Academiejaar 2007-2008

Lars Norén in het theaterlandschap

van de Nederlanden

Opvoeringsgeschiedenis en receptie van zijn werk

Verhandeling voorgelegd aan de

Faculteit van Letteren en Wijsbegeerte

voor het verkrijgen van de graad van

Master in de Taal- en Letterkunde:

Nederlands-Scandinavistiek,

door Hanneleen Broeckx.

Promotor: Dr. Daan Vandenhaute

2

3

WOORD VOORAF

Voor u ligt het eindproduct van een intensief proces van denken, lezen,

treinen tussen het Theaterinstituut Nederland in Amsterdam en het Vlaams

Theaterinstituut in Brussel, ensceneringen en recensies turven en tellen,

theater aanschouwen, schrijven en schrappen, bijna opgeven en toch maar

doorzetten. Gelukkig was ik omringd door een aantal mensen die ik hier

graag wil bedanken.

In de eerste plaats wil ik hier natuurlijk mijn promotor Daan bedanken.

Pagina’s en pagina’s tekst voorzag hij steeds van kritische kanttekeningen

en hij besprak dat met me zonder ooit ook maar één spoor van Norén-

moeheid te vertonen. Zijn vertrouwen, de vrijheid die hij me daarmee gaf en

zijn aanstekelijke enthousiasme, zijn van grote betekenis geweest. Ook

Wouter komt veel dank toe. Nachtelijke uren lang praatten we over

Scandinavië, over theater, over de liefde en het leven. Maar bovenal gaf hij

me met kennis van zaken de nodige inzichten over het hedendaagse theater

van de Nederlanden. Ook zijn recensies en artikels over Zweeds theater en

zijn eigen Norén-archief waren een grote hulp. Op deze plaats mogen verder

de namen van Frauke, Lynn, Machteld, Sylvie, Joks en Thomas niet

ontbreken. Uren plezier beleefden we, op de vakgroep Scandinavistiek,

maar eigenlijk ook in heel Gent en ver daarbuiten. Bovendien vonden we bij

elkaar alle steun, omdat we ons telkens weer in datzelfde schuitje bevonden.

Graag wil ik ook Marthe bedanken, omdat ze een prettige huisgenoot was.

Momenten van inkopen doen en koken, vertoeven in de zon op de koer,

ijsjes eten of gewoonweg bijbabbelen op kot, ze waren nooit even gezellig

geweest zonder haar. Van het thuisfront kwamen de virtueel aanmoedigende

woorden van Tom. Een woord van dank ook voor mijn ouders. Voor de

kans die ze me gaven om deze studie vier jaar geleden aan te vatten, voor

het geloof in me en me zo mijn eigen weg te laten gaan. En tot slot veel

dank aan Jeroen. Dat spreekt voor zich.

4

5

INHOUDSOPGAVE

Woord Vooraf 3

Inhoudsopgave 5

1

Inleiding 7

2

Introductie Lars Norén 17

2.1 Het auteurschap van Lars Norén 18

2.2 Lars Norén volgens de literatuurwetenschappen 30

3

Lars Norén in de Nederlanden. Een kwantitatieve analyse 39

3.1 De introductie van Norén in de Nederlanden 40

3.2 Norén-producties in de Nederlanden 41

3.2.1 Chronologisch overzicht van het aantal Norén-producties in de Nederlanden 41

3.2.2 De cijfers voor de afzonderlijke stukken 46 3.2.3 Het aantal opvoeringen per Norén-productie 55 3.2.4 Norén-theatergezelschappen 60 3.2.5 Norén-regisseurs 69

3.3 De Norén-producties achter het cijfermateriaal 76

6

4

Beeld van Norén in de Nederlandse en Vlaamse theaterkritiek 81

4.1 De waarde van recensies als bron 81

4.2 Aandacht voor Norén in de Nederlandse pers 82

4.2.1 De recensies uitgekiemd: aantal 82 4.2.1 De recensies uitgekiemd: aard en lengte 85

4.3 Het beeld van Norén in de theaterkritiek 88

5

Slotbeschouwing 97

Bibliografie 105

Bijlagen

Bijlage 1: Oorspronkelijke titels van de Norén-stukken en de gebruikte Nederlandse equivalenten 123

Bijlage 2: Chronologisch overzicht van de Norén-opvoeringen in Nederland en Vlaanderen 127

Bijlage 3: Details van de in Nederland en Vlaanderen gespeelde Norén-producties, 1979-2008 130

Bijlage 4: Lijst van Norén-regisseurs in Nederland en Vlaanderen 152 Bijlage 5: Het jaar van tekstpublicatie in Zweden

versus het jaar van eerste opvoering in de Nederlanden 154

7

1

INLEIDING

1.1 Onderzoeksdomein en onderzoeksvragen 1.1.1 Afbakening van het onderwerp

In de eerste plaats zou ik iets schrijven over Lars Norén, Zwedens

eigentijdse en controversiële theaterauteur bij uitstek. Ik ontdekte zijn naam

toen ik in het najaar van 2006 in Göteborg theaterwetenschappen studeerde.

Behalve dat we ons intensief met uiteenlopende theaterteksten bezig

hielden, ze in een ruimere samenhang probeerden te kaderen, video-

opnames zagen en improviseerden op de scène, aanschouwden we ook

lopende theatervoorstellingen. Het was in Göteborgs Stadsteatern dat

Rumäner van Norén toen speelde. In de tweede plaats wilde ik Norén

verbinden aan de Nederlanden. Ik wilde graag weten in welke mate Norén

gekend was in de theaterwereld van Nederland en Vlaanderen.

Verschillende vragen doken daarbij op: Wanneer drong Norén door tot onze

podia? Hoeveel keer werd Norén daarna op de Nederlandse planken

gebracht? Welke theatergezelschappen kozen ervoor een stuk van Norén te

ensceneren? En welke stukken waren dat dan? Dat was iets wat ik perfect in

kaart zou kunnen brengen. In de derde plaats zou dit een werk worden over

de receptie van Norén in de Nederlanden, over het beeld van Norén dat

doorheen de jaren door de Nederlandse en Vlaamse theaterkritiek werd

geconstrueerd. Zo kwam het dat ik een overzicht van de opvoeringen van

het werk van Norén in de Nederlanden zou schrijven, vanaf de allereerste tot

en met de laatste ensceneringen, om dan van daaruit uit te pluizen hoe

Norén in het Nederlandse en Vlaamse theaterlandschap gerecenseerd wordt,

vanaf de allereerste tot en met laatste theaterkritieken.

8

1.1.2 Onderzoeksdoelen

Als een opvoeringsgeschiedenis van het werk van Norén in de Nederlanden,

vult dit werk ongetwijfeld bij tot het bestaande Norén-onderzoek. De

Zweedse schrijver werd al in de vroege jaren tachtig tot de grotere

Scandinanavische toneelschrijvers gerekend, in de lijn van Ibsen en

Strindberg. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er intussen, enkele

decennia later, al heel wat over zijn stukken gepubliceerd is. Zweedse

literaire studies over Norén bestaan al langer, maar een actuele Nederlandse

variant, waarin er bovendien naar de receptie van Noréns toneelwerk zou

gekeken worden, bestond nog niet.

1.2 Methodologie 1.2.1 Onderzoeksfasen

Ook dit onderzoek begon met een bestudering van de beschikbare, relevante

literatuur. Die literatuur viel in drie blokken uiteen. Allereerst heb ik mij

gebogen over de theatergeschiedenis van Scandinavië. Als ik iets wilde

zeggen over het wat en hoe van Norén in de Nederlanden, zou ik toch ook

een idee moeten hebben over het wat en hoe van Norén in de

Scandinavische toneelcultuur. Veel bruikbaars heeft me dat voor dit werk

niet opgeleverd. Boeken als The Scandinavian Theatre van Frederic Marker

en Lise-Lone Marker, 20th century drama in Scandinavia van Johan Wrede

of Teater i Sverige efter andra världskriget van Henrik Sjögren blijken een

erg nauwkeurig maar veelal gedateerd historisch overzicht te geven van het

theater in Scandinavië. Vaak genoeg is er in die overzichtswerken van

Noréns oeuvre nog geen sprake. Bovenal zijn het vooral de grote

dramaschrijvers Ibsen en Strindberg die onder de aandacht vallen. Ook het

omgekeerde durfde voorkomen: te gespecialiseerde artikels over een of

andere niche binnen het IJslandse, Noorse, Deense of Zweedse theater.

Zinloos was het lezen van deze studies echter niet. Ze deden me met een

ruimere blik kijken naar de positie die Norén door de jaren heen heeft weten

innemen binnen het internationale theaterveld. In de tweede plaats ging het

natuurlijk om voornamelijk Zweedse studies over Norén zoals Den långa

vägen hem van Lars Nylander en Det slutna rummet van Michaël van Reis.

9

Beiden handelen over het auteurschap van Norén en geven daarbij een

minutieuze thematische analyse van zijn werk, van zijn poëzie tot zijn

doorbraak als dramaschrijver in 1983. Meer actuele informatie over Norén

vond ik voornamelijk in Teaterhistoria, en met name in het hoofdstuk over

hedendaags theater in Zweden. Ook raadpleegde ik publicaties die gewijd

waren aan het werk of de ensceneringen van Norén of aan beroemde

regisseurs of theatergezelschappen die een Norén geënsceneerd hadden. In

de derde plaats verzamelde ik tot slot studies die nadrukkelijk als receptie-,

enscenerings- of opvoeringsgeschiedenissen werden gepresenteerd, waarbij

ik ook uitweek naar andere grote toneelauteurs. Zo kwam ik bijvoorbeeld bij

het boek Ibsen op de planken. Een ensceneringsgeschiedenis van het werk

van Ibsen in de Nederlanden 1880-1995 van Rob van der Zalm uit.

Na deze oriënteringsfase ben ik naar mijn eigenlijke onderzoeksobject

overgestapt. Ik zou een reconstructie proberen te maken van Noréns opmars

over de Nederlandse podia. Twee fundamentele vragen doken daarbij op:

Op welke manier en in welk tempo heeft het werk van Norén zich over de

Nederlandse podia verspreid? Of, in andere woorden: welke stukken werden

waar, wanneer en hoe vaak gespeeld? En ten tweede, wie koos ervoor om

een stuk van Norén te ensceneren en waarom? Als ik die informatie had zou

ik achteraf in staat zijn om de opvoeringsgeschiedenis van het werk van

Norén in een Nederlands en een Vlaams theaterperspectief te plaatsen.

Om te beginnen heb ik een zo volledig mogelijke inventarisatie gemaakt van

de Norén-producties in Nederland en in Vlaanderen. Dat bleken er 63 te zijn

geweest, 63 ensceneringen die zich vrij eenvoudig kwantitatief lieten

analyseren. Met enige volharding lukte het immers redelijk om in ieder

geval het wat, waar en wanneer van Norén op de Nederlandse podia in kaart

te brengen. In veel mindere mate gold dat voor het hoe vaak en het waarom.

Het is vooral opvallend hoe weinig exacte gegevens er voorhanden zijn over

speellijsten. Aanvankelijk lag het ook in mijn bedoeling om hierbij te kijken

naar Noréns positie in de ons omringende toneelculturen. Maar de resultaten

van mijn opzoekingswerk waren nogal teleurstellend. De diverse nationale

theaterdatabanken gaven niet alleen een beperkt en onvolledig beeld van

10

Norén in de internationale theaterwereld, daarbij leverden ze bovendien niet

veel bruikbaars op.

Omdat een analyse van cijfermateriaal een grote graad van helderheid en

betrouwbaarheid schept, lieten vele vragen zich uitstekend beantwoorden.1

Maar het beeld van Norén in de Nederlanden bleef toen nog bijzonder

diffuus. Daarom werd ook het recensiemateriaal erbij betrokken. Die

gegevens werden aanvankelijk kwantitatief gesorteerd. De recensies werden

geteld en ook hun lengte werd verwerkt. Daarna is dieper ingegaan op de

inhoudelijke aspecten. Aan elke recensie werd een quotering toegevoegd in

verhouding tot de mate Norén een overwegend positieve of juist negatieve

beoordeeling kreeg. Bovendien blijken theaterrecensenten nagenoeg

consequent een aantal zaken naar voren te schuiven als het om Norén gaat.

Het zijn die thema’s die onderscheiden en uitgelicht werden.

1.2.2 Toelichting over de beschikbaarheid

van het bronnenmateriaal Bij het in kaart brengen van het werk van een theaterauteur, kan al gauw

vastgesteld worden dat de bronnen die voorhanden zijn op verschillende

manier gearchiveerd zijn. Het verzamelen van de bronnen verliep vooral via

de collecties van het Theater Instituut Nederland in Amsterdam en het

Vlaams Theater Instituut in Brussel. Hun collecties en digitale databanken

bevatten dankbare gegevens voor alle producties opgevoerd in de

Nederlanden. De documenten die ik daar vond, vormen de basis voor deze

scriptie. Aan de hand van het beschikbare recensiemateriaal daar, aangevuld

met recensies uit de digitale persdatabank Mediargus, kon een precies relaas

gegeven worden van Norén in de Nederlanden.

1 Zalm, Rob van der. Ibsen op de planken, p.31.

11

Theater Instituut Nederland

Het Theater Instituut Nederland is een uniek informatie- en

documentatiecentrum in Amsterdam. De collectie, ondergebracht in de

mediatheek, omvat alle theaterdisciplines. Naast de vele boeken,

tijdschriften en theaterteksten, beschikt de mediatheek over honderden

videoregistraties van voorstellingen.2 De programmabrochures,

persaankondigingen en een grote hoeveelheid recensies uit de Nederlandse

pers zijn opgebergd in mappen per voorstelling en zijn enkel op aanvraag in

te kijken. Hetzelfde geldt voor de collectie scènefoto’s. Het meer actuele

recensiemateraal is eveneens niet vrijtoegankelijk. Die recensies zijn stuk

voor stuk gedigitaliseerd en moeten opgevraagd worden. Daarnaast beschikt

het Theater Instituut Nederland over een uitgebreide databank. In die online

catalogus, die teruggaat tot het begin van de twintigste eeuw, zijn onder

andere de gegevens van de professionele theatervoorstellingen verzameld.

Die gegevens zijn exhaustief: premièredatum, auteur en vertaler, regie,

decor en licht en rolverdeling worden veelal meegegeven. Voor informatie

over de verschillende theatergezelschappen bestaat het Digitale

Groepenboek van het Theater Instituut Nederland. De geschiedenis van het

theatergezelschap en hun theatrale visie worden daarin relatief objectief

omschreven.

Vlaams Theater Instituut

Steunpunt voor de podiumkunsten in Vlaanderen is het Vlaams Theater

Instituut in Brussel. Sinds de oprichting in 1987 bouwde het Vlaams Theater

Instituut naast een onderzoekende en sensibiliserende functie ook een

documentarische functie uit.3 Het Vlaams Theater Instituut beschikt

vandaag over een omvangrijke collectie van gespecialiseerde literatuur,

knipselmappen met recensies en relevante informatie uit de vooral Vlaamse

kranten en tijdschriften, theaterscripten en audiovisueel materiaal, en een

zogenaamde documentatiecollectie. Daarbij bevinden zich vooral

programmabrochures, persaankondigingen en affiches. Het archief omvat

bijzonder veel, weliswaar met de restrictie dat het maar teruggaat tot het

2 Theaterinstituut Nederland, <http://www.theaterinstituut.nl> 3 Vlaams Theater Instituut, <http://www.vti.be>

12

theaterseizoen 1988-1989, toen het Vlaams Theater Instituut intensief begon

te archiveren. Ook via digitale weg geeft het Vlaams Theater Instituut

informatie vrij. Het heeft een uitgebreide index van de producties,

organisaties en personen. Die podiumdatabank biedt een overzicht van de

gesubsidieerde podiumkunsten, sinds de start van het Podiumdecreet in

1993 tot vandaag.4 Ook de premièredatums worden daar opgelijst. De

organisaties en personen zijn gelinkt aan de voorstellingen, maar beschikken

helaas nog niet over afzonderlijke infofiches. Het is in het Digitaal Depot

van het Vlaams Theaterinstituut dat de nodige informatie over de Vlaamse

theatergezelschappen en regisseurs terug gevonden kan worden. Dat digitale

archief is stelselmatig grote delen van de papieren collectie aan het

onderbrengen.5 Ook het Kritisch Theaterlexicon, een reeks portretten van

belangrijke Vlaamse theatermakers uit de twintigste eeuw6, is via deze weg

te raadplegen.

Mediargus

De digitale persdatabank Mediargus omvat alle artikels uit de Vlaamse

kranten, ook die van regionale edities, en magazines.7 Op een snelle,

gebruiksvriendelijke en exacte manier kunnen abonnees onder andere

recensies die de laatste jaren in de Vlaamse media verschenen zijn,

opgevragen. Met dit elektronische archief kan teruggegaan worden tot

jaargang 1994. De bijgevoegde beelden, of de scènefoto’s in dit geval,

verdwijnen wel in deze elekronische variant.

4 Vlaams Theater Instituut, <http://www.vti.be> 5 Digitaal Archief Vlaams Theater Instituut, <http://depot.vti.be> 6 Opsomer, Geert. Kritisch Theater Lexicon. 7 Mediargus, <http://www.mediargus.be>

13

1.3 Opbouw van de verhandeling In een eerste hoofdstuk staat de figuur van toneelschrijver Lars Norén

centraal. Het overzicht van zijn literaire productie en de achtergrond

waartegen dat tot stand kwam wordt geschetst. Daarna wordt hij in de

Scandinavische theatertraditie van Ibsen, Strindberg en Bergman geplaatst

en worden een aantal voortdurend aanwezige thematieken in zijn werk

belicht. Norén debuteerde als dichter, maar voelde zich later meer

aangetrokken tot de dramatiek. In 1973 verschijnt zijn eerste drama, zonder

succes. Pas in 1983 zal hij weten doorbreken op de Zweedse en later ook

Europese podia. Sindsdien is hij niet meer weg te denken uit de

hedendaagse internationale theaterwereld. Zijn stukken wekken debat, maar

worden door zowel het publiek als de theaterrecensenten gewaardeerd.

Na die toelichting volgt een hoofdstuk over Norén in het Nederlandse en

Vlaamse theaterlandschap waarbij de verzamelde gegevens kwantitatief in

kaart wordt gebracht. Concreet gaat het om een chronologisch overzicht van

de opvoeringen van Norén in de Nederlanden, een overzicht per seizoen en

een overzicht per decennium. Ook de situatie voor het Nederlandse theater

en die voor het Vlaamse theater worden met elkaar vergeleken. Het

antwoord op de vraag welke stukken van Norén er bij ons te zien zijn

geweest, wordt vervolgens duidelijk gemaakt aan de hand van de gegevens

over de productietitels. Hoeveel keer de afzonderlijke stukken de

theaterzalen vulden, valt daarna te bekijken. Tot slot wordt hier ook

aandacht besteed aan de grote verscheidenheid aan theatergezelschappen en

regisseurs die Norén ensceneerden. Op die manier zijn een aantal factoren

samengebracht om Noréns positie in het theaterveld van de Nederlanden te

bepalen.

In het derde en meteen ook laatste hoofdstuk verschuift het standpunt naar

de theaterkritiek. De meer dan vierhonderd recensie die over Norén

verschenen in de Nederlandse en Vlaamse media worden uitgepluisd en

beoordeeld op lengte en inhoud. Daarbij wordt gekeken naar het aantal

recensies per voorstellingsreeks. Een bijkomende complicatie die in

14

rekening is gebracht, is het kwaliteitslabel dat aan de verschillende kranten

verbonden is. Uiteindelijke bedoeling is om na te gaan welk beeld van

Norén er door de jaren heen geconstrueerd is in de pers van Nederland en

Vlaanderen. Ook hieruit worden dan een aantal tendensen afgeleid.

Op het einde komt dan nog een globaal overzicht en worden de

belangrijkste besluiten vermeld. Helemaal achteraan is een uitgebreide

bibliografie opgenomen en zijn ook de bijlagen terug te vinden.

1.4 Verantwoording Deze studie biedt een overzicht van de in Nederland en Vlaanderen

gespeelde Norén-producties. Dat wil zeggen dat, uiteraard, alle Norén-

producties van Nederlandse en Vlaamse gezelschappen zijn opgenomen,

maar ook alle Norén-producties waarmee buitenlandse gezelschappen in het

verleden Nederland en Vlaanderen hebben bezocht. Niet-professionele

producties zijn buiten beschouwing gebleven. Datzelfde geldt voor het

relatief geringe aantal televisie- en radioproducties die hier de afgelopen

decennia te zien en te horen zijn geweest. Voor alle gevallen werden steeds

de gegevens van het Theater Instituut Nederland en het Vlaams

Theaterinstituut als uitgangspunt genomen. Was een productie daar in het

bestand opgenomen en was er ook materiaal over verzameld, dan is die

productie hier ook vermeld.

Voor een groot aantal premièredata kon teruggevallen worden op de

gegevens van de documentatiecollectie en de databestanden van Theater

Instituut Nederland en van het Vlaams Theaterinstituut. Voor het overige

deel van ensceneringen moest uit het verzamelde recensiemateriaal

opgemaakt worden wanneer de première nu precies geweest was. De

theaterjaarboeken leverden, zeker voor de vroegste periode, belangrijke

aanvullingen op. Zo werden uiteindelijk alle premièredata getraceerd. Hoe

de rolverdeling er telkens uitzag, kon op een gelijkaardige manier

achterhaald worden.

15

Wat wel een probleem vormde, was het verschijnsel van de heropvoeringen.

Wanneer was er slechts sprake van een heropvoering en wanneer was er

sprake van een nieuwe enscenering? Soms zat er een aantal jaren tussen de

eerste opvoeringenreeks en de tweede, soms waren er één of meerdere

acteurs door collega’s vervangen. Soms ging het daarbij alleen om bijrollen,

soms om één of twee van de dragende rollen. Een vaste regel is niet te

geven. Als de pers unaniem was in het oordeel dat het slechts om een

herneming ging, dan werd de tweede reeks niet als een nieuwe enscenering

meegeteld. In die gevallen verschenen er ook geen of nauwelijks recensies.

Als de pers aan de herneming uitgebreid aandacht besteedde en er een

andere regisseur werd vermeld of nieuwe acteurs voor de belangrijkste

rollen werden ingezet, is van een nieuwe enscenering uitgegaan.

Om tot slot te voorkomen dat je als lezer iedere pagina over Zweedse titels

en Zweedse lettertekens struikelt, is ervoor gekozen om de Norén-stukken

telkens met dezelfde Nederlandse titel aan te duiden. Een overzicht van de

oorspronkelijke Zweedse titels en de gebruikte Nederlandse equivalenten is

opgenomen als bijlage. Ook voor alle producties die aan de orde komen,

wordt consequent die ene Nederlandse titel gebruikt, ook als het betreffende

stuk onder een Duitse, Engelse, Franse of ander vertaalde titel gespeeld

werd. De precieze titels van alle in Nederland en Vlaanderen gespeelde

Norén-producties zijn wel terug te vinden via bijlage twee: Details van de in

Nederland en Vlaanderen gespeelde Norén-producties, 1979-2008.

16

17

2

INTRODUCTIE LARS NORÉN

Zelfs de dramateksten van eigentijdse Scandinavische auteurs die zich uit de

schaduw van hun voorgangers Henrik Ibsen, August Strindberg en Ingmar

Bergman opwerken, lijken wel één groot erfgenaamschap te vormen in de

lijn van die grote namen. “Officieel heet het dat de hedendaagse

toneelproducten allen representatief zijn voor de opvallende heropbloei op

de Scandinavische podia van een actuele, maatschappijkritische en veelal

brutale dramaturgie, maar daaronder blijkt toch nog steeds de laat-

negentiende eeuw te spreken.”8 Neem nu Lars Norén (°Stockholm, 1944).

Als Zweed van afkomst en veelschrijver van beroep kon de man zich sinds

het einde van de jaren zeventig beroepen op heel wat vertrouwen in de

theaterwereld. Zijn toneeloeuvre werd in dertig jaar tijd vertaald in bijna

dertig talen en gespeeld op meer dan honderd podia over de hele wereld.

Noréns succesrecept? Neem een minimum hoeveelheid aan simpele

woorden, toneelruimten en personages, roer ze met de nodige liters drank

om in alle mogelijke constructies binnen een tijdsspanne van een avond en

een nacht en klaar is het stuk. Dat is één versie. Een andere is dat elk van

Noréns herhalerige replieken perfect op zijn plaats staat en er tussen de

lijnen door “op weergaloze wijze een even existentieel als metafysisch

portret van het fenomeen de mens geschilderd wordt.”9 Zijn oeuvre omvat

ondertussen meer dan zesenzestig claustrofobische familieportretten en

spraakmakende maatschappijkritieken, die veelaal bestaan uit brutale en

indringende dialogen en zich afspelen in een vastgeroeste en herkenbare

Zweedse werkelijkheid. En dat blijkt gewaardeerd te worden door het

publiek en de theatercritici. 8 Hillaert, Wouter. ‘Strindberg is nog steeds niet dood. Het Zweedse theater anno 2007’, in: Etcetera 25/108. 9 Hillaert, Wouter. ‘Montignaccen op gatenkaas’, in: Rekto:verso 4.

18

2.1 Het auteurschap van Lars Norén Met deze impressie van Noréns dramatiek in het achterhoofd zou je

gemakkelijk vergeten dat Norén zijn literaire activiteiten ergens anders liet

ontkiemen. Een aanzienlijke periode waarin Norén poëzie en proza schreef,

gaat aan zijn rist toneelstukken uit de jaren tachtig vooraf. Het resultaat

strekt zich uit over een twintigtal dichtbundels en drie romans, en wordt

nauw gevolgd door meer dan zestig toneelscripts.

Lars Norén (°Stockholm, 1944) debuteerde in 1963 met surrealistisch

getinte lyriek. De stijl in de debuutbundel Seringen, sneeuw en zelfs die in

de volgende dichtbundel De verbale resten van een beeldenpracht die

vergaat (1964) kent een grote intensiteit aan herinneringen en eigentijdse

elementen. De gedichten bestaan uit grote blokken tekst, tekstmassa’s die de

lezer overstelpen met beelden en vrije associaties. Wat volgt is een wending

weg van de esthetische en politieke frontlijnen van het decennium. Op een

hallucinante en visionaire manier hangt Norén een steeds chaotischer

wereldbeeld op. De werken Inleiding nr. 2 bij Schizz (1965), Encyclopedie.

Memoires sur la fermentation 1-3 (1966), Afgronden (1968) en Revolver

(1969) vormen als geheel dan ook een niet te vergelijken samensmelting van

verbijsterende ficties over de angst en de psychose van de wereld.10

Bovendien gelden de bundels als een soort memoires over zijn verblijf in

een psychiatrische inrichting waar hij na de dood van zijn moeder voor

schizofrenie werd behandeld, op een tamelijk drastische manier. Schrijven

blijkt voor Norén een psychoanalytische en therapeutische functie te

hebben, “door te schrijven rekent hij enigszins af met zijn verleden en zijn

gevoelens uit die periode.”11

Waar de woordenstroom in de eerste bundels tamelijk ongecontroleerd is,

wordt deze in de latere bundels steeds meer in vaste banen geleid. Norén

knoopt aan bij andere Europese dichters zoals Friedrich Hölderlin, Rainer

10 Reis, Michaël van. Det slutna rummet, p. 11. 11 Kiel, An Van. Nachtwake: een vergelijking tussen twee versies, p. 7.

19

Maria Rilke en Paul Celan, maar slaagt erin deze traditie te vernieuwen.12

Noréns poëticale teksten verslinden en centrifugeren een groeiende

hoeveelheid eigentijdse beelden en vertelstof uit het verleden, naast

materiaal uit bibliotheken en kranten.13 Een waakzame lezer merkt ook op

dat er over de chaotisch lijkende beeldenwereld een raster wordt gedrukt aan

de hand van Noréns persoonlijke coördinaten. De seperatieproblematiek die

gepaard gaat met een pendelbeweging tussen aantrekking en afstoting is er

één van. Het is met Afgronden als culminatiepunt dat Norén in de jaren

zestig doorbreekt in de lyriek en uitgroeit tot een van de belangrijkste

dichters van zijn generatie. Kort daarna verwerpt hij die literaire

uitdrukkingsvorm en start hij met het schrijven van de roman De imkers

(1970). Het ironische realisme in De imkers maakt het boek tot een

traditioneel romanverhaal, iets wat niet gezegd kan worden over de

versplinterende collageteksten in Salome, de sfinxen (1968), zijn eerste

roman. Begin jaren zeventig waagt hij zich opnieuw aan de poëzie, een

lichtere poëzie die slingert tussen meditatie en therapie. Een voorbeeld is de

bundel Koning Mij en andere gedichten uit 1973. Die nieuwe poëzie

categoriseert ook Noréns dagboekpoëzie. In de gedichten uit Dagelijkse en

nachtelijke gedichten (1974) en Dagboek augustus-september 1975 (1976)

smelten dagdromen samen met loslopende waarnemingen. De bundel

Nachtwerk uit 1976 vertoont echter opnieuw een omkering, een omkering

die leidt tot een sterk gecomprimeerde dichtkunst. Ook het omvattende werk

Order (1978) getuigt hiervan. De bundel kan gezien worden als de

dialectische tegenhanger van het tien jaar oudere Afgronden. De taal

kenmerkt zich door implosies in plaats van explosies maar de talige kloof

hebben ze gemeen.14 Het contractieproces zet zich bovendien verder in de

twee volgende dichtverzamelingen Muurlood en De onvoltooide ster die

beide uitkwamen in 1979. Ook in Hart in hart (1980) zijn er sporen te

vinden van Noréns uiterst geconcentreerde poëzie, hoewel Norén ook hier

een zeker keerpunt bereikt. De nauwe vormtaal slaat over in een expansie

die het hermetische schrift vervangt door intensieve en stemmige 12 Florin, Magnus. ‘Het nachtelijke feest. Een interview met Lars Norén’, in: Lars Norén. Toneel 1, p. 29. 13 Reis, Michaël van. Det slutna rummet, p. 11. 14 Reis, Michaël van. Det slutna rummet, p. 12.

20

gesprekken.15 Zonder twijfel zijn het de lange, hymnische gedichten uit deze

laatste bundel die de overgang naar dramatiek bij Norén inluiden. Over die

genrewissel zegt Norén zelf het volgende:

Ik begon ernaar te verlangen van heel dichtbij lichamen en woorden op bepaalde plaatsen te zien, en in mijn poëzie moest ik zelf dat lichaam zijn als ik schreef. Ik wilde ontmoetingen zien, en dat kon ik niet in mijn poëzie. De poëzie is een stem. Ik kon het niet opbrengen de boodschappen van de anderen over te brengen in mijn eigen toonaard, met mijn stem. - Daarom begon ik toneel te schrijven.16

Al vanaf het begin van de jaren zeventig leunt Norén steeds dichter aan bij

de dramatiek. Hij schrijft de TV-stukken Kingsdon Hotel (1968) en Amala,

Kamala (1971) en ook zijn luisterspel Box één (1972) klinkt op de radio.

Dan, in 1973, krijgt Norén de kans om bij het Stockholmse Dramaten, de

nationale scène van Zweden, zijn eerste toneelstuk, De Vorstenlikker, op te

voeren, een stuk dat handelt over de integriteit van de kunstenaar. Het

succes blijft echter uit en het stuk krijgt van de Zweedse pers een

vernietigende kritiek. Norén wendt zich af van de theaterwereld en stopt met

het schrijven voor toneel. Enkele jaren later komt er een onverwacht

keerpunt: een Nederlands toneelschrijver en regisseur, Karst Woudstra,

introduceert De Vorstenlikker in de Nederlandse theaterwereld. Noréns

artistieke productie komt onder deze positieve impuls opnieuw op gang en

talrijke stukken volgen elkaar aan een hoog tempo op. Daad zonder genade

(1980) kenmerkt deze terugkeer en tekent de lijnen uit van wat Noréns

schrijfsels vanaf dan af zullen worden: psychoanalytische en

claustrofobische familiedramatiek. In de overgang van de jaren zeventig

naar de jaren tachtig neemt Noréns schrijverschap als toneelauteur volle

vaart met drie keer twee toneelstukken. Eerst schreef hij de twee sterk

rituele toneelstukken De moed om te doden (1978) en Orestes (1980) waarin

het tot onvermijdelijke confrontaties komt tussen een vader en een zoon. In

Een vreselijk geluk (1981) en Een onderwereldse glimlach (1981) laat

Norén economisch welvarende maar emotioneel geruïneerde

grootstadsintellectuelen op de voorgrond treden. De reeks eindigt met twee 15 Reis, Michaël van. Det slutna rummet, p. 12. 16 Florin, Magnus. ‘Het nachtelijke feest. Een interview met Lars Norén’, in: Lars Norén. Toneel 1, p. 24.

21

gedeeltelijk autobiografische toneelstukken over de geleidelijke neergang

van een familie in een klein hotel in het zuiden van Zweden, Nacht, de

moeder van de dag (1982) en Chaos is God het naast (1982). In dat

hotelletje implodeert een familiedrama met sterke gelijkenissen aan Noréns

eigen oorsprong. Een vader die verslaafd is aan de drank en een doodzieke

moeder, aangevuld met een sadistische grote broer vormen de personages

die circuleren rond Noréns alter ego. Het waren deze laatste twee

toneelwerken die voor Noréns definitieve en internationale doorbraak in de

theaterwereld zorgden.

De stukken die volgen, blijven geheel in de lijn van de gestileerde

familietragedies. Nachtwake (1983), Demonen (1984), en Herfst en Winter

(1989) vormen een soort cyclus rond de sociale en mentale

gedaanteverwisselingen van burgerlijke families. Het is onmiskenbaar hoe

deze drie werken de familiestructuren zoals in de vorige stukken ontgroeien:

in Nachtwake krijgen we twee volwassen broers vlak na de begrafenis van

hun moeder in een hoogoplopende ruzie te zien, in Demonen worden we

geconfronteerd met twee huwelijken in het heetst van de strijd, en in Herfst

en Winter ontmoeten we twee zussen die op een zondagmiddag hun ouders

een verstikkend bezoek brengen. Ook Bobby Fischer is alive and lives in

Pasadena (1988) gaat over de hel van het familieleven. Norén kreeg kritiek

omdat hij enkel gestalte gaf aan die burgerlijke familiesfeer. Zijn personages

zijn vaak welgegoede middle-class individuen, met een familie, een carrière,

een woning in Stockholm en verfijnde vrienden. Maar in deze burgerlijke

salons heeft Norén een zekere leegheid gevonden, misschien wel een

schrijnendere leegheid dan ergens anders omdat er zich geen enkele

materiële nood bevindt, echter wel een geestelijke.17 Norén toont mensen

die verstrikt zitten in een gezin of relatie, mensen met paradoxale

verlangens en een verregaande ambivalentie in hun gedrag. Telkens

opnieuw dwingt Norén zijn personages de situatie waarin ze langzamerhand

beland zijn te veranderen. Het zijn echter de angstcomplexen die hen

afhankelijk maken van de situatie en van elkaar, die hen de leegte doen

17 Petterson, Carl-Gustav en Lagerlöf Smids, Theres. Teaterhistoria, p. 302.

22

vrezen als ze zouden vertrekken en hen bang maken zelf verlaten te

worden.18 Ook liefde en haat blijken cruciale factoren in deze tweespalt, het

houdt hen bij elkaar en drijft hen tegelijkertijd uiteen.

Noréns vroege dramatiek is niet opgebouwd volgens een conventionele

dramatische structuur met een handeling die een begin, midden en slot heeft,

doorspekt met nog enkele andere dramatische gebeurtenissen of

hoogtepunten.19 Ook maakt Norén geen gebruik van ontladingen die de

spanning doen verslappen. Om de toeschouwer toch enige ademruimte te

bieden verstopt Norén hier en daar kleine schertsen en subtiele humor die

het gevoelsgeladen en het inktzwarte in het stuk breken. Een voorbeeld uit

Nacht, de moeder van de dag. Een moeder en een zoon zitten in de keuken

van een godvergeten hotelletje in het zuiden van Zweden:

Elin Wat zou je willen worden?

David Wat zei je? - Worden? Elin Wat moet er van jou terecht komen? David Wanneer? Elin Wat? David Niets. Elin David. David Ik weet het niet. Elin Wat weet je niet? David Dat weet ik ook niet.

Elin Wordt het niet hoog tijd dat je daar eens achter probeert te komen?

David Heb ik gedaan. Dat hielp niet. Elin Wat wil je dan. David Een zwart colbert.

In tegenstelling tot Noréns vroege toneelwerk, ontwikkelt Noréns dramatiek

zich met het complexe spel van Eendagswezens (1986) tot een

combinatiekunst waarbij het gebroken optimisme uit de jaren vijftig

tegenover het carrièrisme van de jaren tachtig komt te staan en dat op zijn

beurt dan weer overschaduwd wordt door het oproer in de jaren zestig.20

Noréns theater blijft zich nog lange tijd afspelen binnen de vier muren van

de burgerlijke familie, maar langzamerhand begint de dramatische ruimte te

18 ‘Inleiding Stilte’, in: Stilte, p. 4. 19 Petterson, Carl-Gustav en Lagerlöf Smids, Theres. Theaterhistoria, p. 301. 20 Reis, Michaël van. Det slutna rummet, p. 10.

23

fungeren als een soort tijdsprisma waarin een groter wereldgebeuren

doorbreekt. Dat uit zich opmerkelijk in Noréns dramatiek uit de vroege

jaren negentig. De vragen die opkomen in En geef ons de schaduwen (1991)

en in de stukken uit het verzamelwerk Burgerlijke kwartetten (1992) lijken

dan ook even sterk te zijn als in Becketts Wachten op Godot: Waarom zijn

wij hier? Waar wachten we op? “En om te tonen hoezeer de mens een

gevangene is van zijn eigen, door innerlijke krachten bepaalde beleving

gebruikt Norén ironisch genoeg een postmodern middel: het spel met een

andere fictieve tekst.”21

De dramatiek die zich aanvankelijk focuste op de familiekern op een haast

rituele manier groeit nu uit in culturele en sociale dimensies, iets wat

openlijk wordt in de stukken Lost and found (1991) en Als de bladeren in

Vallombrosa (1991). De scène wordt er bevolkt door een verdeelde

Zweedse middenklasse waarbij het familieconflict zich helder verankert in

het postmoderne Zweden.22 Het verzamelwerk De dode stukken (1995)

waarin de revisie van familieverledens verglijdt in beelden over een

thuisloze samenleving knoopt hierbij aan. De verzameling omvat veertien

van Noréns stukken, uitgebracht tussen 1989 en 1995, waarin onder andere

de collaps van de Zweedse welvaartmaatschappij en de laatkapitalistische

wereld onder het voetlicht worden gebracht.23 Ook het collectieve zelfbeeld

wordt destructief behandeld. De burgerlijke familie lijkt zo hun laatste adieu

te wuiven en in stukken als Bloed (1994) en Kliniek (1994) worden de

poorten opgezwaaid naar meer publiekelijk funeste ruimtes.

Norén begint stukken te schrijven over de verliezers van de samenleving, de

mensen die leven van dag tot dag, drugsverslaafden, prostituees,

psychiatrische patiënten en zwervers. Ook de criminele en voor de

samenleving gevaarlijke individuen komen aan bod. Het lijkt wel of Norén

zich dichterbij het kwaad en het zwarte van het bestaan wil wagen. Tegelijk

is het duidelijk dat Norén fervent op zoek is naar portretten van precies die 21 Nijenhuis, Peter. ’O’Neill als buikspreekpop van Norén’, in: Toneel Theatraal 115/9, p.22. 22 Reis, Michaël van. Det slutna rummet, p. 10 - Den långa vägen hem, p. 26. 23 Petterson, Carl-Gustav en Lagerlöf Smids, Theres. Teaterhistoria, p. 302.

