lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende...

25
lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we leven. De boeken uit deze reeks, geschreven door eigentijdse filosofen, zijn toegankelijk voor een breed publiek.

Transcript of lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende...

Page 1: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

l e m n i s c a a t l e v e n d e f i l o s o f i e

Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelfen over de samenleving waarin we leven. De boeken uit deze reeks,geschreven door eigentijdse filosofen, zijn toegankelijk voor eenbreed publiek.

Page 2: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 3: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

Tegendraadse lessen in de geest van Socrates

Vertaald door Marjolijn Stoltenkamp

Lemniscaat

Page 4: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

Het filosofiefonds van uitgeverij Lemniscaat komt tot stand onder begeleidingvan prof. dr. Marc Van den Bossche.

© Nederlandse vertaling: Marjolijn StoltenkampBeeld omslag: Barry Flanagan, Hospitality (1990), met dank aan WaddingtonGalleries, LondenVormgeving: Marc SuvaalIllustraties: Jochen GernerNederlandse rechten Lemniscaat b.v., Rotterdam, 2003isbn 90 5637 505 9Copyright © Bréal, Rosny, 2001Oorspronkelijke titel: Antimanuel de philosophie – Leçons socratiques et alternatives

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt doormiddel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijzeook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.Druk: Drukkerij Wilco, AmersfoortBindwerk: Stronkhorst – Van der Esch, GroningenDit boek is gedrukt op milieuvriendelijk, chloorvrij gebleekt en verouderingsbestendig

papier en geproduceerd in de Benelux, waardoor onnodig milieuverontreinigend trans-

port is vermeden.

Page 5: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 6: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 7: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

Moet je aan het begin van het schooljaar je leraar filosofie in brand steken?

Raoul VaneigemJean DubuffetKarl Gottlob SchelleJacques DerridaPierre Hadot

Heb je nog veel van een baviaan in je?

Julien de la MettrieImmanuel KantDenis DiderotThomas HobbesSimone de BeauvoirVoltaire

Heb je wel eens mensenvlees gegeten?

Michel de MontaigneWaarom masturbeer je niet op het schoolplein?

Wilhelm ReichDe cyniciPeter Sloterdijk

Een andere tekst over de natuur

François Dagognet

Heb je altijd een decoder nodig om een kunstwerk te begrijpen?

Paul VeyneTheodor W. AdornoDavid HumeWalter Benjamin

Wat doet de Mona Lisa in de eetkamer van je opa en oma?

Jean DubuffetWanneer verandert een urinoir in een kunstwerk?

Octavio PazMarcel DuchampPlato

Andere teksten over kunst

Georges BataillePierre BourdieuArthur Schopenhauer

Page 8: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

Kun je zonder je mobiele telefoon?

Max Horkheimer en Theodor W. AdornoPaul Virilio

Moet het brein van je leraar filosofie getransplanteerd worden naar de

hersenpan van zijn collega lichamelijke opvoeding?

Hans JonasZijn minimumloners moderne slaven?

Friedrich NietzschePaul LafargueAndré GorzHerbert Marcuse

Andere teksten over techniek

René DescartesAristotelesJürgen HabermasErnst Jünger

Waarom lijkt je school op een gevangenis?

Gilles DeleuzeJeremy BenthamMichel Foucault

Kiest een pedofiele pedagoog zelf voor zijn seksuele neigingen?

D’HolbachBaruch de SpinozaSadeMax Horkheimer en Theodor W. Adorno

Sluit je pornografische websites voor je kinderen af of niet?

John Stuart MillKarl Popper

Andere teksten over vrijheid

Jean GrenierPierre Joseph ProudhonMichael BakoeninMax Stirner

Page 9: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

Doe je wat de directeur zegt, ook als hij onzin uitkraamt?

EpicurusÉtienne de la BoétieJean MeslierHenri-David ThoreauJohn LockeBaruch de SpinozaPierre GassendiSophoclesHugo de Groot

Moet je het schoolreglement in de vuilnisbak gooien?

Marcel ConcheJean-Jacques Rousseau

Is de politie bedoeld om je leven systematisch te verpesten?

Claude Adrien Helvétius

Mag je tot geweld overgaan?

