THEATER ALS VERBINDING IN EEN LEEGSTAANDE GARAGE

LEEGSTAND EN TIJDELIJKE BESTEMMINGEN

THEATER ALS VERBINDINGIN EEN LEEGSTAANDEGARAGE

In de periode september-oktober 2011 werkten theater-studenten Hogeschool voor de Kunsten Utrecht aan een voorstelling in een leegstaande garage in Hoofddorp. Ba-sisschoolleerlingen van groep 6/7 namen een paar uur per week deel als coproducenten. Ook cursisten Theater van Pier K werkten mee aan deze voorstelling.

DOEL EN WERKWIJZE

Fysiek-emotionele ervaring

Nederland kampt met leegstand van diverse typen be-drijfs- en kantoorpanden. Zo ook in Hoofddorp, waar veel kantoorparken rond het station zijn gesitueerd, op 4 minu-ten afstand van Amsterdam Schiphol Airport.Om het traditionele denken over de aanpak en kansen los te weken, startte het Podium voor Architectuur Haarlem-mermeer en Schiphol in najaar 2011 de kick off van een langdurig programma Leegstand & Herbestemming. De kick-off benaderde leegstand in een serie activitei-ten, vanuit verschillende intelligenties: cognitief, fysiek en emotioneel. Theater werd als gereedschap ingezet om leegstand als kans te bekijken, de zintuigen prikkelend, de kijker mee-nemend in een artistieke zoektocht naar ‘de ziel’ van het gebouw.

Werving locatie

De eerste stap is om een leegstaande locatie te arrange-ren, die kan functioneren als basis voor het programma. Een paar maanden vooraf was er gesproken over beschik-baarheid van een ruimte van een voormalig reisbureau in kantorenpark Beukenhorst Oost; een aantal honderden vierkante meters. Een dag voor de start bleek de proce-dure en verhouding tussen facility manager, beheerder en eigenaren van het gebouw een obstakel: de vierkante me-ters konden niet beschikbaar komen als tijdelijke bestem-ming van een experiment in de kunsten. De werktitel ’ego van het gebouw’ en de verwachte kritische houding van de kunsten leek te bedreigend.Gelukkig gaf al binnen een paar dagen een makelaar uit het netwerk De Beuk Erin een tip over een leegstaande ga-rage die in de toekomst gesloopt zou gaan worden. Deze

ruimte vond zich buiten het kantorenpark, in een woonwijk tussen diverse bedrijfspanden.Dit pand in het centrum zou evenals een kantoor, bewust-wording creëren over leegstaande panden. Ook de eige-naren van dit pand reageerden enigszins terughoudend; wat zou gemeente, de brandweer of omwonenden ervan vinden? De groep was klein, het risico gering, de aandacht positief. Podium voor Architectuur en de theatermakers kregen de ruimte aangewezen.De dagen tussen het geannuleerde kantoorpand en de ga-rage, werken de studenten op de reservelocatie, de the-aterzaal van Pier K, het lokale centrum voor de kunst en cultuur.

THEATER ALS VERBINDING IN EEN LEEGSTAANDE GARAGE - PODIUM VOOR ARCHITECTUUR - 2012 2

Imago en identiteit

Het theaterproject vormde een artistiek onderzoek naar het imago en de identiteit van het gebouw. Hoe ziet en er-vaart men het gebouw? De buitengevel met de borden ’te huur’ tegenover de verlaten, donkere ruimtes van de bin-nenkant. Een zoektocht naar de geheimen en emoties van het gebouw. Het theaterproject ambieerde de emoties los te weken en bood inspiratie tot nieuwe ideeën. Een kans om de kracht van de kunst te laten zien, als een stimulans en inspiratiebron. Hoe zou een leegstaand gebouw zijn le-ven terug kunnen krijgen?

Start van de artistieke zoektocht De ruimte deed dienst als opslagruimte van reclamebor-den. Geblinddoekt gingen de studenten de ruimte zintui-gelijk waarnemen: hoe het voelde, hoe het galmde en wat

THEATER ALS VERBINDING IN EEN LEEGSTAANDE GARAGE - PODIUM VOOR ARCHITECTUUR - 2012 3

was de geur ervan? Wat voor vormen - gangen en hoeken er waren, waar voelde je nog contact met buiten - licht en lucht en vliegtuiggeluiden. Het was koud, vies en hier en daar lag water door lekkages. Zou het lukken om er nieuw leven in te blazen? Om de ruimte nog een keer tot leven laten komen, met emoties van elke afzonderlijke hoek van het verlaten pand.