24

milieus, samenlevingsgroepen die niet beschikken over een publieke stem in

het hedendaagse Zweden. Het sociale uitsluitingsmechanisme komt bij

Norén bovenop de persoonlijke problemen waarmee zijn personages

kampen, maar veroorzaakt die niet. In die zin blijft Norén de

psychologiserende auteur die hij altijd al was, en is hij niet plots een politiek

schrijver geworden. Dat mag blijken uit het gesprek dat journaliste

Annemiek de Jong met hem had:

De laatste jaren interesseer ik me vooral voor openbare ruimtes. Ik wil weten wat er in stationshallen gebeurt, in ziekenhuizen, in gevangenissen: plekken waar mensen die geen relatie met elkaar hebben noodgedwongen bij elkaar zijn omdat ze geen toegang hebben tot de inner circle van de maatschappij. Mijn nieuwe stukken zijn groepsportretten van werklozen, junks, psychoten.24

Het resultaat van dit keerpunt is Noréns trilogie Morire di Classe waar

Categorie 3.1 (1998) en Schaduwjongens (1999) deel van uitmaken. Het

stuk Categorie 3.1, met een speeltijd van meer dan zes uren, houdt eveneens

een welbepaalde verandering in voor Noréns repertoire. Met dit stuk bereikt

Norén een nieuw soort publiek en kleeft hij ook dichter op de huid van zijn

publiek. Van op zeer korte afstand en met een pijnlijke en gedetailleerde

concreetheid volgt het stuk een reeks mensen die alles verliezen en zo

onvermijdelijk in de absolute marge van de samenleving terecht komen.25

De meeste van de twintig figuren hebben bovendien geen naam meer, ze

worden aangeduid als 'schizofreen', 'Poolse', 'directeur', 'alcoholist',

'schrijver', 'cameraman' of gewoon als jongen of meisje. Na de eerste

opvoeringsreeks in Stockholm was de cultuurschok brutaal: plotseling

bevond deze donkere en marginale wereld zich te midden van de fijne

theatersalons.

Vanaf januari 1999 werd Norén artistiek leider van RiksDrama, een

vertakking van Svenska Riksteatern. Riksteatern, met een basis in

Stockholm, reist vooral rond met uiteenlopende theaterproducties om zo ook

buiten een grootstedelijke context theater in Zweden toegankelijk te

24 Jong, Annemiek de. ‘Soms laat ik even een lichtje schijnen. Gesprek met Lars Norén.’, in: NRC Handelsblad. 22.09.2000 25 Munkhammar, Birgit. ‘Lars Norén: Personkrets 3:1’, in: Nordiska rådets Litteraturpris.

25

maken.26 De thema’s die de eerste speeljaren worden aangesneden zijn:

‘schuld en boete’, ‘goed en kwaad’, ‘gezond en ziek’. In een

persmededeling zegt Norén:

Vertellen over onze samenleving en de verborgen ruimtes daarin, dat is de hele doelstelling met het Riks Drama. Theater gebruiken ten dienste van de samenleving, als maatschappijonderzoek. Bovendien bestaat de opdracht van het theater eruit het inlevingsvermogen van de mens te ontwikkelen. Zonder empathie blijft immers enkel nog het koude, het ruwe over.27

7:3 (1999) wordt wel eens bestempeld als een van de meer opmerkelijke

cultuurgebeurtenissen uit het Zweedse theater van de 20ste eeuw. Het was

met deze voorstelling dat Noréns maatschappijkritische ommezwaai een

tragisch hoogtepunt bereikte. De naam 7:3 staat voor de paragraaf 7:3 in de

strafwet en wordt gebruikt als classificatiecijfer om aan te geven hoe

gevaarlijk gevangen zijn.. Het stuk 7:3 kaderde in een project van Riks

Drama waarbij Norén een theatervoorstelling ontplooide met drie

gedetineerde neonazi’s als acteurs. Hij bood hen een vrij forum op de scène

door hen hun eigen, extreem-rechtse overtuigingen te laten uitspreken. Voor

Norén zelf was het een zoveelste poging om de uitgesloten mens een gezicht

te geven binnen een nieuwe dramatische vorm, maar “bij pers en publiek

liep het storm vanwege het xenofobe discours van de acteurs.”28 Na een

woedend mediadebat - de recensenten weten niet goed of dat wat ze zien

fictie of werkelijkheid is - wordt het stuk voor de rechtbank gedaagd als een

hetze tegen welbepaalde bevolkingsgroepen. Op de vraag of de grens tussen

fictie en werkelijkheid werd overschreden, zei Norén: “Hoe moet ik anders

de maatschappij weergeven, dan elders te gaan zoeken voor meningen die

mij totaal vreemd zijn?”29 Uiteindelijk krijgt het stuk de vrijspraak. Met de

laatste voorstelling loopt het echter mis. De geïnterneerden kozen het

hazenpad en ruim 14 uren later overvielen ze een bank waarbij ze twee

26 Petterson, Carl-Gustav en Lagerlöf Smids, Theres. Teaterhistoria, p. 290. 27 Profiel van Norén door Riksteatern Sverige, <http://www.riksteatern.se/templates/Profil____526.aspx> - eigen vertaling. 28 Hillaert, Wouter. ‘Zuiverste theater zit in wat niet gezegd wordt’, in: De Morgen. 14.02.2003 29‘Lars Norén in opspraak’, in: De Standaard. 01.03.1999

26

agenten neerschieten. Het voorval veroorzaakte heel wat opschudding in

Zweden en de kritiek uitte zich scherp tegen Riks Drama, en tegen Norén.30

Na de gebeurtenis gaat Norén in een soort vrijwillig ballingschap leven.

Norén blijft wel aan een hoog tempo nieuwe stukken schrijven. Opnieuw

maakt hij een bocht, maar van zijn maatschappijkritische en politieke lijn

zal hij niet echt meer wijken. De veelschrijver Norén wordt actueler dan

ooit. De stukken die hij schrijft tijdens zijn rustpauze als artistiek leider zijn

te aanschouwen in het hele Scandinavische theaterlandschap in regies van

anderen. Veel van zijn nieuwe stukken hebben bovendien première op

buitenlandse podia, waaronder die van Berlijn, Kopenhagen, Oslo en

Londen. Die nieuwe opvoeringen omvatten Bloed (1994), een stuk over

folteringen in Chili, Roemenen (1994), over de martelpraktijken onder

Ceaucescu, en Tristano/Stil water (2001), met thema’s als the World Trade

Center, Kosovo en het gebruik van joden in medische experimenten in

Bergen Belsen. In 2001 toont Oslo de première van het stuk November

(2000), het eerste deel van een trilogie over de dood. Het scenario waarbij

vier mensen ontwaken in de dood baadt in het dromerige, absurde en

existentiële. Zonder grote uitbarstingen, maar met veel stiltes recapituleren

de personages hun levens. Op hetzelfde moment worden ook de eenakters

Act (2000), een vertelling over de ontmoeting van een mannelijke dokter en

een vrouwelijke terroriste in de gevangenis, en Komt en Verdwijnt (2000),

een fragmentarische en komische conversatie over het leven en de

kindertijd, voor het eerst opgevoerd, in Umeå. Kort daarop, in 2002, wordt

dan in Duitsland het tweede deel van de dodentrilogie gebracht.

Tristano/Stil water luidt de titel. Deze voorstelling is representatief voor de

nieuwe wegen die Norén sinds 2000 is opgegaan. De zeven joodse

personages die erin voorkomen, blijken al gestorven te zijn. Ze treffen

elkaar aan in een soort van mortuarium vol onzichtbare urnes en palaveren

over eten, jazzmuzikanten en vakantiebestemmingen. Tristano/Stil water

gaat over een joods trauma. “Het is een typische Norén-wonde die zachtjes

opgetrokken wordt, en waar in de kieren van de tekst Noréns aloude

30 Petterson, Carl-Gustav en Lagerlöf Smids, Theres. Teaterhistoria, p. 303

27

favoriete thema’s de kop opsteken.”31 Datzelfde jaar speelde Stille muziek

(2002), een voorstelling over het trauma van een koppel over hun twee

gestoven kinderen, met succes in het Stockholmse Stadstheater. In 2003 was

het de beurt aan deel drie van de trilogie, Kilte. Ook dit stuk presenteert een

dromerige vertelling waarin de protagonist zichzelf heeft losgerukt van zijn

familie, weg van de stijve tradities en conventies. Meer dan eens duikt de

vraag op wat je moet doen als het te laat is om je leven te veranderen.32

Details (2003) sluit hier licht bij aan. Details is opnieuw een burgerlijk

drama over de levensangst en besluiteloosheid van zogenaamd gelukkige

mensen. Vrijwel meteen wordt het stuk geënsceneerd door het Koninklijke

Theater in Kopenhagen. Het stuk kent even later een speelreeks bij het

Stockholmse Dramaten. Uiteindelijk resulteert het drama in een film van

Kristian Petri, met onder andere Pernilla August in een van de hoofdrollen.33

Nog in 2003 was er de oerpremière van Oorlog, en dit in Frankrijk. Oorlog

(2003) is niet louter een eigentijds stuk over een van de vele onbestemde

oorlogssituaties die voorkomen in onze tijd, maar ook een bijna klassieke

tragedie over een man die na lange tijd terugkeert van het front naar zijn

vrouw en hun twee kinderen, blind. Het stuk focust op geweld, foltering,

moord en verkrachting. Ook Distantie (2005) werd voor het eerst opgevoerd

op buitenlandse podia. Het was de Schaubühne in Berlijn die ervoor koos

Distantie te ensceneren. In het stuk belanden twee echtparen in een

BigBrotherachtige situatie in een zomerhuisje. Het wordt een tragikomische

mengeling van relatieangst en overspel waarbij steeds meer vervlogen

herinneringen zich opdringen op een steeds minder aangename manier.

De Terminalstukken (2006) betekenen Noréns nieuwe doorbraak in Zweden.

Het zijn een reeks van negen korte opeenvolgende stukken, veelal eenakters

geschreven in 2006. De stukken gaan elk op zoek naar de onbarmhartige

kern van de waarheid. Allemaal handelen ze over de schijnbaar eenvoudige

situaties in mensenlevens, die uiteindelijk toch totaal bepalend blijken. Op 31 Hillaert, Wouter. ‘Zuiverste theater zit in wat niet gezegd wordt’, in: De Morgen. 14.02.2003 32 Petterson, Carl-Gustav en Lagerlöf Smids, Theres. Teaterhistoria, p. 304. 33 Petterson, Carl-Gustav en Lagerlöf Smids, Theres. Teaterhistoria, p. 304.

28

de scène zelf gebeurt niet veel, maar onder de oppervlakte van de tekst

vechten de personages telkens weer een existentiële crisis uit.

Le 20 Novembre (2006) is Noréns tweeënzestigste stuk, maar zijn allereerste

monoloog. Hij schreef het voor de Duitse topactrice Anne Tismer.34 In de

monoloog geeft Norén het woord aan Bastian Bosse, dader van het recente

schietdrama in een Duitse school. Vooral het nihilisme en de afkeer van de

burgerlijke samenleving worden tot het uiterste doorgedreven.

De laatste tijd is Norén ook steeds vaker te vinden in de repetitieruimte. Hij

debuteerde als regisseur al in 1993 met een enscenering van Strindbergs

Dodendans. Sindsdien heeft hij ook Levi, Albee, Tsjechov en Bernhard

opgevoerd. Ook eigen teksten regisseert hij. Dat doet hij onder andere bij

het Riksteatern. Daarna is hij beginnen freelancen, met in de zomer van

2006 een Hamlet op het eiland Gotland en in het najaar van 2006 een

productie in de Comédie Française, het klassiekste theater van Frankrijk.35 A

la mémoire d'Anna Politkovskaïa (2007) is eveneens zo’n eigen

regieproduct, weliswaar in coproductie met Théâtre de Nanterre en het

Brusselse Théâtre National. Het stuk is geschreven als een hommage aan de

Russische journaliste die altijd zo kritisch stond tegenover het beleid van

Poetin in Tsjetsjenië, maar verhaalt vooral over de weerslag die oorlog heeft

op de gewone mensen. Het wordt een sombere, radicale en aangrijpende

voorstelling over drugs, honger en roofmoord waarin Norén bovendien zelf

acteert.

Ondertussen registreerde Norén dagelijks zijn gedachten, zijn woorden en

zijn daden. Alles wat kon genoteerd worden, werd neergeschreven. Onder

de titel Dagboek van een toneelschrijver (2008) ontstaat er zo een massief

stuk met vijf akten die zich afspelen van zomer 2000 tot zomer 2005. In die

tijd werkt Norén als artistiek leider voor Riks Drama. Geschreven als een

soort traumaverwerking, vangt het dagboek aan bij het catastrofale einde 34 Hillaert, Wouter. ‘Iedereen even schuldig aan zinloos geweld’, in: De Morgen. 13.02.2007 35 Hillaert, Wouter. ‘Zuiverste theater zit in wat niet gezegd wordt’, in: De Morgen. 14.02.2003

29

van de voorstellingsreeks van 7:3. Verder schuift Norén ook een tamelijk

unieke kijk op de werkzaamheden in de wereld van het theater naar voren,

aangevuld met voorvallen uit zijn private leven. Het is pas na een duizendtal

bladzijden dat het eigenlijke onderwerp aan bod komt, het onoplosbare

conflict tussen liefde en werk.36 Eindigen doet Norén met inktzwarte

inzichten, als een droevige hymne op het leven, maar zoals meestal bij

Norén suggereert hijop die manier dat verandering mogelijk is. Nog voor

Dagboek van een toneelschrijver verschijnt, vullen speculaties de Zweedse

cultuurpagina’s. En niet onterecht. Norén bestookt de culturele, politieke en

massamediale elite in Zweden met grove kritiek.37 Zogenaamd pretentieuze

toneelspelerers, literatuurrecensenten en heersende cultuurpersoonlijkheden

worden bij naam genoemd en bekritiseert, iets wat na de publicatie van het

boek uitmondde in een mediahysterie. Tot op de dag van vandaag blijft de

controverse rond de figuur van Norén zo alom aanwezig in het hedendaagse

culturele veld van Zweden.

36 Reis, Michaël van. ‘Lars Norén. En dramatikers dagbok’, in: Göteborg Posten. 25.04.2008 37 Reis, Michaël van. ‘Lars Norén. En dramatikers dagbok’, in: Göteborg Posten. 25.04.2008

30

2.2 Lars Norén volgens de literatuurwetenschappen Het toneelwerk van Norén moet in de allereerste plaats gezien worden in de

lijn van de hele Scandinavische dramatiek. Die kreeg op het einde van de

negentiende eeuw volop vaart met de Noor Henrik Ibsen en de Zweed

August Strindberg. Beiden kwamen na wat jeugdige schrijfoefeningen rond

1880 uit bij het naturalisme, de ene met Spoken en Een Poppenhuis, de

andere met De Vader en Freule Julie. “Het zijn stukken waar binnen een

streng gezinskader zo realistisch mogelijk weergegeven wordt hoe bedolven

familiegeheimen genadeloos opgespit raken.”38 Taal en personages worden

daarbij direct uit het leven gegrepen en vormen vaak ook de sprekende

lichamen van een conflictueuze confrontatie tussen een burgerlijke en een

lagere klasse, tussen generaties, tussen seksen. Zo sterk hebben Ibsen en

Strindberg daarmee hun stempel gedrukt op de ontwikkeling van het

Scandinavische theater dat het merendeel van wat je momenteel in het

Noorden aan eigentijdse dramatiek opgevoerd ziet, nog steeds donkere

familiedrama’s zijn met een hoog naturalistisch gehalte.39 Het toneelwerk

van Norén is daar ongetwijfeld een sprekend bewijs van.

Noréns drama’s kaderen in de voor Scandinavië toonaangevende traditie

van het psychologisch-realisme, psychologische drama’s met realistische

mensschilderingen en mooi genuanceerde verwikkelingen.40 Noréns

replieken klinken bijvoorbeeld hyperrealistisch, alsof het gewoonweg een

ongekuiste opname is van een toevallig gesprek op de tram of in de

voortuin. Daar is op zich even veel of weinig mystieks aan als aan het

werkelijke leven. Het is het leven, en zelfs nog in een meer uitgepuurde

versie dan in Ibsens welbespraakte stukken ooit het geval was. Net in het

gebruik van zulke realistische conversaties bereikt Norén een bepaalde

verdieping van de werkelijkheid, tot de onbevattelijke kern van het

menselijke leven, maar het kader blijft hoe dan ook de rauwe realiteit.

Norén schrijft bovendien in een taaltje dat alleen al in zijn herhalingen zo

38 Hillaert, Wouter. ‘Montignaccen op gatenkaas’, in: Rekto:verso 4. 39 Hillaert, Wouter. ‘Strindberg is nog steeds niet dood. Het Zweedse theater anno 2007’, in: Etcetera 25/108. 40 Sjögren, Henrik. Teater i Sverige efter andra världskriget, p. 39.

31

naturalistisch overkomt dat het - zeker neergeschreven - bijna op de

zenuwen gaat werken. Een fragment uit Bobby Fischer is alive and lives in

Pasadena kan dat getuigen. Het is half drie, misschien half vier ’s nachts, de

glazen drank zijn niet langer te tellen en een vader, zijn dochter en zijn zoon

zitten - als in zovele stukken van Norén - bij elkaar in een slaapkamer.

Ellen En daarna?

Tomas Daarna? Ellen Ja. Tomas Dat weet ik niet. Ellen Wat wil je gaan doen, bedoel ik.

Tomas Wat ik wil doen? (Pauze) Dat weet ik niet. (Pauze) Hangt er vanaf.

Carl Nee… maar dat komt nog wel. Tomas Ik weet het niet. (Pauze) Ik zal wel zien… wat er gebeurt.

(Pauze) Ik ben niet bang. Carl (Staat weer op) Maar nu gaan we echt slapen. Morgen is er

weer een dag. Tomas Ik weet niet. (Pauze) Bobby Fischer leeft en woont in

Pasadena. Carl Kom nu… Morgen is er weer een dag.

Tomas Is er morgen weer een dag? (Zucht en zegt) Ooooo… Wanneer dan?

Ellen Dommerd. Morgen. (Pauze) Bobby Fischer… Wie was dat ook weer?

Tomas Weet je niet wie dat is? Bobby Fischer? Ellen Bobby Fischer… De naam klinkt me bekend. (Denkt na)

Bobby Fischer, Fischer, Fischer, Fischer… Iets met computers? Klinkt als iets met computers… Iets dat snel gaat… Snel en glad… Politicus? Maar waarom zou jij over politici praten? Spion… Verrader… Bobby Fischer?!

Carl Sssttt, sssttt. Ellen Bobby Fischer… Nee, zwemmer… Schoonspringer…

Zwemmer… Wereldkampioen zwemmen… Tomas Helemaal niet. Ellen Nee, dan weet ik het niet. Tomas (Glimlacht) Schaker. Ellen Schaker… Een schaker die Bobby Smith heet. Tomas Niet Bobby Smith. Bobby Fischer.

Norén blijft zijn stukken ook steevast situeren binnen een concrete,

naturalistische ruimte, veelal net die typische grote, functionalistisch

gemeubileerde flat in een grote stad of dat Zweedse zomerhuisje met zicht

op het water. Norén lijkt wel een fetisjistische relatie tot ruimte te hebben,

tot ‘werkelijke ruimte’ met ‘werkelijke dingen’: badkamer, water, keuken,

gootsteen, espressomachines, fietsen, merknamen, concrete schilderijen.

32

Veel dialogen zijn ook afhankelijk van die concrete dingen. “Anders,” zo

stelt Norén, “zouden de figuren niet kunnen zeggen wat ze zeggen. Het mag

geen toeval zijn (…).”41 Een welomschreven regieaanwijzing uit Stilte kan

dat aantonen. In de vestibule van een godvergeten hotelletje in het zuiden

van Zweden is Martha, de huishoudster, vredig aan het werk. John, de

jongste zoon van de hoteleigenaar, komt binnen. John Hallo, Martha. Hoe is het? Martha (schrikt, met een gilletje) Maar God God, maak jij me even

aan het schrikken! John O, sorry, dat was niet de bedoeling… (Je ziet Martha

werken, hoe ze werkt, haar wereld van werk. Ze gaat het zilver halen - daarna het poetsmiddel, gaat ermee zitten, begint te poetsen. Heeft een hekel aan de lucht. John loopt naar de bandrecorder. Zet hem aan, stalen banden. Hij speelt een stuk door. Zet het geluid aan. Het is Early Autumn, de herkenningsmelodie van Jazz uit de USA van Claes Dahlgren. Zet het geluid harder. Claes Dahlgren vertelt over Filip Philips of Woody Hermans’ First Hird. Misschien zegt hij ook iets over de vele brieven die hij van luisteraars heeft gekregen die het hele nummer Early Autumn willen horen en dat het nu zover is. Er moet een dergelijk moment geweest zijn. Alles spreekt daarvoor.)

Martha Moet je naar die herrie luisteren? (later) Kan je hem niet wat zachter zetten? Ik krijg er hoofdpijn van.

Daar komt bij dat voor Norén de ruimte het leven bepaalt, en niet

omgekeerd. Wie goed leest, vindt in zijn stukken zelfs nog steeds dat

negentiende-eeuwse concept van familiale determinatie van generatie op

generatie. Moeders, vaders, zonen, zussen komen terecht in exact dezelfde

situatie als waaruit ze voortkomen. Het is die verschrikkelijke reproductie

van generatie op generatie waar Norén bezeten van blijkt te zijn. Noréns

replieken vormen dan ook eindeloze variaties op een thema. Zeker de

stukken van De moed om te doden tot het iets recentere Hebriana omvatten

dat moeilijk precies te benoemen thema. Je zou kunnen stellen dat die

eindeloze bewerking, in allerlei scènes en toonaarden, van dat

onuitputtelijke thema nog het meest gaat over menselijke

verstandhoudingen, over wat Gregory Bateson, één van de theoretici van

Norén, ‘the double bind’ heeft genoemd - de subtiele wanverhouding tussen

41 Florin, Magnus. ‘Het nachtelijke feest. Een interview met Lars Norén’, in: Lars Norén.

Toneel 1, p. 29.

33

aantrekken en afstoten, de tragiek van het menselijk tekort.42 Bateson

introduceerde de term ‘the double bind’ in zijn theorie over de

ontwikkelingen in de schizofrenie. Daaruit blijkt vooral dat de schizofreen

de capaciteit verloren heeft om metacommunicatieve boodschappen te

onderscheiden van de verbale. Hij zit geklemd in een positie waarin het voor

hem onmogelijk is te handelen, omdat welk weloverwogen antwoord dan

ook vanzelfsprekend de uitsluiting betekent van het andere. Bijgevolg

bevriest hij in een stille en bewegingsloze toestand. Magnus Florin, een

Zweedse criticus, maakt de vergelijking tussen de manier waarop Noréns

personages handelen en Batesons theorie.43 Noréns personages leven in een

schizofrene grenswereld. Ze zijn terughoudend en waakzaam, spaarzaam

met het uiten van hun emoties en tegelijk zo gevoelig. Kijk naar Simon in

Noréns romans, Erik in De moed om te doden, Tomas in Bobby Fischer is

alive and lives in Pasadena, Thomas in Zomer, Clara in Als de bladeren in

Vallombrosa. Toch blijkt geen van hen te lijden aan een of ander

psychologisch ziekteverschijnsel, ondanks het feit dat ze elkaar voortdurend

diep en emotioneel kwetsen. Maar de statische situaties waarin ze zichzelf al

te vaak profileren, vertonen niettemin en onmiskenbaar overeenkomsten met

de katatonische houding van de schizofreen. Het is het frame van de

familieband of liefdesrelatie die de gedragingen van de personages beperken

zodat een praktisch automatisch handelen en communiceren de overhand

neemt.

Dat Noréns stukken zich veelal afspelen binnen een afgesloten ruimte,

versterkt die wanverhouding in grote mate. Vanuit die afgeslotenheid

spreekt immers de impasse van de mentale staat waarin de personages zich

telkens weer blijken te bevinden en ook de bevroren relaties onderling

worden eens te meer zichtbaar. Zowel de ruimtebepaling als de

actiepatronen roepen daardoor een gevoel van claustrofobie op, want net als

de familiestructuren die de personages noodgedwongen binden, houdt ook

het podium de personages gevangen.44 Het is binnen de wanden van die ene

42 ‘Van valse verwachting tot diepe wanhoop’, in: Knack. 03.05.1989 43 Florin, Magnus. ‘Je moet je leven veranderen’, in: Lars Norén. Toneel 1, p. 7-9. 44 Neuhauser, Lotta. ‘The intoxication of insight: notes on Lars Norén’, p. 92.

34

ruimte dat de personages hun strijd samen moeten uitvechten. “Als ze weg

zouden kunnen gaan of zoiets”, zo zegt Norén in een interview met Magnus

Florin, “dan gaat het allemaal verloren.”45 Daarom voorziet Norén slechts

één uitweg en die uitweg gaat dwars door het personage zelf en door de

personages onderling. Een of andere deus ex machina is er niet te

bespeuren, die bestaat alleen binnenin hen. Het podium met de enge

bewegingsruimte wordt zo een metafoor voor de beperkte en onwetende ik-

figuur die enkel door individuele crisis tot vrijheid en zelfkennis kan

komen.46

Dit knoopt aan bij de imperatief ‘je moet je leven veranderen’, een zinsnede

die Norén van Rilke overgenomen heeft en verbergt in vele van zijn

stukken. De portretten die Norén in zijn stukken schildert, mogen dan vaak

pikdonker zijn, Norén toont steeds de mogelijkheid voor verandering. Hij

suggereert dat de enige weg naar die verandering enkel kan gevonden

worden na een soort reis door de hel, waar alle maskers vallen. In een

interview met Magnus Florin omschrijft Norén het proces van schrijven als

een nachtelijk feest, een metafoor die de reis illustreert die zijn personages

en toeschouwers moeten doormaken.

- Je had het over een nachtelijk feest? - Een feest van verlangen en vergiffenis. En begrip. - Is het een roes? - Ja, maar van inzicht. - Is het een risico? - Ja, ongelooflijk. Ik herken het als waarnaar de zelfmoordenaar op weg

is. De stap over het balkonhek, als het ware. Ze schijnen zich opgelucht te voelen. Ik voel een sterke opluchting als ik schrijf, die maakt dat de kamer plotseling voor een ander kan worden ingeruild en werkelijk kan worden. (…) Het slot van het stuk is een feest. Dan is alles anders, alles is veranderd, het kan allemaal opnieuw beginnen.

Noréns methode doet denken aan de catharsis volgens Aristoteles, maar

brengt ook de moderne psychoanalyse onder het voetlicht. Noréns drama’s

portretteren de levens van personages niet in strikt logische volgorde of

volgens chronologische gebeurtenissen. Hun psychologie neemt 45 Florin, Magnus. ‘Het nachtelijke feest. Een interview met Lars Norén’, in: Lars Norén. Toneel 1, p. 30. 46 Neuhauser, Lotta. ‘The intoxication of insight: notes on Lars Norén’, p. 92.

35

daarentegen langzaam vorm aan en explodeert of keert af en toe. Daarnaast

zijn de personages in Noréns stukken altijd op zoek naar zichzelf, maar als

ze daar gekomen zijn, blijkt dat niet altijd de plek waar ze zichzelf bereiken.

De personages denken een helder beeld van zichzelf te hebben, maar hoe

verder het drama zich ontwikkelt, hoe meer ze gedwongen worden dat beeld

te herzien. Voor de meeste personages van Norén geldt dan ook dat hun

graad van bewustzijn reikt tot het punt waarop ze die discrepantie onder

ogen komen, de ambiguïteit tussen het beeld van zichzelf en de wereld en

hun emotionele staat op het einde van het stuk. Het finale resultaat is als een

onverwachte zuivering, de personages zien voor het eerst hoe ze werkelijk

zijn. Na de opvoering zou dan bij de toeschouwer op een gelijkaardige wijze

verandering moeten optreden, vrij van vooroordelen over zichzelf, los van

biografische en historische beperkingen. Door de personages op het podium

te presenteren als mensen met fantasieën en verlangens, zonder iets te

verbergen, nodigt Norén het publiek uit om ook naar zichzelf te kijken, naar

de eigen ongewilde wilde fantasieën.47 Een voorstelling kan gezien worden

als een onbewaakte en ongecensureerde ontmoeting met het hele bereik aan

mogelijkheden dat een individuele toeschouwer heeft. De uiteindelijke

transformatie van de personages en de toeschouwers houdt in dat “iedereen

op zijn eigen manier een beetje winst boekt, met minder zelfdestructiviteit,

minder slaap, minder omnipotentie en met minder oorlogszuchtige en

moordlustige fantasieën”48, aldus Norén zelf. Door daarop te wijzen, reiken

Noréns stukken stuk voor stuk mogelijke oplossingen aan, en verzoeningen.

Ze beloven bovendien dat wonden kunnen geheeld worden.

Ik wil de angst van de mensen niet groter maken, dat is beslist niet waar ik op uit ben. Ik ben pas tevreden als na afloop van de voorstelling iemand zegt: zo kan en mag het met mij niet verder gaan. Een voorstelling moet een wonde zijn die geneest.49

47 Neuhauser, Lotta. ‘The intoxication of insight: notes on Lars Norén’, p. 92. 48 Florin, Magnus. ‘Het nachtelijke feest. Een interview met Lars Norén’, in: Lars Norén.

Toneel 1, p. 34. 49 Achterflaptekst Lars Norén. Toneel 1

36

Norén ziet geen verschil of tegenstelling tussen ‘je leven veranderen’ en ‘de

wereld veranderen’. In die zin is zijn vertelstof diep politiek gekleurd.50 Het

is dan ook in een alledaagse maatschappelijke context dat Norén een

thematiek brengt, een inhoud die het psychologische op de voorgrond

plaatst: relatieproblematiek, vadermoord, moederbinding…51 Maar de

psychologische dieptestructuur is zeker niet het meest essentiële van Noréns

werk. De verscholen en moeilijk te ontdekken dieptepsychologie van de

personages laat Norén op het achterplan spelen. In de plaats daarvan laat

Norén de taal het grondvlak van het stuk vormen. De taal handelt, liegt,

bedriegt, de taal maskeert of legt bloot, krabt aan de ziel van de ander,

bepaalt het beeld van de partner. Norén slaagt erin ongelooflijk juist weer te

geven hoe mensen taal gebruiken om zich een individualiteit aan te meten of

om anderen in te strikken.52 De taal vormt dan ook een vervangingsmiddel

dat functioneert voor een massa gevoelens, onder andere voor seksualiteit en

om gevoelens als angst en eenzaamheid op te heffen. Dat de personages

geloven wat ze zelf zeggen, blijkt enkel waar te zijn wanneer ze zichtbaar

liegen tegenover zichzelf of waarheden vertellen zonder het zelf te beseffen.

De personages hebben echter de taal nodig om te overleven en binnen hun

communicatiepatroon hebben zij dwingende behoefte aan een partner. “Elke

zin wordt een wapen en elk gesprek het sein voor een nieuwe ronde in hun

onophoudelijke strijd.”53 De personages vechten met hun eigen schimmen

en leven alleen zo lang ze praten, want, zwijgzaam zijn ze niet alleen stom,

maar ook dood. Opvallend is dat Norén daarbij vooral mensen naar voren

schuift die in de weer zijn om met uitzichtloze pogingen elkaar te bereiken,

mensen die aan een stuk door praten, maar niet in staat lijken om te

luisteren.54 Zelf beschrijft het op de volgende manier:

50 Neuhauser, Lotta. ‘The intoxication of insight: notes on Lars Norén’ 51 Kiel, An Van. Nachtwake: een vergelijking tussen twee versies, p. 10. 52 Dries, Luk van den. ‘Lul als navelstreng’, in: Etcetera 6/21-22, p. 47. 53 Dries, Luk van den. ‘Lul als navelstreng’, in: Etcetera 6/21-22, p. 48. 54 Zeeman, Michaël. ‘Van valse verwachtingen tot diepe wanhoop’, in: Knack. 03.05.1989

37

Heeft praten een reinigende, een bevrijdende functie? Of bevestigt het slechts de status quo? De mensen in mijn stukken, ze praten, praten, praten, maar voeren ze veel uit? Soms laat ik op het eind even een lichtje schijnen. Dan stel ik mijn personages, en met hen het publiek, voor de vraag wat ze met de rest van hun leven moeten doen. Sommigen zullen het proberen te veranderen. Sommigen bereiken een zekere rijpheid. Maar pas als ze over de grenzen van de taal zijn heengegaan.55

Tot slot liggen feiten uit Noréns eigen leven vaak aan de basis van zijn

werk. Noréns autobiografie speelt dan ook een niet te onderschatten rol in al

zijn stukken. Het is materiaal waarmee hij gestalte geeft aan zijn drama’s en

dat het kader vormt waarbinnen het verhaal zich afspeelt. De vertelstof uit

de hoteltriologie kan bijvoorbeeld als autobiografisch bestempeld worden,

zowel op basis van het milieu in de stukken als de persoonsconstellatie.

Maar de dramatische vorm is zo sterk gemythologiseerd en geliterariseerd

dat elke autobiografische leeswijze van Noréns stukken gedoemd is om

geheel misleid te worden, om net zo fictief te zijn als een theaterdeur of een

trompe-l’oeil-raam. Het ik van de auteur Norén is de ik die de artistieke

vorm maakt tot een voortdurend andere en wisselende ik, een ik die

overblijft om de individualisering en alternering van de auteur te

beschrijven.56 Bij het schrijven herbeleeft Norén telkens een stukje van zijn

verleden, waardoor hij dat verleden elke keer hypothetisch kan

veranderen.57 Zo worden ware gebeurtenissen bijvoorbeeld vaak geplaatst in

een samenhang waar ze in werkelijkheid nooit plaatsvonden. In een

interview met literatuurwetenschapper Lars Nylander beschrijft hij het zelf

op de volgende manier:

Nooit hebben er absolute grenzen bestaan tussen het geschrevene en de werkelijkheid. Dat wat ik schijf, moet openstaan voor een directe relatie tot het leven. Een toneelstuk dat ik onlangs schreef, eindigt met een man die zich uit het publiek opricht en protesteert: ‘Dat daar is niet rechtvaardig. In die zaken herken ik me niet!’ Voor mij is dat een manier om gestalte te geven aan die problematiek, de noodzakelijkheid om de grens tussen literatuur en werkelijkheid open te houden, maar die tegelijk uit elkaar, apart te kunnen houden.58

55 ‘Soms laat ik even een lichtje schijnen’, in: NRC Handelsblad. 22.09.2000 56 Reis, Michaël van. Det slutna rummet. p. 15. 57 Florin, Magnus. ‘Het nachtelijke feest. Een interview met Lars Norén’, in: Lars Norén. Toneel 1, p. 29. 58 Nylander, Lars. ‘Appendix. Samtal med Lars Norén’, in: Den långa vägen hem, p. 350 - eigen vertaling.

38

Veel wijst erop dat deze min of meer autobiografische elementen wel

noodzakelijk zijn voor Norén. De ervaring van het schrijven met

autobiografische elementen gebruikt Norén immers als een middel om zijn

leven en zijn persoonlijkheid te vormen, om helderheid te scheppen in de

drijfveren van zijn denken en handelen en in het duister van zijn

herinneringen. Zo krijgt het schrijven zelf bij Norén een therapeutische en

zelfanalytische functie te vervullen. Het bestaan van een soort alter ego in

elk van zijn stukken zou zo verklaard kunnen worden. Die

psychoanalytische invulling van schrijven leidt ertoe dat Norén veel minder

dan andere schrijvers geneigd is zijn teksten als literaire werken te

beschouwen. Teksten maken voor Norén gewoonweg een geïntegreerd deel

uit van zijn levensproces. Ook de arbeid van het herlezen en veranderen van

een tekst beschouwt Norén als even authentiek en waardevol als het

schrijven van de oorspronkelijke versie van de tekst. Het is het schrijven als

activiteit, als proces, en niet de afgewerkte esthetische of documentaire

kwaliteiten van de tekst, die voor Norén van belang zijn.59

59 Nylander, Lars. Den långa vägen hem, p. 9.

39

3

LARS NORÉN

IN DE NEDERLANDEN Een kwantitatieve analyse

In dit hoofdstuk volgt een reconstructie van hoe en in welke mate Norén als

een Zweeds contemporain theaterauteur de Nederlandse en Vlaamse

theaterwereld wist te binnen te dringen. Zo precies mogelijk wordt

weergegeven hoe Noréns stukken evolueerden binnen het Nederlandstalige

theater van de voorbije dertig jaar, welke van Noréns stukken er telkens

opnieuw opgevoerd werden en welke weinig tot niet, en welke van die

producties dan weer succesvol kunnen genoemd worden - dit naargelang het

aantal voorstellingen. Verder wordt ook gekeken naar de rol van de

theatergezelschappen die ervoor kozen een Norén in hun repertoirelijst op te

nemen en het eventuele belang van de verschillende regisseurs daarbij. Het

resultaat strekt zich uit over een volledige inventarisatie van de gespeelde

Norén-producties in Nederland en Vlaanderen, en een analyse van die

gegevens. In bijlage twee wordt bovendien een chronologisch overzicht

gepresenteerd van alle Norén-producties die in de periode tussen

theaterseizoenen 1978-2008 in Nederland en Vlaanderen gespeeld zijn.

Bijlage drie omvat meer gedetailleerde informatie over die verschillende

Norén-ensceneringen. Beide overzichten vormen de basis voor alles wat in

dit hoofdstuk aan de orde komt: de introductie van Lars Norén in de

Nederlanden en een uitgebreide kwantitatieve analyse van opvoeringen van

zijn werk in Nederland en Vlaanderen. In de laatste paragraaf wordt dan het

relaas gegeven van dertig jaar Norén op de Nederlandse planken.

40

3.1 De introductie van Norén in de Nederlanden Als Norén aan het begin van de jaren zeventig voor het eerst voor het

theater begint te schrijven, lijkt hij niet meer te houden. Zijn stukken volgen

elkaar op in een hoog tempo. Ook vandaag blijft hij mateloos productief.

Meer dan zestig toneelstukken maken inmiddels deel uit van zijn oeuvre.

Ook al is het een zeldzaamheid dat eigentijdse toneelschrijvers onmiddellijk

Europees doorbreken, voor Norén blijkt het alvast geen probleem. Norén

groeit uit tot Zwedens nationaal en internationaal meest gespeelde

theaterauteur. In Zweden raken zijn stukken in korte tijd bijzonder populair

en ook de regisseurs in Noorwegen en Denemarken richten zich al snel op

Norén. Terwijl de stukken van Norén zegevieren op de Duitse bühne, lopen

de theaterzalen in Nederland vol voor Noréns eigenzinnige theater.60 Enkele

jaren later wordt Norén ook in Vlaanderen gecreëerd.

De pleitbezorger van Norén in Nederland, en later ook in Vlaanderen, heet

Karst Woudstra (°Leiden, 1947), van huis uit Scandinavist en vandaag

bekend als één van de meer vooraanstaande hedendaagse Nederlandse

toneelschrijvers. Behalve schrijver is Woudstra ook dramaturg en regisseur,

overigens lang niet altijd van zijn eigen stukken. Als regisseur, en vaak ook

als artistiek leider, werkte Woudstra niet alleen bij verschillende

Nederlandse theatergezelschappen (van het RO Theater over Het Nationale

Toneel tot het Noord Nederlands Toneel), hij regisseerde ook in Vlaanderen

(bijvoorbeeld bij de Koninklijke Vlaamse Schouwburg en theatergroep De

Korre), in Zweden (bij het Stockholmse Dramaten) en in Duitsland.

