstuk uit ca.1440 voor de Santa Sabina kapel in dezelfde kerk

waar Bellini, de San Zaccaria geschilderd heeft), wordt vaak afgebeeld als woestijnmonnik met naast hem een

leeuw. De reden dat het aannemelijker is dat Zacharias hier wordt afgebeeld: Hij heeft een ‘capuchon’ aan zijn

mantel zitten (zie ook 1485-90 Ghirlandaio, het verhaal van Zacharias in een fresco, Santa Maria Novella,

Florence), het lichaam van Zacharias ligt in de tempel van de San Zaccaria kerk en recht tegenover dit

schilderij4.

Bellini begreep dat Zacharias verwant was aan Maria; Zacharias is de man van Elisabeth en zij is een nicht van

Maria (Maria was een rechtstreekse afstammeling van David). De kinderen van Zacharias en zijn vrouw waren

‘op wonderbaarlijke wijze geboren’, wat bij Maria ook het geval was (zonder geslachtgemeenschap te hebben

gehad verwekt). Zacharias’ eigen geloof in de macht van god en in zijn eigen leven en zijn overtuiging in het

woord van god, staan in het boek dat hij vasthoudt en leest (de bijbel) omschreven. Het hoofd bovenop het

altaar, zou ‘god de vader’ zijn die meekijkt in een stenen gedaante en ook hij kijkt de toeschouwer niet aan5.

St. Petrus (links van ons vooraan in het altaarstuk van Bellini): Je kunt hem herkennen aan

zijn typerende gewaad6. Het gewaad van St. Petrus is gewoonlijk blauw met oranje, in zijn

rechterhand heeft hij in dit geval sleutels vast. Met dit gegeven is hij dus te identificeren.

(De "sleutels van Petrus" staan gewoonlijk symbolisch voor de sleutels van de

hemelpoort7.

Afbeelding 2 (links): Peter Paul Rubens, St. Petrus als Paus ca. 1610-1612, olieverf op

paneel, 107 × 82 cm, Museo del Prado, Madrid8.

4 http://e-arthistory5.blogspot.nl/2013/02/bellinis-san-zaccaria-is-it-jerome-or.html 5 http://e-arthistory5.blogspot.nl/2013/02/bellinis-san-zaccaria-is-it-jerome-or.html

6 Hall, J., pag. 274 7 http://nl.wikipedia.org/wiki/Sleutels_van_Petrus 8 http://www.statenvertaling.net/kunst/grootbeeld/773.html

Achter St. Petrus naast het altaar staat Katharina van Alexandrië, de personificatie van

Wijsheid; symboliseert de theologische geleerdheid9. Katharina en Lucia (de vrouw in

het geschilderde tafereel aan de andere kant naast het altaar) die houden allebei een

(wat lijkt op een) palmtak in hun handen, een palmtak is oorspronkelijk het symbool

voor militaire overwinning, meegedragen in triomftochten en door de vroege kerk

overgenomen als het symbool van de overwinning van de Christen op de dood en van

martelaarschap. Dat het Katharina van Alexandrië is kun je zien aan die palmtak,

daardoor is ze geïdentificeerd als martelaar en ze leunt op een gebroken wiel, wat

wijst op haar verhaal: Een poging om haar op het wiel te doden werd voorkomen

nadat zij het aangeraakt had. Veel christelijk martelaren hebben in de kunst een palm

als attribuut om hen er zonder meer aan te herkennen10. Afbeelding 3 (rechts):

Michelangelo Merisi da Caravaggio, Katharina van Alexandrië, 1595-1596, olieverf op

doek, 173 x 133 cm, Museo del Prado, Madrid11.

Het glazen schaaltje/glas in de linkerhand van de vrouw rechts naast het altaar (achter

de afgebeelde Zacharias) en de palmtak in de rechterhand van de vrouw wijst erop dat

het Lucia van Syracuse is. Lucia van Syracuse is een martelares wiens ogen als straf zijn

uitgesneden voor haar christen zijn, haar speciale attributen zijn een brandende

olielamp (die ze hier ook vast heeft in haar rechterhand in het altaarstuk van Bellini),

en twee of soms meer ogen12. Deze ogen liggen dan op een schotel of ontstaan dan

aan een halm (omhoog groeiend deel van graan dat eindigt in de aar met zaad of

graankorre). In haar linkerhand heeft zij dan ook een halm vast in dit schilderij13.

Afbeelding 4 (links): Domenico di Pace Beccafumi, Sint-Lucia 1521, olieverf op paneel,

Pinacoteca Nazionale, Siena14.