Schoonmaakrituelen

De ruimte moest eerst schoongemaakt worden zodat de vloer ‘werkbaar’ werd. Buiten werd een Dixie geplaatst en met de buren werd de afspraak gemaakt dat er koffie ge-haald mocht worden. De ruimte moest veilig worden gemaakt, omdat ook kinde-ren van een basisschool zouden deelnemen. De natte ge-deeltes werden gedroogd en putdeksels werden gesloten. De binnentemperatuur was gelijk aan die van buiten; dik aangekleed kon het werken beginnen.

Kennismaken met de ruimte

De theaterstudenten en de kinderen gingen op zoek naar indrukken. Elke bijeenkomst werd gestart met speelse oe-feningen met beweging, ritme, stem en emoties. De kin-deren werd gevraagd om tegenstellingen te zoeken in het gebouw, zoals licht en donker, vreugde en verdriet en deze tot uitdrukking te brengen d.m.v. een tekening, tekst, kleur in de stem en speciale manier van het bewegen. Door de oefeningen werd duidelijk dat de ruimtes allemaal een eigen karakter en sfeer hadden, de één meer theatraal dan de ander. Eén van de favorieten was de binnenste ka-mer, die ook het meest vervallen was. Overal lag water, de vloer was glad en groen van het vocht. Het dak was deels ingestort, slierten van panelen hingen hier en daar in de lucht. De ruimte had een sterke muffige geur en een span-nend licht. Eigenlijk ontbrak het licht, behalve een plek waar een straal van zonlicht het gebroken dak door filterde en een verticale lichtspot creëerde. De kinderen werden stil van de ruimte, er was magie in de lucht. Door de indrukken van de kinderen werden de studenten geïnspireerd tot scènes, op de basis van de fy-sieke en emotionele ervaring die de makers samen met de kinderen meemaakten in de ruimte.

Werkwijze – het maskerspelVele locaties en gebouwen kampen met een imagopro-bleem, omdat het imago niet correspondeert met de ware identiteit. Daarom gingen de spelers op zoek naar de kern van het gebouw op een wijze die kenmerkend is voor een maskerspel.1 De werkwijze was een simulatie vanuit mas-kerspel, een vertaling naar fysiek spel, het lichaam in rela-tie tot de ruimte. Normaal gesproken dient een masker als een instrument , een bepaalde ‘bril’ om de acteur bewust te laten worden van zijn lichaam, de adem, het gewicht, de beweging en de ruimte eromheen. In het spel met een masker kan een fysieke taal ontstaan. In dit geval werd deze werkwijze toegepast om op locatie te werken. De ruimte werd benaderd als een groot masker. Er werd gezocht naar de taal en de emoties van de ruimte die zou-den ontstaan in samenspel met het lichaam in de ruimte; om de ruimte tot leven, tot ‘beweging’ te brengen. Met deze werkmethode wordt er goed gekeken naar de vormen en omvang van een masker dus van de ruimte. Vervolgens wordt dit vertaald naar het lichaam qua beweging, vorm en dynamiek. Deze manier van werken zou genoemd kun-nen worden als een ‘architectonische’ werkwijze omdat de ruimtelijke vormen en de omvang bepalen de bewegingen en de aanwezigheid van de speler.Tijdens de tweede helft van het maakproces werd er de kinderen gevraagd om na te denken over het mogelijke verleden van het pand; over de mensen die er vroeger werkten, gebeurtenissen die er toen plaatvonden. Deze werkwijze opereerde op een rationeel niveau (IQ).

Opbrengst

Het theaterproject bood een ervaring aan de kinderen en jongeren, om persoonlijk in contact te komen met leeg-stand en herbestemming in hun eigen omgeving.De ouders werden betrokken en aangesproken, als publiek en via de ervaring van de kinderen. Jonge bewoners wer-ken als mede-eigenaren in hun omgeving en vormden hun visie op hergebruik van leegstand. Het theaterproject bood out of the box werkend een toegevoegde waarde bij leeg-stand, een creërende herwaardering in de beleving van de diverse stakeholders, mede-eigenaars of publiek.

Tijdelijke bestemming – permanente bestemming

Deze casus waarin theater werd ingezet als tijdelijke be-stemming, werkte tevens als kans voor de toekomst: een middel om het denken los te maken rondom leegstand en herbestemming, om te signaleren hoe diverse stakehol-1 Maskerspel na methode van Jaques Lecoq.

THEATER ALS VERBINDING IN EEN LEEGSTAANDE GARAGE - PODIUM VOOR ARCHITECTUUR - 2012 4

ders hierover denken. Het project creëerde een concrete bron van inspiratie, een fysieke en emotionele ervaring in een leegstaand gebouw zowel voor de spelers als voor het publiek. Wat willen we in de toekomst doen met leegstand?