Daarnaast doet hij ook vertaalwerk, vanuit verschillende Europese talen.

Toch kan Woudstra vooral bestempeld worden als een autoriteit op het

gebied van de grote Scandinavische schrijvers Strindberg en Ibsen, en het

werk van Norén.61 Woudstra werd Noréns vaste Nederlandse vertaler, al

vanaf zijn theaterdebuut in 1973. Onmiskenbaar heeft Woudstra sporen

achter gelaten in Noréns eigen toneelteksten.62 Want behalve het

vertaalwerk, onderhield Woudstra ook Noréns zakelijke contacten, bracht 60 ‘Nachtwake: psycho-slapstick-theater’, in: De Morgen. 30.11.1987 61 Databank van de Nederlandse Toneelschrijfkunst, <http://www.dutchdrama.nl> 62 Berg, Thomas van den en Bots, Pieter. ‘Een skischool in afrika’, in: Ons Erfdeel 39.

41

hij hem in contact met andere schrijvers, bezocht hij in plaats van Norén de

premières. Lange tijd woonden ze samen in Stockholm en door de tijd heen

ontstond er tussen Norén en Woudstra - allebei goed thuis in de

psychoanalyse - een “ingewikkeld psychoanalytisch rollenspel”.63 Norén

heeft vanaf het begin de gewoonte gehad om in zijn stukken mensen uit zijn

omgeving letterlijk te citeren. Dat doet hij ook bij Woudstra. Ook

afsplitsingen van Woudstra of alter ego’s fungeren centraal in Noréns

drama’s.64 Niettemin komt het in 1996 tot een breuk tussen beiden. Het

alleenrecht dat Woustra bezit op de vertalingen van Noréns werk naar het

Nederlands, blijft echter wel onder zijn naam staan. Zo kan gesteld worden

dat het geheel dankzij Woudstra’s vertalingen is dat Norén in de

Nederlandse theaterwereld geïntroduceerd en opgevoerd werd.

3.2 Norén-producties in de Nederlanden 3.2.1 Chronologisch overzicht van het aantal Norén-producties

Het totaal aantal Norén-producties

In het totaal zijn er de voorbije dertig jaar, vanaf theaterseizoen 1978-1979

tot vandaag, in de Nederlanden precies 63 Norén-producties te zien geweest.

Dat betekent een gemiddelde van meer dan twee producties per

theaterseizoen. Van die 63 producties werden er 39 door Nederlandse

gezelschappen voor hun rekening genomen. Dat is ruim 62%. De Vlaamse

ensceneringen zijn met 22 unieke producties goed voor een aandeel van

35%. De resterende 3% omvat twee producties van buitenlandse

gezelschappen. Hierbij gaat het om een Duitse opvoering en een reeks

Zwitserse voorstellingen.

63 Neefjes Annemiek, ‘In hun huid: Karst Woudstra & Lars Norén’, in: Vrij Nederland. 16.08.1997 64 Neefjes Annemiek, ‘In hun huid: Karst Woudstra & Lars Norén’, in: Vrij Nederland. 16.08.1997

42

Het aantal producties per theaterseizoen

Een chronologisch overzicht van Norén in de Nederlanden maakt zichtbaar

in welke mate Norén aanwezig was in het Nederlandse en Vlaamse

theaterlandschap, en dit meteen ook per theaterseizoen. Soms figureerden

zijn teksten aan de zijlijn, dan weer stond hij in het centrum van de

theaterbelangstelling, maar van de scène verdween hij nagenoeg niet. Sinds

het einde van de jaren zeventig heeft Norén zo een zekere permanentie

weten op te bouwen in het theaterveld van de Nederlanden. Met een

gemiddelde van meer dan twee producties per theaterseizoen is dat niet min.

Chronologisch overzicht van Norén in de Nederlanden

1 1

0 0

2

1

2

1

2

5

4

1

2

3 3

1

3

2

5

3

4

3

1

3 3

2

1

3

0

1

1980 1985 1990 1995 2000 2005

Norén doet een langzame intrede in de Nederlanden. Aan het einde van de

jaren zeventig en aan het begin van de jaren tachtig is er sporadisch een

opvoering van een stuk van Norén. Vanaf het midden van de jaren tachtig

valt Norén steeds vaker onder de aandacht van de Nederlandse en Vlaamse

theatermakers. In sommige theaterseizoenen zijn er vier tot vijf stukken van

Norén te aanschouwen. Ook aan het begin van de jaren negentig blijft Norén

gestaag aanwezig in de theaterzalen van de Nederlanden, weliswaar in

mindere mate dan aan het einde van de jaren tachtig. Een plotse opgang van

Noréns stukken vindt plaats juist voor de eeuwwisseling. Opnieuw spelen er

vier tot vijf voorstellingsreeksen in één theaterseizoen. Daarna is er sprake

van een fikse daling in het aantal Norén-producties. Maar verdwijnenen van

het repertoire doet Norén niet. Ook in de meest actuele periode haalt hij nog

af en toe drie ensceneringen per theaterseizoen. De laatste jaren blijkt de

interesse voor Noréns stukken echter te slinken. In theaterseizoen 2006-

2007 werd hij niet meer op de planken gebracht, het voorbije jaar nog één

keer.

43

Het aantal producties per decennium

Het aantal Norén-producties per decennium

2

18

29

14

,,, - 1980 1980-1990 1990-2000 2000- ,,,

Het chronologisch overzicht van het totaal aantal producties per

theaterseizoen, laat zich op min of meer elegante wijze in vieren, per

decennium opdelen. Na de eerste jaren (1978-1980) met twee producties in

Nederland, volgt een bloeiend decennium (1980-1990) waarin het aantal

Norén-producties juist onder de twintig schommelt: er is sprake van 18

Norén-ensceneringen in de jaren tachtig. Dat Noréns succes nog verder

uitgroeit in het daarop volgende decennium (1990-2000), mag blijken uit de

juist geen dertig Norén-vertolkingen die in de Nederlanden te zien zijn

geweest. In de jaren negentig zijn het er precies 29. Vanaf 2000 volgt een

vrij scherpe daling in Norén-producties. Het aantal beweegt zich dan naar

14.

Nederland versus Vlaanderen

Van Antwerpen tot Amsterdam, van Brugge tot Groningen, van Brussel tot

Rotterdam, Noréns stukken speelden de voorbije dertig jaar op vrijwel alle

podia in de Nederlanden. Dat er toch sprake is van een geografisch verschil

in de hoeveelheid van opvoeringen mag blijken uit beide onderstaande

grafieken die de Nederlandse opvoeringen enerzijds en de Vlaamse

opvoeringen anderzijds kwantitatief in kaart brengen. Met eventuele

wederopvoeringen of reisvoorstellingen is in deze overzichtstabellen geen

rekening gehouden, er is uitgegaan van de herkomst, de uitvalsbasis van het

producerende theatergezelschap.

44

Chronologisch overzicht van Norén in Nederland

1 1

2

1

2

1 1

2

1

2 2

1

2

1

4

3 3

1 1 1

3

2

1 1 1

… - 1978 1978 -

1979

1979 -

1980

1980 -

1981

1981 -

1982

1982 -

1983

1983 -

1984

1984 -

1985

1985 -

1986

1986 -

1987

1987 -

1988

1988 -

1989

1989 -

1990

1990 -

1991

1991 -

1992

1992 -

1993

1993 -

1994

1994 -

1995

1995 -

1996

1996 -

1997

1997 -

1998

1998 -

1999

1999 -

2000

2000 -

2001

2001 -

2002

2002 -

2003

2003 -

2004

2004 -

2005

2005 -

2006

2006 -

2007

2007 -

2008

2008 - …

Chronologisch overzicht van Norén in Vlaanderen

2

4

2

1 1 1 1 1 1 1

2 2

1

2

… - 1978 1978 -

1979

1979 -

1980

1980 -

1981

1981 -

1982

1982 -

1983

1983 -

1984

1984 -

1985

1985 -

1986

1986 -

1987

1987 -

1988

1988 -

1989

1989 -

1990

1990 -

1991

1991 -

1992

1992 -

1993

1993 -

1994

1994 -

1995

1995 -

1996

1996 -

1997

1997 -

1998

1998 -

1999

1999 -

2000

2000 -

2001

2001 -

2002

2002 -

2003

2003 -

2004

2004 -

2005

2005 -

2006

2006 -

2007

2007 -

2008

2008 - …

Wat vrijwel meteen opvalt, is dat de densiteit aan Norén-stukken in

Nederland veel hoger ligt dan in Vlaanderen. Met een gemiddelde van bijna

drie opvoeringen per twee theaterseizoenen scoort Nederland ook merkelijk

beter dan Vlaanderen. Daar blijft Norén immers met twee ensceneringen per

drie theaterseizoenen happeren onder de lijn van één productie per

theaterseizoen. Gedurende de voorbije dertig jaar verdwenen Noréns

stukken bovendien amper van de scène in Nederland. In het Vlaamse theater

kent Noréns repertoire een veel korter en tegelijk ook geconcentreerder

bestaan. Het hoogtepunt voor Norén in Vlaanderen bevindt zich markant

aan het einde van de jaren tachtig, en dit met een zevental ensceneringen.

Toch duiken ook daarna nog geregeld stukken van hem op. In Nederland

lopen Noréns stukken daarentegen ruim tien jaar later op zijn best, aan het

einde van de jaren negentig. In die korte periode kennen maar liefst elf

Norén-stukken hun première.

In Nederland kent de populariteit van Noréns stukken een geleidelijke

opgang. Na zijn theaterdebuut op de Nederlandse planken in 1979, prijkt hij

in theaterseizoen 1979-1980 al opnieuw op de affiche. Na twee

theaterseizoenen zonder Norén-stukken (1980-1981 en 1981-1982), wordt

zijn werk in het begin van de jaren tachtig tot vijf keer toe geënsceneerd

(twee keer in 1982-1983, één keer in 1983-1984, en opnieuw twee keer in

1984-1985). In het theaterseizoen 1985-1986 is er opnieuw geen Norén-

première, maar dan, op het einde van de jaren tachtig, worden Noréns

stukken door verschillende gezelschappen op de planken gebracht: tijdens

45

theaterseizoen 1986-1987 en 1987-1988 is er telkens één te zien, in het

daaropvolgende theaterseizoen (1988-1989) zijn het er twee. Ook aan het

begin van de jaren negentig blijft Norén in zichtbare mate aanwezig in de

Nederlandse theaterzalen (één enscenering in 1990-1991, twee

ensceneringen in 1991-1992 en in 1992-1993 en opnieuw één enscenering

in 1993-1994, gevolgd door nog eens twee ensceneringen in 1994-1995).

Vlak na 1995 doet zich een opmerkelijk kantelmoment voor. Wanneer er

tijdens theaterseizoen 1995-1996 nog één voorstellingsreeks van een Norén-

stuk loopt, wordt Norén vanaf eind jaren negentig ongemeen populair bij de

Nederlandse theatermakers. Het aantal theatergezelschappen dat ervoor kiest

een Norén te brengen, schiet de hoogte in. Welgeteld vier zijn het er in

1996-1997. En met drie ensceneringen in 1997-1998 en nog eens drie in

1998-1999 blijft Noréns succes ook tijdens de twee daarop volgende

theaterseizoenen gelden. Tijdens theaterseizoen 1999-2000 blijft Norén

opnieuw hangen op één Nederlandse enscenering en ook in 2000-2001 en

2001-2002 is het één theatergezelschap dat een Norén-productie op de

planken brengt. Dan volgt een markante stijging. Drie nieuwe producties

van een Norén-stuk staan immers op het programma voor theaterseizoen

2002-2003. Ook in theaterseizoen 2003-2004 lopen er nog twee stukken van

Norén in de Nederlandse theaterzalen. Daarna komt er een fikse daling:

Norén is telkens nog één keer te zien in 2004-2005, 2005-2006 en 2007-

2008. In 2006-2007 werd Norén niet geënsceneerd.

In de tijd dat Norén al zeven keer in Nederland op de planken was gebracht,

eind jaren zeventig en begin jaren tachtig, bleek Norén nog een onbekende

in de Vlaamse theaterwereld te zijn. Wanneer Norén echter in 1985-1986

voor het eerst door een Vlaams theatergezelschap wordt geënsceneerd, lijkt

een bliksemcarrière voor Norén in Vlaanderen niet ver af te liggen. Op het

einde van de jaren tachtig staan er maar liefst zeven Norén-stukken op de

Vlaamse podia. Respectievelijk gaat het om vier ensceneringen in 1987-

1988, twee ensceneringen in 1988-1989 en nog één in 1989-1990. De sterke

tendens wordt ook begin jaren negentig nog voortgezet, maar dooft dan

zienderogen uit. Norén wordt in de periode 1990-1993 nog

vertegenwoordigd in drie voorstellingsreeksen. Vanaf het midden van de

46

jaren gaat het steeds verder bergaf, Norén duikt slechts sporadisch nog eens

op in de Vlaamse theaters. Er wordt één productie gemaakt in theaterseizoen

1994-1995, één in 1996-1997 en één in 1998-1999. In de tussenliggende

theaterseizoenen blijft Norén ongespeeld. Net als in de Nederlandse

theaterwereld bestaat er nog een lichte heropflakkering tegen het einde van

de jaren negentig (twee producties tijdens 1999-2000), maar ook dat kent

maar een gematigde duur. In theaterseizoen 2000-2001 is er van Norén

alweer geen sprake, en ook voor theaterseizoenen 2002-2003, 2004-2005 en

2006-2007 is dat het geval. Helemaal uitgedoofd is Noréns repertoire in

Vlaanderen echter niet. Twee ensceneringen van een Norén-stuk waren nog

te zien in 2001-2002 en vervolgens nog één in 2003-2004. Het was dan in

2005-2006 dat de voorlopig laatste Norén-productie in Vlaanderen op de

planken werd gebracht.

3.2.2 De cijfers voor de afzonderlijke stukken De hele periode

Gedurende de laatste dertig jaar, van theaterseizoen 1987-1979 tot vandaag,

hebben zowel Nederlandse als Vlaamse theatergroepen verschillende

producties van meer dan twintig van Noréns drama’s op de planken

gebracht. In totaal prijkten er precies 22 verschillende Norén-titels op de

affiches.

Productietitels Norén in de Nederlanden

3

1

3

2

1

1

2

1

1

2

1

2

9

1

5

1

9

4

1

5

7

1

Oorlog (2003)

Categorie 3.1 (1998)

Een soort Hades (1994)

Als de bladeren in Vallombrosa (1991)

Zo eenvoudig is de liefde (1990)

Tricks or Treats (1989)

En geef ons de schaduwen (1988)

Bobby Fisher (1988)

Herfs t en Winter (1988)

Hebriana (1987)

Eendagswezens (1986)

Stilte (1984)

Demonen (1984)

Wraakaria (1983)

Nachtwake (1983)

Chaos is God het naas t (1983)

Nacht, de moeder van de dag (1982)

Een onderwereldse glimlach (1981)

Een vreselijk geluk (1981)

Depress ie (1979)

De moed om te doden (1978)

De vors tenlikker (1973)

47

In de top drie van stukken die in de Nederlanden opgevoerd zijn geweest,

verschijnen titels als Nachtwake en Depressie, elk goed voor vijf producties

en De moed om te doden, gekozen door maar liefst zeven verschillende

theatermakers. Maar het zijn Nacht, de moeder van de dag en Demonen die

de kroon spannen. Tot negen keer toe worden deze stukken geënsceneerd.

Ook Een onderwereldse glimlach blijkt een relatief gegeerd stuk. Vier keer

wordt het gebracht op de Nederlandse en Vlaamse podia.

Na deze stukken volgt er een grote middengroep: zes stukken die goed

waren voor twee tot drie producties. Een soort Hades en Oorlog kenden drie

verschillende ensceneringen en Stilte, Hebriana, En geef ons de schaduwen

en Als de bladeren in Vallombrosa werden elk tweemaal geënsceneerd. Wat

dan nog rest, zijn tien stukken die hier slechts één keer te zien waren. Het

gaat om de stukken De Vorstenlikker, Een vreselijk geluk, Chaos is God het

naast, Wraakaria, Eendagswezens, Herfst en Winter, Bobby Fischer is alive

and lives in Pasadena, Tricks or Treats, Zo eenvoudig is de liefde en

Categorie 3.1.

Productietitels Norén in Nederland

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

2

2

3

4

5

7

7

Oorlog (2003)

Als de bladeren in Vallombrosa (1991)

Zo eenvoudig is de liefde (1990)

Tricks or Treats (1989)

En geef ons de schaduwen (1988)

Bobby Fisher (1988)

Stilte (1984)

Wraakaria (1984)

Nachtwake (1983)

Een vreselijk geluk (1981)

De vorstenlikker (1973)

Hebriana (1987)

Een onderwereldse glimlach (1981)

Een soort Hades (1994)

Depressie (1979)

De moed om te doden (1978)

Demonen (1984)

Nacht, de moeder van de dag (1982)

Productietitels Norén in Vlaanderen

1

1

1

1

1

1

1

1

2

2

2

2

2

4

Categorie 3.1 (1998)

Als de bladeren in Vallombrosa (1991)

En geef ons de schaduwen (1988)

Herfst en Winter (1988)

Eendagswezens (1986)

Stilte (1984)

Chaos is God het naast (1983)

Depressie (1979)

Oorlog (2003)

Demonen (1984)

Nacht, de moeder van de dag (1982)

Een onderwereldse glimlach (1981)

De moed om te doden (1978)

Nachtwake (1983)

Beperken we ons tot de Nederlandse producties, dan levert dat 18 unieke

Norén-titels op. Ook hier vormen Nacht, de moeder van de dag en Demonen

de koplopers. Zeven keer worden beide stukken door Nederlandse

regisseurs geënsceneerd. Met respectievelijk vijf, vier en drie producties

volgen De moed om te doden, Depressie en Een soort Hades. Het lijstje

wordt vervolledigd met twee stukken die goed zijn voor twee ensceneringen

48

op de Nederlandse podia, Een onderwereldse glimlach en Hebriana. Maar

het merendeel van Norén-stukken in Nederland wordt slechts één keer

opgevoerd. Het zijn De Vorstenlikker, Een vreselijk geluk, Nachtwake,

Wraakaria, Stilte, Bobby Fischer is alive and lives in Pasadena, En geef ons

de schaduwen, Tricks or Treats, Zo eenvoudig is de liefde, Als de bladeren

in Vallombrosa en tot slot ook Oorlog die tot deze categorie behoren.

Ook uit de Vlaamse gegevens mag blijken dat de grootste groep van Norén-

stukken slechts één keer te zien is geweest in de Vlaamse theaterzalen.

Concreet gaat het om de volgende acht stukken: Depressie, Chaos is God

het naast, Stilte, Eendagswezens, Herfst en Winter, Als de bladeren in

Vallombrosa, En geef ons de schaduwen en Categorie 3.1. Ook de

middengroep, bestaande uit stukken met telkens twee producties op

Vlaamse bodem, is aanzienlijk. Het omvat stukken als De moed om te

doden, Nacht, de moeder van de dag, Een onderwereldse glimlach,

Demonen en Oorlog. Het is tot slot Nachtwake dat met een relatief grote

voorsprong het meest gespeelde stuk in Vlaanderen representeert, en dit met

verschillende 4 producties. Opgeteld komt de Vlaamse repertoirelijst zo aan

14 van Noréns stukken.

De vergelijking van de cijfers voor de afzonderlijke stukken levert een

aantal duidelijke tendensen op voor de opvoeringsgeschiedenis van Norén in

zowel Nederland als Vlaanderen. Ten eerste blijken voorstellingen van

Noréns werk gewoonlijk nieuwe producties te zijn van Noréns oudste

stukken. Opvallend is dat daarbij bijna geen enkel van die

psychoanalytische stukken uit Noréns vroege dramatiek ongespeeld is

gebleven. Meer zelfs, in de voorbije dertig jaar waren er 50 producties (van

de 63 producties) die een stuk vertoonden dat Norén schreef in de jaren

tachtig. Ruim tachtig procent van wat er aan Norén te zien was in de

Nederlandse theaterwereld was dus verstikkend psychodrama vol

familieleed. Ongetwijfeld waren het de scherpe monologen en dialogen, de

nooit eindigende conversaties tijdens lange nachten met drank en de strijd

tussen generaties en seksen die tot de verbeelding van de Nederlandse en

Vlaamse regisseurs spraken.

49

Opmerkelijk blijft ook dat de Nederlandse en Vlaamse podia de meeste

werken vanaf het midden van de jaren negentig tot de actuelere stukken van

nu aan hun neus voorbij hebben laten gaan. Dat maakt duidelijk dat de

Nederlanden zich in grote mate onverschillig tonen tegenover de

verandering die plaatsvindt in Noréns schriftuur rond het midden van de

jaren negentig.65 Die verandering leidde tot een fundamentele verschuiving

weg van het vroege psychologisch-realisme, de introspectie en de

psychoanalyse en richting de concrete sociale realiteit van dat moment, de

observatie van wat er gebeurt in de hedendaagse wereld. De wereld van

familiedrama’s en getrouwde koppels uit de welgegoede middenklasse of

het artistieke milieu hebben plaats geruimd voor een wereld van

psychiatrische klinieken en gevangenissen en de vroegere conflicten tussen

ouders en hun kinderen, en tussen getrouwde koppels en hun vrienden of de

onderburen werden vervangen door een gewelddadige wereld vol

criminaliteit, drugs, alcohol en prostitutie. Wanneer Noréns vroege

dramatiek nog invloed kende van grote toneelschrijvers als August

Strindberg, Eugene O’Neill en Edward Albee, houdt zijn latere werk veeleer

echo’s in van Maksim Gorky en de toneelstukken van Jean Genet en

Bernard-Marie Koltès.66 Met andere woorden, Norén laat samen met de

lange theatrale traditie van het Scandinavische theater ook de conventies

van het psychologisch-realistische drama achter zich. Sindsdien blijken

regisseurs in de Nederlanden te getuigen van weinig tot vrijwel geen

interesse voor of affiniteit met Noréns nieuwe sociaalkritische teksten over

mensen die een bestaan kennen in de marge van de maatschappij. Stukken

als Roemenen, Bloed, 7:3, Schaduwjongens en Tristano zijn in de

Nederlanden totaal onopgemerkt gebleven. De laatste jaren hebben enkel de

Vlaamse theatergezelschappen Het Toneelhuis en Theater Zuidpool zich

gewaagd aan een enscenering van Noréns maatschappijkritisch werk. Het

Toneelhuis boog zich in 2001 over Categorie 3.1, terwijl Theater Zuidpool

in 2006 knap toneelwerk leverde met een bewerking van Oorlog. De enige

performance van een recent stuk van Norén in Nederland was te 65 Hupperetz, Karel. ‘Lars Norén: 25 years on the Dutch stage’, in: Scandinavian Newsletter 11, p. 15. 66 Hupperetz, Karel. ‘Lars Norén: 25 years on the Dutch stage’, in: Scandinavian Newsletter 11, p. 15.

50

aanschouwen op het Holland Festival van 2004. Het was het weliswaar

Zwitserse theatergezelschap Théâtre Vidy/Lausanne dat er een opvoering

bracht van Oorlog, geregisseerd door Norén zelf. Wat later deed het

rondreizende gezelschap ook de Vlaamse podia aan, zoals onder meer dat

van de Singel. Binnen de Nederlandse theaterwereld wordt tot slot nog

driemaal geopteerd voor Een soort Hades, meteen het meest recente stuk

van Norén op de Nederlandse repertoirelijst, een stuk dat dateert van 1994.

Per decennium

Interessant is ook om te kijken naar de spreiding van de producties van de

afzonderlijke stukken over de vier decennia. Het geeft immers een

gedetailleerd beeld over de periode of perioden waarin een bepaald stuk

succesvol moet geweest zijn.

Norén-producties in de Nederlanden per decennium

…-1980 1980-1990 1990-2000 2000-… De Vorstenlikker 1

De moed om te doden 3 3 1 Depressie 1 2 2

Een vreselijk geluk 1 Een onderwereldse glimlach 1 3

Nacht, de moeder van dag 1 6 2 Chaos is God het naast 1

Nachtwake 3 2 Wraakaria 1

Demonen 3 4 2 Stilte 1 1

Eendagswezens 1 Hebriana 1 1

Herfst en Winter 1 Bobby Fischer 1

En geef ons de schaduwen 2 Tricks or Treats 1

Zo eenvoudig is de liefde 1 Als de bladeren in

Vallombrosa 2

Een soort Hades 2 1 Categorie 3.1 1

Oorlog 3

51

Allereerst blijkt uit de gegevens dat de afzonderlijke stukken die hoog

scoren over de hele periode, ook in de vier decennia apart dominant

aanwezig zijn. Zo wordt Demonen (9 producties over de hele periode) drie

keer opgevoerd in de jaren tachtig, vier keer in de jaren negentig en nog

eens twee keer na 2000. Nacht, de moeder van de dag (9 producties over de

hele periode) kent een minder evenwichtige opvoeringsgeschiedenis, maar

heeft toch ensceneringen over de hele lijn. Van het stuk werd er één

enscenering in de jaren tachtig gemaakt, in de jaren negentig waren het er

zes, en ook de laatste jaren zijn er nog twee ensceneringen te zien geweest.

De moed om te doden (7 producties over de hele periode) werd dan weer

wel regelmatig gespreid opgevoerd. Zowel in de jaren tachtig als in de jaren

negentig was het drie keer te zien. In het laatste decennium was er

bovendien nog één opvoering. Ook Depressie (5 producties over de hele

periode) moet in dit kader genoemd worden. Met één productie in de jaren

zeventig, twee producties in de jaren tachtig en opnieuw twee producties in

de jaren negentig is het stuk goed vertegenwoordigd over de hele

opvoeringsperiode. De laatste jaren verdween het echter van het repertoire.

Daarnaast zijn er een aantal opmerkelijke clusters te vinden. Zo zijn er in de

jaren negentig zes van de in totaal negen producties van Nacht, de moeder

van de dag te zien. Het hoogtepunt voor Demonen ligt eveneens in de jaren

negentig. Vier van de in totaal negen producties werden in dat decennium

gespeeld. Ook wat Een onderwereldse glimlach betreft, is de periode van de

jaren negentig tamelijk opvallend. Drie van de in totaal vier producties

waren toen te zien. Het is Nachtwake dat hier een aparte positie inneemt.

Tijdens de jaren negentig blijft het stuk ongespeeld. Nochtans was het in de

jaren tachtig drie keer te zien geweest. In het laatste decennium wordt het

stuk dan opnieuw geënsceneerd, tot twee keer toe. Oorlog tenslotte kende

vanaf 2000 precies drie ensceneringen.

Wat dan nog rest, beperkt zich tot losstaande producties van een bepaald

stuk van Norén. Veelal worden die stukken slechts één keer gebracht, en

logischerwijze vallen die dan binnen één van de vier decennia. Dat geldt

bijvoorbeeld voor De Vorstenlikker dat één keer opgevoerd wordt, en dat in

52

de jaren zeventig. In de jaren tachtig gaat het over de stukken Een vreselijk

geluk, Chaos is God het naast en Eendagswezens. Het is in die periode dat

deze stukken één keer op de planken worden gebracht. Ook in de jaren

negentig zijn er eenmalige producties te onderscheiden. Herfst en Winter,

Bobby Fischer is alive and lives in Pasadena en Zo eenvoudig is de liefde

behoren tot deze categorie. En geef ons de schaduwen en Als de bladeren in

Vallombrosa waren in deze periode twee keer te zien. Hetzelfde fenomeen

van losstaande voorstellingsreeksen doet zich ook voor in het laatste

decennium. In de periode na 2000 zijn het de stukken Wraakaria, Tricks or

Treats en Categorie 3.1 die dan voor het eerst op de Nederlandse podia te

zien waren.

Nederlandse Norén-producties per decennium

Als enkel de Nederlandse Norén-producties in beschouwing worden

genomen, zijn voor een belangrijk gedeelte dezelfde clusters terug te

vinden. Demonen neemt, net als in de Nederlandse top drie van Norén-

stukken, een sterke en regelmatig gespreide positie in: twee ensceneringen

in de jaren tachtig, drie in de jaren negentig en opnieuw twee in het laatste

decennium. Ook valt de spreiding van Nacht, de moeder van de dag

opnieuw op. Dat stuk kent één enscenering in het Nederland van de jaren

tachtig, beleeft een hoogtepunt van welgeteld vier ensceneringen in de jaren

negentig en wordt vervolgens nog eens twee keer geënsceneerd na 2000.

Iets vergelijkbaars geldt voor De moed om te doden dat tussen 1980 en 1990

met drie van de in totaal vijf producties op de planken stond. Verder kan

ook Depressie genoemd worden, dat zowel in de jaren zeventig als in de

jaren tachtig en met een zwaartepunt in de jaren negentig met in totaal vier

verschillende ensceneringen in Nederland te zien is geweest. Tot de stukken

die langer dan één decennium op het repertoire staan, behoren Een

onderwereldse glimlach, Hebriana en Een soort Hades.. Het grote

merendeel van de Nederlandse Norén-producties kent maar één enscenering.

Het is veelal vanaf 1990 dat die op de planken worden gebracht.

53

Nederlandse Norén-producties per decennium …-1980 1980-1990 1990-2000 2000-…

De Vorstenlikker 1 De moed om te doden 1 3 1

Depressie 1 1 2 Een vreselijk geluk 1

Een onderwereldse glimlach 1 1 Nacht, de moeder van de

dag 1 4 2

Nachtwake 1 Wraakaria 1

Demonen 2 3 2 Stilte 1

Hebriana 1 1 Bobby Fischer 1

En geef ons de schaduwen 1 Tricks or Treats 1

Zo eenvoudig is de liefde 1 Als de bladeren in

Vallombrosa 1

Een soort Hades 2 1 Oorlog 1

Vlaamse Norén-producties per decennium

Voor de Vlaamse Norén-producties ziet de situatie er iets anders uit. Er is

geen sprake van een stuk dat de hele periode overheerst of zelfs overleeft.

Tamelijk opmerkelijk is wel de positie die Nachtwake inneemt. Met een

opvallende cluster van drie ensceneringen in de jaren tachtig en één

enscenering in het laatste decennium, is het meteen ook één van de twee

Norén-stukken in Vlaanderen die in meer dan één decennium op de planken

wordt gebracht. Depressie is de titel van dat andere stuk. Zowel in de jaren

tachtig als in de jaren negentig kreeg het stuk één Vlaamse enscenering.

Daarnaast springen de stukken De moed om te doden (twee ensceneringen

tussen 1980 en 1990), Een onderwereldse glimlach en Nacht, de moeder van

de dag (beide goed voor twee ensceneringen tussen 1990 en 2000) en

Oorlog (twee ensceneringen na 2000) in het oog. Van de overige stukken

werd in Vlaanderen telkens maar één productie gemaakt.

54

Vlaamse Norén-producties per decennium …-1980 1980-1990 1990-2000 2000-…

De moed om te doden 2 Depressie 1

Een onderwereldse glimlach 2 Nacht, de moeder van de

dag 2

Chaos is God het naast 1 Nachtwake 3 1

Demonen 1 1 Stilte 1

Eendagswezens 1 Herfst en Winter 1

En geef ons de schaduwen 1 Als de bladeren in

Vallombrosa 1

Categorie 3.1 1 Oorlog 2

Het jaar van publicatie en het jaar van opvoering

Verklaringen voor de verschillende clusters in de Norén-producties of de

permanente aanwezigheid van bepaalde stukken zijn moeilijk te geven.

Toch kunnen enkele van de bovenstaande cijfers voor de Norén-producties

per decennium onderbouwd worden. Het ligt voor de hand aan te nemen dat

één of een aantal theatergezelschappen aan de slag gaan met het nieuwe stuk

van Norén, vlak na de publicatie van de tekst en dan ook - ruim gezien -

rond dezelfde periode de première plannen. Bijgevolg heb ik het jaar van

publicatie van de verschillende Norén-teksten in Zweden en het

uiteindelijke jaar van opvoering in de Nederlanden naast elkaar gelegd. Met

de gegevens die terug te vinden zijn in bijlage vijf, geeft dat de volgende

vaststellingen als resultaat. Sommige Norén-teksten worden met een

bijzonder korte tussentijd geënsceneerd. Vooral de stukken die in de loop

van de jaren tachtig verschenen, worden vrijwel meteen gespeeld. Met geen,

één of twee jaren verschil zijn in de Nederlanden bijvoorbeeld de stukken

Eendagswezens, Depressie, Een vreselijk geluk, Nacht, de moeder van de

dag, Demonen, Stilte en Hebriana te zien. Ook het veel recentere stuk

Categorie 3.1 was hier twee jaar na het verschenen van de tekst te zien. De

meeste opvoeringen in de Nederlanden blijken drie à vier jaar na de

Zweedse publicatiedatum op de planken te worden gebracht. De

55

opvoeringsgegevens van De moed om te doden, Nachtwake, Herfst en

Winter, Zo eenvoudig is de liefde, Als de bladeren in Vallombrosa, Een

soort Hades of Oorlog stemmen hier in elk geval mee overeen. Enkele

stukken uit Noréns beginperiode zoals De Vorstenlikker, Een onderwereldse

glimlach en Chaos is God het naast en sommige stukken geschreven in het

begin van de jaren negentig zoals Bobby Fischer is alive and lives in

Pasadena en En geef ons de schaduwen hebben het blijkbaar iets moeilijker

om meteen door te breken. Vijf tot zes jaren duurt het voor deze stukken

gespeeld worden. Enkel Tricks or Treats en Wraakaria doen het slechter.

Meer dan tien jaar gaat er over de publicatiedatums heen alvorens de

stukken in de Nederlandse theaterzalen verschijnen. Rekeninghoudend met

de tijd die het kost om het stuk naar het Nederlands te vertalen, volgt het

grootste gedeelte van de premières in de Nederlanden eigenlijk relatief snel

op de publicatiedatum. Het zijn dan de cijfers van het decennium waarin de

verschillende stukken verschijnen en voor het eerst worden opgevoerd die

wellicht op deze manier verklaard kunnen worden.

Daarnaast blijkt ook dat het succes van een voorstelling door een gevestigd

theater een aanzet te zijn voor kleinere theatergezelschappen om hetzelfde

stuk te ensceneren, maar die these komt later aan bod.

3.2.3 Het aantal opvoeringen per Norén-productie Dat het heel goed mogelijk is dat het beeld van Norén in de Nederlanden er

heel anders zou uitzien wanneer ook het aantal voorstellingen in

beschouwing zou worden genomen, is wel een zekerheid. Om het succes

van Norén in het Nederlandse theaterlandschap te meten, is het aantal

opvoeringen per Norén-enscenering alvast een indicator. Cijfers over het

aantal voorstellingen zijn echter niet altijd even toegankelijk. Pas vanaf een

bepaald theaterseizoen werden de gegevens opgenomen in de zogenaamde

theaterjaarboeken. Door de explosieve stijging van het aantal premières

tijdens de afgelopen jaren, worden die gegevens vandaag enkel nog

openbaar gemaakt in digitale databanken. Daarnaast worden ze veelal ook

bewaard in de archieven van de gezelschappen of schouwburgen. Jammer

56

genoeg zijn het de speellijsten die daarbij dikwijls ontbreken. Exhaustieve

gegevens voor de Vlaamse theaters heb ik uiteindelijk kunnen verzamelen

en het lag aanvankelijk in mijn bedoeling om ook voor Nederland uit te

zoeken hoeveel voorstellingen de afzonderlijke producties wisten te halen,

maar al snel bleek dat een overdreven uitvoerig karwei. Zowel de digitale

theaterdatabanken in Nederland als de archieven van gezelschappen en

schouwburgen blijken vaak te schaars voorradig om hierover uitsluitsel te

geven. De laatste manier om deze informatie te achterhalen, was het dag na

dag uitpluizen van de krantenartikels, op zoek naar aankondigingen, korte

berichten of speeldatalijsten. Uit angst voor onvolledigheid - al te vaak

worden louter willekeurige speeldata onderaan de recensie opgenomen - en

het besef van de tijdrovendheid van het karwei, heb ik me beperkt tot de

beschikbare gegevens voor de Vlaamse opvoeringsreeksen. Naast de

ontbrekende cijfers voor de twee toneelacademieproducties - Nacht, de

moeder van de dag door Toneel Dora van der Groen en Oorlog door de

Erasmushogeschool Brussel -, is het enkel het aantal opvoeringen van

Demonen, uitgebracht door de spelers van Nederlands Toneel Gent in 1986,

dat ik niet heb weten te traceren.

Aantal opvoeringen per Norén-productie in Vlaanderen

20

19

10

19

30

9

14

83

24

55

24

20

22

33

27

23

16

29

57

Oorlog - Theater Zuidpool - 2006

Oorlog - Erasmushogeschool Brussel - 2006

Nachtwake - Publieks theater Gent - 2002

Categorie 3.1 - Het Toneelhuis - 2001

Nacht, de moeder van de dag - Het Toneelhuis - 2000

Nacht, de moeder van de dag - Toneel Dora van der Groen - 1999

Een onderwereldse glimlach - Drie Vingers - 1999

Demonen - Kollektief 't Spil - 1996

Als de bladeren in Vallombrosa - Koninklijke Nederlandse Schouwburg - 1996

En geef ons de schaduwen - Blauwe Maandag Compagnie - 1994

Een onderwereldse glimlach - Koninklijke Vlaamse Schouwburg - 1993

Herfs t en Winter - Theater Antigone - 1992

Stilte - Mechels Miniatuur Theater - 1990

Chaos is God het naas t - Koninklijke Vlaamse Schouwburg - 1989

Eendagswezens - Nederlands Toneel Gent - 1989

Nachtwake - Blauwe Maandag Compagnie/Zuidelijk Theater - 1989

Depress ie - De Korre -1988

De moed om te doden - Brialmonttheater -1988

Nachtwake - Koninklijke Vlaamse Schouwburg - 1988

Nachtwake - Blauwe Maandag Compagnie - 1987

Demonen - Nederlands Toneel Gent - 1986

De moed om te doden - Theater Malpertuis - 1985

57

Met 83 voorstellingen vormt de enscenering van En geef ons de schaduwen

door Blauwe Maandag Compagnie onmiskenbaar de koploper. Maar ook De

moed om te doden van Theater Malpertuis en Herfst en Winter van Theater

Antigone behoren tot de meest succesvolle producties. Beide

theatergezelschappen speelden met hun versies voor ruim zestig

theaterzalen. Deze Vlaamse top drie wordt gevolgd door een kleinere groep

van drie producties die telkens goed waren voor ongeveer 30 voorstellingen.

Het zijn Nachtwake van Blauwe Maandag Compagnie en de remake van de

productie in samenwerking met Zuidelijk Toneel en Een onderwereldse

glimlach van theatergroep Drie Vingers die in deze categorie ondergebracht

kunnen worden. Het grootste deel van de producties in Vlaanderen

schommelt echter rond de 20 voorstellingen per productie. In aflopende

volgorde gaat het om Een onderwereldse glimlach van de Koninklijke

Vlaamse Schouwburg en Stilte van het Mechels Miniatuur Theater (telkens

24 voorstellingen), De moed om te doden van het Brialmonttheater (23

voorstellingen), Eendagswezens van Nederlands Toneel Gent (22

voorstellingen), Chaos is God het naast en Oorlog van Theater Zuidpool

(20 voorstellingen), Nachtwake van Publiekstheater Gent en Nacht, de

moeder van de dag van Het Toneelhuis (19 voorstellingen) en Nachtwake

van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg (16 voorstellingen). Tot slot is Als

de bladeren in Vallombrosa 14 keer op de scène te zien geweest en werden

de ensceneringen van Categorie 3.1 door Het Toneelhuis en van Demonen

door Kollektief ’t Spil respectievelijk tien en negen keer op de planken

gebracht.