René GirardGeorges Sorel

Vind je het zinvol nazi’s van bijna honderd jaar te berechten?

Vladimir JankélévitchMyriam Revault d’Allonnes

Wat zeg je als je ‘no future’ in je tafel krast?

Emil Michel CioranHannah ArendtAugustinusCondorcetG.W.F. HegelImmanuel Kant

Andere teksten over geschiedenis

VolneyEric Hobsbawm

Page 10: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

Wat verdwijnt er wanneer je je bewustzijn verliest (alleen of met zijn

tweeën)?

Jean-Paul SartreÉtienne de CondillacRené Descartes

Waarom is de appel van Adam je in de keel blijven steken?

GenesisVladimir JankélévitchCharles de Saint-ÉvremondFernando PessoaJean-Jacques Rousseau

Wat zoek je in het bed van je ouders als je zes of zeven jaar bent?

Sigmund FreudWilhelm Reich

Nog een tekst over het bewustzijn

Gottfried Wilhelm Leibniz

Welk deel van je verstand verdwijnt tijdens een avondje doorzakken?

Immanuel KantStaat de uitslag van je eindexamen in de sterren geschreven?

LucretiusTheodor W. AdornoNicolas MalebrancheGaston BachelardThomas van Aquino

Waarom moeten we verstandig zijn?

Max HorkheimerEpictetusBlaise Pascal

Andere teksten over de rede

Paul FeyerabendFriedrich Nietzsche

Page 11: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

Zeg je tegen je vriend(in) dat je hem/haar ontrouw bent geweest?

Immanuel KantTheodor W. Adorno

Moet je beslist een leugenaar zijn om president van Frankrijk te worden?

Pierre HadotPlatoNiccolò Machiavelli

Waarom kun je in Amsterdam gewoon hasjiesj kopen en op school niet?

Blaise PascalAndere teksten over de waarheid

PlatoAlainFrancis BaconSimone Weil

Laat ze in leven…

Raoul VaneigemJacques Derrida

Hoe verleid je je examinator?

Verantwoording van de foto’s

Verantwoording van de vertaling

Page 12: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 13: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 14: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 15: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 16: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 17: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 18: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

(België, 1934)

Is de school haar afstotende karakter uit de negentiende en twintig-ste eeuw kwijtgeraakt, toen ze geest en lichaam africhtte voor de hardewerkelijkheid van productie en onderdrukking, en zich erop beroemdeop te voeden door middel van plicht, gezag en tucht, en niet door middelvan plezier en enthousiasme? Daar zijn we allerminst zeker van en wemogen niet ontkennen dat ook onder de schijnbaar liefdevolle zorg vande moderne tijd het leven van middelbare scholieren nog steeds door tal-rijke achterlijke gewoonten wordt bepaald.

Heeft het schoolsysteem zich tot op heden niet voornamelijk latenleiden door één motief: de technieken van de dressuur verbeteren omhet dier rendabel te maken?

Geen enkel kind stapt de drempel van een school over zonder hetgevaar te lopen zichzelf kwijt te raken; ik bedoel dat uitbundige levenkwijt te raken, zo belust op nieuw inzicht en verwondering, dat het zogeestdriftig wil voeden in plaats van het onvruchtbaar te maken en teontmoedigen door de saaie inspanning die abstracte kennis vergt. Het isverschrikkelijk dat die stralende ogen plotseling hun glans verliezen!

Tussen vier muren. Iedereen keurt het goed dat je daar zit, bevangendoor een hypocriet ontzag, gevangen, gedwongen, met schuldgevoelensbelast, beoordeeld, geprezen, gestraft, vernederd, van een etiket voorzien,gemanipuleerd, gekoesterd, geschonden, getroost en behandeld als eenhummeltje dat om hulp en steun bedelt.

Waar klaag je over, protesteren de mensen die de wetten en regelsbepalen. Is dit niet de beste methode om groentjes in te wijden in deonveranderlijke regels die de wereld en het leven bepalen? Ongetwijfeld.Maar waarom zouden jonge mensen zich nog langer aanpassen aan eenmaatschappij zonder vreugde en zonder toekomst die volwassenen nogslechts berustend kunnen verdragen, in toenemende verbittering enonbehagen?