Effecten

Uit gesprekken achteraf blijkt dat het project invloed op de kinderen heeft gehad. Ze hebben bewustzijn gekregen over het onderwerp leegstand en veel ervaring opgedaan met theater als werkvorm op een unieke locatie en in een unieke samenwerkingsvorm. Het teruggeven van een ziel aan het gebouw, het werken op locatie met studenten en de oefeningen, het gevoel van veiligheid binnen de groep maakten het zelfvertrouwen van de kinderen zichtbaar.

Het publiek bleef tamelijk homogeen. De optredens had-den voldoende publiek. Vanwege de veiligheid en het mee-bewegen van publiek door de ruimte kon de groep niet al te groot zijn. Mocht effectmeting wenselijk zijn in een soortgelijk pro-ject, dient er vooraf een nulmeting gedaan te worden. Ach-teraf kan een meting plaatsvinden via een enquête of een gesprek met de deelnemers.Binnen dit theaterproject was het vergelijkingsmateriaal de zichtbare reactie van de kinderen voor- en achteraf. Hoe eng en bizar de kinderen de leegstaande ruimte eerst vonden, en hoe ze langzamerhand de ruimte doorgrondden en er zelfs empathie voor ontwikkelden.

Belang van kunstzinnige kijkwijze

Waarom werkt kunst stimulerend en faciliterend in een veranderproces? Volgens Hans Dieleman2 komt het omdat kunst met zijn reflexieve eigenschap ‘denkruimte’ creëert en mensen kan stimuleren tot nieuwe kijkwijzen. Kunst stimuleert mensen tot het kritisch nadenken over de ei-gen normen en waarden en kan deze bevrijden van oude stoffige gewoontes. Kunst geeft ‘empowerment’, mentale kracht. Men leert kijken vanuit een ander perspectief wat weer tot medeleven leidt.Een kunstproject als een creatieve zoektocht kan een le-rende omgeving faciliteren, gebruikmakend out of the box denken, creatieve kijkwijzen en haar invloed op de emo-ties. De kwaliteiten van kunst zijn bij uitstek geschikt voor de zoektocht naar een duurzamere toekomst.

Groeps- en omgevingsgericht leren

Sociaal leren is een manier van werken, om mensen te be-trekken bij veranderprocessen zoals verduurzaming, door mensen met diverse achtergronden en kennis bij elkaar te brengen.3 Sociaal leren is familie van een creatief proces - een zoektocht naar mogelijke oplossingen die vooraf nog onbekend zijn. Sociaal leren is groeps- en omgevingsge-richt leren. Een werkvorm die een veilige omgeving wil fa-ciliteren om te komen tot een samenleving die zich blijft ontwikkelen, zoals een ecosysteem – een lerend en zich-zelf corrigerend systeem. De kracht van de werkwijze ligt in de waarde en benutting van diversiteit die daardoor uiterst geschikt is voor com-plexe processen. Diversiteit veroorzaakt botsingen die lei-den tot nadenken en vernieuwing. Sociaal leren is dienst-baar bij processen waarin kritisch gekeken dient worden naar de bestaande routines, naar de normen en waarden – zoals bij verduurzaming. Mensen worden uitgenodigd

De kinderen gingen er steeds zich meer op hun gemak voelen. Als antwoord op een vraag, wat zij nu na het project van de leegstaande gebouwen vinden, antwoordden de kinderen als volgt:

“Ik vind de leegstaande gebouwen zonde, het zou niet leeg moeten staan maar lekker vol en tot le-ven laten komen.”

“Ik vind dat het niet kapot mag, omdat je er nog veel mee kan doen.”

“Ik vind dat er een nieuw huis moet komen.”

“Dat het niet goed is om oude gebouwen te slopen als je het nog kan gebruiken.”

“Ik vind het wel cool. Misschien ombouwen tot een huis. Een grote verbouwing.”

“Een theater of een restaurant.”

Naast de bewustwording en inspiratie hebben de kinderen ook op persoonlijk niveau van geleerd:

“ Dat je meer jezelf mag zijn. Ik vond het moeilijk om mezelf te zijn.”

“Je leert ervan zonder dat je het weet.”

“Durven doen.”

“Drama en creativiteit.”

“Dat alles nog wel hoop kan hebben.”

2 Hans Dieleman, Sustainability: a new frontier for the arts and cultures, Sacha Kagan / Volker Kirchberg (eds.), 2008.

3 Hoeven. N, van der Wals. A, Blanken. H: De akoestiek van sociaal leren : Handreikingen voor de inrichting van sociale leerprocessen die bijdragen aan een duurzame wereld, 2007.