Wanneer je het aantal opvoeringen per productie vanuit een chronologisch

perspectief bekijkt, valt er aantal zaken op te merken. Behalve dat er na het

midden van de jaren negentig gewoonweg minder Norén-producties

gemaakt werden (9 producties sinds midden jaren negentig tegenover 13

producties ervoor), lijken de voorstellingsreeksen ook net iets korter te

worden. Op de relatief succesvolle enscenering van Een onderwereldse

glimlach door Drie Vingers na, blijven de overige producties nagenoeg

allemaal net op of onder de twintig voorstellingen hangen. Dat in

tegenstelling met de jaren tachtig en begin jaren negentig waar de

58

voorstellingsreeksen toch vlot meer dan twintig haalden, en vaak zelfs meer.

Ook de drie uitschieters van langlopende ensceneringen De moed om te

doden van Theater Malpertuis, Herst en Winter van Theater Antigone en En

geef ons de schaduwen van Blauwe Maandag Compagnie vallen in de

periode van voor midden jaren negentig (respectievelijk gaat het om 1985,

1992 en 1994).

Hoe meer voorstellingen er van een productie gespeeld worden, hoe

succesvoller de Norén-enscenering. Dat is wat je alvast zou vermoeden.

Toch is voorzichtigheid bij zo’n uitspraak geboden. Om de betekenis van

deze cijfers volledig naar waarde te kunnen schatten, zou ik allereerst de

beschikking over veel meer gegevens moeten hebben. Stukken van Norén

hielden het bijvoorbeeld in Vlaanderen gemiddeld meer dan twintig

voorstellingen uit. Dat komt overeen met vijf à zes weken speeltijd per

productie, maar wat is in Vlaanderen de looptijd van een gemiddelde

succesvolle productie? Een andere vraag die zich opdringt, is wie er nu

uiteindelijk voor die successen verantwoordelijk was of waren. Was het het

succes van Norén, waren het de successen van de grootte van de regisseur of

van het theatergezelschap, of was het de gelukkige combinatie van die ene

acteur of actrice in die ene rol uit dat ene, specifieke stuk.67 Het feit dat er

op basis van het aantal opvoeringen ook minder succesvolle ensceneringen

van pakweg Nachtwake zijn geweest (33 voorstellingen tegenover 16

voorstellingen, allebei geënsceneerd in 1989), doet vermoeden dat de

vertolkingen veel gewicht in de schaal leggen. Daar staat dan weer

tegenover dat actrice Ilse Uitterlinden na het succes van En geef ons de

schaduwen (83 voorstellingen) met al die kwaliteiten die ze als actrice

blijkbaar had, Nacht, de moeder van de dag (19 voorstellingen) niet tot een

langlopend succes wist te maken. Uit die vaststellingen mag daarom blijken

dat de meest doorslaggevende factor van het succes van een voorstelling in

grote mate afhankelijk moet zijn van de populariteit van het uitvoerende

theatergezelschap. Maar ook de aard van het uitvoerende theatergezelschap

is bepalend.

67 Zalm, Rob van der. Ibsen op de planken, p. 86.

59

Gevestigd stadstheater en theatergezelschappen op tournee

Veelal hebben gevestigde stadstheaters een eigen schouwburg met een grote

speelzaal ter beschikking. Voorstellingsreeksen van nieuwe producties

volgen elkaar gestaag op. Doorgaans repeteren de spelers enkele weken tot

maanden aan een productie om het daarna slechts een tiental keer op de

planken te brengen. Nacht, de moeder van de dag, geënsceneerd met acteurs

van Het Toneelhuis (10 voorstellingen), Als de bladeren vallen in

Vallombrosa, opgevoerd door het ensemble van de Koninklijke Nederlandse

Schouwburg (14 voorstellingen), of Nachtwake van de Koninklijke Vlaamse

Schouwburg (16 voorstellingen) zijn hierin exemplarisch.

Sommige, vaak kleinere theatergezelschappen hebben dat eigen podium

niet. Noodgedwongen brengen zij hun voorstellingen in de grote en kleine

theaterzalen over heel het land. Andere theatergezelschappen hanteren

bewust een reisvoorstellingenpolitiek. Het aantal avonden waarop zulke

theatergroepen een stuk spelen, ligt veel hoger dan bij het gemiddelde

gevestigde theater. Kijk naar de opvoeringsgegevens van De moed om te

doden van Theater Malpertuis (57 voorstellingen), Depressie van Theater

De Korre (27 voorstellingen), de twee versies van Nachtwake van Blauwe

Maandag Compagnie (62 voorstellingen), Herfst en Winter van Theater

Antigone (55 voorstellingen), En geef ons de schaduwen van Blauwe

Maandag Compagnie (83 voorstellingen) en Een onderwereldse glimlach

van Drie Vingers (30 voorstellingen). Daar komt bij dat het precies deze zes

ensceneringen zijn (en Oorlog van Theater Zuidpool) die ook in Nederland

te zien zijn geweest. Uit de gegevens blijkt dat dat omgekeerd - Nederlandse

theatergezelschappen die in Vlaanderen een Norén brengen - zelden

voorkomt. Enkel Nachtwake van de Paardenkathedraal speelde ook op

enkele Vlaamse podia.

60

De toeschouwers

Als tot slot het aantal toeschouwers als indicerende factor mee in rekening

zou gebracht worden om de populariteit van Norén te meten, onstaat er een

nog onoverzichtelijkere situatie: minder maar goed gevulde zalen tegenover

meer maar halfgevulde zalen.68 Dat daarnaast ook de capaciteit van de zaal

in rekening zou moeten genomen worden, is een bijkomende implicatie. Dat

bewijzen alvast de beschikbare cijfers van de twee gelijklopende

voorstellingsreeksen van Nachtwake in Vlaanderen tijdens theaterseizoen

1987-1988. De Blauwe Maandag Compagnie toerde toen rond en gaf 29

voorstellingen van Nachtwake, voor 4685 toeschouwers. De Koninklijke

Vlaamse Schouwburg speelde Nachtwake 16 keer, voornamelijk

binnenshuis, voor 5985 toeschouwers.69 Zo kon de Koninklijke Vlaamse

Schouwburg met welgeteld 13 opvoeringen minder dan de Blauwe Maandag

Compagnie toch een kleine duizend vijfhonderd toeschouwers meer

bereiken.

3.2.4 Norén-theatergezelschappen

Noréns oeuvre werd in de Nederlanden geënsceneerd door uiteenlopende

theatercompagnies. Grote gevestigde stadstheaters kozen voor de

traumatische werken van Norén, maar ook kleinere gezelschappen vulden

hun repertoire gretig aan met de familiedramatiek.

Om zo objectief mogelijk te kijken naar welke soort theatergezelschappen

precies een Norén opvoerden, werden de in totaal 41 verschillende

theatergezelschappen opgedeeld in subcategorieën. Dat gebeurde op basis

van de structurele overheidssubsidies die al dan niet werden toegekend aan

het theatergezelschap. Daarnaast werd gekeken naar de specifieke visie die

een theatergezelschap uitstraalt of nastreeft en ook de de grootte van het

theatergezelschap werd in rekening gebracht. Op die manier konden vijf

groepen onderscheiden worden. De twee buitenlandse theatergezelschappen,

het Duitse Schauspielhaus Bochum en het Zwitserse Théâtre Vidy-

Lausanne, zijn hier buiten beschouwing gelaten.

68 Zalm, Rob van der. Ibsen op de planken, p. 117. 69 Dries, Luk van den. ‘Lul als navelstreng’, in: Etcetera 6/21-22, p. 51.

61

Overzicht van de Norén-theatergezelschappen in de Nederlanden

5

7

9

10

8

Toneelacademie

Avant-gardetheater

Productiehuis

Klein theatergezelschap

Geves tigd s tads theater

Gevestigde stadstheaters

De eerste categorie bestaat uit gevestigde stadstheaters. In grote mate

gesubsidieerd door de overheid hebben zij een groot repertoire kunnen

opbouwen met klassieke en minder klassieke vertolkingen van

toneelteksten. Eigen aan deze theatergezelschappen is dat ze beschikken

over een eigen podium in de schouwburg van de stad waar ze gevestigd zijn.

Bovendien genieten ze van een nationale gekendheid. In de Nederlanden

zijn er acht grote stadstheaters die een Norén opvoerden, vier in Nederland

en vier in Vlaanderen.

Het Nationale Toneel in Den Haag (4 ensceneringen)

Het Toneelhuis in Antwerpen (2 ensceneringen)

Koninklijke Nederlandse Schouwburg in Antwerpen (1 enscenering)

Koninklijke Vlaamse Schouwburg in Brussel (3 ensceneringen)

Noord Nederlands Toneel in Groningen (1 enscenering)

NTGent/ Publiekstheater in Gent (3 ensceneringen)

Publiekstheater in Amsterdam (2 ensceneringen)

RO Theater in Rotterdam (2 ensceneringen)

Kleine theatergezelschappen

Ook een groot aantal kleinere professionele theatergezelschappen krijgt geld

van de overheid om plannen uit te voeren. Ondanks het verschil in middelen

met de grote gevestigde theatergezelschappen, hebben ook zij een

gevestigde plek in de theaterwereld. In de lijst van theatergezelschappen die

een Norén ensceneerden, konden er tien theatergezelschappen tot deze twee

categorie onderscheiden worden. Het gaat om acht Nederlandse

theatergroepen en twee uit de Vlaamse theaterwereld.

62

de Paardenkathedraal in Utrecht (2 ensceneringen)

Delftse Komedie in Delft (1 enscenering)

Het Vervolg in Maastricht (1 enscenering)

Mechels Miniatuur Theater in Mechelen (1 enscenering)

Stichting FAct in Rotterdam (2 ensceneringen)

Theater van het Oosten in Arnhem ( 1 enscenering)

Theater Zuidpool in Antwerpen (1 enscenering)

Theatergroep Aluin in Utrecht (1 enscenerig)

Theaterstichting Festes in Rotterdam (1 enscenering)

Toneelgroep De Appel in Den Haag (2 ensceneringen)

Kleine theatergezelschappen die voor een Norén-vertolking kiezen, hebben

daar vaak hun redenen voor. Voor de meeste van Noréns stukken is slechts

een klein aantal acteurs nodig. Daarbij komt dat doorgaans één eenvoudig

decor kan volstaan om een volwaardige Norén-enscenering te brengen. Die

argumenten hangen samen met de vaak beperktere middelen waar kleine

theatergezelschappen mee te kampen hebben.

Productiehuizen

In de derde categorie zijn de productiehuizen ondergebracht. Bij

productiehuizen kunnen regisseurs bijvoorbeeld terecht om ideeën te

verwezenlijken zonder dat ze een gezelschap hebben. Anderzijds kan het

ook zijn dat productiehuizen een regisseur inhuren omdat ze een aantal

acteurs hebben met een idee. De hulp van het productiehuis bij het

totstandkomen van een voorstelling varieert. “Soms geven ze alleen geld,

soms regelen ze alles, van repetitieruimte tot en met kostuums.”70 De meeste

productiehuizen beschikken over een eigen theater maar worden dikwijls

(nog) niet structureel ondersteund. Ook enkele kleinere gezelschappen die

niet structureel gesubsidieerd worden, zijn hierbij opgeomen. Het zijn drie

Vlaamse en zes Nederlandse theatergezelschappen die tot deze categorie

behoren.

70 Nederland Theaterland, <http://www.theaterland.nl>

63

Brialmonttheater (1 enscenering)

Drie Vingers in Putte (1 enscenering)

Het Huis van Bourgondië in Maastricht (1 enscenering)

Kollektief ’t Spil in Antwerpen (1 enscenering)

Lantaren/Venster Producties in Rotterdam (1 enscenering)

Productiehuis d*Amor in Amersfoort (1 enscenering)

Stichting Demoon in Amstelveen (1 enscenering)

Stichting Grand Theatre in Groningen (1 enscenering)

Stichting Toneelschuurproducties in Haarlem (1 enscenering)

Avant-gardetheaters

Voor de vierde categorie werd specifiek gekeken naar de visie van de

theatergezelschappen en naar hun repertoire en de uitvoering ervan. Veel

minder werd rekening gehouden met hun grootte of subsidiegelden.

Wanneer het Theaterinstituut Nederland of het Vlaams Theater Instituut

oordeelde dat een theatergezelschap stond voor een vernieuwende koers met

experimenteel theater op hun repertoire, dan werden die gezelschappen in

deze categorie opgenomen. Deze opdeling werd gemaakt om Norén

uiteindelijk preciezer te kunnen plaatsen in het theaterveld van de

Nederlanden. In deze categorie van avant-gardetheater gaat het om zeven

theatergezelschappen. Vier ervan hebben hun oorsprong in Vlaanderen, de

andere drie komen uit Nederland.

Blauwe Maandag Compagnie in Antwerpen/Gent

(3 ensceneringen waaronder één i.s.m. Het Zuidelijk Toneel)

Het Zuidelijk Toneel in Eindhoven

(2 ensceneringen, waaronder één i.s.m. Blauwe Maandag Comagnie)

Theater Antigone in Kortrijk (1 enscenering)

Theater De Korre in Brugge (1 enscenering)

Theater Malpertuis in Tielt (1 enscenering)

Toneelgroep Amsterdam in Amsterdam (2 ensceneringen)

Zuidelijk Toneel Globe in Eindhoven (1 enscenering)

64

Toneelacademies

Ook studenten van de verschillende theateropleidingen in de Nederlanden

brachten meermaals een Norén op de planken. Het gaat om elf Norén-

producties, gebracht door de volgende vijf toneelacademies.

Erasmushogeschool, departement Rits in Brussel (1 enscenering)

Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht (2 ensceneringen)

Theaterschool in Amsterdam (3 ensceneringen)

Toneel Dora van der Groen in Antwerpen (1 enscenering)

Toneelacademie Maastricht in Maastricht (4 ensceneringen)

Een verklaring voor het grote aantal toneelacadmies in de lijst zou te vinden

kunnen zijn in de uitdaging om een Norén op de planken te brengen. In de

regel gaan Noréns stukken door voor complexe talige rollenspelen. De

snelheid waarmee Noréns personages liegen en bekentenissen afleggen stelt

bijvoorbeeld verregaande eisen aan de technieken en de coördinatie van de

acteurs. Noréns teksten verwachten discoördinatie van de acteurs.71 Dat

betekent dat de spelers tegenstrijdig moeten acteren. Het spelen van een rol

van een personage dat het ene zegt maar het andere bedoelt en voelt, vereist

een welbepaalde relatie tot de verhaallijnen, de ruimte en het eigen lichaam.

Die dubbelheid vraagt bovendien een zekere vorm van

uithoudingsvermogen van de spelers. Werken met teksten van Norén blijkt

tot slot een grote gunst voor jonge acteurs. De hele tijd is er ruimte voor de

mens achter de acteur en dat levert heel humanistisch theater op.

Theatergezelschappen per decennium

De grote verscheidenheid in theatergezelschappen zorgt ervoor dat de

Nederlandse en Vlaamse toeschouwers allerhande mogelijkheden hebben

gehad om Noréns werk te appreciëren in tal van monumentale, indringende

en intieme producties. Gedurende de laatste dertig jaar moeten ook

verschillende generaties van theaterliefhebbers en alle mogelijke soorten

van publiek geconfronteerd zijn geweest met de inmiddels welgekende

familietragedies en relatiedrama’s.

71 Osten, Suzanne. ‘Theater met Lars Norén. Een werkproces voor een regisseur’, in: Niet alleen Strindberg. Zweden op de planken, p. 38.

65

Verscheidenheid in theatergezelschappen in de Nederlanden

…-1980 1980-1990

1990-2000 2000-… totaal

Gevestigd stadstheater 1 7 6 4 18 Klein theatergezelschap 1 1 5 5 13

Productiehuis 2 6 1 9 Avant-gardetheater 5 5 10

Toneelacademie 1 7 3 11 2 17 29 13 61

In de verschillende stadsschouwburgen in de Nederlanden konden veruit het

meeste aantal Norén-stukken aanschouwd worden. In totaal speelden ze 18

voorstellingsreeksen, vrijwel evenwichtig gespreid over de decennia. Het

was eveneens een stadsschouwburg die het allereerste stuk van Norén in de

Nederlanden op de planken bracht. In de jaren tachtig waren er daarna zeven

producties op de podia van de stadstheaters te zien en zes ensceneringen

werden er vervolgens in de jaren negentig door dezelfde

theatergezelschappen gemaakt. In het laatste decennium komt het aantal op

vier. De laatste jaren is het aandeel van de kleine professionele

theatergezelschappen fiks gestegen. Vanaf de jaren negentig liepen er in de

kleine theaterzalen van de Nederlanden tien verschillende

voorstellingsreeksen. Daarvoor hadden slechts twee van die kleinere

theatergroepen zich aan een Norén gewaagd. Ook in de productiehuizen

gaan ze volop aan de slag met de theaterteksten van Norén.

Toneelliefhebbers konden er vanaf de jaren tachtig een negental Norén-

vertolkingen zien. Met een aantal van zes ensceneringen lag het hoogtepunt

voor Norén bij de productiehuizen in de jaren negentig. Producties van de

theateropleidingen stonden eveneens in grote getale op de planken. Elf

waren er de voorbije dertig jaar te aanschouwen, waarvan tien vanaf de

tweede helft van de jaren negentig. Tot slot was Norén ook bijzonder in trek

bij verschillende experimenteel georiënteerde theatergezelschappen. Het

alternatievere toneelpubliek in de Nederlanden kon maar liefst tien

vernieuwende interpretaties van een Norén-stuk zien. De over het algemeen

gezien spraakmakende voorstellingen hadden hun speelreeksen vooral in de

gehele jaren tachtig en in de eerste helft van de jaren negentig. Daarna

rakelde opmerkelijk genoeg geen enkel van de avant-

gardetheatergezelschappen in de Nederlanden nog een stuk van Norén op.

66

Verscheidenheid in theatergezelschappen in Nederland

…-1980 1980-1990

1990-2000 2000-… totaal

Gevestigd stadstheater 1 3 3 2 9 Klein theatergezelschap 1 1 5 4 11

Productiehuis 1 4 1 6 Avant-gardetheater 2 2 4

Toneelacademie 1 6 2 9 2 9 19 9 39

De Nederlandse theatermakers waren er relatief snel bij toen Norén zijn

eerste toneelteksten schreef. Zowel een groot als een klein theatergezelschap

ensceneerden twee van zijn stukken. Het decennia dat volgt, prijken Norén

drie keer op de affiches van de gevestigde stadsschouwburgen. Daarnaast

wagen ook twee avant-gardetheatergezelschappen zich aan een stuk van

Norén. Maar het Nederlandse publiek kon Noréns stukken toch vooral in de

jaren negentig aanschouwen. 19 ensceneringen werden er in die periode

opgevoerd. Zowel bij kleine theatergezelschappen als productiehuizen

waren Noréns stukken in trek. Respectievelijk brengen ze vijf en vier

voorstellingsreeksen op de planken. Ook de gevestigde stadstheaters blijven

Norén met dezelfde frequentie ensceneren. Hun aandeel bestaat immers

opnieuw uit drie producties. Het merendeel van de opvoeringen van Noréns

stukken in de jaren negentig werd echter gebracht door de studenten van de

theateropleidingen. Bijna een derde van de producties in de jaren negentig

nemen zij voor hun rekening. Vaak is het zo dat zij voor een welbepaald

stuk kiezen nadat een gerenommeerd theatergezelschap het op de planken

bracht. Ook uit de avant-gardistische hoek blijft Norén nog aandacht

krijgen. Twee van Noréns stukken krijgen een experimentele vertolking. Na

de eeuwwisseling slinkt de aandacht voor Norén. Nog negen ensceneringen

zijn er na 2000 te zien. Het gaat daarbij om twee speelreeksen in twee

stadsschouwburgen en om vier producties van kleine theatergezelschappen.

Ook twee toneelacademies en een productiehuis gaan nog aan de slag met

een stuk van Norén. Bij de Nederlandse avant-gardetheaters valt Norén niet

meer in de smaak. Geen van hen speelt nog een Norén.

67

Verscheidenheid in theatergezelschappen in Vlaanderen

…-1980 1980-1990

1990-2000 2000-… totaal

Gevestigd stadstheater 4 3 2 9 Klein theatergezelschap 1 1 2

Productiehuis 1 2 3 Avant-gardetheater 3 3 6

Toneelacademie 1 1 2 8 10 4 22

Waneer Norén in 1985 in Vlaanderen geïntroduceerd wordt, lijkt van een

bliksemcarrière voor Norén sprake. Vier grote stadsschouwburgen, een

productiehuis en drie experimenteel georiënteerde theatergezelschappen

brengen stukken van Norén. Op het einde van de jaren tachtig kunnen de

verschillende theaterzalen vollopen voor welgeteld acht producties. Na deze

bloeiperiode blijft de uiteenlopenheid in theatergezelschappen ook in de

jaren negentig gelden. In dit decennium valt opnieuw het aandeel van de

avant-gardetheaters op. In die marge van het Vlaamse theaterveld worden

opnieuw drie eigenzinnige ensceneringen van een stuk van Norén gebracht.

Daarnaast blijft ook de positie van de stadstheaters bewaard. Ook zij voeren

op hun podia drie Norén-stukken op. Norén raakt bovendien ook gekend bij

de kleinere theatergezelschappen. In deze periode loopt ook voor het eerst

een voorstelling van een toneelacademie. 2000 kan gezien worden als een

heikel punt voor het Vlaamse Norén-repertoire. Behalve twee van de grote

stadstheaters die Norén nog opvoeren, lijkt de interesse voor Norén in

Vlaanderen wel helemaal uitgedoofd. Het is een klein professioneel

theatergezelschap en enkele studenten van een theateropleiding die Norén

voor de voorlopig laatste keer opdiepen.

68

Norén in wereldpremière

Dat de Nederlanden niet achterhinkten op Noréns repertoire, bewijzen

sommige theatergezelschappen die wel erg gretig met Noréns teksten aan de

slag gingen. Talrijke ensceneringen kenden immers hun wereldpremière op

Nederlandse of Vlaamse bodem.

Stilte dat in 1986 door het Publiekstheater in Amsteram op de planken wordt

gebracht is tegelijk ook een wereldpremière voor Noréns tekst uit 1984.

Hetzelfde geldt voor Depressie. Het is Theater De Korre dat van het stuk uit

1979 in 1988 een wereldcreatie maakt. Ook wanneer Guy Joosten in 1989

bij Het Nederlands Toneel Gent een enscenering maakt van Eendagswezens,

is dat de allereerste keer in de theaterweredl dat die tekst uit 1987 opgevoerd

wordt. Nog in 1989 is er de wereldpremière van Hebriana. De

voorstellingen van de tekst uit 1987 lopen op de scène van Het Nationale

Toneel in Den Haag. In 1990 schrijft Norén Zo eenvoudig is de liefde. Vijf

jaar later is het Toneelgroep De Appel, een klein theatergezelschap uit Den

Haag, die het stuk in wereldprèmiere toont. Het hele ensemble van

Toneelgroep Amsterdam brengt in 1997 Een soort Hades. Hun vertolking

was de eerste van het stuk dat geschreven werd in 1994. Elf jaar na de

publicatie van Tricks or Treats gaat het stuk in 2000 in première. Het

Nationale Toneel zorgde opnieuw voor de enscenering.

Bovendien hadden ook verschillende van Noréns meest actuele stukken hun

wereldpremière in Brussel en in Luik, weliswaar in het Frans. Kilte uit 2003

was datzelfde jaar voor het eerst onder de titel Froid te zien op het Festival

de Liège. Noréns eerst monoloog Le 20 Novembre ging op het Festival de

Liège van 2007 in wereldpremière. Het vervolg van de speelreeks was in

Théâtre National in Brussel te aanschouwen. En met de Brusselse acteurs

van Théâtre National toont Norén nog in 2007 de wereldcreatie van zijn

nieuwste stuk, A la mémoire d’Anna Politovskaïa.

69

Theaterfestivals

Enkele van die theatergezelschappen werden met hun Norén-enscenering

geselecteerd voor het veelal prestigieuze programma van theaterfestivals.

Elk jaar opnieuw selecteren de jury’s van de verschillende theaterfestivals

nationale en internationale, relevante of gewoon heel goede voorstellingen

van dat voorbije theaterseizoen. De voorbije dertig jaar bleken het vijf

Nederlandse Norén-producties te zijn die op de affiches van de

verschillende theaterfestivals konden prijken. Ook de voorstellingen van de

twee buitenlandse gezelschappen kaderden in de programma’s van de

theaterfestivals. Al de allereerste opvoering van een Norén-stuk in de

Nederlanden werd ook op het Holland Festival van 1979 getoond. In 1985

kwam het op het Holland Festival tot een interessante theatrale confrontatie

van Demonen van Stichting Demoon en Demonen van het Schauspielhaus

Bochum. En toen het Holland Festival in 2004 theater uit Zweden centraal

stelde, was het Oorlog van Théatre Vidy-Lausanne in een regie van Norén

zelf dat deel uitmaakte van het programma. TF, Theaterfestival van

Nederland en Vlaanderen, keek in 2006 terug op het voorbije theaterjaar

met de enscenering van Oorlog door Theater Zuidpool. Een soort Hades dat

door Toneelgroep Amsterdam in 1997 werd geënsceneerd, kreeg datzelfde

jaar een plek op het Zwitsers Theaterfestival. Tot slot werd Theaterschool

Amsterdam in 2000 geselecteerd met de enscenering van Een soort Hades

voor het Internationale Theaterschoolfestival.

3.2.5 Norén-regisseurs De meer dan zestig toneelwerken die Norén tot nu schreef, vormen in elk

geval genoeg stof om zowel de grote als de kleinere regisseurs jaren mee te

voeden. En dat gebeurt dan ook. 63 Norén-opvoeringen tellen de

Nederlanden. Daarbij zijn het niet minder dan 36 regisseurs uit Nederland

en Vlaanderen die onder de indruk raakten van Noréns werk en een eigen

enscenering op touw zetten tijdens hun carrière. Een alfabetisch overzicht

van die Norén-regisseurs is terug te vinden als bijlage vier. Opmerkelijk

daarbij is de grote verscheidenheid aan regisseurs.

70

De meest markante naam in het overzicht van regisseurs is die van de

Nederlandse toneelschrijver en regisseur Karst Woudstra (°1947). Met

opvallende regelmaat duikt hij in het lijstje op. Hij regisseerde diverse

stukken van Norén, zowel in Nederland als in Vlaanderen. Het resultaat was

te aanschouwen bij welgeteld zeven verschillende producties. Allemaal

kwamen ze tot stand tussen de vroege jaren tachtig en begin jaren negentig,

namelijk tussen 1983 en 1992. Het gaat om de grote zaalproducties Nacht,

de moeder van de dag en Stilte in het Publiekstheater Amsterdam en Chaos

is God het naast in de Koninklijke Vlaamse Schouwburg. Maar ook bij

rondreizende of kleinere theatergroepen ensceneerde hij enkele Noréns: zijn

Herfst en Winter ging in première bij Theater Antigone, de voorstelling

Depressie maakte hij met Theater De Korre en het stuk De moed om te

doden liet hij opvoeren bij het Brialmonttheater. Ook Theater Malperthuis’

productie van De moed om te doden was van de hand van Woudstra, tegelijk

de eerste Norén-enscenering in Vlaanderen. Woudstra’s psychologisch-

realistische visie als regisseur sluit bijzonder nauw aan bij die van Norén. In

elke voorstelling probeert Woudstra een balans tussen rationaliteit en

emotionaliteit te vinden. Daarbij wil hij met eenvoudige middelen

herkenbaar toneel maken. De personages die het toneel bij Woudstra

bevolken, zijn altijd losstaande, vereenzamende en vervreemde individuen,

getekend door het verleden en niet in staat op een zinvolle manier met

elkaar te communiceren - net zoals Norén het voorschrijft.72 Woudstra’s

grote engagement om Noréns teksten op de planken te brengen, kan wellicht

het hoge aantal Vlaamse voorstellingen aan het einde van de jaren tachtig

verklaren. In die periode werkte Woudstra bij verschillende kleinere

Vlaamse theatergezelschappen. Vijf van de in totaal ongeveer tien Norén-

voorstellingen die aan het eind van de jaren tachtig en in het begin van de

jaren negentig speelden, regisseerde Woudstra.

72 Bobkova, Hanna. ‘Kunst en leven: het dubbele reliëf. Karst Woudstra als regisseur’, in: Toneel Theatraal 114/7, p. 10.

71

Een bijzondere plaats neemt ook de Vlaamse regisseur Franz Marijnen

(°1943) in. Hij werkte voornamelijk als freelance toneelregisseur, in

Amerika, Vlaanderen, Nederland en Duitsland en doet dat in de lijn van de

Poolse school van Grotowski en volgens de ideeën over de wreedheid in

theater van Antonin Artaud.73 De regie van Marijnen droeg bovendien het

waarmerk van vindingrijk en ophefmakend theater, met “een speelstijl die

het uiterste aan lichamelijke en geestelijke inzet vergt”.74 Wanneer Marijnen

in 1979 als eerste in de Nederlanden een stuk van Norén, De Vorstenlikker,

ensceneerde bij het RO theater, verbaasde dat niet. “De theatrale symboliek,

de metaforische toneeltaal, de expressie van het woord via gebaren,

beweging en het visueel schokkende”75 dat te vinden is in Noréns dramatiek

droeg dan ook zijn voorkeur uit.

Daarnaast springen ook de namen van enkele grote klassieke of juist

spraakmakende regisseurs in het oog. Elk op hun beurt, al dan niet in hun

hoogtijdagen, kozen ze ervoor om een stuk van Norén te interpreteren en

vervolgens te ensceneren. Dat zij het zijn die op dat moment in het

Nederlandse of Vlaamse theater een Norén brengen, maakt duidelijk aan

welke zijde van het theaterveld Norén door de jaren te vinden is.

Eerste in de rij is Gerardjan Rijnders (°1949). Spraakmakend theater van

doorgaans artistiek hoog niveau, dat is wat hem al sinds het midden van de

jaren zeventig kenmerkt. Met de acteursgroep van Zuidelijk Toneel Globe

brengt hij in 1982 een interpretatie van Een vreselijk geluk. Eind jaren

tachtig is het Rijnders die als eerste het experiment uit de marge durfde te

halen.76 Hij plaatst de avant-garde meteen op de eerste scène van Nederland.

Op dat moment werkt hij immers behalve als gerenommeerd regisseur ook

als artistiek leider voor Toneelgroep Amsterdam, het grootste

theatergezelschap in Nederland. In 1997 is het met Een soort Hades dat hij

het repertoire van Toneelgroep Amsterdam aanvult. In Vlaanderen is het

73 Kritisch Theater Lexicon: Franz Marijnen. 74 ‘Overrompelend toneel’, in: Het Parool. 05.06.1979 75 ‘Oeverloze beeldtaal in De Vorstenlikker’, in: Het Vaderland. 11.06.1979 76 Profiel van Rijnders door Toneelgroep Amsterdam, <http://www.toneelgroepamsterdam.nl/default.asp?path=bogbm8ja&id=127>

72

Herman Gilis die in volle jaren tachtig bekend staat voor een extreme vorm

van vernieuwend theater binnen het Vlaamse theater. In die marge

opereerde hij als regisseur, maar ook als acteur. Wanneer hij in 1986

experimenteert met Demonen bij het Nederlands Toneel Gent, lijkt dat wel

een voor de hand liggende keuze te zijn. Aan het einde van de jaren tachtig

verschijnt Guy Joosten (°1963) in beeld. De toen nog jonge Vlaamse

regisseur was mede-oprichter en artistiek leider van de Blauwe Maandag

Compagnie, dat ontstaan was uit onvrede met het beleid van de Koninklijke

Nederlandse Schouwburg.77 Zijn twee eigenzinnige regieproducten van het

stuk Nachtwake zorgden ervoor dat het margetheater in Vlaanderen onder

de aandacht kwam en bijgevolg uitdijde. De ene versie van het stuk werd

gemaakt en gespeeld door de Blauwe Maandag Compagnie in 1987, op dat

moment het kleinste theatergezelschap van Vlaanderen. Het andere is een

remake van die enscenering in samenwerking met het Zuidelijk Toneel en

wordt opgevoerd in 1989. Nog in 1989 wordt hij als gastregisseur gevraagd

om bij het Nederlands Toneel Gent Eendagswezens te ensceneren. In een

regie van Ger Thijs (°1948) kwam datzelfde speeljaar, in 1989, bij het

Nationale Toneel een uitgebalanceerde voorstelling van Hebriana tot stand.

Met zijn voorliefde voor realisme en stilering kwam Thijs bij Norén uit.78

De namen van Luk Perceval (°1957), Stefan Perceval (°1973) en Tom Van

Bauwel (°1965) mogen hier eveneens niet ontbreken. Ze staan bekend als de

voortrekkers van de Blauwe Maandag Compagnie en het huidige Het

Toneelhuis. Een vernieuwde visie op het repertoiretheater, een eigentijdse

omgang met theaterteksten en een voortdurende exploratie van theatrale

vormen werden hun handelsmerk.79 Luk Perceval koos voor Noréns En geef

ons de schaduwen. Na een fikse bewerking van de tekst schitterden de

acteurs van de Blauwe Maandag Compagnie gedurende het hele seizoen

1994-1995 op de planken. Nacht, de moeder van de dag werd in 2000 door

Stefan Perceval in een eigentijds kleedje gestopt. En Tom Van Bauwel

legde de verscheurdheid van de maatschappij bloot met een enscenering van

het stuk Categorie 3.1. Noréns toneelwerk blijkt vervolgens perfect te 77 Dries, Luk van den. ‘Guy Joosten. De jongste van de garde’, in: Etcetera 6/21-22, p. 42. 78 Hupperetz, Karel. ‘Regie in het theater.’, in: Skript 1, p. 27-29. 79 Infofiche Blauwe Maandag Compagnie Digitaal archief Vlaams Theater Instituut, <http://depot.vti.be>

73

passen in de lijn van Dirk Tanghe (°1956), Vlaams theatermaker en artistiek

leider van de Paardenkathedraal in Utrecht. Hij brengt immers graag theater

over gewone mensen voor gewone mensen, en dat in eigen intense stijl van

gedurfde ensceneringen van klassieke teksten.80 Nacht, de moeder van de

dag ontdekte hij binnen die categorie van klassiek geworden

familietragedies. In 2002 was zijn voorstelling te zien. Johan Doesburg

(°1955) tot slot staat in Nederland bekend als een van de meer

vooraanstaande en controversiële theaterregisseurs. Bij Het Nationale

Toneel waar hij tot op de dag van vandaag ook artistiek directeur is,

regisseert hij talrijke voorstellingen van uiteenlopende allures. In 2004

kwam hij met Demonen aandraven. De regie ervan draagt nadrukkelijk zijn

handtekening: “precieze choreografie, snel gemonteerde scènes en donkere,

nogal kille decors.”81

Toch is het voorbarig om Norén een gevestigde of avant-gardistische positie

in het theater toe te schrijven. Naast deze grote of experimenteel

georiënteerde regisseurs, valt Norén ook bij een heel aantal kleinere

klassiekere regisseurs in de smaak. In dat kader wil ik Teuntje Klinkenberg,

Albert Lubbers en Agaath Witteman belichten. Tot drie maal toe

ensceneerden zij een Norén.

In die introductieperiode van Noréns werk in Nederland valt vooral

regisseuse Teuntje Klinkenberg (°1954) op. Maar liefst drie Norén-

ensceneringen schreef ze op haar naam. Centraal in haar werk staat het

streven van de mens naar ontplooiing en geluk, iets wat ze perfect tot uiting

kon brengen met de familiedramatiek van Norén. In 1982 bracht ze De

moed om te doden bij Stichting FAct op de planken, in 1985 koos ze voor

Demonen met Stichting Demoon en het was in 1992 dat ze fungeerde als

regisseur bij Het Nationale Toneel met het stuk Een onderwereldse

glimlach. En dan is er Albert Lubbers (°1958), een veel gevraagd freelance

toneelregisseur uit Nederland. Zowel in Nederland als in Vlaanderen droeg

hij er vanaf het midden van de jaren negentig met enkele grootse producties

80 Profiel Dirk Tanghe op Nederland Theaterland, <http://www.theaterland.nl> 81 Profiel Johan Doesburg op Nederland Theaterland, <http://www.theaterland.nl>

74

toe bij dat Norén op de repertoirelijst kwam te staan. Tot zijn producties

behoren Bobby Fischer is alive and lives in Pasadena en Tricks or Treats,

beide geënsceneerd met de cast van het Nationale Toneel (respectievelijk in

1993 en 2000) en Als de bladeren in Vallombrosa uit 1996, in

samenwerking met de Koninklijke Nederlandse Schouwburg. Bij iets

recentere voorstellingen, en dan vooral bij Nederlandse

theaterschoolproducties, duikt de naam van Agaath Witteman (°1942)

meerdere keren op. Witteman blijkt goed thuis te zijn in de psychologische

drama’s. Dat bewees ze met haar eerdere Ibsen-regies.82 Dat ze bovendien

bewust aandacht geeft aan gender-aspecten in theater maakt van haar Norén-

regies psychologisch heldere en harde stukken. Met Toneelgroep De Appel

maakte ze Zo eenvoudig is de liefde in 1995. Ze nam toen halverwege het

repetitieproces de regie over van Woudstra die ergens anders verplichtingen

had. Later, in 1997 en 2000, regisseerde ze Nacht, de moeder van de dag en

Een soort Hades, dit in samenwerking met de studenten van respectievelijk

Theateracademie Maastricht en Theaterschool Amsterdam.

Tot slot bevinden zich ook namen van onbekendere regisseurs in het

overzicht. Vaak gaat het om debutanten (Richard den Dulck, Peter De

Graef, Judith de Rijke, Lukas Dijkema, Katelijne Damen) en jonge

regisseurs (Julia Bless, Jorgen Cassier) of om regisseurs die werkzaam in

een van de vele kleinere theatergezelschappen die Nederland en Vlaanderen

rijk zijn (Stephan Zeedijk, Christiaan Nortier, Hans Trentelman, Dave

Schwab).

De uiteenlopendheid in regisseurs doet vermoeden dat ook hun argumenten

om een Norén op de planken te brengen erg divers zijn. Allereerst mag al

blijken dat voor verschillende regisseurs de naam van Norén als auteur niet

bepalend is bij de stukkeuze. Hen spreekt louter de thematiek aan:

claustrofobische familiedramatiek met levensechte personages en gevoelens.