Page 19: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

(Frankrijk, 1901-1985)

Leraren zijn eeuwige scholieren, scholieren die na hun schooltijd deschool door de ene deur hebben verlaten om er door de andere in terugte keren, net als soldaten die bijtekenen. Het zijn scholieren die zich, inplaats van te streven naar volwassen, dat wil zeggen creatieve activiteit,vastklampen aan de positie van de scholier, dat wil zeggen aan passief inzich opnemen, zoals een spons dat doet. Het creatieve temperament laatzich onmogelijk rijmen met het beroep van leraar. Er bestaat meer ver-wantschap tussen de artistieke (of literaire) creatie en alle andere vormenvan creativiteit (ook heel gewone, zoals bij handel, ambachtelijk werk ofwelke vorm van handwerk dan ook) dan tussen creativiteit en de louterambtelijke houding van de leraar, die zich per definitie door geen enkelecreatieve smaak laat bezielen en die zonder blijk te geven van persoonlij-ke voorkeur alles moet aanprijzen wat gedurende de langdurige ontwik-kelingen in het verleden boven is komen drijven. De leraar inventari-seert, erkent en bekrachtigt wat het meest op de voorgrond staat, waar enin welke tijd zich dat ook heeft voorgedaan.

(Duitsland, 1777-?)

De filosofie kan haar invloed, haar algemene overtuigingskracht nietbehouden, als ze niet toegepast kan worden op het leven en op dewereld. Zelf bevat zij slechts de kiemen die in staat zijn het enormegebied dat binnen het bereik van de mensheid ligt vrucht te laten dra-gen. Het is de taak van de praktische filosofie om de ontwikkeling vandie kiemen vanuit de filosofie te bevorderen in hun verband met dediverse aspecten van het leven. Als men zich de hoogste en belangrijksteprincipes van de filosofie al heeft eigengemaakt, heeft men vast geenbehoefte aan een dergelijke ontwikkeling, zo zullen de puur speculatieve

Page 20: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

filosofen misschien denken: welnu, dat is geenszins het geval. Iederafzonderlijk aspect van het leven heeft een eigen aard, vraagt afzonder-lijk onderzoek, waartoe de rede niet op eigen houtje in staat is, en dege-ne die dit soort onderzoek op zich neemt, brengt als filosoof de objectenvan zijn onderzoek in overeenstemming met de eisen van de rede. Defilosofie moet het domein van het leven vol vertrouwen benaderen; zedient, wars van alle pretentie, in staat te zijn mensen in hun vrije tijd tevermaken en zou zich zelfs moeten bemoeien met de verfijnde genoe-gens van de mensheid om haar waarde eveneens voelbaar te maken opgebieden die ogenschijnlijk niets met filosofie te maken hebben en haarinvloed uit te breiden tot het beschaafde deel der natie waarvan zij zograag de genegenheid zou willen winnen.

(Frankrijk, 1930)

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens spoort van-zelfsprekend aan tot de vorming van personen die in staat zijn via ‘scho-ling’ inzicht te verwerven in de filosofie achter deze verklaring, en diedaaraan de noodzakelijke kracht kunnen ontlenen om ‘zich tegen tiran-nie te verzetten’. Deze leerlingen in de filosofie zouden in staat moetenzijn de Verklaring naar letter en geest bewust te aanvaarden, dat wil zeg-gen dat ze een zeker inzicht verwerven in het natuurrecht, in de essentievan de mens die vrij en gelijk wordt geboren en die anderen rekenschapverschuldigd is, wat tevens enig begrip vergt van taal en teken, van com-municatie, van macht en van rechtsspraak en recht. Deze filosofie heefteen geschiedenis, haar afkomst ligt vast, haar kritisch vermogen is ont-zagwekkend, maar haar beperkingen in geval van indoctrinatie zijn aleven duidelijk. De [Franse] regering zou alles moeten doen, en heeft alveel gedaan, om onderwijs te geven in deze filosofie, om de burgerservan te overtuigen: aanvankelijk op school en later tijdens alle vervolg-opleidingen, en dat reikt veel verder dan het aloude ‘uurtje filosofie’ en isiets anders dan indoctrineren.