De engel op de voorgrond bespeelt een Lira da braccio, een tussen de 15de en de 18de eeuw algemeen gebruikt

strijkinstrument dat afstamt van de middeleeuwse vedel en de voorloper is van de moderne vioolfamilie. De

kleinere viola da braccio, ‘armviola’, werd ongeveer vastgehouden als de viool van nu (schuin). Het kleinere

instrument wordt bespeelt door engelen, op dit schilderij is het instrument te zien en daaruit valt te

concluderen dat het hier gaat om een engel.15 Onderaan het altaarstuk van Bellini voert de engel in dit

schilderij een stuk op en is zij de enige die de toeschouwer aankijkt, er is een klein briefje te zien naast haar op

de trap van het altaar waarop Bellini het schilderij gesigneerd en gedateerd heeft16.

De bomen links en rechts in het landschap op de achtergrond (‘in het doorkijkje’): Een nieuwe interpretatie van

het renaissancistische altaarstuk, met een 'open' architectuur aan beide zijden zodat het licht van het

landschap naar binnen valt. Met links in het landschap; een vijgenboom en rechts een ratelpopulier (of esp) die

behoort tot de wilgenfamilie17. Ze verwijzen naar het lijden van het Christuskind (wat later gebeurd, een soort

voorspelling). De vijgenboom wordt in verband gebracht met de zondeval en de verlossing. Volgens de

kerkvaders was de vrucht die Eva plukte van de boom van kennis van goed en slecht; geen appel maar een vijg! 18

9 Hall, J., pag. 223 10 Hall, J., pag. 268 11 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Michelangelo_Caravaggio_060.jpg 12 http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/b/bellini/giovanni/1500-09/zaccaria/183madon.html 13 Hall, J., pag. 208 14 http://nl.wikipedia.org/wiki/Lucia_van_Syracuse 15 Hall, J., pag. 359 16 http://nl.wikipedia.org/wiki/Altaarstuk_van_San_Zaccaria 17 http://nl.wikipedia.org/wiki/Ratelpopulier 18 http://kunst-lezingen.nl/Pagina/ToonPagina.php?ID=9

De lantaarn van glas (boven Maria die ik in het begin genoemd heb bij de pre-iconografische beschrijving) komt uit Murano (eilandjes op Venetië19). In de ketting waarmee de lamp is bevestigd bevindt zich een struisvogelei, symbool voor de maagdelijkheid van Maria. ‘Er zijn beweringen dat struisvogelhennen ook zonder bevruchting kuikens ter wereld kunnen brengen’. Zij leggen hun ei vervolgens in het hete zand en de zon zorgt voor de uitbroeding20.

Afbeelding 5. San Zaccaria kerk, Venetië (het altaarstuk centraal)21.

Het altaarstuk trekt alle aandacht naar zich toe en heeft een hoger aanzien dan de verhalende en drukke

afbeeldingen eromheen. De madonna met het kind en andere heilige, geven een diepe spirituele indruk, de

toeschouwer ervaart een bepaalde rust, door de kalmte die het beeld uitstraalt, mede omdat het omringd is

met drukke gebeurtenissen. Het Illusionistische meesterwerk van Bellini wekt de indruk dat de ruimte van de

apsis architectonisch gezien echt bestaat (echt in de kerk zit). Dit komt door de goed beheerste technieken van

Bellini in het weergeven van licht en perspectief22. Volgens Ridolfi (1648) is het altaarstuk uitgevoerd, in

opdracht van en ter nagedachtenis aan Pietro Capello23.

19 http://nl.wikipedia.org/wiki/Murano 20 http://kunst-lezingen.nl/Pagina/ToonPagina.php?ID=9 21 http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-online/search/267363 22 http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-online/search/267363

23 http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/b/bellini/giovanni/1500-09/zaccaria/183madon.html

Bronnenlijst:

1. Hall, J., Iconografisch handboek Onderwerpen en symbolen en motieven in de beeldende kunst, Primavera

Pers, Leiden 1992

Bronnenlijst APA(sites):

http://e-arthistory5.blogspot.nl/2013/02/bellinis-san-zaccaria-is-it-jerome-or.html

http://www.italianrenaissance.org/bellinis-san-zaccaria-altarpiece/

http://kunst-lezingen.nl/Pagina/ToonPagina.php?ID=9

http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-online/search/267363

http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/b/bellini/giovanni/1500-09/zaccaria/183madon.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Altaarstuk_van_San_Zaccaria http://nl.wikipedia.org/wiki/Murano http://nl.wikipedia.org/wiki/Ratelpopulier http://nl.wikipedia.org/wiki/Sleutels_van_Petrus Afbeeldingsbronnen: Afbeelding 1. http://www.italianrenaissance.org/bellinis-san-zaccaria-altarpiece/

Afbeelding 2. http://www.statenvertaling.net/kunst/grootbeeld/773.html

Afbeelding 3. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Michelangelo_Caravaggio_060.jpg

Afbeelding 4. http://nl.wikipedia.org/wiki/Lucia_van_Syracuse

Afbeelding 5. http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-online/search/267363