Zij gebruiken Noréns toneeltekst dan ook met een zekere vrijheid. Ze

schrappen veelal zinnen, soms tot de helft van de tekst toe, en bewerken

82 ‘Woudstra trekt zich terug uit Appel-regie’, in: De Volkskrant. 17.02.1995

75

passages. De ideeën van Norén over moederbinding en vaderbinding,

relatieproblemen en het gebrek aan communicatie, het verhaal dat hij

bedacht, blijven nog wel zichtbaar. Ze worden gewoonweg niet met zoveel

woorden op de scène gebracht. Een andere groep van regisseurs kiest dan

weer een stuk van Norén onder het label ‘groot verhaal’, een stuk met een

welomlijnd begin, een midden met allerlei complicaties en een slot met een

zekere vorm van catharsis, in volstrekte harmonie met de klassieke

narratologie. Daarnaast gaan sommige regisseurs aan de slag met de soort

rode draad die door Noréns stukken loopt. In de meeste teksten zijn

namelijk drie lagen aanwezig: de levensechte werkelijkheid die tegelijk de

pakweg drieëneenhalf uur lange duur van de voorstelling omvat, de

individuele psychologische problematiek van de personages en dan nog een

symbolische laag die ons menselijk bestaan in kaart brengt.83 Het tonen van

al deze niveaus en de contrasten daartussen blijkt een aantrekkelijke

uitdaging voor regisseurs te zijn. En een nog andere categorie van regisseurs

valt voor Noréns drama’s omdat die corresponderen met een geheel nieuwe

visie op het individu, een veel radicalere visie op het individu dan in de

jaren tachtig en zelfs in de jaren negentig gangbaar was.84 Ook de waarheid

wordt door Norén op een andere, spraakmakende manier beschreven, met

als basis de verbale behoefte en nood aan expressie van de individuele

personages.85 Taboes als ziekte, seksualiteit en homoseksualiteit worden

daardoor op de scène niet geschuwd. De eis van Stanislavski, namelijk dat

er op het toneel mensen gepresenteerd worden zoals ze werkelijk zijn, blijft

daarbij zonder meer gehandhaafd, maar de personages van Norén tonen

daarnaast ook denkbeelden, halve waarheden en het verlangen naar

waarheden. 86

83 Bobkova, Hanna. ‘Kunst en leven: het dubbele reliëf. Karst Woudstra als regisseur’, in: Toneel Theatraal 114/7, p. 11. 84 Osten, Suzanne. ‘Theater met Lars Norén. Een werkproces voor een regisseur’, in: Niet alleen Strindberg. Zweden op de planken, p. 40. 85 Osten, Suzanne. ‘Theater met Lars Norén. Een werkproces voor een regisseur’, in: Niet alleen Strindberg. Zweden op de planken, p. 40. 86 Osten, Suzanne. ‘Theater met Lars Norén. Een werkproces voor een regisseur’, in: Niet alleen Strindberg. Zweden op de planken, p. 40.

76

3.3 De Norén-producties achter het cijfermateriaal Karst Woudstra’s vertaling van Noréns eerste toneelstuk, De Vorstenlikker,

wekte enige interesse bij het RO theater in Rotterdam en regisseur Franz

Marijnen maakte er met zijn vertrouwde ploeg acteurs een voorstelling van,

een ophefmakende voorstelling die kaderde in het Holland Festival van

1979. De première stond geprogrammeerd voor 2 juni 1979 en vond plaats

in een afgeladen Rotterdamse Schouwburg. Een theaterseizoen later waagt

Stichting FAct zich aan Depressie. Zo beginnen Noréns teksten stilaan door

te sijpelen op Nederlandse bodem. Aan het begin van de jaren tachtig

schuwen de theatermakers van het Zuidelijk Toneel Globe, het

Publiekstheater en Stichting Demoon de inktzwarte wereld van Norén alvast

niet. Na een rist stukken als Een vreselijk geluk, De moed om te doden,

Nacht, de moeder van de dag en Demonen in regies van onder meer

Gerardjan Rijnders, Teuntje Klinkenberg en Karst Woudstra zelf, krijgt

Norén in 1985 opnieuw een plek op het Holland Festival, overigens niet

voor de laatste keer. Demonen staat er naast Dämonen, een Duitse variant

van Schauspielhaus Bochum, op de affiche.

De Vlaamse toeschouwers moeten enigszins langer wachten, maar in 1985

steken Noréns stukken dan toch de grens over. Het is het West-Vlaamse

Theater Malpertuis dat Norén in Vlaanderen introduceert met de

enscenering van De moed om te doden. De regie nam Karst Woudstra op

zich. Toen de voorstelling op 11 december 1985 in de Brusselse

Beursschouwburg in première ging, gaf dat een ware bom in het

theaterlandschap van de Nederlanden. Twee à drie theaterseizoenen later

voerden plots veertien verschillende theatergezelschappen stukken van hem

op: Depressie, Demonen, Nachtwake, Stilte of Eendagswezens. Telkens

weer ontvouwden zich “claustrofobische, oedipale gezinssituaties die

etterden van schuld, angst en psychose. Op het einde explodeerden ze niet

zelden in een gewelddadige breuk, of zelfs in moord.”87 Behalve eenzelfde

thematische interesse hadden de verschillende theatergezelschappen echter

weinig gemeen. Zowel bij het grootste als het kleinste theaterhuis bracht

87 ‘Zuiverste theater zit in wat niet gezegd wordt’, in: De Morgen. 14.02.2003

77

men Norén op de planken, en zowel op de meest traditionele als op de meest

vernieuwende podia speelde een stuk van Norén. Noréns donkere universum

paste wellicht in de tijdgeest van het einde van de jaren tachtig.

Op het einde van de jaren tachtig begint Theater Malpertuis met De moed

om te doden in Nederland rond te reizen. Opvolging krijgt het in Vlaanderen

met een enscenering van Demonen bij het Nederlands Toneel Gent. Ook in

Nederland staat een Norén op de speellijst. De wereldpremière van Stilte in

1986 bij het Publiekstheater in Amsterdam kadert in de hoogtijdagen van

Norén. Een theaterseizoen later creëren zowel het grootste als het kleinste

theatergezelschap in Vlaanderen een voorstellingenreeks van Nachtwake.

De voorstellingsreeksen lopen parallel, bij de Koninklijke Vlaamse

Schouwburg in Brussel en bij de Blauwe Maandag Compagnie in

Antwerpen. Het is de verdienste van beide theatergezelschappen om Norén

bij een breed publiek bekend te maken. Datzelfde speeljaar brengt

Toneelgroep Amsterdam Een onderwereldse glimlach op de planken. In

1988 voert het Brialmonttheater in een regie van Karst Woudstra De moed

om te doden op. En ook bij Theatergroep De Korre is het Woudstra die

Depressie ensceneert, een voorstelling die zowel in Vlaanderen als in

Nederland te zien is. Dat Vlaamse voorstellingen over de grenzen heen

succes kennen, bewijst de remake van Nachtwake in 1989 waarbij de

Blauwe Maandag Compagnie en het Zuidelijk Toneel de handen in elkaar

slaan. Als gevolg van die grote succesreeks krijgt regisseur Guy Joosten

datzelfde jaar bij het Nederlands Toneel in Gent ruimte om Eendagswezens

te vertolken. Het wordt opnieuw een wereldpremière. In Brussel, bij de

Koninklijke Vlaamse Schouwburg, wagen ze zich ondertussen aan de

productie van Chaos is God het naast, waarbij het ensemble beroep doet op

Karst Woudstra als gastregisseur. Nog in 1989 brengt Het Nationale Toneel

in Den Haag de wereldpremière van de nieuwste Norén, Hebriana, en dat in

een klassieke regie van Ger Thijs.

De toeschouwer raakt stilaan vertrouwd met de Noréniaanse personages die

verstikt zitten in een net van ambivalente gevoelens, haat-

liefdeverhoudingen, van leugens, verlangens en mislukte pogingen tot

78

contact, maar de periode van hoogconjunctuur voor Noréns stukken in de

Nederlanden blijft niet duren. Aan het begin van de jaren negentig wordt

Norén vertegenwoordigd door Theatergroep Aluin en de Toneelacademie

Maastricht. Ze voeren respectievelijk De moed om te doden en Depressie

op. Ook het Mechels Miniatuur Theater brandt nog wat kaarsjes met de

voorstelling Stilte. Toch is Norén in deze speeljaren nog niet helemaal van

het toneel geveegd. Bij het Noord Nederlands Toneel in Groningen lopen in

1992 de theaterzalen vol voor Noréns Een onderwereldse glimlach.

Daarnaast weet ook Theater Antigone in 1992 een succesvolle enscenering

van Herfst en Winter te brengen. In een regie van Karst Woudstra toert

Herfst en Winter met bijna zestig voorstellingen rond door heel Vlaanderen

en Nederland.

Midden jaren negentig wordt Norén door een grote verscheidenheid aan

theatergezelschappen opgerakeld. Dat gebeurt opvallend meer in Nederland

dan in Vlaanderen. In Nederland zijn het echter een gefragmenteerd aantal

kleinere theatergroepen die een Norén gaan ensceneren. Het resultaat

hiervan spreidt zich over een tiental experimentelere producties van

voornamelijk gekende stukken van Norén. Zo is Demonen in 1994 te zien in

Maastricht bij Het Vervolg en wat later ensceneert ook productiehuis

Lantaren/Venster het stuk in Rotterdam. Productiehuis Het Huis van

Bourgondië maakt een compilatie van de hotelscènes uit Noréns stukken en

doopt de voorstelling om tot Groeten uit Hotel Halfweg. En Zo eenvoudig is

de liefde krijgt in 1995 een Nederlandse wereldpremière bij Toneelgroep De

Appel in Den Haag, terwijl Stichting Toneelschuur Producties De moed om

te doden opnieuw bovenhaalt. De vrije interpretatie van het stuk speelt het

atelier in Haarlem. Theater van het Oosten kiest voor een enscenering van

Als de bladeren in Vallombrosa, productiehuis Stichting Grand Theatre gaat

in Groningen aan de slag met Depressie, en Toneelgroep de Appel komt al

in 1997 opnieuw met een stuk van Norén, De nacht, de moeder van de dag,

in de aandacht. Vooral ook bij de toneelacademies is Norén bijzonder in

trek. Nacht, de moeder van de dag wordt parallel opgevoerd, in Utrecht en

in Maastricht, en Theaterschool Amsterdam speelt onder de titel O’Neill een

interpretatie van Noréns En geef ons de schaduwen. Daarnaast tekent het

79

gevestigde podium van Het Nationale Toneel zich af. Bobby Fisher is alive

and lives in Pasadena wordt er opgevoerd. Noréns nieuwste stuk, Een soort

Hades, krijgt van het gehele ensemble van Toneelgroep Amsterdam een

eigenzinnige wereldpremière in 1997. Regisseur is Gerardjan Rijnders.

In het Vlaamse theater van de jaren negentig kiezen juist twee grote

stadstheaters en een groeiend margetheatergezelschap voor een stuk van

Norén. De Koninklijke Vlaamse Schouwburg brengt in 1993 een

interpretatie van Een onderwereldse glimlach. Een theaterseizoen later staan

de acteurs van theatergezelschap de Blauwe Maandag Compagnie welgeteld

83 keer op de planken. Regisseur Luc Perceval oogst succes met zijn

bewerking van Noréns biografie over O’Neill, En geef ons de schaduwen.

En in 1996 loopt er bij de Koninklijke Nederlandse Schouwburg een

kortstondige speelreeks van Als de bladeren in Vallombrosa. Op de

Antwerpse affiche pronken naast freelance regisseur Albert Lubbers grote

namen. Nog in Vlaanderen wordt in de marge Demonen gespeeld, als eerste

productie van het nieuw opgerichte Kollektief ’t Spil in Antwerpen.

Artistiek leider Marc Debisschop, eveneens coördinator bij Studio

Hermanteirlinck, neemt de regie op zich.

Ook rond de eeuwwisseling blijven grote en kleine theatergezelschappen

Norén uit de kast halen, dit opnieuw met een grotere densiteit. Norén blijkt

nog niet meteen uitgespeeld. Het RO theater, Het Zuidelijk Toneel en Het

Nationale Toneel pakken elk uit met grote publiekstrekkers.

Achtereenvolgens zijn De moed om te doden, Hebriana, Tricks or Treats en

Demonen te aanschouwen op Nederlands nationale scènes. Tegelijk blijven

Noréns familiedrama’s over de kleinere podia tieren. Het zijn voornamelijk

de toneelacademies Noréns teksten wel kunnen smaken. Theaterschool

Amsterdam kiest in 1999 voor Depressie en in 2000 voor Een soort Hades.

Even later gaat ook Hogeschool voor de kunsten Utrecht gaat voor een

enscenering van Een soort Hades. Studenten van Toneel Dora van der

Groen kruipen dan weer in de personages van Nacht, de moeder van de dag.

En Demonen wordt nog maar eens in een nieuw jasje gestopt, dit keer door

Toneelacademie Maastricht. Daarnaast is er nog het theatergezelschap Drie

80

Vingers, een formatie rond regisseur en actrice Katelijne Damen, dat met

succes door de Nederlanden rondreist. Ze doen dat met de enscenering van

Een onderwereldse glimlach. Ook Het Toneelhuis in Antwerpen laat van

zich horen, tot tweemaal toe. In 2000 wordt in de Bourlaschouwburg een

eigen versie van Nacht, de moeder van de dag opgevoerd. Een

theaterseizoen later staan op datzelfde podium in een regie van Tom Van

Bauwel een reeks outsiders uit Categorie 3.1. In Rotterdam blijkt De moed

om te doden wel te passen in de visie van het kleine theatergezelschap

Festes, dat vooral het kleinmenselijke wil tonen. En Nacht, de moeder van

de dag luidt de titel van de nieuwe voorstelling van de Paardenkathedraal in

Utrecht. Het is Dirk Tanghe die daarvoor Nacht, de moeder van de dag

bewerkte. Nog in 2002 opent het Publiekstheater in Gent de zaaldeuren voor

een nieuwe enscenering van Nachtwake.

Sindsdien is de interesse voor Norén steeds verder uitgedoofd. De laatste

jaren wordt steeds minder frequent aan zijn stukken geraakt en stilaan

verdwijnt Norén van de repertoires. Enkel het Zwitserse theatergezelschap

Théâtre Vidy-Lausanne speelt nog op de Nederlandse en Vlaamse podia. Zij

reizen in 2004 met de voorstelling Oorlog in een regie van Norén zelf

doorheen de Nederlanden. Dan brengt Theater Zuidpool in 2006 nog een

sterk bewerkte versie van datzelfde stuk, en niet zonder succes. De jonge

bende schopt het zelfs tot op het Theaterfestival. De stukkeuze wordt kort

daarna gevolgd door de studenten van het Rits in Brussel. Dankzij het jonge

productiehuis d*Amor uit Amersfoort krijgt ook Noréns Wraakaria

bestaansrecht op de Nederlandse podia. De voorstelling van het luisterspel

speelde in 2006. Tot slot speelt in 2008 Nachtwake opnieuw, in Nederland

en Vlaanderen. Het is de Paardenkathedraal die teruggrijpt naar het stuk uit

Noréns vroege dramatiek.

81

4

BEELD VAN LARS NORÉN IN DE NEDERLANDSE EN

VLAAMSE THEATERKRITIEK

In dit derde hoofdstuk zal het beeld van Norén in de Nederlanden naar voren

geschoven worden. Dat zal gebeuren aan de hand van een analyse van de

oordelen van theatercritici. Eerst zal kort ingegaan worden op de vraag wat

recensies vertellen over de opvoeringsgeschiedenis van Norén in de

Nederlanden. Het aantal recensies per productie wordt in kaart gebracht en

ook de lengte van de recensies wordt in beschouwing genomen. Daarna zal

nagegaan worden hoe zulke bronnen het beeld van Norén vormgeven. Het

materiaal dat in dit hoofdstuk onder de loep wordt gelegd, zijn voornamelijk

de vierhonderd recensies over Norén-ensceneringen, verschenen in de

Nederlandse en Vlaamse kranten. Daarnaast komen een hoeveelheid

tijdschriftartikels aan bod en krijgen ook interviews en de voorhanden

programmabrochures de nodige aandacht.

4.1 De waarde van recensiemateriaal als bron Recensies kunnen directe informatie geven over een productie. Auteur en

vertaler van het stuk, de rolverdeling, sommige speeldata en speelplaatsen

worden veelal meegegeven. Wanneer details van een productie ontbraken in

de archieven van het Theater Instituut Nederland of het Vlaams Theater

Instituut, kon die informatie toch nog vaak gereconstrueerd worden aan de

hand van de gegevens in de recensies. Voor andere schijnbaar objectieve

informatie zoals de verhaallijn, de beschrijving van de ruimte en het decor,

de kostuums of acteerprestaties is voorzichtigheid geboden. Waarnemingen

82

kunnen immers sterk verschillen. Daarbij komt dat recensenten graag

subjectieve karakteriseringen en waardeoordelen in hun recensies

binnensmokkelen.88 Maar dat maakt recensies nog niet onbruikbaar. Bijna

altijd zijn er bij een bepaalde productie meerdere recensies terug te vinden

en de observaties en beoordelingen in de ene recensie worden door

observaties in de meeste andere bevestigd, of aangevuld. Door alle recensies

samen te tellen, op te splitse, te analyseren of te vergelijken kon een beeld

van Norén gevormd worden.

4.2 Aandacht voor Norén in de Nederlandse pers 4.2.1 De recensies uitgekiemd: aantal Precies 396 recensies over Norén konden bemachtigd worden. Veel meer

zuller er de voorbije dertig jaar in de Nederlandse en Vlaamse kranten niet

verschenen zijn. Het Theater Instituut Nederland en het Vlaams Theater

Instituut streven ernaar dat de informatie in de knipselmappen exhaustief is.

Elke Nederlandse of Vlaamse productie is dan goed gedocumenteerd.

Bovendien biedt de persdatabank Mediargus eventuele aanvulling.

396 recensies over 63 Norén-ensceneringen betekent een gemiddelde van

iets meer dan zes recensies per productie. Uit de gegevens in de

onderstaande grafiek mag blijken dat het aantal recensies per voorstelling

sterk samenhangt met de eigenheid van het uitvoerende theatergezelschap.

Zo werden sommige producties gewoonweg niet gerecenseerd. In tien van

de zestien gevallen gaat het om ensceneringen van toneelacadmies.

Daarnaast zijn het vijf ensceneringen van Nederlandse productiehuizen die

niet onder de persaandacht vielen. Ook de enscenering van het Nederlans

Toneel Gent uit 1986 is niet gedocumenteerd met recensies. Die informatie

was niet terug te vinden in het archief van het Vlaams Theater Instituut.

88 Zalm, Rob van der. Ibsen op de planken, p. 28.

83

Bij de ensceneringen die minder dan het gemiddelde aantal recensies (één,

twee, drie, vier, vijf of zes recensies) krijgen, zijn de uitvoerende

theatergezelschappen voornamelijk de overgebleven productiehuizen.

Daarnaast blijkt het opmerkelijk genoeg te gaan om enkele Vlaamse Norén-

ensceneringen uit de introductieperiode en de Vlaamse voorstellingsreeksen

uit het laatste decennium, ongeacht of het uitvoerende theatergezelschap een

gevestigd stadstheater is of een klein theatergezelschap.

In de categorie van de producties waaraan in de pers zeven, acht of negen

recensies worden gewijd, zijn het de grote Nederlandse en Vlaamsse

stadstheaterproducties die domineren. Net als de twee ensceneringen van de

buitenlandse gezelschappen, vallen ook twee producties van kleinere

professionele theatergezelschappen in Nederland onder dit aantal.

Ook tussen de producties die de voorbije dertig jaar tien keer of meer

gerecenseerd werden, zijn een aantal tendensen te onderscheiden.

Alleereerst zijn het de Vlaamse theatergezelschappen met reisvoorstellingen

die hoog scoren. Hun ensceneringen worden immers zowel op de Vlaamse

als op de Nederlandse cultuurpagina’s becommentariëerd, wat

vanzelfsprekend veel recensies opleverd. In de tweede plaats krijgen de

stukken van Norén die op Nederlandse bodem in wereldpremiére gingen

meer dan de gemiddelde aandacht. Ook De Vorstenlikker waarmee Norén in

de Nederlanden geïntroduceerd werd, kan genieten van veel persaandacht.

Bij de voorstellingen met meer dan tien recensies bevinden zich vervolgens

ook een aantal publiekstrekkers van de grote stadsschouwburgen in

Nederland. Tot slot zijn het acht van de tien Norén-ensceneringen die in de

marge van het theaterveld speelden, die een bovengemiddeld aantal

recensies krijgen.

84

Overzicht van het totaal aantal recensies per voorstelling in de Nederlanden

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

1

1

1

1

2

3

3

3

4

5

5

5

6

6

6

6

6

6

7

7

7

7

7

8

8

8

8

9

9

10

10

10

10

11

11

11

12

12

12

14

14

14

17

17

22

33

Oorlog - Erasmushogeschool Brussel, departement Rits - 2006

Demonen - T oneelacademie Maas tricht - 2004

Een soort Hades - Hogeschool voor de Kuns ten Utrecht - 2003

De moed om te doden - Fes tes T heaters tichting - 2001

Nacht, de moeder van de dag - T oneel Dora van der Groen - 1999

Depress ie - T heaterschool Amsterdam - 1999

Nacht, de moeder van de dag - T oneelaacademie Maas tricht - 1997

Nacht, de moeder van de dag - Hogeschool voor de Kuns ten Utrecht - 1997

Depress ie - Stichting Grand T heatre - 1997

Demonen - Kollektief 't Spil - 1997

En geef ons de schaduwen - T heaterschool Amsterdam - 1996

De moed om te doden - T heatergroep Aluin - 1992

Demonen - T oneelacademie Maas tricht - 1991

Depress ie - T oneelacademie Maas tricht - 1988

Demonen - Nederlands T oneel Gent - 1986

Depress ie - Stichting FACT -1980

Wraakaria - Productiehuis d*Amor - 2006

Nacht, de moeder van de dag - Delftse Komedie - 2003

Demonen - Lantaren/Vens ter Producties - 1995

Nacht, de moeder van de dag - Het Huis van Bourgondië - 1993

De moed om te doden - Brialmonttheater - 1987

Stilte - Mechels Miniatuur T heater - 1990

Een soort Hades - T heaterschool Amsterdam - 2000

Hebriana - Het Zuidelijk T oneel - 1999

Demonen - Het Vervolg - 1994

De moed om te doden - Stichting T oneelschuur Producties - 1995

Nacht, de moeder van de dag - de Paardenkathedraal - 2002

Categorie 3.1 - Het T oneelhuis - 2001

Eendagswezens - Nederlands T oneel Gent - 1989

Oorlog - T heater Zuidpool - 2006

Nachtwake - Publieks theater Gent - 2002

Nacht, de moeder van de dag - Het T oneelhuis - 2001

Nacht, de moeder van de nacht - T oneelgroep De Appel - 1998

Nachtwake - Koninklijke Vlaamse Schouwburg - 1988

De moed om te doden - T heater Malpertuis - 1985

Nachtwake - de Paardenkathedraal - 2008

Oorlog - Buitenlandse Gezelschap - 2004

De moed om te doden - RO teater - 1999

Als de bladeren in Vallombrosa - T heater van het Oos ten - 1997

Als de bladeren in Vallombrosa - Koninklijke Nederlandse Schouwburg - 1996

Een onderwereldse glimlach - Koninklijke Vlaamse Schouwburg - 1993

Een onderwereldse glimlach - Noord Nederlands T oneel - 1992

Chaos is God het naas t - Koninklijke Vlaamse Schouwburg - 1989

Demonen - Buitenlands Gezelschap - 1985

T ricks or T reats - Het Nationale T oneel - 2000

Nacht, de moeder van de dag - Publieks theater Amsterdam - 1983

Een onderwereldse glimlach - Drie Vingers - 1999

Een soort Hades - T oneelgroep Amsterdam - 1997

Een vreselijk geluk - Zuidelijk T oneel Globe - 1982

De moed om te doden - Stichting FAct - 1982

Demonen - Het Nationale T oneel - 2004

Stilte - Publieks theater Amsterdam - 1986

Demonen - Stichting Demoon - 1985

Zo eenvoudig is de liefde - T oneelgroep De Appel - 1995

Nachtwake - Blauwe Maandag Compagnie - 1987

De Vors tenlikker - RO theater - 1979

Bobby Fischer - Het Nationale T oneel - 1993

Depress ie - T heater De Korre - 1988

Een onderwereldse glimlach - T oneelgroep Amsterdam - 1987

Nachtwake - Blauwe Maandag Compagnie/Zuidelijk T oneel - 1989

Hebriana - Het Nationale T oneel - 1989

Herfs t en Winter - T heater Antigone - 1992

En geef ons de schaduwen - Blauwe Maandag Compagnie - 1994

85

4.2.2 De recensies uitgekiemd: aard en lengte

Om het recensiemateriaal helemaal naar waarde te kunnen schatten, werd

gezocht naar een manier om de grote hoeveelheid recensies op te delen naar

hun aard, naar hun kwaliteit. Daarom werd aan de verschillende kranten

waarin de voorbije dertig jaar recensies over Norén verschenen een label

toegekend. Die labels varieerden van ‘kwaliteitskrant’ over ‘opinieblad’

naar ‘niet-kwaliteitskrant’. Naast de eigen kwaliteitsnorm van de krant,

werd ook de al dan niet nationale draagwijdte en de frequentie van uitgave

in rekening gebracht.

Persaankondigingen, korte terugblikken op een Norén-voorstelling,

uitgebreide kritieken… Om ook in die verschillen tegemoet te komen, werd

de lengte van elke recensie gemeten. De gemiddelde lengte van de

recensies, uitgedrukt in aantal woorden, werd in de tabel hieronder

opgenomen. Zulke cijfers geven een nauwkeuriger beeld van de hoeveelheid

ruimte die een krant voorziet om recensies over Norén te publiceren.

Kwaliteits-kranten

Opinie- bladen

Niet-kwaliteits-

kranten

totaal

Nederlandse pers Aantal van kranten 6 3 20 29

Totaal aantal recensies 151 8 115 274 Gemiddeld aantal recensies 25 2,6 6 9 Gemiddeld aantal woorden 743 815 585 714

Vlaamse pers

Aantal van kranten 3 2 6 11 Totaal aantal recensies 58 17 47 122

Gemiddeld aantal recensies 19 8,5 8 11 Gemiddeld aantal woorden 545 646 435 542

Totaal

Aantal van kranten 9 5 26 40 Totaal aantal recensies 209 25 162 396

Gemiddeld aantal recensies 23 5 6 10 Gemiddeld aantal woorden 644 730 510 628

86

In de Nederlandse media verschenen 274 kritieken over Norén, en dat in 29

dag- en weekbladen van uiteenlopende allures. Tussen de Nederlandse

kranten konden De Volkskrant, NRC Handelsblad, Trouw, De Telegraaf,

Het Parool en Het Financieele Dagblad als kwaliteitskranten geselecteerd

worden. In deze zes kwaliteitskranten zijn de voorbije dertig jaar gemiddeld

25 recensies over Norén verschenen. Dat betekent dar er wellicht meer dan

150 recensies in deze kranten gepubliceerd werden. Dat is meer dan de helft

van het totale aantal Nederlandse Norén-recensies. Een recensie in een

Nederlandse kwaliteitskrant had een gemiddelde lengte van 743 woorden.

De 8 verzamelde recensies uit Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer

en Elsevier werden onder het label ‘opiniebladen’ samen geteld en waren

vaak uitgebreider dan die die in de kwaliteitskranten verschenen. De

gemiddelde lengt kwam uit op 815 woorden. De recensies uit negen

regionale kranten van Nederland (Haagsche Courant, Algemeen Dagblad,

Provinciale Zweeuwse Courant, Haarlems Dagblad, Utrechts Nieuwsblad,

Eindhovens Dagblad, Leidsch Dagblad, Nieuwsbald van het Noorden,

Gelderlander) en die uit een tiental kleinere culturele magazines werden

gecategoriseerd onder het label ‘niet-kwaliteitskranten’. Zij vormen met 115

gepubliceerde recensies iets meer dan 40% van de Nederlandse hoeveelheid

recensiemateriaal. Hun lengte is het kortst: gemiddeld 585 woorden per

recensie.

Aan Vlaamse kant werden over elf afzonderlijke kranten met daarin in totaal

122 recensies dezelfde labels toegekend. Het zijn De Morgen, De Standaard

en De Tijd die met bijna 60 recensies de kwaliteitskranten uitmaken. Dat

aandeel reikt nipt niet tot de helft van het totaal aantal Norén-recensies die

verschenen in de Vlaamse pers. De gemiddelde lengte van 545 woorden is

hierbij relatief kort. Een kleine 15% is weggelegd voor de recensies uit de

opiniebladen. Die 17 kritieken van gemiddeld 646 woorden werden

geschreven voor Knack en Trends. De andere Vlaamse kranten zoals De

Gazet van Antwerpen, Het Belang van Limburg, Het Nieuwsblad, De

Gentenaar, Het Volk en Het Laatste Nieuws zijn goed voor bijna 50 Norén-

publicaties. Dat is meer dan een derde. De gemiddelde lengte van een

recensie uit een niet-kwaliteitskrant strandt op 435 woorden.

87

Wanneer alle kritieken uit de Nederlandse en Vlaamse persbladen bij elkaar

worden geteld, blijven vanzelfsprekend dezelfde verhoudingen bestaan. Ook

al vormt het aantal kwaliteitskranten een minderheid, ze recenseren

onmiskenbaar het vaakst theatervoorstellingen. Met meer dan 200 recensies

in de 9 kwaliteitskranten verschenen de voorbije dertig jaar gemiddeld 23

recensies over Norén. Met een lengte van gemiddeld 644 woorden is dat niet

min. Bij de 26 niet-kwaliteitskranten met in totaal meer dan 160 Norén-

publicaties strandt dat aantal op 6 recensies. Ook hun lengte is een stuk

korter: gemiddeld 510 woorden. De regionale dagbladen haalden meestal

een hogere score. Het is met enige regelmaat dat daarin theaterkritieken

verschijnen. De verschillende kleinere culturele magazines bereiken het

aantal en de lengte doorgaans niet. Bij hen ligt het niet voor de hand

theatervoorstellingen van Norén te recenseren, dat gebeurt veeleer lukraak.

De opiniebladen nemen het kleinste aandeel in beslag, maar hun lengte is

het grootst. Met 25 uitgebreide recensies maken ze geen 10% uit van het

recensiemateriaal. Opvallend is hierin de bijdrage van Knack. Dat recenseert

een groot deel van alle Vlaamse Norén-ensceneringen.

In het Nederlandse perslandschap bestaan er veel meer kranten dan in de

Vlaamse. Logischerwijs werden er ook veel meer recensies geschreven en

gepubliceerd. De recensies van Nederlandse hand nemen ook een stuk meer

paginaruimte in beslag. De recensies uit Vlaanderen zijn immers bijna 200

woorden korter. Toch blijkt er in de Vlaamse theaterkritiek meer

gerecenseerd te worden. De voorbije dertig jaar verschenen er in de

verschillende Vlaamse kranten gemiddeld 11 recensies, in Nederland waren

dat er 9.

88

4.3 Het beeld van Norén in de theaterkritiek De allereerste keer dat in Nederland het doek openging voor een stuk van

Norén, was op 2 juni 1979. Op die zaterdagavond presenteerde het RO

theater in een regie van Franz Marijnen in de Rotterdamse Schouwburg De

Vorstenlikker. Bij deze gelegenheid drong de naam van Norén ook voor het

eerst door tot de kolommen van de Nederlandse cultuurpagina’s. De

Vorstenlikker verdween al snel weer van het repertoire, maar de naam van

Norén dook in de jaren die volgden regelmatig op. Noréns stukken, de

ensceneringen ervan en de figuur van Norén werden in de Nederlandse

theaterkritieken uitgebreid en met wisselende waardering besproken.

Het beeld van Norén in de Nederlanden laat zich eenvoudig schetsen aan de

hand van een aantal in het oog springende thema’s, thema’s waarmee Norén

door de Nederlandse en Vlaamse theaterrecensenten steeds opnieuw mee in

verband wordt gebracht. Een evolutie sinds het einde van de jaren zeventig

tot op de dag van vandaag is eigenlijk niet zichtbaar. Norén blijft steevast

vanuit een zeer beperkt spectrum omschreven worden. Het zijn dan ook die

aspecten uit dat ene perspectief en de eventuele afwijkingen die hieronder

belicht zullen worden.

Karst Woudstra

In de eerste plaats kan het beeld van Norén in de Nederlanden moeilijk los

gezien worden van Karst Woudstra. Dat is alvast wat de recensenten doen

begrijpen. Aan hem hebben we dan ook alle Nederlandse vertalingen van

Noréns teksten te danken. Woudstra’s naam verschijnt in zo goed als elke

recensie. Soms blijft het bij een kleine vermelding, dan weer volgt een

uitgebreide beschrijving van zijn persoon, zijn verdienste of details over zijn

relatie tot Norén. Vaste vertaler, regisseur, gangmaker, vriend van Norén,

Norén-exegeet, het zijn maar enkele van de begrippen waarmee Woudstra

omschreven wordt. Ook interviews over Norén zijn vaak met Woudstra. Een

voorbeeld uit De Morgen en uit Knack.

89

Maar ook Karst Woudstra is er weer. Met Norén, dat spreekt haast vanzelf. Hij kent hem, vertaalt hem, regisseert hem sinds jaar en dag. En hij krijgt er maar niet genoeg van.89 De drieënveertigjarige Zweedse auteur Lars Norén (…) is in het Nederlandse taalgebied geen onbekende meer. Dat en ook het feit dat hij toneelstukken is gaan schrijven, heeft hij te danken aan de Nederlandse regisseur Karst Woudstra, die alle stukken van de Zweed vertaalde.90

Maar niet elke recensent loopt zo hoog op met Woudstra. Hugo Meert van Het Laatste Nieuws schrijft:

Het ongeluk wil nu dat de Nederlander Karst Woudstra tegelijk dramaturg is en regisseur, én de vertaling heeft gemaakt. En hier komt de volkswijsheid dat liefde blind maakt haarjuist om de hoek kijken.91

Autobiografische elementen en gebruik van alter ego’s

“Mijn stukken zijn autobiografisch in zoverre zij fasen zijn in een

ontwikkeling,” stelt Norén. Zijn vader eigende een hotel, zijn moeder stierf

aan kanker en hijzelf werd na de dood van zijn moeder voor enkele

maanden opgenomen in een psychiatrische instelling. Nu spelen

verschillende van de in Nederland en Vlaanderen opgevoerde Norén-

stukken zich af in een vervallen hotelletje, lopen er ook wat kankerpatiënten

rond in die stukken en leven er anderen in een psychiatrische instelling. Stof

genoeg dus voor een recensent om daarop in te gaan. Noréns werk wordt in

de Nederlanden in grote mate beoordeeld in het kader van zijn biografie. De

recensies waarin naar Noréns achtergrond wordt verwezen, zijn dan ook

talrijk. In de meeste gevallen wordt er ook een koppeling gemaakt met de

therapeutische functie die schrijven voor Norén heeft. Hieronder worden

enkele exemplarische voorbeelden gegeven.

Opvallend bij Norén is, dat hij zelf veel over zijn auteurschap en over de inhoudelijke achtergrond van zijn werken prijsgeeft. Hij heeft er blijkbaar nood aan om voortdurend te spreken en te schrijven over die nauwe relatie die er bestaat tussen zijn leven en zijn werk. Elke uitspraak, elk vers of elke dialoog zou als een bevrijdende act kunnen gelden.92

89 ‘Een nieuw getijdenboek’, in: De Morgen. 27.03.1992 90 ‘De reuze ruzie-orgie’, in: Knack. 16.12.1987 91 ‘Norén lang, Woudstra langer, Chaos oeverloos’, in: Het Laatste Nieuws. 31.10.1989 92 ‘Bloedluchtjes’, in: Knack. 16.03.1988

90

Het autobiografische stramien onder zijn werk, funktioneert als een kalender, een opeenvolging van belangrijke data in het persoonlijke én maatschappelijke leven van de schrijver, waaraan telkens een toneelstuk vastgehaakt wordt.93 Het schrijven van gedichten, proza of toneel is voor Norén een poging om zich te bevrijden van bindingen uit zijn jeugd. Hij snijdt voortdurend in eigen vlees in de hoop dat de schrijfdaad een wonde maakt die geneest.94

Bovendien zoeken recensenten in de stukken graag naar personages die

verwant zijn met Norén. Vaak lukt dat, en die personages worden dan als

alter ego’s bestempeld.

Autobiografische elementen spelen zeker een rol in dit stuk: Norén was zelf zoon van een hoteluitbater en de jongste zoon, de neurotische dichter, is dan ook een afspiegeling van de auteur.95 Zo is de oudere schrijver, die vlucht in de relatie met de jongere actrice, het alter ego van Norén zelf.96

Poëtische en visionaire taal

Dat Norén voor hij toneel begon te schrijven een Zweedse dichter was,

wordt in opmerkelijk veel recensies aangehaald. In die samenhang wordt

vervolgens uitgewijd naar het poëtische en visionaire van Noréns stukken.

In Het Financiële Dagblad schrijft Hana Bobkova over het lyrische bij

Norén het volgende: Norén is een bekende Zweedse dichter en de dichterlijke, dus lyrische kwaliteiten van zijn tekst, komen het best tot uiting tijdens het lezen. Zijn taal, zoals dat bij dichters meestal het geval is, is namelijk gericht op een andere perceptie dan die van de toeschouwer.97

En dat is iets wat niet elke recensent blijkt te appreciëren. Veel recensenten

missen een dramatische opbouw, iets wat ze doorgaans wijten aan de

poëtische motieven of aan Norén klemtoon op de taal.

93 ‘Kanker in de familie’, in: Knack. 08.11.1989 94 ‘In eigen vlees’, in: Knack. 14.04.1992 95 ‘Mechels Miniatuur Theater brengt Lars Norén’, in: Gazet van Antwerpen. 20.09.1990 96 ‘Gezinsdrama op z’n Noréns’, in: Gazet van Antwerpen. 22.03.1996 97 ‘R0-theater met een groot-thema: de machthebber en de kunstenaar’, in: Het Financieele Dagblad.

91

(…) en de bouw van zijn drama mist de compactheid van een dramatische compositie. Het is meer een reeks van met elkaar verbonden taferelen, die verschillende beelden en verschillende motieven door elkaar vlechten.98 De taal wordt gebruikt om de gevoelens te maskeren. Taal wordt ook steeds belangrijker bij Norén. Hij gaat steeds meer taal gebruiken in plaats van dramatische aktie om gevoelens weer te geven, of liever: om gevoelens te maskeren. (…) Het hele stuk is een wirwar van taal.99 (…) en wordt de wat doorzichtige structuur van het stuk waarin een ieder vroeg of laat zijn grote monoloog moet krijgen, geaksentueerd. Wat overblijft is een indruk van lengte en herhaling.100

Een stortvloed van woorden

Dat brengt ons bij de veel besproken lengte van Noréns stukken. Wat zich

op de scène bij Norén afspeelt, is voornamelijk het verbale. De personages

bij Norén hebben allen hun eigen persoonlijke desillusies of trauma’s en elk

krijgen ze van Norén tijd en ruimte om hun verhaal te vertellen. Er wordt

dus bijzonder veel gepraat, maar weinig gecommuniceerd. Pas naar het

einde van het stuk toe ontstaan er uiterlijke acties en praten de personages

ook niet langer naast elkaar. De personages tonen zich als realistische

figuren, maar wat ze zeggen klinkt vaak abstract en langdradig. En dat is

ook wat een grote hoeveelheid recensenten opvalt. Noréns stukken worden

over het algemeen als te lang en als langdradig beschouwd, iets wat niet in

Noréns voordeel spreekt. Al bij de allereerste enscenering van een Norén-

stuk wordt die commentaar naar voren geschoven. In De Groene

Amsterdammer verschijnt in juni 1979: De voorstelling was van een verblindende schoonheid, een adembenemende praal. Maar helaas was ze al na een half uur duidelijk wat Norén heeft mee te delen, waarna het stuk, zich verliezend in uitwijdingen, nog zo’n drie uur doorging.101

98 ‘R0-theater met een groot-thema: de machthebber en de kunstenaar’, in: Het Financieele Dagblad. 99 “Eendagswezens van Norén: de nacht is weer lang”, in: De Morgen. 18.04.1989 100 ‘Alsof er niets is gebeurd’, in: De Morgen. 31.03.1992 101 ‘Verblindend theater dat te laat is afgelopen’, in: De Groene Amsterdammer. 27.06.1979

92

Het Vrije Volk kopt naar aanleiding van dezelfde voorstelling “Extreme

lengte ontkracht De Vorstenlikker”.102 Maar ook in de latere recensies blijft

de extreme lengte van Noréns stukken doorklinken. De Volkskrant kopt in

1987 bijvoorbeeld “Norén ontkracht zijn boodschap met vier uur

huwelijkscrisis”.103 Over de succesreeks van En geef ons de schaduwen uit

1994 verschijnt her volgende: Auteur Lars Norén heeft te weinig spanningsbogen weten in te bouwen. Na goed een half uur weet je het wel. De vier personages blijven eindeloos in hun eigen staart bijten, cirkelen rond in vicieuze cirkels.104

Norén is inderdaad een man van veel woorden. Als een willekeurige tekst

van Norén helemaal gespeeld zou worden, kom je al gauw aan gemiddeld

zes uur. Theatermakers knippen dan ook graag in Noréns teksten, maar ook

na tekstbewerking blijven de gemiddelde Norén-producties erg lang.