THEATER ALS VERBINDING IN EEN LEEGSTAANDE GARAGE - PODIUM VOOR ARCHITECTUUR - 2012 5

om te reageren op hun denkkaders en op die wijze ruimte creëren voor nieuwe perspectieven en handelswijzen. Bij sociaal leren staat co-eigenaarschap hoog in het vaandel, een voorwaarde voor een gezamenlijke betekenisgeving. “Over de aard van de verandering die nodig is om ons te kunnen oriënteren op duurzaamheid, is meer overeen-stemming nodig. Veelal wordt gesproken over meer fun-damentele veranderingen in de manier waarop we wonen, werken, recreëren en over de waarden die we daarbij nastreven. Anders gezegd, duurzame ontwikkelingen be-treffen systeeminnovaties die vragen om een integrale ver-nieuwing van producten, leefstijlen, processen en structu-ren.”4

T IPS EN AANDACHTSPUNTEN ORGANISATIE

Werving

• Werving deelnemers en publiek: zorg voor een goede publiekswerving, die vroegtijdig begint. Betrek zoveel mogelijk gemengd publiek: probeer zoveel mogelijk ouders bij het theaterproject te betrekken, bv. iemand voor de kostuums. Dit lost veel praktische problemen op zoals vervoer, het enthousiasmeert en wakkert bovendien de belangstelling aan van de ouders voor leegstand en herbestemming.

• Probeer de jongeren, de ouders en vakpubliek bij de theatervoorstelling te betrekken. Denk aan mogelijke participatievormen bv. sponsoring uit het netwerk, zo-dat de participatie erbij hoort. Betrek de eigenaars/be-heerders zoveel mogelijk bij het idee en proces; trans-parantie wordt gewaardeerd.

Planning

• Plan het project vroeg genoeg in samenspraak met de ouders van de kinderen/jongeren, maar ook met de andere stakeholders - zodat er genoeg repetitietijd en dagen ter beschikking zijn. Houd rekening dat de voor-bereiding veel tijd kost.

• Ga na of afzonderlijke delen van het geheel autonoom gerepeteerd kunnen worden, of is het nodig dat ieder-een tegelijkertijd bij de repetities aanwezig is.

• Plan de data van de uitvoeringen vroegtijdig i.v.m. hel-derheid richting diverse stakeholders, en m.b.t. de pu-bliciteit.

• Maak een goede verdeling van de beschikbare tijd, zo-

dat er voldoende tijd is voor diverse onderdelen: ken-nismaking met de participanten met de ruimte, war-ming-up spelletjes, stem- en bewegingsoefeningen en vooral voor het maakproces in cocreatie.

• I.v.m. de logistieke planning: betrek de ouders erbij (bv. regelen van nodige spullen, kostuums enz.) Goed voor het draagvlak, en het lost tegelijkertijd logistieke pro-blemen op.

• Houd rekening met de jaarplanning van hogeschool, basisschool en kunstencentrum.

• Streef naar gemeenschappelijke momenten binnen de programmaonderdelen, zodat de stakeholders letter-lijk en figuurlijk bij elkaar komen en een kans krijgen tot een gezamenlijke brainstormsessie over de nieuwe ideeën voor de toekomst. Betrek de stakeholders door aantrekkelijke combinaties te maken van de diverse programmaonderdelen, zoals ook hier: een theater-voorstelling die gepaard gaat met een interessante lezing.

Locatie

• Probeer de beschikbaarheid van de locatie vroeg te regelen en check op diverse niveaus dat er toestem-ming is en leg het schriftelijk vast. Vertrouw niet op het enthousiasme van de gebruikers of beheerders, maar controleer toestemming ook bij de eigenaren die vaak op de achtergrond opereren.

• Zorg voor een alternatieve locatie, werken op een bij-zondere locatie draagt risico’s in zich, er zijn vele ver-antwoordelijken bij betrokken.

• Organiseer een schoonmaakritueel; dit is een mooie manier om kennis te maken met alle hoeken en gaten van het gebouw.

Stakeholders

• Stem de doelgroep af met de inhoud: in dit geval was de voorstelling voor een gemengd publiek, dus ook ge-schikt voor gezinnen met kinderen.

• Netwerk: Investeer in het kennismaken met de stake-holders en hun kracht en kennis, en maak gebruik van deze en de contacten waar mogelijk.

• Samenwerking: betrek scholen, verenigingen en clubs bij het project.