Page 21: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

(Frankrijk, 1922)

Er wordt vrij weinig nagedacht over wat filosofie eigenlijk is. Het isbuitengewoon moeilijk er een definitie van te geven. Studenten in de filo-sofie laat men vooral kennismaken met filosofen. Het programma datopleidt tot bevoegd leraar biedt hun bijvoorbeeld doorgaans Plato,Aristoteles, Epicurus, de stoïcijnen, Plotinus en, na de ‘duistere’ Middel -eeuwen, die in de officiële onderwijsprogramma’s maar al te vaak wordenovergeslagen, Descartes, Malebranche, Spinoza, Leibniz, Kant, Fichte,Schelling, Bergson en enkele eigentijdse filosofen. Voor het examen moetde student een scriptie schrijven die aantoont dat hij goed op de hoogte isvan de problemen die in de theorieën van deze of gene auteur wordenbehandeld. Een andere scriptie moet getuigen van het vermogen van destudent om na te denken over een probleem dat ‘filosofisch’ wordtgenoemd, omdat de klassieke of eigentijdse filosofen er in algemene zinaandacht aan hebben besteed. Op zichzelf valt daar niets op aan te mer-ken. Naar het zich laat aanzien kunnen we inzicht krijgen in wat filosofie

WELNU, VOOR EEN GOEDE GANG VANZAKEN WIL IK EVEN DUIDELIJK MAKEN DAT DE MENSEN DIE DENKEN TE KUNNENHELPEN BIJ DE VERTONING VAN DE FILM‘DE KRING VAN DE VERDWENEN DICHTERS’

IN DE VERKEERDE ZAAL ZITTEN…

DE MENSEN DIE ‘TERMINATOR’ HEBBEN

GEZIEN, WETEN WAAR-OVER IK HET HEB…

Page 22: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

is door filosofen te bestuderen. Toch kunnen we de geschie denis van de‘filosofie’ onderscheiden van de geschiedenis van de filosofieën, wanneerwe onder ‘filosofieën’ de theoretische redeneringen en de systemen vanfilosofen verstaan. Naast deze geschiedenis is er inderdaad ruimte voor debestudering van filosofisch gedrag en een filosofisch leven.

Het filosofisch redeneren vindt dus zijn oorsprong in een levenswij-ze en een existentiële keuze, en niet omgekeerd. […] Deze beslissing endeze keuze worden nooit in eenzaamheid genomen of gemaakt: er isnog nooit sprake geweest van een filosofie of van filosofen buiten eengroep, een gemeenschap, kortom buiten een filosofische ‘school’. Eenfilosofische school heeft vóór alles te maken met de keuze voor eenbepaalde levenswijze, een bepaalde existentiële optie die van de persoonin kwestie een totale verandering van zijn leven vergt, een omschakelingin hart en ziel die ten slotte de wens bij hem doet opkomen zijn leven opeen bepaalde manier in te richten. Deze existentiële keuze leidt op haarbeurt tot een bepaalde visie op de wereld, en het is de taak van de filosofi-sche argumentatie om deze existentiële keuze even rationeel te onthul-len en te rechtvaardigen als het daarbij behorende wereldbeeld. De filo-sofische argumentatie komt dus voort uit deze aanvankelijke existentiëlekeuze en verwijst hiernaar terug in de mate waarin zij, via haar logischeovertuigingskracht en via de invloed die zij op de gesprekspartner wiluitoefenen, leraren en leerlingen ertoe opwekt om werkelijk in overeen-stemming met hun oorspronkelijke keuze te leven, anders gezegd: in demate waarin zij in zekere zin de praktische toepassing vormt van eenbepaald levensideaal.

Wat ik dus wil zeggen, is dat de filosofische argumentatie moet wor-den opgevat binnen het perspectief van de levenswijze waarvan ze zowelde methode als de uitdrukkingsvorm is en dat de filosofie dientengevolgevóór alles een manier van leven vertegenwoordigt, die echter nauw aande filosofische argumentatie verbonden is.

Page 23: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 24: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we
Page 25: lemniscaat levende filosofie · 2019. 7. 16. · lemniscaat levende filosofie Lemniscaat Levende Filosofie wil stimuleren tot nadenken over onszelf en over de samenleving waarin we

d e e l i