De oorspronkelijke versie van Vallombrosa duurt zeven uur. (…) Albert Lubbers en Luc Joosten hebben 3,5 voorstelling uit de tekst gelicht. De overgave en energie waarmee de KNS-cast zich op het stuk werpt, is opmerkelijk. Maar nog gebruikt Norén te veel woorden om te zeggen wat aan het begin al duidelijk is.105

Me dunkt dat een te grote eerbied voor de tekst de dramaturg en de regisseur parten heeft gespeeld, wat de helderheid van de voostelling behoorlijk heeft geschaad. Een rigoureuze bekorting was op z’n plaats geweest.106

Bij Norén is het tijdsverloop op de scène identiek aan de reële tijd. Vandaar

ook de lange duur van de voorstelling. Sommige recensenten blijven wel

door die “waterval van woorden”107 geboeid en besluiten hun oordeel

bijvoorbeeld als volgt: Voor een dergelijke enscenering met een dergelijke kwaliteit is een theateravond van vier uur nog te kort.108

102 ‘Extreme lengte ontkracht De Vorstenlikker’, in: Het Vrije Volk. 05.06.1979 103 ‘Norén ontkracht zijn boodschap met vier uur huwelijkscrisis’, in: De Volkskrant. 16.12.1987 104 ‘Makkelijk hoeft niet, vervelend mag niet’, in: Het Belang van Limburg. 21.10.1994 105 ‘Norén maakt eenzaamheid tastbaar’, in: De Standaard. 25.03.1996 106 ‘Verblindend theater dat te laat is afgelopen’, in: De Groene Amsterdammer. 27.06.1979 107 ‘Waterval van woorden’, in: Het Laatste Nieuws. 30.03.1992 108 ‘Nachtwake voor twee paren’, in: De Standaard. 12.12.1987

93

Psychoanalyse en Freudiaanse elementen

Dat Noréns teksten boeiend blijven, komt misschien door Noréns

psychologisch-realistische mensschilderingen. Zeer scherp en met grote

kennis van zaken ontleedt hij immers hoe de menselijke geest in elkaar zit.

Zijn personages worden niet enkel geconfronteerd met hun houding en

relatie ten opzichte van zichzelf, maar ook ten opzichte van de andere

personages. Norén geeft daarbij de paradoxale verlangens weer en de

verregaande ambivalentie in hun gedrag. De strijd speelt zich in Noréns

stukken af op een niveau waarbij Freud, Lacan en Wazlawic als

inspiratiebronnen lijken te dienen.109 Het is vooral de invloed van Freud die

door de theaterkritiek wordt opgediept.

Alle case-studies uit de handboeken voor de beginnende Freudiaan worden hier op elkaar gestapeld: oedipale geremdheden, homo-erotische neigingen, sadomasochistische seksrelaties, exhibitionisme, de anale faze uit de kinderpsychologie, het overwerkte rouwproces rond een overleden vader, incest, moederbinding… het passeert allemaal de voyeuristische revue.110 Tegenstrijdige gevoelens worden opgeroepen en gekraakt, de Freudiaanse tematiek wordt tot op het bot uitgediept, de psychoanalytische bijl hakt naar alle kanten, emoties breken uit het diepste uit.111 De personages kerven in elkaars ziel, en laten hersenen, hart noch buik ongemoeid. Deze freudiaanse gruwel wortelt in moeder- en vaderbindingen, maar ook haat, gemis aan liefde en het daaruit voortvloeiend onvermogen om zelf lief te hebben.112

De stukken die Norén schreef, vertonen twee gezichten. Aan de ene kant staan ze vol huis-, tuin- en keukenconversaties, zij het van de nijdigste soort, waaraan Norén onmiddellijke herkenbaarheid verleent. Aan de andere kant getuigen ze van de psychoanalytische achtergrondkennis van hun auteur.113

109 ‘Inleiding Stilte’, in: Stilte, p. 4. 110 ‘Kanker van de liefde’, in: Knack. 17.02.1993 111 ‘Nachtwake: aangrijpend mooie ruzies’, in: De Morgen. 01.03.1989 112 ‘Tot op het bot’, in: De Standaard. 15.01.2002 113 ‘Met z’n vieren op een krappe divan’, in: De Morgen. 14.01.2002

94

Geen van de recensenten zal het psychoanalytische bij Norén ontkennen,

maar het altijd appreciëren is een andere zaak. Knack omschrijft het

treffend: “Zoveel Freud schaadt.”114 Een De Standaard-recensent zegt: Zeg je Norén, dan zeg je psychiatrie en ellenlang analytisch gedram. Personages die bij aanvang niet gek zijn, zijn het na afloop gegarandeerd wél.115

Noréns inspiratiebronnen

Net zoals literatuurwetenschappers doen, plaatsen ook de meeste

recensenten Noréns werk in de Scandinavische theatertraditie van

Strindberg en Ibsen. Knack-recensent Paul Verduyckt schrijft:

Lars Norén heeft ermee leren leven dat hij lange tijd voor de beste hedendaagse leerling van August Strindberg, die andere sikkeneurige Zweed, werd versleten. Wie gitzwarte relatiekomedies zoals Nachtwake en Demonen schrijft, vraagt er natuurlijk om.116

In zijn ontluisterende familiedrama’s zou Norén ook een invloed van

O’Neill, Albee en Williams verwerken. In recensies wordt doorgaans naar

enige vorm van verwantschap verwezen. Long day’s journey into night

(1941), het meesterwerk van O’Neill, maakte grote indruk op Norén. Het

was dan ook het eerste toneelstuk in de Westerse theaterwereld dat perfect

toonde hoe autobiografisch materiaal verwerkt kon worden in theater.117

Een lange nacht, veel drank, een jong stel op bezoek bij een kinderloos

echtpaar, het zijn maar enkele ingrediënten uit het welgekende stuk Who’s

afraid of Virginia Woolf van Albee die Norén eruit haalt om zijn eigen

relationele oorlogen te stofferen. Het stuk is het grote voorbeeld voor iedere

toneelschrijver die wat te verhapstukken heeft met het huwelijksleven of die

de decadentie aan de kaak wil stellen van echtparen die alles hebben in hun

leven, behalve kinderen.118 En dat gaat helemaal op voor Norén, aldus de

recensenten.

114 ‘In eigen vlees’, in: Knack. 14.04.1992 115 ‘Boeiende vrouwenrollen’, in: De Standaard. 17.02.1999 116 ‘Op elkanders lip. Een nieuwe Lars Norén in de KNS’, in: Knack. 03.04.1996 117 Nijenhuis, Peter. ‘O’Neill als buikspreekpop van Norén’, in: Toneel Theatraal, p. 20-22. 118 Bots, Pieter. ‘Déjà-vu: who's afraid-variaties’, in: TM: Tijdschrift over Theater, Muziek en Dans 8/5, 2004, p. 29.

95

Wat het Algemeen Dagblad schrijft over Tricks or Treats is exemplarisch:

“Het stuk borduurt pendant voort op Who’s afraid of Virginia Woolf”119

Net als Williams brengt Norén zijn personages dan weer in één ruimte

bijeen, gedurende een avond en een nacht.

Vanaf Hebriana wordt de toon lichter en in de plaats duikt Tsjechov op als

inspiratiebron. Tsjechovs toon zou bij Norén terug te vinden zijn en net als

Tsjechov zou Norén het individuele conflict subliem weergeven.

Qua sfeer herinnert dit stuk uit 1995 sterk aan Tsjechov, en dan vooral aan De Meeuw. Dat is een bewuste zet van Norén, die zelf trouwens een Tsjechov-vertaler is. De personages lijken zo uit De Meeuw weggelopen. Ook de toon is gelijk: een pessimistische grondslag, gecombineerd met een opgewekt-komische inslag.120

Variaties op een thema

De problematiek van de verstikkende familie staat centraal in Noréns werk.

Ook de theaterkritiek beschreven dat thema uitgebreid. Door al die

familiedramatiek lijkt een belangrijk deel van het toneelwerk van de Zweed

Lars Norén wel een nooit eindigend familiefeuilleton, al is het familiaal

verband dat tussen de meeste personages bestaat bijkomstig. Recensenten

schrijven altijd hetzelfde patroon in Noréns teksten te ontdekken.

Het recept van Norén is bekend. Ook dit stuk, geschreven in 1982, neemt de Stockholmse schrijver de toeschouwer mee op een lange dagreis doorheen een reeks nachtelijke gesprekken tussen een man en een vrouw van wie de liefdesrelatie gemuteerd is door een kwaadaardige kanker. In een poging tot zelfanalyse worden daabij allerlei destruktieve familiebanden naar boven gewoeld.121 De inhoud van Herfst en Winter is typisch voor de auteur Lars Norén. De man, die destijds psychiatrische behandeling nodig had, laat deze neurotische inslag duidelijk naar boven komen in dit oeuvre. Steeds gaat hij de Freudiaanse toer op, waarbij de schijnbare zielenroerselen onafgebroken aan de oppervlakte komen.122

119 ‘Zwitserse warmte versus Zweedse ijskonijnen’, in: Algemeen Dagblad. 25.09.2000 120 ‘Trefzekere KNS laat Norén openbloeien’, in: Het Volk. 25.03.1996 121 ‘Kanker van de liefde’, in: Knack. 17.02.1993 122 ‘Praten zonder veel te zeggen’, in: Gazet van Antwerpen. 02.04.1992

96

In het geval van Norén ken je bij elk nieuw drama de inlegstukjes min of meer vooraf. Wie bijvoorbeeld De moed om te doden, Demonen of Nachtwake zag, kijkt weer op vertrouwd terrein.123 Inmiddels heeft de Zweed zijn theatrale focus belangrijk verbreed, maar die oudste stukken zijn nog steeds de sleutel tot zijn hele werk.124

123 ‘Herfst en Winter van Lars Norén mist expressie’, in: De Standaard. 02.04.1992 124 ‘Wijdlopige Norén mist net dàt’, in: De Telegraaf. 29.03.1999

97

5

SLOTBESCHOUWING

“Ik sta op de drempel van een nieuwe fase in mijn ontwikkeling. Tot nu toe

hebben de stukken mij gekozen, maar nu ga ik de stukken kiezen”125, aldus

Norén aan het begin jaren tachtig. Wat er daarna volgde was een explosie

van toneelstukken waarin Norén op een haast bezeten manier de

verschrikkingen toonde van verstikkende familiebanden. Het gezin stond

voor hem gelijk aan de hel. Stuk na stuk confronteerde Norén de

toeschouwer met de emotioneel zwaar gewonde personages uit vaak

dezelfde familie waardoor zijn oeuvre op een soort soap ging lijken. Dat

leverde indrukwekkend theater op, theater dat deed huiveren om zoveel

ongewild leed. “Als een archeoloog schraapte Norén laag na laag van de

menselijke ziel en legde op die manier bijzonder schrijnende waarheden

bloot.”126 Aan het begin van de jaren negentig openden zich voor Norén

nieuwe wegen. Alles begon in 1989 met de val van de Berlijnse muur en de veranderingen in Oost-Europa. Dat was misschien wel de gelukkigste tijd in mijn leven. Ik hou van de beweging die er momenteel heerst. Ik leef veel gelukkiger in tijden van verandering dan in de jaren tachtig. De jaren tachtig waren een verschrikkelijke tijd, de ergste tijd van mijn leven.127

Na meer dan tien jaar verlaat Norén zijn exclusieve onderwerp de familie,

dat hij zo obsessief en ontluisterend tegen het licht had gehouden. Hij zet de

ramen en deuren open en laat de buitenwereld naar binnen dringen. De

publieke ruimtes vallen onder zijn aandacht en hij begint kritiek te

formuleren op actuele maatschappelijke onderwerpen als milieuvervuiling,

werkloosheid, het gebrek aan politiek besef en vreemdelingenhaat.

125 126 127 ‘Appendix. Samtal med Lars Norén’, i: Den långa vägen hem, p. 358 - eigen vertaling.

98

Het is alsof er met de Berlijnse muur ook in Norén een muur is

weggevallen. De therapeut wordt criticus.

Later begint Norén ook met regisseren. Hij regisseert zijn eigen stukken,

maar ook die van grote klassieken. Vaak kaderen zijn regies in het

programma van het Riksteatern, één van Zwedens grootste

theatergezelschappen, dat rondreist en waar hij bovendien artistiek leider

van is.

Het is in 1979 dat Noréns toneeldebuut in Nederland op de planken wordt

gebracht. De Vorstenlikker introduceert Norén in Nederland als een

schrijver van nieuw, spraakmakend en wat bizar toneel. Al gauw verdwijnt

het stuk van de scène, maar Noréns naam zal van dan af niet meer ontbreken

in de Nederlandse cultuurpagina’s. De voorbije dertig jaar werden er in de

Nederlanden immers 63 verschillende ensceneringen gemaakt van Noréns

stukken en de meeste werden onderworpen aan de theaterkritiek. 39

producties waren van Nederlandse oorsprong, 22 hadden hun première in

Vlaanderen en daarnaast stonden ook nog 2 buitenlandse gezelschappen met

hun Norén-vertolking op de Nederlandse podia. 63 producties op dertig jaar

tijd betekent dat er elk jaar gemiddeld twee nieuwe stukken van Norén op de

Nederlandse podia verschenen. Ook in werkelijkheid wordt Norén met een

zekere regelmaat opgevoerd. Vrijwel elk theaterseizoen stond er ten minste

één Norén-stuk op het repertoire van de Nederlanden. Enkel aan het begin

van de jaren tachtig en in theaterseizoen 2006-2007 haalt Norén dat aantal

niet. Daarnaast zijn er ook theaterseizoenen met een bovengemiddeld aantal

Norén-producties.

Een bijzonder gevierde toneelschrijver blijkt Norén aan het einde van de

jaren tachtig te zijn, en dat vooral in de Vlaamse theaterwereld. In 1985

kwam Norén voor het eerst onder het Vlaamse voetlicht. Het was Theater

Malpertuis dat De moed om te doden ensceneerde. Twee à drie seizoenen

later voerden plots zeven Vlaamse theatergezelschappen een Norén op. Dat

leverde op korte tijd maar liefst negen Norén-producties op. De interesse

voor Norén in Vlaanderen doofde sindsdien echter steeds verder uit. In het

99

begin van de jaren negentig blijft Norén nog zichtbaar aanwezig in het

Vlaamse theaterveld maar daarna wordt slechts sporadisch nog eens stuk

van hem opgerakeld.

In Nederland was aan het einde van de jaren tachtig van een Norén-hype

geen sprake. Vanaf het einde van de jaren zeventig tot aan het midden van

de jaren negentig waren er elk theaterseizoen telkens één of twee

voorstellingsreeksen op de Nederlandse podia te zien. Het is pas in de twee

helft van de jaren negentig dat Norén hoogtijdagen kan vieren in Nederland.

Tien verschillende theatergezelschappen brengen dan stukken van hem op

de planken, samen goed voor wel twaalf ensceneringen. Ook daarna, tot op

de dag van vandaag, blijven Noréns stukken gegeerd bij de Nederlandse

theatergezelschappen, weliswaar in mindere mate.

Om te weten te komen aan welke zijde van het Nederlandse theaterveld

Norén te vinden is, werd gekeken naar wie Norén opvoerde. De

verscheidenheid in theatergezelschappen bleek groot te zijn. 41 zijn het er in

totaal, met elk een eigen theatrale visie. De grootste groep vormen de

gevestigde stadstheaters uit Brussel, Gent, Antwerpen, Amsterdam,

Rotterdam, Den Haag en Groningen. De voorbije dertig jaar spelen Noréns

stukken hoofdzakelijk op de podia van deze stadsschouwburgen. De vele

kleinere professionele theatergezelschappen die Nederland en Vlaanderen

rijk zijn, volgen vanaf de jaren negentig op de voet. Ook de vijf

toneelacademies weerspiegelen wat van Norén gangbaar is in het

theaterveld. Daarnaast kiezen ze ook voor Noréns stukken omwille van de

uitdaging die het met zich meebrengt een Norén te spelen. Norén is

bovendien sterk aanwezig in het margetheater van de Nederlanden. De

experimenteel georiënteerde theatergezelschappen gaan gretig aan de slag

met Noréns teksten. Dat doen ze echter uitsluitend in de jaren tachtig en

negentig. Daarna is er geen enkel avant-gardetheater dat nog één van Noréns

stukken heeft opgediept. Tot slot zijn er de productiehuizen die zich

voornamelijk in de jaren negentig aan interpretaties van Noréns teksten

wagen.

100

In het lijstje van regisseurs die voor een stuk van Norén kozen, valt een

gelijkaardige tendens van verscheidenheid te onderscheiden. Zowel grote

klassieke regisseurs als onbekende regisseurs en debutantregisseurs

ensceneren Noréns teksten. Het aandeel van regisseurs dat erom bekend

staat experimenteel en spraakmakend toneel op de planken brengen, is

opvallend groot. Wanneer zij in hun topjaren een Norén opvoeren, wil dat

iets zeggen over de exclusiviteit van Norén op dat moment. Norén was

vooral in de jaren tachtig het hebbeding van de spraakmakende regisseurs.

Ook in de laatste tien jaar experimenteerde nog een enkeling met Noréns

stukken. Die voorstellingsreeksen speelden dan vaak op de podia van de

grote stadsschouwburgen.

De verschillende theatergezelschappen en regisseurs hadden weinig gemeen

met elkaar, op een zelfde interesse voor Noréns stukken na. Noréns

toneelwerk strekt zich vandaag de dag uit over meer dan zestig

toneelscripts. Het zijn precies 22 stukken van hem die in de Nederlanden

telkens opnieuw opgevoerd worden. Daarvan horen er opmerkelijk genoeg

19 thuis in het rijtje van Noréns vroege dramatiek uit de jaren tachtig. Een

onderwereldse glimlach, Nachtwake, Depressie, De moed om te doden,

Demonen of Nacht, de moeder van de dag prijken stuk voor stuk meer dan

vier keer op affiches. Die stukken worden aangevuld met Een vreselijk

geluk, Chaos is God het naast, Stilte, Eendagswezens, Hebriana, Herfst en

Winter, Bobby Fischer is alive and lives in Pasadena, Zo eenvoudig is de

liefde… Wat in de Nederlanden aan Norén te zien is, is dus bijna uitsluitend

claustrofobische familiedramatiek. Pas de laatste jaren wagen enkele

theatermakers zich aan een actueel stuk uit Noréns maatschappijkritisch

toneelwerk. Een soort Hades en Oorlog worden elk drie keer geënsceneerd,

Categorie 3.1 kent één speelreeks.

Toch is het aantal ensceneringen van een welbepaald stuk geen sluitende

indicator voor het succes van Norén in de Nederlanden. Daarom werd bij de

stukken waar het mogelijk was ook gekeken naar het aantal opvoeringen.

Die informatie zou Norén in een breder kader plaatsen. Sommige stukken

worden bijvoorbeeld maar door één of misschien twee theatermakers

101

geënsceneerd, maar met meer dan tachtig opvoeringen groeit een dergelijk

stuk wel uit tot de meer succesvollere vertolkingen. Kijk naar En geef ons

de schaduwen van Blauwe Maandag Compagnie dat in 1994 rondreisde

door Nederland en Vlaanderen. Ook voor Herfst en Winter van Theater

Antigone geldt deze these. Bijna zestig keer stonden zij met hun

voorstelling op de planken. Ook andere producties die meermaals

geënsceneerd werden, haalden zulke hoge scores. Nachtwake van Blauwe

Maandag Compagnie of De moed om te doden van Theater Malpertuis

behoren hiertoe.

Toch lijkt ook hier enige nuancering op zijn plek. Het aantal voorstellingen

van een stuk is ongetwijfeld een indicator voor het succes van Norén in de

Nederlanden, maar veelal is dat hoge of lage aantal ook te danken aan de

aard van de theatergezelschappen. Theatergezelschappen die geen eigen

toonruimte bezitten, zijn genoodzaakt om met hun enscenering rond te

reizen. Bij gevestigde theaters, zoals de theatergezelschappen van de

stadsschouwburgen, volgen de verschillende producties elkaar gestaag op.

Het aantal opvoeringen op hun podia schommelt dan rond de 20

voorstellingen per productie.

Wat wel een duidelijke indicator is voor het succes van Norén, is dat

opvoeringen van zijn stukken doorheen de jaren meermaals geselecteerd

werden door de jury van theaterfestivals in de Nederlanden. Vier keer werd

Norén vertegenwoordigd op het Holland Festival. Ook in het kader van TF,

het Theaterfestival van Nederland en Vlaanderen, werd een stuk van Norén

geselecteerd. Op het Internationale Theaterschoolfestival werd Norén

getoond met een Nederlandse productie en ook op het programma van het

Zwitsers Theaterfestival stond een Nederlandse enscenering van een stuk

van Norén.

Dat Noréns stukken in de Nederlanden gegeerd waren, bewijzen tot slot de

zeven stukken die op Nederlandse bodem in wereldpremière gingen.

102

Bij zo goed als elke gelegenheid dat Norén opgevoerd werd, drong Noréns

naam ook door tot de cultuurpagina’s van de Nederlandse en Vlaamse

kranten. Met variaties tussen 0 en 33 recensies per productie, is Norén geen

onbekende in de theaterkritiek. Het aantal recensies dat een productie krijgt,

blijkt nauw samen te hangen met het uitvoerende theatergezelschap. Zo

werden ensceneringen van toneelacademies veelal niet gerecenseerd. Ook

opvoeringen van productiehuizen vallen niet altijd onder de aandacht. Tot

de producties met een klein aantal recensies behoren dan de overige

voorstellingen van de productiehuizen. Ook de Vlaamse ensceneringen uit

de beginperiode en uit de laatste jaren krijgen opvallend weinig recensies.

Bij de ensceneringen die wel veel persaandacht krijgen, domineren de

voorstellingsreeksen van de Vlaamse en voornamelijk Nederlandse

stadstheaters. Veelal ging het om publiekstrekkers. Ook de Norén-stukken

die op Nederlandse bodem in wereldpremière genieten meer dan de

gemiddelde aandacht. Vanzelfsprekend is het ook de groep van

reisvoorstellingen die uitgebreid van commentaar wordt voorzien. Recensies

van reisproducies verschijnen immers in zowel de Nederlandse als de

Vlaamse media. Tot slot zijn het de ensceneringen van de avant-

gardetheaters die opmerkelijk veel de cultuurpagina’s halen.

Recensies verschijnen in Nederlandse kranten, in Vlaamse kranten, in

kranten van alle allures en in verschillende maten. Om Norén nog preciezer

te kunnen plaatsen in het theaterveld van de Nederlanden, werd gekeken

naar welke persbladen er vooral geïnteresseerd zijn in Norén, en hoeveel

ruimte ze dan voor hem voorzien. Uit de resultaten bleek dat van de bijna

vierhonderd recensies er meer dan de helft verschenen in één van de negen

kwaliteitskranten uit Nederland of Vlaanderen. Een kleine tien procent

vormen de recensies die geschreven werden voor enkele opiniebladen. De

resterende 160 Norén-publicaties komen uit 26 Nederlandse en Vlaamse

regionale bladen of niet-kwaliteitskranten. In de kwaliteitskranten

verschenen gemiddeld 23 recensies met een lengte van zo’n 644 woorden.

De lengte van recensies uit opiniebladen ligt met een gemiddelde van 730

een stuk hoger, maar zij recenseren ook veel minder vaak. De regionale

persbladen recenseren dan weer wel op regelmatige basis, maar de vele

103

kleinere culturele magazines doen dat niet. Een gemiddelde recensie telt

toch nog meer dan 500 woorden. Formele verschillen tussen de Nederlandse

en Vlaamse theaterkritiek bestaan zeker. Zo telt Nederland veel meer

kranten en daardoor ook veel meer recensies. Toch zijn het de Vlaamse

kranten die gemiddeld meer recensies schrijven. Respectievelijk gaat het

daarbij om gemiddeld 9 recensies in de Nederlandse pers tegenover 11

recensies in de Vlaamse media. De recensies uit de Nederlandse pers nemen

dan wel weer meer ruimte in beslag. De Vlaamse recensies tellen

gemakkelijk gemiddeld 200 woorden minder dan recensies van Nederlandse

hand.

Tot slot werd ook de inhoud van de recensies geanalyseerd. Aan de hand

van een aantal terugkerende aspecten waar Norén door theatercritici steeds

mee in verband wordt gebracht, kon zo een kwalitatief beeld van Norén in

de Nederlanden geconstrueerd worden. Allereerst kan Norén in de

Nederlanden moeilijk los gezien worden van Karst Woudstra, een

Nederlandse toneelschrijver en regisseur die Norén in de Nederlanden

introduceerde en propagandeerde. Alle Nederlandse vertalingen zijn van

zijn hand. Vervolgens wordt het beeld van Norén in de Nederlanden zelden

loskoppeld van Noréns eigen leven. Recensenten projecteren Noréns

biografie op zijn teksten en dat levert bijvoorbeeld alter ego’s op, en ook

verklaringen voor bepaalde psychoanalytische wendingen. In de

theaterkritiek worden nieuwe stukken van Norén steevast geplaatst in het

kader van zijn vroeger werk. Enerzijds gaat het daarbij om de poëzie

waarmee hij debuteerde, anderzijds wordt Norén blijvend in het vakje van

de claustrofobische familiedramatiek gestopt. Zijn oeuvre wordt wel eens

omschreven als variaties op steeds datzelfde grote thema. Dat die

familiedramatiek bovendien nog barst van Freudiaanse elementen, laten

weinig recensenten aan zich voorbijgaan. Tot slot valt ook de invloed van

Noréns grote Scandinavische voorgangers Ibsen en Strindberg niet te

ontkennen. Daarnaast schuift de Nederlandse en Vlaamse theaterkritiek

Norén in de lijn van het werk van Tsjechov, O’Neill, Albee, Williams,

Bernhard, Artaud en Pinter.

104

Was dit nu de manier om Lars Norén in het theaterlandschap van de

Nederlanden in kaart te brengen? Om te beginnen zou men zich kunnen

afvragen in hoeverre dit nu een opvoeringsgeschiedenis of receptie-

overzicht is. Strikt genomen staan in deze studie immers geen ensceneringen

centraal, maar veeleer de hoeveelheid ensceneringen. In de tweede plaats

leverde dit onderzoek wel een exhaustief overzicht van de gespeelde Norén-

producties in Nederland en Vlaanderen op, maar komen er in veel mindere

mate verklaringen voor Noréns evolutie aan bod. Daar staat tegenover dat

het resultaat uit mijn onderzoek, in mijn ogen, moeilijk exacter had gekund.

Om tenslotte aan die twee voorwaarden tegemoet te komen, is

vanzelfsprekend meer onderzoek vereist. Norén zou gekaderd moeten

worden in de internationale theaterwereld. Bovendien zou hij ook de

vergelijking met opvoeringen van andere grote al dan niet Scandinavische

toneelschrijvers moeten doorstaan. Pas dan zal een uiteindelijk besluit

kunnen genomen worden over wat nu de precieze impact van Norén is

geweest op het Nederlandse theater. Een voorzichtige conclusie op het einde

van dit werk zou kunnen luiden dat van de huidige controversiële en

maatschappijkritische Norén in Zweden in het Nederlandse theaterlandschap

niet veel overeind blijft.

105

BIBLIOGRAFIE

Primaire literatuur Norén, Lars. Toneel 1. De Vorstenlikker. De moed om te doden. Een

vreselijk geluk. De nacht, moeder van de dag. Een onderwereldse glimlach. Demonen, vert. Karst Woudstra. Amsterdam: International Theatre Bookshop, 1985.

Norén, Lars. Stilte, vert. Karst Woudstra. Amsterdam: International Theatre Bookshop/ Publiekstheater, 1986.

Norén, Lars. Hebriana, vert. Karst Woudstra. Den Haag: Het Nationale Toneel, 1989.

Norén, Lars. Een onderwereldse glimlach, vert. Karst Woudstra. Brussel: Koninklijke Vlaamse Schouwburg, 1992.

Norén, Lars. Bobby Fischer is alive and lives in Pasadena, vert. Karst Woudstra. Amsterdam: International Theatre Bookshop / Den Haag: Het Nationale Toneel, 1993.

Norén, Lars. O’Neill: en geef ons de schaduwen, vert. Karst Woudstra. Amsterdam: Uitgeverij Atlas, 1994.

Norén, Lars. Zo eenvoudig is de liefde, vert. Karst Woudstra. Den Haag: Appeltheater, 1995.

Norén, Lars. Een soort Hades, vert. Karst Woudstra. Amsterdam: Toneelgroep Amsterdam, 1997.

Norén, Lars. Oorlog, vert. Karst Woudstra. Antwerpen: Theater Zuidpool, 2005.

Secundaire literatuur Bergh, Thomas van den en Bots, Pieter. ‘Een skischool in Afrika. De

Nederlandse toneelschrijfprijs’, in: Ons Erfdeel 39, 1996. Bobkova, Hana, 1993. ‘Kunst en leven: het dubbele reliëf. Karst Woudstra

als regisseur’, in: Toneel Theateraal 114/7, 1993, p. 10-14. Bohlmeijer, Lex. ‘Het verdwijnpunt van de identiteit. De toneelstukken van

Karst Woudstra’, in: Toneel Theatraal 114/7, 1993, p. 6-9. Bots, Pieter. ‘Déjà-vu: who's afraid-variaties’, in: TM: Tijdschrift over

Theater, Muziek en Dans 8/5, 2004, p. 29. Bots, Pieter. ‘Inktzwarte drama’s van Karst Woudstra. Een wandelend vat

vol trauma’s’, in: Theatermaker 4/2, 2000, p. 8-11.

106

Decreus Freddy. ‘Lars Norén: schriftuur als zelfbevrijding uit de waanzin?’, in: Documenta 6/2, 1988, p. 67-88.

Deputter, Mark. ‘Karst Woudstra over Lars Norén. Het ik aftasten aan de andere via taal’, in: Etcetera 4/13, 1986.

Dries, Luk van den. ‘De jongste van de garde. Guy Joosten’, in: Etcetera 6/21-22, 1988, p. 19-45.

Dries, Luk van den. ‘Lul als navelstreng. Noréns Nachtwake in KVS en BMC’, in: Etcetera 6/21-22, 1988, p. 46-51.

Florin, Magnus. ‘Het nachtelijke feest. Een interview met Lars Norén’, in: Lars Norén. Toneel 1, 1985.

Florin, Magnus. ’Je moet je leven veranderen. Aantekeningen bij het toneelwerk van Lars Norén’, in: Lars Norén. Toneel 1, 1985.

Hillaert, Wouter. ‘Montignaccen op gatenkaas’, in: Rekto:verso 4, 2004. Hillaert, Wouter. ‘Strindberg is nog steeds niet dood’, in: Etcetera 25/108,

2007. Hupperetz, Karel. ‘Lars Norén: 25 years on the Dutch stage’, in:

Scandinavian Newsletter 11, 2005, p. 14-15. Hupperetz, Karel. ‘Regie in het theater. Het fenomeen regisseur in het

theater van de 20ste eeuw’, in: Skript 1, 1996, p. 27-29. Janssen, Hein. ‘De omtrekkende bewegingen van Karst Woudstra. Storm

voor de stilte’, in: Nederland Toneel 3, 1993, p. 8-9. Johansson, Ola, Reinelt, Janelle en Sauter, William. ’It’s the real thing’:

performance and murder in Sweden’, in: European Review 9/3, 2001, p. 319-337.

Jong, Annemiek de. ‘Soms laat ik even een lichtje schijnen. Gesprek met Lars Norén.’, in: NRC Handelsblad. 22.09.2000

Kiel, An Van. Nachtwake: een vergelijking tussen twee versies. Gent: Rijksuniversiteit Gent, 1989.

Marker, Frederick J. en Marker, Lise-Lone. A history of Scandinavian theatre. Cambridge: University press, 1996.

Munkhammar, Birgit. ‘Lars Norén: Personkrets 3:1’, in: Nordiska rådets Litteraturpris, 1999.

Neefjes, Annemiek. ‘In hun huid: Karst Woudstra & Lars Norén. Vertalers over de schrijver die ze het liefst vertalen.’, in: Vrij Nederland, 16.08.1997.

Neuhauser, Lotta. ‘The intoxication of insight: notes on Lars Norén’, in: Theater - Yale School of Drama 22/1, 1990, p. 89-92.

Nijenhuis, Peter. ‘O'Neill als buikspreekpop van Noren. Lars Noréns En geef ons de schaduwen’, in: Toneel Theatraal 115/9, 1994, p. 20-22.

Nylander, Lars. Den långa vagen hem. Lars Noréns författerskap från poesi till dramatik. Borås: Albert Bonniers Förlag, 1997.

Opsomer, Geert (red.). Kritisch Theater Lexicon. Brussel: Vlaams Theater Instituut, 1997.

Petterson, Carl-Gustav och Lagerlöf Smids, Theres. Teaterhistoria. Stockholm: Natur och Kultur, 2004.

Reis, Mikael Van. Det slutna rummet. Sex kapitel om Lars Noréns författarskap 1963-1983. Stockholm/Stehag: Brutus Östlings Bokförlag Symposium, 1997.

107

Sjögren, Henrik. Teater i Sverige efter andra världskriget. En överblick. Om folkteatertanken, Strindbergstraditionen, institutionsteatrarna, de fria teatergrupperna och den nya publiken. Stockholm: Natur och Kultur, 1982.

Simons, Piet. ’Het opengesneden huis’, in: Ons Erfdeel 5, 1983. Sternheim, Joost. ‘Het proces van Karst Woudstra. Steeds dezelfde

lijdensweg’, in: Toneel Theatraal 5, 1985 p. 22-26. Swanson, Alan. ‘Nordic Theatre then and now. Words Onstage’, in:

TijdSchrift voor Skandinavistiek 26/1, 2005. Tornqvist, Egil (red.). Niet alleen Strindberg: Zweden op de planken / Not

only Strindberg: Sweden on stage. Bundel artikelen over Zweeds toneel uitgegeven t.g.v. het Holland Festival 1985. 1985.

Verpaalen, Luuk. ‘Stotteren, aarzelen en herhalen. Noréns burgerlijke kwartetstukken’, in: Nederland Toneel 5, 1993, p. 10-11.

Wrede, Johan (red.). 20th Century Drama in Scandinavia. Proceedings of the 12th Study Conference of the International Association for Scandinavian Studies. Helsinki: University of Helsinki - Department of Swedish Literature, 1979.

Zalm, Rob Van der. Ibsen op de planken. Een ensceneringsgeschiedenis van het werk van Henrik Ibsen in Nederlands 1880-1995. Amsterdam: International Theatre and Film Bookshop, 1999.

Zeeman, Michaël. ‘Van valse verwachtingen tot diepe wanhoop’, in: Knack. 03.05.1989

Zonneveld, Loek. ‘Vier dagen O'Neill. Over draaikolken en nachtmerries’, in: Toneel Theatraal 115/9, 1994, p. 23-26.

Recensiemateriaal uit de Vlaamse pers ‘Karst Woudstra en Lars Norén’, in: Het Laatste Nieuws. 14.11.1985 ‘De moed om te doden’, in: Deze week in Brussel. 04.12.1985 ‘De moed om te doden. Teater Malpertuis knap in vader-drama’, in: De

Standaard. 13.12.1985 ‘De moed om te doden: drie jaar op de affiche’, in: De Morgen. 30.12.1987 ‘Nachtwake: psycho-slapstick-teater’, in: De Morgen. 30.11.1987 ‘Nachtwake: lang maar lonend’, in: De Morgen. 05.12.1987 ‘Blauwe Maandag Compagnie speelt Norén. Nachtwake voor twee paren’,

in: De Standaard. 12.12.1987 ‘De reuze ruzie-orgie’, in: Knack. 16.12.1987 ‘De uitputtingsslag van Lars Norén’, in: Het Laatste Nieuws. 09.01.1988 ‘Nachtwake van Lars Norén nu ook in KVS’, in: Gazet van Antwerpen.

13.01.1988 ‘Uren van ontroering. KVS schittert in Noréns Nachtwake’, in: De

Standaard. 18.01.1988 ‘Nachtwake in KVS te Brussel. Relaties analyseren rond de urne’, in: Gazet

van Antwerpen. 19.01.1988 ‘Nachtwake: wie blijft wakker?’, in: De Morgen. 21.01.1988 ‘Geheid: een mijlpaal. De Koninklijke Vlaamse Schouwburg speelt

Nachtwake van Lars Norén’, in: Knack. 27.01.1988

108

‘Korre creëert Norén zonder verrassingen’, in: De Standaard. 11.03.1988 ‘Bloedluchtjes. In Brugge creëert de Korrekelder Depressie van Lars

Norén’, in: Knack. 16.03.1988 ‘Onbehagen’, in: Het Laatste Nieuws. 21.03.1988 ‘Tongen in de nacht’, in: Knack. 22.02.1989 ‘Nachtwake: aangrijpend mooie ruzies’, in: De Morgen. 01.03.1989 ‘De nieuwe Nachtwake vergeet je niet gauw’, in: Het Laatste Nieuws.

04.03.1989 ‘Nachtwake van Blauwe Maandag Compagnie: Een lange theaternacht’, in:

Gazet van Antwerpen. 04.03.1989 ‘Eendagswezens van Norén: De nacht is weer lang’, in: De Morgen.

18.04.1989 ‘Eendagswezens van Lars Norén in Gentse NT2: Sleet op Norén?’, in:

Gazet van Antwerpen. 27.04.1989 ‘De subversieve ideeën van Joosten en Norén’, in: De Morgen. 29.04.1989 ‘Eendagswezens zware brok teater’, in: De Standaard. 28.04.1989 ‘Praat voor de dood’, in: Knack. 03.05.1989 ‘KVS-Brussel op zijn Skandinavisch. Chaos is God het naast. Karst

Woudstra regisseert de fantomen van Lars Norén’, in: De Morgen. 26.10.1989

‘De chaos is God het naast’, in: Het Laatste Nieuws. 28.10.1989 ‘KVS speelt Norén simpel en schitterend’, in: De Standaard. 31.10.1989 ‘Vier uur sterk drama in KVS’, in: Gazet van Antwerpen. 31.10.1989 ‘Norén lang, Woudstra langer, Chaos oeverloos’, in: Het Laatste Nieuws.