Financiën

• Zorg voor financiële duidelijkheid, wie betaalt wat: be-schikking over een werkbudget en verantwoordelijk budgethouder.

4 Hoeven. N, van der Wals. A, Blanken. H: De akoestiek van sociaal leren : Handreikingen voor de inrichting van sociale leerprocessen die bijdragen aan een duurzame wereld, 2007.

THEATER ALS VERBINDING IN EEN LEEGSTAANDE GARAGE - PODIUM VOOR ARCHITECTUUR - 2012 6

Kennisverdeling

• Focus ook op de informatieve kant van leegstand en herbestemming, zowel duurzame ontwikkeling in het algemeen: expliciteer en benoem deze i.v.m. diverse partijen (kunstenaars /kunst studenten, ouders, jon-geren, eigenaars, beheerders en ander vak-publiek.) Organiseer in het begin van het programma een le-zing over duurzame ontwikkeling, wat er mee bedoeld wordt, maar ook wat voor een rol kunst daarin kan spelen.

Communicatie

• Voor de effectieve communicatie is het van belang om een deskundig tussenpersoon te hebben tussen de participerende partijen, die zorgdraagt voor de nieuwsbrieven, mailverkeer, persberichten en contact met de media.

• Toestemmingen: niet vergeten te informeren naar de toestemming beeldrechten bij de ouders, als er met kinderen gewerkt wordt.

Diverse soorten leegstand & diverse stakeholders

• Erfgoed: monumentenzorg, kerkbestuur, musea enz.• Groot vastgoed: investeerders, bedrijven , facilty ma-

nagers, beheerders, eigenaren, enz.• Kleinere bedrijfsruimtes: bedrijven, gemeentes enz. • Woonhuizen: bewoners, eigenaars, de buren, banken,

woningbouwcorporaties enz.

Mogelijke opdrachtgevers

• Architectuurcentrum, gemeente, woningcorporatie, collectief, kennispartners

Mogelijke uitvoerders

• Theatermakers, theaterstudenten, docenten drama enz.

Tips & aandachtspunten van bottum- up tot co-creatie

• Bottom-up aanpak: van belang is dat de vraag en de doelstelling uit de gemeenschap/stakeholders zelf uit komt, bottom-up.

• Diversiteit: hoe diverser de samenstelling van de sta-

keholders hoe beter, zodat de verschillende soorten kennis uitgewisseld kan worden en de zaak bekeken kan worden uit diverse ooghoeken. De kracht van de groep wordt uit het menselijk kapitaal geput.

• Convergeren: na divergeren dienen de essentiële ideeën eruit gefilterd worden.

• Cocreatie: betrek de gemeenschap vanaf de concept-vorming en gedurende het proces. Meer aandacht voor het mede-vormgeven van het maakproces: op welke wijze worden de diverse participanten meege-nomen in het maakproces. Mede-eigenaarschap is hier van groot belang.

• De cocreators hun ideeën vragen voor de voorkeur van de vorm van de uitvoering.

• Begeleiding: het is van belang dat deze methode on-dersteund zal worden van buitenaf (de wijk) met ex-terne partijen door een onpartijdige begeleider met didactische kennis en verstand van het artistieke pro-ces. De begeleider kan vooraf advies geven en tijdens het proces rekening houden met de werkvormen i.v.m. met de verduurzaming, zonder dat het artistiek proces beperkt wordt.

• Evaluatie: evalueren samen met de stakeholders ach-teraf is van groot belang.

• Werkmethode: kies voor een artistieke methode die goed vanuit de ruimte werkt. Maskerspel en fysieke spel pasten hier goed bij. Niet te vergeten de duurza-me omgang met de ruimte: bij locatie theater duidelijk werken vanuit de ruimte, het gebouw laten inspireren tot het materiaal. Op deze manier respect tonen aan de ruimte: wat heeft het te bieden.

Literatuur• De Beuk Erin, Brochure De Beuk Erin, 2011• Verwey-Jonker Instituut: Wijken voor bewoners - Asset-Based

Community Development in Nederland, 2002.• Steel Carolyn, Hungry City, 2008.• Sacha Kagan / Volker Kirchberg (eds.), Sustainability: a new fron-

tier for the arts and cultures, 2008.• Hoeven, N. van der: Wals, A.E.J.; Blanken, H: De akoestiek van sso-

ciaal leren : handreikingen voor de inrichting van sociale leerpro-cessen die bijdragen aan een duurzame wereld, 2007.

• M. Steenhuis, P. Meurs, herbestemming in Nederland - Nieuw ge-bruik van stad en land, NAi Uitgevers, 2011,

• Lecoq Jaques, Het lichaam als dichter, 2000.