31.10.1989 ‘In de KVS: Chaos is God het naast’, in: Het Volk. 31.10.1989 ‘Emotionele puinhoop in leeg hotel. Domineeszoon Norén preekt in

woestijn van ellende’, in: De Morgen. 31.10.1989 ‘Kanker in de familie. Chaos is God het naast van Lars Norén in KVS-

Brussel’, in: Knack. 08.11.1989 ‘Mechels Miniatuur Theater brengt Lars Norén’, in: Gazet van Antwerpen.

20.09.1990 ‘MMT laat Conscience weer klauwen’, in: Het Volk. 22.09.1990 ‘Première Herfst en Winter van Lars Norén bij Antigone. Een nieuw

getijdenboek’, in: De Morgen. 27.03.1992 ‘Westvlaams Theater Antigone speelt Herfst en Winter. Chris Lomme:

Leven moet je leren’, in: Het Volk. 27.03.1992 ‘Onze duistere kelders. Theater Antigone speelt Herst en Winter van Lars

Norén’, in: Het Volk. 30.03.1992 ‘Waterval van woorden. Produktie Herfst en Winter van Theater Antigone

blijkt geen onverdeeld succes’, in: Het Laatste Nieuws. 30.03.1992 ‘Alsof er niets is gebeurd. Theater Antigone speelt Herfst en Winter’, in: De

Morgen. 31.03.1992 ‘Herfst en Winter van Lars Norén mist expressie’, in: De Standaard.

02.04.1992 ‘Theater Antigone met Herfst en Winter van Lars Norén. Praten zonder veel

te zeggen’, in: Gazet van Antwerpen. 02.04.1992 ‘In eigen vlees. Karst Woudstra regisseert Herfst en Winter, een nieuw stuk

van Lars Norén’, in: Knack. 14.04.1992 ‘Herfst en Winter in Arenberg’, in: De Morgen. 28.04.1992

109

‘Een onderwereldse glimlach in KVS-Brussel. Regisseur J.P. De Decker over taal en psyche van Lars Norén’, in: Gazet van Antwerpen. 04.02.1993

‘Het kind dat wij waren. Een onderwereldse glimlacht van Lars Norén in KVS’, in: De Morgen. 05.02.1993

‘Jean-Pierre De Decker ontrafelt Lars Norén in KVS. Een web van verstoorde relaties’, in: Het Volk. 08.02.1993

‘KVS begint aan wedergeboorte’, in: De Standaard. 08.02.1993 ‘Speelgoed van een verdrietig kind. KVS-Brussel speelt Een onderwereldse

glimlach’, in: De Morgen. 09.02.1993 ‘Beetje seks, beetje liefde, maar vooral een moederborst’, in: Het Laatste

Nieuws. 10.02.1993 ‘Een onderwereldse glimlach in KVS-Brussel. Uitstekende acteerprestaties

in deprimerende Lars Norén’, in: Gazet van Antwerpen. 13.02.1993 ‘Kanker van liefde. Een onderwereldse glimlach: KVS speelt Lars Norén’,

in: Knack. 17.02.1993 ‘O’Neill op een Blauwe Maandag’, in: Gazet van Antwerpen. 29.09.1994 ‘Haten in gezinsverband’, in: Het Nieuwsblad. 04.10.1994 ‘BMCie zoekt de intensiteit in O’Neill’, in: Het Volk. 04.10.1994 ‘Geld, drank, drugs, ziekte, leven en dood: Blauwe Maandag Cie schittert in

Lars Noréns O’Neill’, in: Gazet van Antwerpen. 04.10.1994 ‘Balancerend tussen tragiek en lichtheid. Blauwe Maandag Compagnie

ensceneert O’Neill’, in: De Morgen. 05.10.1994 ‘Slagschaduwen van een somber verleden. Blauwe Maandag Compagnie

speelt O’Neill van Norén’, in: De Standaard. 07.10.1994 ‘O’Neill pakt je adem’, in: De Gentenaar. 07.10.1994 ‘Van goede oplossingen, de dingen die voorbijgaan. Blauwe Maandag

Compagnie en het gevecht met O’Neill’, in: De Morgen. 07.10.1994 ‘Zieleroerselen en familietragedies’, in: Het Volk. 08.10.1994 ‘Na de roem en de Nobelprijs’, in: Het Laatste Nieuws. 08.10.1994 ‘Gevangen in een dode vis: de Blauwe Maandag Compagnie creëert O’Neill

en geef ons de schaduw van Lars Norén’, in: Knack. 19.10.1994 ‘Makkelijk hoeft het niet, vervelend mag niet’, in: Het Belang van Limburg.

20.10.1994 ‘O’Neill’, in: Uitkrant Brugge. 03.11.1994. ‘Er is nog leven buiten toneel’, in: Het Nieuwsblad. 03.11.1994 ‘Al kwijlend de nacht in. O’Neill toert weer door Vlaanderen’, in: Blaazuit.

01.12.1994 ‘O’Neill, drie kwartier korter’, in: Het Volk. 08.12.1994 ‘BMCie doet huiswerk over’, in: Het Belang van Limburg. 09.12.1994 ‘Blauwe Maandag terug met O’Neill’, in: Het Laatste Nieuws. 09.12.1994 ‘Opnieuw bewerkte voorstelling BMCie scoort in Nederland’, in: De

Morgen. 10.12.1994 ‘Drank is de drug’, in: Knack. 26.04.1995 ‘Eugene’, in: Knack. 01.11.1995 ‘Gezinsdrama op zijn Noréns’, in: Gazet van Antwerpen. 22.03.1996 ‘Nieuwe Lars Norén lichter en milder. Albert Lubbers regisseert Als de

bladeren vallen in Vallombrosa bij KNS’, in: De Standaard. 23.03.1996

‘Norén maakt eenzaamheid tastbaar’, in: De Standaard. 25.03.1996

110

‘Norén lijkt op Vermeer. Antwerpse KNS zet krachtige marathon op de planken’, in: Gazet van Antwerpen. 25.03.1996

‘Trefzekere KNS laat Norén openbloeien’, in: Het Volk. 25.03.1996 ‘Een afrekening in het teatermilieu. KNS met Als bladeren vallen in

Vallombrosa, een nog net niet interessante Norén’, in: De Morgen. 27.03.1996

‘Op elkanders lip. Een nieuwe Lars Norén in de KNS’, in: Knack. 03.04.1996

’Theater. Boeiende vrouwenrollen’, in: De Standaard. 17.02.1999 ‘Een onderwereldse glimlach. Drie Vingers’, in: De Morgen. 17.02.1999 ‘Vrouwendrama van Lars Norén’, in: Het Nieuwsblad. 18.02.1999 ‘Zweedse psychoanalyse met Drie Vingers. Katelijne Damen regisseerde

Een onderwereldse glimlach van Lars Norén’, in: De Morgen. 20.02.1999

‘Drie Vingers steekt had uit naar repertoire’, in: De Standaard. 20.02.1999 ‘Lars Norén in opspraak’, in: De Standaard. 01.03.1999 ‘Als een tweede huid’, in: Knack. 10.03.1999 ‘Kille moeder Julia (Griet Debacker) gebruikt haar kleinkind’, in: Het

Laatste Nieuws. 12.03.1999 ‘Drie Vingers te gast bij NTG’, in: Het Nieuwsblad. 18.03.1999 ‘Een onderwereldse glimlach door Drie Vingers’, in: Het Nieuwsblad.

08.04.1999 ‘Gevange speelt zichzelf in stuk van Norén…en ontsnapt na de allerlaatste

voorstelling om een bank te overvallen’, in: De Morgen. 12.08.1999 ‘Theater. Nacht, de moeder van de dag’, in: De Morgen. 02.03.2000 ‘Lars Norén: le théâtre comme arme de réflexion’, in: Le Soir. 30.01.2001 ‘Theater. Nacht, de moeder van de dag’, in: De Morgen. 02.03.2000 ‘Nacht, de moeder van de dag’, in: Trends. 01.03.2001 ‘Kabaal in de hel’, in: De Standaard. 06.03.2001 ‘Toneelhuis toont glamour van armoede’, in: Gazet van Antwerpen.

07.03.2001 ‘Een grote lege doos’, in: De Tijd. 10.03.2001 ‘Doorgezakt in Het Toneelhuis. Carnaval in en rond de Bourla’, in: De

Morgen. 05.03.2001 ‘Theater. Categorie 3.1’, in: De Standaard. 21.11.2001 ‘Theater moet politici aan het werk zetten’, in: Gazet van Antwerpen.

21.11.2001 ‘Marginalen staan voor beslissende keuze’, in: De Morgen. 21.11.2001 ‘Theater. Sex, drugs en Antwerps’, in: De Standaard. 24.11.2001 ‘Een karikatuur van een tekst. Tom Van Bauwel ensceneert een derde van

Lars Noréns Categorie 3.1’, in: De Morgen. 26.11.2001 ‘Nachtwake’, in: Knack. 09.01.2002 ‘Publiekstheater Gent houdt Nachtwake’, in: De Morgen. 11.01.2002 ‘Gents Publiekstheater verwelkomt met Nachtwake tv-actrice Mieke

Bouve’, in: Het Nieuwsblad. 12.01.2002 ‘Met z’n vieren op een krappe divan’, in: De Morgen. 14.01.2002 ‘Nachtwake etaleert de tragiek van bindende ongelukkige liefdes.

Publiekstheater brengt deprimerende toneelavond in Minnemeers’, in: Het Laatste Nieuws. 15.01.2002

‘Theater. Tot op het bot’, in: De Standaard. 15.01.2002

111

‘Zuiverste theater zit in wat niet gezegd wordt’, in: De Morgen. 14.02.2003 ‘Ondertussen op de culturele hoogmis van Oranje. Twee stukken vol oude

Grieken en oorlogsgruwel’, in: De Morgen. 17.06.2004 ‘Net Oedipus’, in: De Morgen. 08.01.2005 ’Oorlog in de familie’, in: De Standaard. 15.01.2005 ’Oorlogslittekens’, in: De Morgen. 11.03.2006 ’Wij weten niets van oorlog’, in: De Standaard. 15.03.2006 ‘Kaat en Marianne debuteren bij Theater Zuidpool’, in: Gazet van

Antwerpen. 15.03.2006 ‘De moraal in de zetel’, in: De Standaard. 17.03.2006 ‘De rattenstrijd achter het front. Iets onwerkelijks als een oorlog wordt

verrassend voelbaar gemaakt’, in: De Morgen. 22.03.2006 ’Oorlog. Theater Zuidpool’, in: Het Belang van Limburg. 12.04.2006 ‘Iedereen even schuldig aan zinloos geweld. Lars Noréns eerste monoloog

in wereldpremière op Festival de Liège’, in: De Morgen. 13.02.2007 ‘A la mémoire d’Anna Politovskaïa’, in: De Morgen. 14.11.2007 ‘Sinister kwartet’, in: De Morgen. 09.04.2008

Recensiemateriaal uit de Nederlandse pers ‘De Vorstenlikker bij het RO theater. Beeldrijk theater met wat weinig

spanning’, in: Trouw. 05.06.1979 ‘Extreme lengte ontkracht De Vorstenlikker’, in: Het Vrije Volk. 05.06.1979 ‘Geen muziek in hakken likken’, in: De Telegraaf. 05.06.1979 ‘Geschreeuw overstemt poëtisch theater in de Vorstenlikker’, in: NRC

Handelsblad. 05.06.1979 ‘Overrompelend toneel’, in: Het Parool. 05.06.1979 ‘RO speelt pompeus en grotesk drama: De Vorstenlikker’, in: Haagsche

Courant. 05.06.1979 ‘Stuk van Zweed Norén. Vorstenlikker mist beknoptheid node’, in: De

Volkskrant. 05.06.1979 ‘Vorstenlikker blijft in vage tekst steken’, in: Algemeen Dagblad.

05.06.1979 ‘De Vorstenlikker verdrinkt in visuele pracht en praal’, in: Het Binnenhof.

11.06.1979 ‘Oeverloze beeldentaal in De Vorstenlikker’, in: Het Vaderland. 11.06.1979 ‘De Vorstenlikker van Lars Norén. Verblindend theater dat te laat is

afgelopen’, in: De Groene Amsterdammer. 27.06.1979 ‘RO theater met een groot thema: de machthebber en de kunstenaar’, in: Het

Financieele Dagblad. ‘Een vreselijk geluk: drie uur onorthodoxe regie van Rijnders’, in: NRC

Handelblad. 25.09.1982 ‘Een vreselijk geluk roerend voorbeeld van onvermogen’, in: De Volkskrant.

27.09.1982 ‘Een vreselijk geluk vlekkeloos’, in: De Telegraaf. 27.09.1982 ‘Globe en de verwording van het ik-tijdperk’, in: De Waarheid. 27.09.1982 ‘Verregaande naturalisme in Een vreselijk geluk. Mannenprobleem Norén in

oneerlijke verpakking’, in: Haarlems Dagblad. 27.09.1982

112

‘Wie graaft in zichzelf, graaft zichzelf in’, in: Haagsche Courant. 27.09.1982

‘Dubbele gelaagdheid in Noréns realisme’, in: Trouw. 29.09.1982 ‘Een vreselijk geluk indrukwekkend bij Toneelgroep Globe’, in: Algemeen

Dagblad. 29.09.1982 ‘Regie op geluidsband tijdens uitvoering’, in: Het Vrije Volk. 27.10.1982 ‘Een vreselijk geluk bij Globe: zelfonderzoek zonder eind’, in: Het

Financieele Dagblad. 08.10.1982 ‘Vadermoord maakt niet veel indruk’, in: Haarlems Dagblad. 10.10.1982 ‘Emotionele chantage in Moed om te doden’, in: Het Vrije Volk. 13.10.1982 ‘Weergaloos spel in verrassend Zweeds stuk’, in: NRC Handelsblad.

18.10.1982 ‘FAct over knellende vader-zoon relatie’, in: Haarlems Dagblad.

18.10.1982 ‘Moord lijkt ongeloofwaardig in Moed om te doden’, in: De Volkskrant.

18.10.1982 ‘Vadermoord van Norèn is niet echt overtuigend’, in: Trouw. 22.10.1982 ‘FAct sterk in stuk van Norén’, in: De Telegraaf. 22.10.1982 ‘Op de valreep: De moed om te doden van Lars Norén. FAct speelt Oedipus

op zijn Zweeds’, in: Vrij Nederland. 25.12.1982 ‘Morele nood in twee stukken van Norén’, in: Het Parool. 01.11.1982 ‘Briljant Publiekstheater in stuk van Norén’, in: Algemeen Dagblad.

03.10.1983 ‘Een man onderzoekt de tragedie van zijn ouders’, in: Trouw. 03.10.1983 ‘Lars Noréns cirkelgang tussen liefde en haat’, in: Haagsche Courant.

03.10.1983 ‘Noréns figuren grotesk van tragiek. Kanjers rollen bij Publiekstheater’, in:

De Telegraaf. 03.10.1983 ‘Publiekstheater speelt gaaf stuk van Norén’, in: De Volkskrant. 03.10.1983 ‘Publiekstheater-voltreffer: boeiend stuk, knap spel’, in: Het Parool.

03.10.1983 ‘Woudstra met onderdanige regie van stuk Norén. Variant Oedipus-conflict

bij het Publiekstheater’, in: Haarlems Dagblad. 03.10.1983 ‘Koning Alcohol en Freud regeren gezinsdrama van Lars Norén. Mooi spel

in De nacht, de moeder van de dag’, in: NRC Handelsblad. 04.10.1983

‘Therapeutische dramaturgie’, in: Haagsche Courant. 22.10.1983 ‘Zwelgen in neuroses bij Noréns Demonen’, in: Haarlems Dagblad.

04.05.1985 ‘Demonen drukkend als lood’, in: Trouw. 06.05.1985 ‘Krachtige vrouwen in schijnstuk van Demonen’, in: De Volkskrant.

06.05.1985 ‘Lengte ontkracht Demonen’, in: Algemeen Dagblad. 06.05.1985 ‘Onthutsende scènes in lang huwelijksdrama van Lars Norén. Demonen:

gespreksstof voor seksualiteit’, in: NRC Handelsblad. 06.05.1985 ‘Lars Norén onthutst met zijn Demonen’, in: De Telegraaf. 07.05.1985 ‘Holland Festival- produktie met grote intimiteit. Norén prikt in de

ontreddering’, in: Haagsche Courant. 10.05.1985 ‘Drie maal Demonen van de Zweed Lars Norén. Oostenrijkse regie faalt’,

in: Haarlems Dagblad. 31.05.1985

113

‘Demonen is een sterk ritmisch ritueel’, in: Het Parool. 01.06.1985 ‘Demonen, spel tussen zeer verschillende echtparen’, in: De Telegraaf.

06.06.1985 ‘Demonen, aan elkaar gewaagd’, in: De Waarheid. 10.06.1985 ‘Duitse demonen sterk theatraal’, in: Algemeen Dagblad. 10.06.1985 ‘Demonen’, in: De Telegraaf. 10.06.1985 ‘Dämonen onder Peymann magistraal’, in: Het Parool. 10.06.1985 ‘Dämonen bijna door brandweer afgelast’, in: Trouw. 10.06.1985 ‘Heldere regie van Dämonen’, in: Haarlems Dagblad. 10.06.1985 ‘Demonen bij vlagen groots’, in: Trouw. 11.06.1985 ‘Duitse en Nederlandse opvoering van Demonen vergeleken’, in: Het

Financieele Dagblad. 22.06.1985 ‘Prachtig spel, indringende voorstelling. De moed om te doden: eigentijds

realisme’, in: Haarlems Dagblad. 06.02.1986 ‘Belgen spelen Norén goed’, in: Trouw. 07.02.1986 ‘Theater Malpertuis in schouwburg. Stuk van Lars Norén geloofwaardig

gespeeld’, in: Haarlems Dagblad. 29.02.1988 ‘Lars Noréns De Stilte uitstekend gebracht, maar duurt veel te lang’, in:

Utrechts Nieuwsblad. 29.09.1986 ‘Nieuw stuk Norén boeit, ondanks tekortkomingen’, in: Het Parool.

29.09.1986 ‘Noréns Stilte vol mooie momenten. Publiekstheater geeft wereldpremière

van stuk Zweedse schrijver’, in: Algemeen Dagblad. 29.09.1986 ‘Noréns Stilte: anatomie van een uniek gezin’, in: NRC Handelsblad.

29.09.1986 ‘Publiekstheater in nieuwe stuk van Lars Norén. De strijkbout is briljant, de

rest swingt achteruit’, in: De Volkskrant. 29.09.1986 ‘Stilte komt niet aan als mokerslag’, in: De Telegraaf. 29.09.1986 ‘Wereldpremière van Lars Noréns Stilte door Publiekstheater. Ontroerende

momenten in spirituele voorstelling’, in: Haarlems Dagblad. 29.09.1986

‘Zijn laatste regie: Norén bij het Publiekstheater. “Stilte”, de waarheid van Karst Woudstra’, in: Trouw. 29.09.1986

‘Publiekstheater vergeet de emoties in Stilte’, in: Eindhovens Dagblad. 22.10.1986

‘Stilte terug in Amsterdam’, in: Aspekt. 05.11.1986 ‘Lange Stilte verveelt niet’, in: Nieuwsblad van het Noorden. 22.11.1986 ‘Nachtwake, de zit waard’, in: De Telegraaf. ‘Deze onderwereld is een glimlach waard’, in: Haagsche Courant.

16.12.1987 ‘Norén ontkracht zijn boodschap met vier uur huwelijkscrisis’, in: De

Volkskrant. 16.12.1987 ‘Zweedse toneelschrijver staat in brandpunt van belangstelling. Lars Norén

beschrijft leed per strekkende meter’, in: Haarlems Dagblad. 16.12.1987

‘Blauwe Maandag Compagny speelt schitterend Nachtwake van Lars Norén. Liefdesrelaties als opwindend circus’, in: Utrechts Nieuwsblad. 17.12.1987

‘Sobere aanpak van stuk Lars Norén’, in: Leidsch Dagblad. 17.12.1987

114

‘Altijd ruzie bij Norén. Twee stukken van Zweedse schrijver in Amsterdam’, in: Algemeen Dagblad. 18.12.1987

‘Lars Norén opent afgrond van verdriet’, in: De Telegraaf. 18.12.1987 ‘Radeloze schoonheid en gootsteenrealisme in Norén’, in: NRC

Handelsblad. 18.12.1987 ‘Een onderwereldse glimlach: zwelgen in briljante dialogen’, in: Utrechts

Nieuwsblad. 19.12.1987 ‘Rake toneelstukken uit een sardonische wereld’, in: Het Parool. 19.12.1987 ‘Twee toneelstukken van Lars Norén sterk gespeeld’, in: Trouw. 19.12.1987 ‘Hartverscheurende familiedrama’s van Lars Norén’, in: De Waarheid.

21.12.1987 ‘Roothaan maakt strijkkwintet met één scène te veel’, in: De Volkskrant.

21.12.1987 ‘Lars Noréns Nachtwake overtuigend theater’, in: Het Financieele Dagblad.

23.12.1987 ‘Meeslepend theater in ‘Een onderwereldse glimlach’, in: Het Financieele

Dagblad. 09.01.1988 ‘Vier uur genieten van splijtende relaties’, in: Nieuwsblad van het Noorden.

21.01.1988 ‘Lars Noréns Nachtwake overtuigend theater’, in: Het Financieele Dagblad.

23.01.1988 ‘Theater. Praatgroepcultuur’, in: Het Parool. 23.01.1988 ‘Oorzaak en gevolg van postnatale depressie’, in: Haagsche Courant.

03.02.1988 ‘Amsterdam Norén niet klaar voor grote zaal’, in: Nieuwsblad van het

Noorden. 19.03.1988 ‘Eerste stuk Lars Norén met humor en energie gespeeld’, in: De Volkskrant.

28.04.1988 ‘Vlaams gezelschap De Korrekelder speelt Depressie van Lars Norén.

Opdracht: overleven in de asfaltjungle’, in: NRC Handelsblad. 28.04.1988

‘Vroeg toneelwerk Norén voorbeeldig gespeeld’, in: Trouw. 29.04.1988 ‘Norén geeft huiswerk mee’, in: De Waarheid. 01.05.1988 ‘Vlamingen spelen in op ruimte die Norén biedt’, in: Het Financieele

Dagblad. 30.05.1988 ‘Geneuzel van Norén’, in: Gelderlander. 09.09.1988 ‘Vlamingen spelen zwervers prachtig’, in: Haarlems Dagblad. 10.09.1988 ‘Een mooie oer-Norén’, in: Nieuwsblad van het Noorden. 05.10.1988 ‘Depressie door de Korrekelder’, in: Kijk-Uit. 25.10.1988 ‘Mooie zwerverstaal’, in: Leidsch Dagblad. 27.10.1988 ‘Acteerprestaties van hoog niveau in vroeg spel Norén’, in: Utrechts

Nieuwsblad. 31.10.1988 ‘Nieuwe rolbezetting verdiept Noréns Nachtwake’, in: NRC Handelsblad.

13.02.1989 ‘Norén op randje exhibitionistisch’, in: De Telegraaf. 13.02.1989 ‘Noréns Nachtwake in knappe remake fascinerende opkikker’, in: Utrechts

Nieuwsblad. 14.02.1989 ‘Bouwen op ruïnes van andermans leven’, in: Provinciale Zeeuwse Courant.

17.02.1989

115

‘Meesterwerk van Lars Norén duurt vier uur’, in: Algemeen Dagblad. 25.02.1989

‘Nachtwake blijft fascineren’, in: Nieuwsblad van het Noorden. 01.03.1989 ‘Nachtwake van Lars Norén: een langgerekte vernietiging’, in:

Gelderlander. 01.03.1989 ‘Herziene Nachtwake roept mededogen op’, in: De Volkskrant. 13.03.1989 ‘Magnifieke Nachtwake van Zuidelijk Toneel’, in: Haarlems Dagblad.

21.03.1989 ‘Nachtwake beste toneelproduktie in Theaterfestival’, in: Utrechts

Nieuwsblad. 09.09.1989 ‘Theaterprijs voor Belgische productie Nachtwake’, in: De Volkskrant.

11.09.1989 ‘Nachtwake wint theaterprijs’, in: Gelderlander. 11.09.1989 ‘Wereldpremière’, in: Trouw. 21.01.1989 ‘Wereldpremière Hebriana in Den Haag’’, in: Leidsch Dagblad. 23.01.1989 ‘Wereldpremière stuk Lars Norén in Den Haag’, in: Gelderlander.

31.01.1989 ‘Zweed Norén bij Nationaal Toneel in wereldpremière’, in: De Waarheid.

21.02.1989 ‘Waardige wereldpremière van Hebriana. Boeiende beerput vergt lange

adem’, in: Haagsche courant. 25.02.1989 ‘Biechten tijdens wanhopig lange midzomernacht’, in: NRC Handelsblad.

27.02.1989 ‘Nieuwe Norén belangrijk. Fraai wereldpremière Hebriana bij Nationale

Toneel’, in: Trouw. 27.02.1989 ‘Nieuwe Norén bij Nationale Toneel. Hebriana in topbezetting’, in: Leidsch

Dagblad. 27.02.1989 ‘Noréns figuren tobben maar raak’, in: De Telegraaf. 27.02.1989 ‘Noréns Hebriana subliem in de geest van Anton Tsjechov’, in: Utrechts

Nieuwsblad. 27.02.1989 ‘Verblindend helder. Wereldpremière Hebriana van Norén bij Het Nationale

Toneel’, in: Gelderlander. 27.02.1989 ‘Weer genieten van Norén. Wereldpremière van Hebriana in Den Haag’, in:

Algemeen Dagblad. 27.02.1989 ‘Dun laagje chroom over berg schroot’, in: De Waarheid. 28.02.1989 ‘Familie legt haar frustraties bloot’, in: Haagsche Courant. 07.03.1989 ‘Evenwicht en schoonheid in Italiaanse kunst’, in: Het Financieele Dagblad.

13.03.1989 ‘Hebriana. De diepten van het menselijk lijden’, in: De Groene

Amsterdammer. 05.04.1989 ‘NNT: Niet dat stuk met die SM-scène’, in: Nieuwsblad van het Noorden.

25.03.1992 ‘Alleen Kitty Janssen vermijdt te zwelgen in Zweedse ellende’, in: De

Volkskrant. 30.03.1992 ‘Oude actrices houden Norén bij NNT overeind’, in: Nieuwsblad van het

Noorden. 30.03.1992. ‘Vracht Freudiana en uitleggerigheid van Lars Norén’, in: NRC

Handelsblad. 30.03.1992 ‘Lars Norén opent ravijn van verdriet’, in: De Telegraaf. 06.04.1992

116

‘Tussen hoofd en voeten, het hoge en het lage’, in: Gelderlander. 08.04.1992

‘Familieleven als een kooi vol wilde beesten’, in: Het Parool. 22.04.1992 ‘Catastrofaal familie-avondje voortreffelijk geënsceneerd’, in: NRC

Handelsblad. 01.10.1992 ‘En Freud, ach Freud’, in: Het Parool. 01.10.1992 ‘Een langgerekte oedipale klacht. In Herfst en Winter ontstijgen de

personages traag aan het naturalisme’, in: Gelderlander. 02.10.1992 ‘Wat leed, een fles whisky, en dan van hopsasa’, in: De Volkskrant.

02.10.1992 ‘Noréns schrijfkunst brandt als een lier’, in: Trouw. 03.10.1992 ‘Heftig spel in Herfst en Winter’, in: Algemeen Dagblad. 05.10.1992 ‘De eenzame kruistocht van Karst Woudstra: Herfst en Winter’, in: Vrij

Nederland. 10.10.1992 ‘Norén verrast voorspelbaar’, in: Haagsche Courant. 12.10.1992 ‘Theater Antigone met Herst en Winter. Nieuwe portie rotte gezinsvis van

Norén’, in: De Telegraaf. 13.10.1992 ‘Familiedrama met eindsprint’, in: Nieuwsblad van het Noorden. 17.10.1992 ‘Norén zet taboe in irrealistisch kader’, in: Het Financieele Dagblad.

17.10.1992 ‘Verstikkende familiebanden en een gevoel van mededogen’, in: Haarlems

Dagblad. 19.10.1992 ‘Herfst en Winter verbaal steekspel’, in: Eindhovens Dagblad. 10.11.1992 ‘Haat en liefde bij de schemerlamp’, in: Het Parool. 09.04.1993 ‘Norén zet het gezin subliem schaakmat’, in: Haagsche Courant.

09.04.1993 ‘Bobby Fischer van Norén loopt uit op complete therapie. Blankers

gruwelijk mooie moeder in analyse gezin’, in: De Volkskrant. 10.04.1993

‘Het gezin als broeikas van agressie in Bobby Fischer’, in: NRC Handelsblad. 10.04.1993

‘Loodzware regie doet Norén geen goed. Moeders zijn in Bobby Fischer de oorzaal van alle ellende’, in: Utrechts Nieuwsblad. 10.04.1993

‘Nieuw familiedrama van Norén is helder en aangenaam traditioneel’, in: Trouw. 10.04.1993

‘Norén briljant in de herhaling’, in: Algemeen Dagblad. 10.04.1993 ‘Tragikomedie over de vermaledijde hoeksteen. Indringende voorstelling op

tekst Lars Norén’, in: Gelderlander. ‘Gevoelig topwerk van Het Nationale Toneel. Norén, mallemolen van

ellende en verdriet', in: De Telegraaf. 13.04.1993 ‘Familiedrama Bobby Fischer is alive…’, in: Eindhovens Dagblad.

15.04.1993 ‘Ellende van Norén slaat kijker murw’, in: Nieuwsblad van het Noorden.

17.04.1993 ‘Het Nationale Toneel vlakt Lars Noréns Bobby Fischer af’, in: Het

Financieele Dagblad. 24.04.1993 ‘Sterke acteerprestaties in Bobby Fischer. Hoeksteen samenleving

zorgvuldig verpulverd’, in: Haagsche Courant. 12.05.1993 ‘Hotel Halfweg, pakhuis van illusies’, in: De Telegraaf. 11.05.1993

117

‘Boerendrama in Beierse hoeve komt niet echt tot leven’, in: De Volkskrant. 08.05.1994

‘De woede raast onder de borden bij het Vervolg’, in: De Telegraaf. 09.05.1994

‘Het Vervolg met twee stukken op één avond’, in: Algemeen Dagblad. 10.05.1994

‘Mist trekt op, alles komt aan het licht’, in: NRC Handelsblad. 29.10.1994 ‘O’Neills verjaardag briljant gevierd in de schemering’, in: De Volkskrant.

31.10.1994 ‘Luc Perceval maakt het zich moeilijk’, in: Het Parool. 01.11.1994 ‘Norén met inktzwarte familie-treurnis’, in: De Telegraaf. 01.11.1994 ‘Noodlottig ongeluk in gezin O’Neill’, in: Haagsche Courant. 04.11.1994 ‘O’Neill goed voor nòg een meesterwerk’, in: Algemeen Dagblad.

04.11.1994 ‘Blauwe Maandag Compagnie sleept je mee, de pijngrens voorbij’, in:

Trouw. 08.11.1994 ‘BMC verstoort psychoanalytisch evenwicht Norén’, in: Het Financieele

Dagblad. 19.11.1994 ‘De Blauwe Maandag Compagnie speelt O’Neill van Lars Norén’, in: Uit in

Maastricht. 11.1994 ‘O’Neill’, in: Magazijn 239. 11.1994 ‘Noodlotsdrama in een regie van Luk Perceval’, in: Uit in Eindhoven.

02.1995 ‘Demonen weigert een Freudiaanse verklaring voor frustraties te geven’, in:

NRC Handelsblad. 29.05.1995 ‘Judith de Rijke overtuigt in eerste regie. Gevangen in krachtenveld van

Noréns familietheater’, in: Haarlems Dagblad. 09.12.1995 ‘Gruwelijk drama van Norén in spitse versie’, in: NRC Handelsblad.

11.12.1995 ‘Sterke momenten bij Norén’, in: Trouw. 11.12.1995 ‘Wie stukken van Norén abstract wil maken krijgt ruzie met hem’, in: De

Volkskrant. 11.12.1995 ‘Woudstra trekt zich terug uit Appel-regie’, in: De Volkskrant. 17.02.1995 ‘Waarachtig gespeelde huwelijksruzies’, in: NRC Handelsblad. 07.04.1995 ‘Noréns hel van het huwelijk in schitterend vileine regie’, in: NRC

Handelsblad. 08.04.1995 ‘Perfect acteren op de pijnbank van Norén’, in: Haagsche Courant.

08.04.1995 ‘Appel legt nieuwe meesterproef af’, in: De Telegraaf. 10.04.1995 ‘Moordend mooi acteurstoneel op wereldpremière bij De Appel’, in:

Algemeen Dagblad. 10.04.1995 ‘Noréns radeloze leegte schitterend gespeeld’, in: De Volkskrant.

10.04.1995 ‘Stuk van Norén door De Appel hoogtepunt voor toneelliefhebber. Subliem

spel in Zo eenvoudig is de liefde’, in: Utrechts Nieuwsblad. 10.04.1995

‘Weergaloze Norén’, in: Het Parool. 10.04.1995 ‘Witteman en Beversluis redden wereldpremière’, in: Trouw. 10.04.1995 ‘Hel in de huiskamer’, in: Elsevier. 22.04.1995

118

‘Een banale tragedie van burgerlijkheid’, in: Het Financieele Dagblad. 29.04.1995

‘Negen personages dwarrelen als bladeren in de herfst voorbij’, in: Trouw. 20.10.1997

‘Regie en publiek zijn spoor bijster in nieuwe Norén’, in: De Volkskrant. 20.10.1997

‘Nieuwe Norén in omslachtige regie’, in: NRC Handelsblad. 21.10.1997 ‘Scandinavische humor vol complexen’, in: Algemeen Dagblad. 21.10.1997 ‘Falende contacten’, in: Het Parool. 24.10.1997 ‘Een misplaatste familiebijeenkomst’, in: Haarlems Dagblad. 27.10.1997 ‘Theater van het Oosten verzuimt te schrappen. Pseudo-Tsjechov van Norén

vlamt pas tegen het slot’, in: Haarlems Dagblad. 30.10.1997 ‘Beklemmende montage in Een soort Hades’, in: De Volkskrant. 05.05.1997 ‘Een soort Hades is lange oefening in toneelspel’, in: NRC Handelsblad.

05.05.1997 ‘Geen gekken-kijken bij Toneelgroep Amsterdam. Deken van deernis

smoort elke lach’, in: De Telegraaf. 05.05.1997 ‘Hades van Norén vraagt om mededogen’, in: Algemeen Dagblad.

05.05.1997 ‘Parabel voor een keiharde wereld’, in: Het Parool. 05.05.1997 ‘Rijnders’ Hades. De tijd lijkt stilgezet in de inrichting’, in: Trouw.

05.05.1997 ‘Vreselijke waanzin met mensonterende waanzin’, in: Utrechts Nieuwsblad.

06.05.1997 ‘Een enkele reis naar een soort onderwereld’, in: De Morgen. 15.05.1997 ‘Niets dan ellende’, in: Het Parool. 23.05.1997 ‘Gootsteen-treurnis zonder klefheid’, in: De Telegraaf. 14.04.1998 ‘Stuk Norén blijkt uitleggerig’, in: NRC Handelsblad. 14.04.1998 ‘Te naturalistische aanpak van Norén’, in: Trouw. 14.04.1998 ‘Loze tijdbom van Norén’, in: Algemeen Dagblad. 14.04.1998 ‘Beklemmende plaatjesboek van ellende’, in: Utrechts Nieuwsblad.

15.04.1998 ‘Zicht op Noréns troebel door modderig realisme’, in: De Volkskrant.

16.04.1998 ‘Toneelgroep Amsterdam in Zwitsers festival’, in: De Telegraaf. 25.06.1998 ‘Kil spel tegen een wand van smeltende ijsblokken’, in: De Volkskrant.

29.03.1999 ‘Nerveuze zoon doodt karikaturale vader in confronterend spel’, in: Trouw.

29.03.1999 ‘Wijdlopige Norén mist net dát’, in: De Telegraaf. 29.03.1999 ‘Spannend familiedrama vol schijnbewegingen’, in: Het Parool. 30.03.1999 ‘Schrijnende Moed om te doden’, in: Utrechts Nieuwsblad. 30.03.1999 ‘Vadermoord tegen smeltende ijswand’, in: NRC Handelsblad. 01.04.1999 ‘De moed om te doden’, in: Vrij Nederland. 03.04.1999 ‘Verraderlijke gezelligheid. Actrice regisseert Noréns Een onderwereldse

glimlach’, in: Het Financieele Dagblad. 10.04.1999 ‘Het midden tussen goed gek en wijs’, in: De Volkskrant. 12.04.1999 ‘De zeven rollen leken ons op het lijf geschreven’, in: Haarlems Dagblad.

21.04.1999

119

‘Onbekommerd vief en kwiek spel in tweeduistere Hebriana’, in: Trouw. 24.04.1999

‘Anti-show luidt theaterschool-festival in’, in: NRC Handelsblad. 22.06.2000

‘Blij weerzien met Julia’, in: Het Parool. 27.06.2000 ‘Jonge acteurs vluchten herkenbaar in de waanzin’, in: De Volkskrant.

27.06.2000 ‘Bittere Tricks or Treats van Norén bij het Nationale Toneel. Leven met de

waarheid niet altijd je ware’, in: Utrechts Nieuwsblad. 25.09.2000 ‘De Jong zucht, steunt en acteert als een roofdier’, in: De Volkskrant.

25.09.2000 ‘En weer een rondje echtparentreurnis’, in: De Telegraaf. 25.09.2000 ‘Noréns Tricks or Treats is gewoon’, in: NRC Handelsblad. 25.09.2000 ‘Sneren en janken’, in: Het Parool. 25.09.2000 ‘Zwitserse warmte versus Zweedse ijskonijnen’, in: Algemeen Dagblad.

25.09.2000 ‘Tricks or Treats bij het Nationale Toneel. Norén zet echtelijke hel

wagenwijd open’, in: Haarlems Dagblad. 26.09.2000 ‘Tricks or Treats: een traditionele Albee-Norén’, in: Trouw. 28.09.2000 ‘Echtparen branden zich af in Tricks or Treats. Lars Norén eist genadeloze

eerlijkheid’, in: Utrechts Nieuwsblad. 04.10.2000 ‘Lange helletocht’, in: Het Parool. 04.11.2002 ‘Night & Day: Norén in het kwadraat’, in: De Telegraaf. 04.11.2002 ‘Prachtige scènes in Noréns fatale cocktail’, in: NRC Handelsblad.

04.11.2002 ‘Tussen de schuifdeuren blijven hangen’, in: De Volkskrant. 04.11.2002 ‘Tanghe verruïneert stuk van Norén’, in: Trouw. 05.11.2002 ‘Venijnige familietragedie in Het Voorhuis’, in: Delta. 27.03.2003 ‘De passie van Ariane Schluter’, in: Elegance. 17.04.2004 ‘Je mag niet cynisch zijn’, in: Elsevier. 17.04.2004 ‘Demonen uitputtend en emotioneel theater’, in: Haagsche Courant.

19.04.2004 ‘Demonen van het Nationale Toneel vonkt en schuurt. Vechtgenoten’, in:

De Telegraaf. 19.04.2004 ‘Demonen van Norén raken wat gedateerd’, in: De Volkskrant. 19.04.2004 ‘Demonen vol gitzwarte grappen’, in: Algemeen Dagblad. 19.04.2004 ‘Acteurs schitteren in Demonen’, in: NRC Handelsblad. 20.04.2004 ‘Een lange avond schrijnend huwelijksleed’, in: Het Parool. 20.04.2004 ‘Het Nationale Toneel en demonen van vandaag’, in: Haagsche Courant.

24.04.2004 ‘Norén schrijft veel’, in: Trouw. 24.04.2004 ‘Demonen’, in: Het Financieele Dagblad. ‘Troosteloos verhaal slaat voorstelling teneer’, in: De Volkskrant.

14.06.2004 ‘Wat oorlog doet’, in: Het Parool. 14.06.2004 ‘Ellendige oorlogsellende van Norén zonder fantasie’, in: Trouw.

15.06.2004 ‘Overtuigend journaal-realisme van Lars Norén’, in: NRC Handelsblad.

15.06.2004

120

‘Heerlijke relatieproblemen van Lars Norén in Wraakaria. Huwelijkstherapie in het theater’, in: Algemeen Dagblad. 20.01.2005

‘Wie is er bang voor Basic Instinct?’, in: NRC Handelsblad. 07.03.2008 ‘Familieperikelen laaien op rondom moeders urn’, in: De Volkskrant.

08.03.2008 ‘Prachtige overdosis aan huwelijkse ellende’, in: Algemeen Dagblad.

08.03.2008 ‘Spannend spel in slagveld van meubilair en rekwisieten’, in: Trouw.

10.03.2008 ‘Nachtwake’, in: Sapsite. 08.04.2008 ‘Functioneel vervelend’, in: 8weekly. 09.04.2008

Filmmateriaal Kall - Noréns drama. En dokumentär om Lars Noréns skaparprocess in een

regie van Per Zetterman, 2006. Modet att döda: televisieadaptatie van Noorse televisie uit 1966. Nachtwake: opname van opvoering door Blauwe Maandag Compagnie in

1987. Nachtwake: opname van opvoering door Koninklijke Vlaamse Schouwburg

Brussel in 1987. Demonen: opname van opvoering door Nederlands Toneel Gent in 1986. De moed om te doden: opname van opvoering door Nederlands Toneel Gent

in 1987. De Vorstenlikker: opname van opvoering door RO theater op 19 juni 1979

in Stadsschouwburg Utrecht. Nacht, de moeder van de nacht: opname van opvoering door Publiekstheater

Amsterdam op 27 november 1983 in Stadsschouwburg Amsterdam. Stilte: opname van opvoering door Publiekstheater Amsterdam in 1986. Zo eenvoudig is de liefde: opname van 29 maart 1995 in Appeltheater Den

Haag.

121

Internetbronnen

Mediargus, <http://www.mediargus.be> Vlaams Theater Instituut, <http://www.vti.be> Digitaal archief van het Vlaams Theater Instituut, <http://depot.vti.be> Theaterinstituut Nederland, <http://www.theaterinstituut.nl> Digitaal Groepenboek Theaterinstituut Nederland,

<http://www.tin.nl/groepenboek> Nederland Theaterland, <http://www.theaterland.nl> Databank van de Nederlandse Toneelschrijfkunst, <http://www.dutchdrama.nl> Scenarkivet, <http://www.scenarkivet.se> Riksteatern Sverige, <http://www.riksteatern.se> de Paardenkathedraal Utrecht, <http://www.paardenkathedraal.nl> Erasmushogeschool Brussel, departement Rits, <http://www.rits.be> Festes Theaterstichting Rotterdam, <http://www.festes.nl> Het Huis van Bourgondië Maastricht, <http://www.huisvanbourgondie.nl> Het Nationale Toneel Den Haag, <http://www.nationaletoneel.nl> Het Toneelhuis Antwerpen, <http://www.toneelhuis.be> Het Zuidelijk Toneel Eindhoven, <http://www.hzt.nl> Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, <http://www.hku.nl> Koninklijke Vlaamse Schouwburg Brussel, <http://www.kvs.be> Lantaren/Venster Producties Rotterdam, <http://www.lantaren-venster.nl> Noord Nederlands Toneel Groningen, <http://www.nnt.nl> NTGent Gent, <http://www.ntgent.be> Productiehuis d*Amor Amersfoort, <http://www.damor.nl> RO theater Rotterdam, <http://www.rotheater.nl> Stichting Grand Theatre Groningen, <http://www.grand-theatre.nl> Stichting Toneelschuur Producties Haarlem, <http://www.toneelschuur.nl> Theater ’t Arsenaal Mechelen, <http://www.tarsenaal.be> Theater Antigone Kortrijk, <http://www.antigone.be> Theater Malpertuis Tielt, <http://www.malpertuis.be> Theater Zuidpool Antwerpen, <http://www.zuidpool.be> Theatergroep Aluin Utrecht, <http://www.aluin.nl> Theatergroep Het Vervolg Maastricht, <http://www.hetvervolg.nl> Theaterschool Amsterdam, <http://www.detheaterschool.nl> Toneelacademie Maastricht, <http://www.toneelacademie.nl> Toneelgroep Amsterdam Amsterdam,

<http://www.toneelgroepamsterdam.nl> Toneelgroep De Appel Den Haag, <http://www.toneelgroepdeappel.nl>

122

123

BIJLAGE 1

OORSPRONKELIJKE TITELS VAN DE NORÉN-STUKKEN EN DE GEBRUIKTE NEDERLANDSE EQUIVALENTEN128

Lyriek

1963 Syrener, snö Seringen, sneeuw

1964 De verbala resterna av en De verbale resten van

bildprakt som förgår een beeldenpracht die vergaat

1965 Inledning nr:2 till Schizz Inleiding nr. 2 bij Schizz

1966 Encyclopedi. Mémoires sur la Encyclopedie. Mémoires

fermentation 1-3 sur la fermentation 1-3

1968 Stupor Afgronden

1969 Revolver Revolver

1972 Solitära dikter Solitaire gedichten

Viltspeglar Wildspiegels

1973 Kung Mej och andra dikter Koning Mij en andere gedichten

1974 Dagliga och nattliga dikter Dagelijkse en nachtelijke

gedichten

1976 Dagbok augusti-oktober 1975 Dagboek augustus-oktober1975

Nattarbete. Dagboek 2 Nachtwerk. Dagboek 2

1978 Order Order

1979 Murlod Muurlood

Den ofullbordade stjärnan De onvoltooide ster

1980 Hjärta i hjärta Hart in hart

1997 Nya dikter 1991-1994 Nieuwe gedichten 1991-1994

128 Niet alle werken van Norén werden naar het Nederlands vertaald. Om toch tot een volledig overzicht te komen in het Nederlands werden enkele eigen vertalingen van titels toegevoegd. In de lijst zijn dat de gecursiveerde titels.

Romans

1968 Salome. Sfinxerna Salome. De Sfinxen

1970 Biskötarna De imkers

1972 I den underjordiska himlen In de ondergrondse hemel

2008 En dramatikers dagbok Dagboek van een

toneelschrijver

Toneelwerk

1968 Kingsdon Hotel Kingsdon Hotel

1970 En hungersaga Een hongersprookje

1971 Amala Kamala Amala Kamala

1972 Box ett Box een

1973 Röster Stemmen

Fursteslickaren De vorstenlikker

1978 Modet att döda De moed om te doden

1979 Dräneringen Ontwatering

Depressionen Depressie

1980 Orestes Orestes

1980 Akt utan nåd Daad zonder genade

1981 En frucktansvärd lycka Een vreselijk geluk

München - Athen München - Athene

Underjordens leende Een onderwereldse glimlach

1982 Natten är dagens mor Nacht, de moeder van de dag

Kaos är granne med Gud Chaos is God het naast

Demoner Demonen

Vilstolen (Aska) As

1983 Nattvarden Nachtwake

När de brände Wanneer ze vlinders

fjärilar på lilla scenen verbrandden in de kleine zaal

Hämdaria Wraakaria

125

1984 Stillheten Stilte

Claudio (Mantegna Portofolio) Claudio (Mategna Portofolio)

1985 Komedianterna De Komedianten

1986 Tidens blommor Bloemen van de tijd

1987 Endagsvarelser Eendagswezens

Hebriana Hebriana

1988 Höst och Vinter Herfst en Winter

Bobby Fischer bor Bobby Fischer is alive lives in

i Pasadena Pasadena

1989 Sanning och konsekvens Tricks or Treats

Sommar Zomer

1990 Så enkel är kärleken Zo eenvoudig is de liefde

Chinnon Chinnon

1991 Och ge oss skuggorna En geef ons de schaduwen

Den sista kvartetten Het laatste kwartet

Tiden är vårt hem De tijd, onze thuis

Lost and found Lost and found

Löven i Vallombrosa Als de bladeren in Vallombrosa

1992 Tre borgerliga kvartetter Burgerlijke kwartetten

Sterblich Sterfelijk

1993 Skalv i fjärran Een aardschok in de verte

1994 Rumäner Roemenen

Blod Bloed

En sorts Hades Een soort Hades

Kliniken Kliniek

Trio till tidens ände Met drie naar het einde van de

tijd

1995 De döda pjäserna De dode stukken

1996 De saknade De Vermisten

1998 Personkrets 3:1 Categorie 3.1

1999 7:3 7:3

Under Onder

Skuggpojkarna Schaduwjongens

126

2000 November November

Akt Act

Kommer och försvinner Komt en verdwijnt

2001 Tristano/Stilla vatten Tristano/Stil water

Detaljer Details

2002 Tyst musik Stille muziek

Vinterförvaring Wintervoorraad

2003 Kyla Kilte

Krig Oorlog

2005 Distans Distantie

2006 Terminalpjäserna 1-9 Terminalstukken 1-9

Den 20 November Le 20 Novembre

2007 Fördold Verborgen

Till minne av Anna Politovskaja A la mémoire d’Anna

Politkovskaïa

127

BIJLAGE 2

CHRONOLOGISCH OVERZICHT VAN NORÉN-OPVOERINGEN IN NEDERLAND EN VLAANDEREN

1978-1979 De Vorstenlikker - RO theater 1979-1980 Depressie - Stichting FACT 1980-1981 1981-1982 1982-1983 Een vreselijk geluk - Zuidelijk Toneel Globe De moed om te doden - Stichting FACT 1983-1984 Nacht, de moeder van de dag - Publiekstheater Amsterdam 1984-1985 Demonen - Stichting Demoon Demonen - Buitenlandse Gezelschappen 1985-1986 De moed om te doden - Theaterkollektief Malpertuis 1986-1987 Demonen - Nederlands Toneel Gent

Stilte - Publiekstheater Amsterdam

1987-1988 Nachtwake - Blauwe Maandag Compagnie Nachtwake - Koninklijke Vlaamse Schouwburg De moed om te doden - Brialmonttheater Depressie - De Korre Een onderwereldse glimlach - Toneelgroep Amsterdam

1988-1989 Nachtwake - Blauwe Maandag Compagnie/Zuidelijk Toneel Eendagswezens - Nederlands Toneel Gent Depressie - Toneelacademie Maastricht Hebriana - Het Nationale Toneel

1989-1990 Chaos is God het naast - Koninklijke Vlaamse Schouwburg

1990-1991 Stilte - Mechels Miniatuur Teater Demonen - Toneelacademie Maastricht

128

1991-1992 Een onderwereldse glimlach - Noord Nederlands Toneel Herfst en Winter - Theater Antigone De moed om te doden - Theatergroep Aluin

1992-1993 Een onderwereldse glimlach - Koninklijke Vlaamse

Schouwburg Bobby Fischer is alive and lives in Pasadena - Het Nationale Toneel Nacht, de moeder van de dag - Het Huis van Bourgondië

1993-1994 Demonen - Het Vervolg 1994-1995 En geef ons de schaduwen - Blauwe Maandag Compagnie Zo eenvoudig is de liefde - Toneelgroep De Appel Demonen - Lantaren/Venster Producties 1995-1996 Als de bladeren in Vallombrosa - Koninklijke Nederlandse

Schouwburg De Moed om te doden - Stichting Toneelschuur Producties 1996-1997 Demonen - Kollektief ’t Spil En geef ons de schaduwen - Theaterschool Amsterdam Een soort Hades - Toneelgroep Amsterdam Nacht, de moeder van de dag - Toneelacademie Maastricht

Nacht, de moeder van de dag - Hogeschool voor de Kunsten Utrecht

1997-1998 Als de bladeren in Vallombrosa - Theater van het Oosten Depressie - Stichting Grand Theatre Nacht, de moeder van de dag - Toneelgroep De Appel 1998-1999 Een onderwereldse glimlach - Drie Vingers De moed om te doden - RO theater Depressie - Theaterschool Amsterdam Hebriana - Het Zuidelijk Toneel 1999-2000 Nacht, de moeder van de dag - Toneelschool Dora van der

Groen Nacht, de moeder van de dag - Het Toneelhuis Een soort Hades - Theaterschool Amsterdam 2000-2001 Tricks or Treats - Het Nationale Toneel 2001-2002 Categorie 3.1 - Het Toneelhuis

Nachtwake - Publiekstheater Gent De moed om te doden - Festes Theaterstichting

2002-2003 Nacht, de moeder van de dag - de Paardenkathedraal Een soort Hades - Hogeschool voor de Kunsten Utrecht Nacht, de moeder van de dag - Delftse Komedie

129

2003-2004 Demonen - Toneelacademie Maastricht Demonen - Het Nationale Toneel 2004-2005 Oorlog - Buitenlandse Gezelschappen 2005-2006 Wraakaria - Productiehuis d*Amor

Oorlog - Erasmushogeschool Brussel, departement Rits Oorlog - Theater Zuidpool

2006-2007 2007-2008 Nachtwake - de Paardenkathedraal

130

BIJLAGE 3

DETAILS VAN DE IN NEDERLAND EN VLAANDEREN

GESPEELDE NORÉN-PRODUCTIES, 1979-2008

DE VORSTENLIKKER door RO theater Stadsschouwburg Rotterdam, 2 juni 1979 Aantal opvoeringen: 12 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Franz Marijnen Productieleiding Pieter Hofman Decor Jean-Marie Fiévez Kostuums Dagmar Schauberger Belichting Steve Kemp Muziek Carlos Roqué Alsina Spel

Andreas Christofon René van Asten De vorst Lou Landré Ariel Elisabeth Hoijtink De vorstin Çanci Geraerdts Anna Thea Korterink Guesaldo Fred Vaassen De vader Tabe Bas De man aan de galg Aat Ceele De soldaat Peter Tuinman Overige rollen Marieke van Leeuwen, Gertian Maassen,

Barbara Masbeck, Pieter Paul Blok Paul, Peter Janssen, Ton Dekker, Eva Marijnen, Franz Marijnen, Karst Woudstra

DEPRESSIE door Stichting FACT Piccolo Theater Rotterdam, 30 april 1980 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Spel

David Bob van Tol Joseph Evert de Jager

131

EEN VRESELIJK GELUK door Zuidelijk Toneel Globe De Bergruimte Eindhoven, 24 september 1982 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Gerardjan Rijnders Dramaturgie Janine Brogt Productieleiding Johan Landa Decor Jan Klatter Kostuums Jan Klatter Spel Teo Wim van der Grijn Erik Theo de Groot Tessa Guusje van Tilborgh Helen Diane Lensink DE MOED OM TE DODEN door Stichting FAct Piccolo Theater Rotterdam, 16 oktober 1982 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Teuntje Klinkenberg Decor Judith Lansink Kostuums Renee Zonnevylle Spel

Erik Hans Dagelet Radka Conny Postel De vader Allard van der Scheer

NACHT, DE MOEDER VAN DE DAG door Publiekstheater Amsterdam Stadsschouwburg Amsterdam, 1 oktober 1983 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Karst Woudstra Dramaturgie Ronald Klamer Productieleiding Bob Logger Decor Paul Gallis Kostuums Paul Gallis Spel Martin Ton Lutz Elin Elisabeth Andersen Georg Hans Dagelet David Pierre Bokma

132

DEMONEN door Stichting Demoon Toneelschuur Haarlem, 3 mei 1985 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Teuntje Klinkenberg Productieleiding Ton Schippers Decor Barbara Kroon Kostuums Barbara Kroon Spel

Katarina Elja Pelgrom Frank Adriaan Olree Jenna Annelies van der Bie Tomas Hans Ligtvoet

DÄMONEN door Schauspielhaus Bochum (Buitenlands Gezelschap) Stadsschouwburg Amsterdam, 8 juni 1985 Auteur Lars Norén Regie Claus Peyman Decor Bernd Damovsky Kostuums Achiem Herzig Spel

Katarina Kirsten Dene Frank Gert Voss Jenna Charlotte Schwab Tomas Urs Helfti

DE MOED OM TE DODEN door Theaterkollektief Malpertuis Beurschouwburg Brussel, 11 december 1985 De Brakke Grond Amsterdam, 4 februari 1986 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Karst Woudstra Decor Marc Cnops Kostuums Marc Cnops Spel

Erik Leslie de Gruyter Radka Ingrid de Vos De vader Dries Wieme

133

DEMONEN door Nederlands Toneel Gent Gent, 22 februari 1986 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Herman Gillis Decor Marc Cnops Kostuums Marc Cnops Spel

Katarina Blanka Heirman Frank Hugo van den Berghe Jenna Els Magerman Tomas Walter Moeremans

STILTE door Publiekstheater Amsterdam Stadsschouwburg Amsterdam, 29 juni 1986 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Karst Woudstra Dramaturgie Joost de Wolf Productieleiding Bob Logger Decor Marc Cnops Kostuums Rien Bekkers Belichting Gunter van Leemputten Muziek Peter Barkema Spel Lena Ann Hasekamp

Ernst Eric van der Donk John Hein van der Heijden Martha Anita Menist Ingemar Herman Naber

NACHTWAKE door Blauwe Maandag Compagnie Monty Antwerpen, 2 december 1987 De Brakke Grond Amsterdam, 14 december 1987 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Guy Joosten, Walter Goverde Productieleiding Dirk van Reusel Decor Niek Kortekaas Kostuums Nanny Esselink, Elly Haegeman Belichting Steve Kemp Geluid Martine Raeymaekers Spel

John Peter Gorissen Charlotte Mieke de Groote Alan Maarten Wansink Monika Lieneke Le Roux

134

EEN ONDERWERELDSE GLIMLACH door Toneelgroep Amsterdam Theater Bellevue Amsterdam, 15 december 1987 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Lidwien Roothaan Dramaturgie Moniek Merkx Productieleiding Annemieke Diderich Decor Paul Gallis Kostuums Leonie Barendse, Wim Verheyen Belichting Paul Gallis Spel Helena Catherine ten Bruggencate Julia Marlies Heuer Edvard Hugo Koolschijn Elaine Ingeborg Loedeman Jane Arlette Weygers DE MOED OM TE DODEN door Brialmonttheater Brussel, 29 december 1987 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Karst Woudstra Productieleiding Robrecht de Spiegelaere Decor Marc Cnops Spel

Erik Leslie de Gruyter Radka Bien de Moor De vader Dries Wieme

NACHTWAKE door Koninklijke Vlaamse Schouwburg KVS Brussel, 15 januari 1988 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Jean-Pierre Dedecker Productieleiding Luk van Cleemput Decor Marc Cnops Kostuums Marc Cnops Belichting Dré Delys Spel

John Dirk Buyse Charlotte Ingrid de Vos Alan Ronny Waterschoot Monika Chris Lomme

135

DEPRESSIE door De Korre De Biekorf Brugge, 4 maart 1988 De Brakke Grond Amsterdam, 26 april 1988 Aantal opvoeringen: 15 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Karst Woudstra Productieleiding Robrecht de Spiegelaere Decor Marc Cnops Spel

David Carl Ridders Joseph Wouter van Lierde De man Bart van Avermaet De jongen Peter van den Eede

DEPRESSIE door Toneelacademie Maastricht Akademietheater Utrecht, 1 december 1988 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Lidy Six Spel

Bram Bart Han Hos Harrie Hounjer Erik de Visser

NACHTWAKE door Blauwe Maandag Compagnie / Het Zuidelijk Toneel Schouwburg de Lievekamp Oss, 11 februari 1989 Aantal opvoeringen: 33 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Bewerking Guy Joosten Regie Guy Joosten Dramaturgie Gommer van Rousselt Decor Niek Kortekaas Kostuums Greet Prové Belichting Steve Kemp Spel

John Luk Perceval Charlotte Els Dottermans Alan Mark Rietman Monika Lieneke Le Roux

136

HEBRIANA door Het Nationale Toneel De Koninklijke Schouwburg ’s-Gravenhage, 24 februari 1989 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Ger Thijs Dramaturgie Rezy Schumacher Productieleiding Karin van den Berg Decor Tom Schenk Belichting Reinier Tweebeke Geluid Rob Boog, Ruud Schmidt Spel Ingrid Elisabeth Andersen Anna Anne-Wil Blankers Jonas Hans Croiset Britt-Marie Will van Kralingen Erik Rudolf Lucieer Axel Guido de Moor Lena Josée Ruiter EENDAGSWEZENS door Nederlands Toneel Gent NT2 Minnemeers Gent, 22 april 1989 Aantal opvoeringen: 22 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Guy Joosten Decor Hans Dieter Schaal Kostuums Guy Joosten, Christine Mortier Belichting Steve Kemp Spel

Chris Thys Els Magerman Peter Gorissen Nolle Versyp Chris Boni Michel van Dousselaere

CHAOS IS GOD HET NAAST door Koninklijke Vlaamse Schouwburg KVS Brussel, 27 oktober 1989 Aantal opvoeringen: 20 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Karst Woudstra Decor Marc Cnops Kostuums Marc Cnops Spel

Ernst Senne Rouffaer Helena Chris Lomme Frank Ronny Waterschoot Ricky Wim Danckaert Rex Nand Buyl

137

STILTE door Mechels Miniatuur Theater MMT Mechelen, 14 september 1990 Aantal opvoeringen: 22 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Christiaan Nortier Dramaturgie André Lefèvre Decor Karina Lambert Belichting Patrick Arnouts Spel

René Verreth Heddie Suls Luc Springuel Theo Hijzen Agnes de Nul

DEMONEN door Toneelacademie Maastricht Frascati Amsterdam, 15 januari 1991 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Karst Woudstra Spel Arnoud Bos Elle van Rijn Martin Schwab

Camilla Siegertsz HERFST EN WINTER door Theater Antigone Stadsschouwburg Kortrijk, 27 maart 1992 De Brakke Grond Amsterdam, 30 september 1992 Aantal opvoeringen: 55 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Karst Woudstra Dramaturgie Koenraad Vanhove Decor Marc Cnops Kostuums Marc Cnops Belichting Jaak van de Velde Spel

Margareta Chris Lomme Henrik Dries Wieme Ann Mieke de Groote Ewa Rosemarie Bergmans

138

EEN ONDERWERELDSE GLIMLACH door Noord Nederlands Toneel Grand Theatre Groningen, 28 maart 1992 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Teuntje Klinkenberg Productieleiding Freek Kramer Decor Barbara Kroon Kostuums Barbara Kroon Geluid Robert Vonkeman Spel Helena Dianne Krijnen Edvard Peter Rouffaer Julia Kitty Janssen Elaine Elle van Rijn Jane Pauline van Rhenen DE MOED OM TE DODEN door Theatergroep Aluin Akademietheater Utrecht, 8 december 1992 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Bewerking Frank Meijers Regie Frank Meijers Belichting Martijn Hisschemöller Spel Erik Paul Van Distelbergen

Radka Beppie van Wijk De vader Erik Snel

EEN ONDERWERELDSE GLIMLACH door Koninklijke Vlaamse Schouwburg KVS Brussel, 5 februari 1993 Aantal opvoeringen: 24 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Jean-Pierre de Decker Decor Marc Cnops Kostuums Diana Herz Belichting Jaak van de Velde Spel

Helena Katelijne Verbeke Edvard Johannes Pauwels Julia Chris Lomme Elain Goele Derick Jane Sien Eggers

139

BOBBY FISCHER IS ALIVE AND LIVES IN PASADENA door Het Nationale Toneel De Koninklijke Schouwburg ’s-Gravenhage, 8 april 1993 Aantal voorstellingen: 33 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Albert Lubbers Dramaturgie Alex Mallems Decor Rien Bekkers Kostuums Rien Bekkers Belichting Reinier Tweebeke Spel Gunnel Anne-Wil Blankers Ellen Will van Kralingen Carl Bram van der Vlugt Thomas Hans Ligtvoet GROETEN UIT HOTEL HALFWEG door Het Huis van Bourgondië Het Huis van Bourgondië Maastricht, 8 mei 1993 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Richard den Dulk Decor Thomas Rupert Kostuums Ria Meijers Belichting Dirk Teunissen Spel Bos Arnoud Gusta Geleijnse Joy Hoes DEMONEN door Het Vervolg Theater Het Vervolg Maastricht, 29 april 1994 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Hans Trentelman Dramaturgie Lieneke Molag Decor Herbert Janse Kostuums Frans Verschueren Belichting Johan Vonk Geluid Koos Mekel Spel Katarina Annelies van der Bie Frank Menno van Beekum Jenna Maike Meijer Tomas Hans van Leipsig

140

O’NEILL (EN GEEF ONS DE SCHADUWEN) door Blauwe Maandag Compagnie Kunstencentrum Vooruit Gent, 5 oktober 1994 Stadsschouwburg Amsterdam, 2 november 1994 Aantal opvoeringen: 83 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Bewerking Luk Perceval, Hans van Dam Regie Luk Perceval Dramaturgie Hans van Dam Decor Katrin Brack Kostuums Ilse Vandenbussche Belichting Enrico Bagnoli Spel

Eugene O’Neill Peter Van den Begin Charlotta Monterey Ilse Uitterlinden Eugene O’Neill jr. Vic De Wachter Shane O’Neill Stany Crets

ZO EENVOUDIG IS DE LIEFDE door Toneelgroep De Appel Appeltheater ’s-Gravenhage, 29 maart 1995 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Agaath Witteman Productieleiding Michaël van Isveldt Decor Peter de Kimpe Kostuums Dorine IJsseldijk, Marrit van der Burgt Belichting Marc Heinz Spel Alma Sacha Bulthuis Hedda Marijke Beversluis Jonas Hugo Maerten Robert Carol Linssen DEMONEN door Lantaren / Venster Producties Theater Lantaren / Venster Rotterdam, 26 mei 1995 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie D ave Schwab Decor Mariëtte Zandijk Kostuums Mariëtte Zandijk Belichting Willem Jeelof Geluid Yannis Filippas Spel Katarina Lisette Merenciana Frank Hugo Metsers

Jenna Stella Denier van der Gon Tomas René van Wijck

141

DE MOED OM TE DODEN door Stichting Toneelschuur Producties Toneelschuur Haarlem, 8 december 1995 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Judith de Rijke Decor Tanja de Jonge Kostuums Tanja de Jonge Belichting Lagon van de Lagemaat Geluid Lagon van de Lagemaat Spel Erik Frank Lammers Radka Marthe-Geke Bracht De vader Xander Straat ALS DE BLADEREN IN VALLOMBROSA door Koninklijke Nederlandse Schouwburg KNS Antwerpen, 23 maart 1996 Aantal opvoeringen: 14 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Bewerking Luc Joosten, Albert Lubbers Regie Albert Lubbers Dramaturgie Luc Joosten Decor Rien Bekkers Kostuums Rien Bekkers Belichting Reinier Tweebeke Spel

John Nand Buyl Sonja Camilia Blereau Lena Peggy De Landtsheer Gabriël Herman Fabri Olof Hubert Damen Fredrik Leo Madder Clara Katrien De Becker Samuel Wim Stevens Umberto Chris Cauwenbergs

O’NEILL door Theaterschool Amsterdam Dam Amsterdam, 1 oktober 1996 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Carlo Scheldewacht Spel Pierie Ghislaine Mimoun Oaïssa

142

DEMONEN door Kollektief ’t Spil Antwerpen, 7 november 1996 Aantal opvoeringen: 9 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Marc Debisschop Decor Bruno Stappaerts Spel

Katarina Misj De Bruyn Frank Ivo De Jonghe Jenna Frie Vermeerbergen Tomas Peter Van de Velde

EEN SOORT HADES door Toneelgroep Amsterdam Transformatorhuis Amsterdam, 2 mei 1997 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Gerardjan Rijnders Dramaturgie Janine Brogt Productieleiding Jan van Dalfsen Decor Erik Kouwenhoven Kostuums Maria Schröder Belichting Imena Margaretha Rijsdijk Spel

Axel Joop Admiraal Ben JacquesCommandeur Kalle Gijs de Lange Jonny Hans Kesting Julia Marieke Heebink Marie Roos Ouwehand Vader Kees Hulst Sara Janni Goslinga Danne Ruben Lürsen Ulf Hein van der Heijden Jane Lineke Rijxman Greta Celia Nufaar De dokter Casper Gimbrère Micke Jasper Boeke Erik Hajo Bruins Manuel Mimoun Oaïssa Morgan Bert Edelenbos Henrik Pierre Bokma Bertil Titus Muizelaar Johan/Agent 2 Juda Goslinga Man/Agent 1 Léon Roeven De romanschrijver Hugo Koolschijn De verpleegster Marjon Brandsma De oudere vrouw Kitty Courbois De oude man Jaap Hoogstra De man met het kruis Vefa Öcal

143

De dolende Griek Clemens van Grinten De vrouw met de lucifers Malou Gorter De Bosnische vrouw Barbara Pouwels Stem Bosnische vrouw Nena Bajalica

NACHT, DE MOEDER VAN DE DAG door Toneelacademie Maastricht Maastricht, 20 juni 1997 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Agaath Witteman Spel Tijn Docter Boris van der Ham Nienke Westerhof Mike Reus NACHT, DE MOEDER VAN DE DAG door Hogeschool voor de Kunsten Utrecht Huis a/d Werf Utrecht, 27 juni 1997 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Bewerking Erik-Jan Post Regie Erik-Jan Post Spel Kyra Macco Ramses Graus Georg Castricum Eric Koller ALS DE BLADEREN IN VALLOMBROSA door Theater van het Oosten Schouwburg Arnhem, 18 oktober 1997 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Frank Leonard Productieleiding Michaël van Isveldt Decor Judith Lansink Kostuums Leonie Polak Belichting Uri Rapaport, Reinier Tweebeke Spel John Ton Kuyl Sonja Margreet Blanken Lena Edda Barends Gabriel Olaf Malmberg Olof Hugo Maerten Fredrik Rudolf Lucieer Samuel Thomas de Bres Clara Nanette Edens Umberto Jan van Eijndthoven

144

DEPRESSIE door Stichting Grand Theatre Grand Theatre Groningen, 15 november 1997 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Bewerking Lukas Dijkema Regie Lucas Dijkema Productieleiding Pol Wijnberg Decor Jeroen Kee Kostuums Josefien Buurke Belichting Wil Frikken Geluid Alicia Stevens Spel Joseph Guido van Hulzen David Maarten Wemelsfelder Mies Koen Jantzen De man Herman Egbert NACHT, DE MOEDER VAN DE DAG door Toneelgroep De Appel Appeltheater ’s-Gravenhage, 10 april 1998 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Aram Adriaanse Productieleiding Marja Wouters Decor Guus van Geffen Kostuums Ber van Hirtum Belichting Guus van Geffen Geluid Paleis van Boem Spel Martin Eric Schneider Elin Christine Ewert Georg Reinout Bussemaker David Marcel Ott EEN ONDERWERELDSE GLIMLACH door Drie Vingers Roeselare, 27 februari 1999 Toneelacademie Maastricht, 25 februari 1999 Aantal opvoeringen: 30 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Katelijne Damen Decor Katelijne Damen Kostuums Katelijne Damen Belichting Govert Deploige Geluid Govert Deploige Spel

Helena Britt Van Der Borght Edvard Jan Steen Julia Griet Debacker Elaine Marijke Pinoy Jane Katelijne Damen

145

DE MOED OM TE DODEN door RO theater Stadsschouwburg Rotterdam, 27 maart 1999 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Alize Zandwijk Dramaturgie Corine Baart Productieleiding Bram de Ronde Decor Herman Sorgeloos Kostuums Roelie Westendorp Belichting Marc Heinz Muziek Wim Selles Spel Erik Marc Rietman Radka Anke Engels De vader Herman Gilis DEPRESSIE door Theaterschool Amsterdam Theaterschool Amsterdam, 6 april 1999 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Teuntje Klinkenberg Spel Jeroen van Venrooij Freek Bos Javier López Pinón Dick Heerkens HEBRIANA door Het Zuidelijk Toneel / Toneelacademie Maastricht Toneelacademie Maastricht, 7 april 1999 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Peter de Graef Spel Axel Bram Coopmans Hebriana Naná De Graaff Erik Ali Ben Horsting Ingrid Gaby Milder Lena Hadewych Minis Jonas Leon Voorberg Anna Peggy Vrijens

146

NACHT, DE MOEDER VAN DE DAG door Toneelschool Dora van der Groen Antwerpen, 13 december 1999 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Johan Van Assche Spel Yves Degryse Valentijn Dhaenens Korneel Hamers Mathijs Scheepers Clara van den Broek NACHT DE MOEDER VAN DE DAG door Het Toneelhuis Bourla Antwerpen, 3 maart 2000 Aantal opvoeringen: 19 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Dramaturgie Kristof Blom Decor Hugo Moens Kostuums Veerle Van Den Wouwer Spel

Martin Luk D’Heu Elin Ilse Uitterlinden Georg Stefan Perceval David Tom De Wispelaere

EEN SOORT HADES door Theaterschool Amsterdam Theaterschool Amsterdam, 2 juni 2000 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Agaath Witteman Productieleiding Gijs Kimenair Decor Bart Kalkhoven Kostuums Mia Decleir Belichting Bart Baele Spel Ulf Mohammed Azaaij Julia Marguerite de Brauw Axel/Agent Niels Croiset Jane/Agent Kirsten Denkers Micke Barry Edmond Carla Lotje van Lunteren Ben/Henrik Loek Peters De vader Sieger Sloot Marie Esmé Wekker De dolende Griek/Dokter Gijs Kimenai De romanschrijver/Dokter Youssef Idilbi

Jonny/ De Bosnische vrouw Anniek Pheifer

147

TRICKS OR TREATS door Het Nationale Toneel De Koninklijke Schouwburg ’s-Gravenhage, 23 september 2000 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Bewerking Albert Lubbers Regie Albert Lubbers Productieleiding Fred van de Schilde, Meeke Beumer Decor Jan Klatter Kostuums Yan Tax Belichting Marc Heinz Spel Elisabeth Geert de Jong Harry Hubert Damen Julia Will van Kralingen Michaël Reinout Bussemaker CATEGORIE 3.1 door Het Toneelhuis Bourla Antwerpen, 21 november 2001 Aantal opvoeringen: 10 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Tom Van Bauwel Dramaturgie Jan Van Dyck Spel

Anne Denolf Tania Kloek Gert Lahousse Peter Thyssen Hans Van Cauwenberghe Katrien Vandendries Michaël Pas Axel Daeseleire Victor Zaïdi

DE MOED OM TE DODEN door Festes Theaterstichting Theater ’t Kapelletje Rotterdam, 7 december 2001 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Meta de Mol van Otterloo Productieleiding Floor van Benthem Decor Meta de Mol van Otterloo Belichting Nico Vellinga Geluid Martijn Voorvelt Spel Erik Stephan Zeedijk Radka Karin Dame De vader Frans Giessen

148

NACHTWAKE door Publiekstheater Gent Minnemeers Gent, 12 januari 2002 Aantal opvoeringen: 19 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Alain Pringels Decor Luk Goedertier Kostuums Rita Hendriks Belichting Jaak Van De Velde Spel

John Mathias Sercu Charlotte Katrien Vandendries Alan Erik Van Herreweghe Monika Mieke Bouve

NIGHT AND DAY door de Paardenkathedraal Theater van de Paardenkathedraal Utrecht, 1 november 2002 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Dirk Tanghe Productieleiding Gemma van Kruijsbergen Decor Freek Luider Belichting Uri Rapaport Spel Martin Herman Bolten Elin Harriët Stroet Georg Thomas de Bres David Jeroen van Venrooij EEN SOORT HADES door Hogeschool voor de Kunsten Utrecht Akademietheater Utrecht, 24 februari 2003 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Lidy Six Spel Marie Sevil Aydin

Jane Jantine van den Bosch Julia Fockeline Ouwerkerk De vader/Mike Chris Perryman Dokter/Jonny Bob Peerlings Sara Renske van der Sluis Ulf Smit Arjan

149

NACHT door Delftse Komedie Het Voorhuis Delft, 28 maart 2003 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Bewerking Stephan Zeedijk Regie Stephan Zeedijk DEMONEN door Toneelacademie Maastricht Toneelacademie Maastricht, 12 februari 2004 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Aram Adriaanse Spel Marleen Graumans Mark Kraan

Viktor Griffioen Saar Vandenberghe

DEMONEN door Het Nationale Toneel De Koninklijke Schouwburg ’s-Gravenhage, 17 april 2004 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Johan Doesburg Dramaturgie Sophie Kassies Productieleiding Freek Kramer Decor Matt Vermeulen Kostuums Rien Bekkers Belichting Reinier Tweebeke Muziek Harry de Wit Spel Katarina Ariane Schluter Frank Gijs Scholten van Aschat Jenna Marie Louise Stheins Tomas Roef Ragas

150

GUERRE door Théâtre Vidy-Lausanne (Buitenlands Gezelschap) Stadsschouwburg Amsterdam, 13 juni 2004 DeSingel Antwerpen, 12 januari 2005 Auteur Lars Norén Vertaling Katrin Ahlgren, René Zahnd Regie Lars Norén Decor Charles Koroly Kostuums Charles Koroly Belichting Erik Berglund Geluid Sophie Buisson Spel De moeder Simona Maïcanescu De vader Antoine Mathieu Semira Agathe Molière Beenina Sophie Rodrigues De broer van de vader Pierre Hiessler WRAAKARIA door Productiehuis d*Amor Theater De Lieve Vrouw Amersfoort, 23 januari 2006 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Julia Bless Productieleiding Teun van Essen Decor Marlies Schröder Belichting Jeroen van Heijningen Spel Elisabeth Charlotte Besijn Joseph Dic van Duin Stemmen Tine Joustra Stemmen Mark van Eeuwen Stemmen Reinout Bussemaker OORLOG door Theater Zuidpool Theater Zuidpool Antwerpen, 15 maart 2006 De Brakke Grond Amsterdam, 1 september 2006 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Jorgen Cassier Decor Frans De Meyer Belichting Jan Van Hove Spel

De moeder Sofie Decleir De vader Jan Bijvoet Semira Marianne Loots Beenina Kaat Hellings De broer van de vader Koen van Kaam

151

OORLOG door Erasmushogeschool Brussel, departement Rits Molenbeek, 20 juni 2006 Auteur Lars Norén Vertaling Karst Woudstra Regie Dirk Buyse Spel Lies De Backer Eline Kuppens Rebbeca Lenaerts Nicolas Leten

Geert Vandyck NACHTWAKE door de Paardenkathedraal Theater van de Paardenkathedraal Utrecht, 6 maart 2008 Stadsschouwburg Brugge, 8 april 2008 Aantal opvoeringen: 50 Auteur Lars Norén Productieleiding Tamara Tanamal Vertaling Karst Woudstra Regie Paula Bangels Decor André Joosten, Rikie Gorissen Kostuums Miek Uittenhout Belichting Uri Rappaport Muziek David Cantens Spel John Mathias Sercu Charlotte Katrien de Becker Alan Jan van Looveren Monika Eva van der Gucht

152

BIJLAGE 4

LIJST VAN NORÉN-REGISSEURS IN NEDERLAND EN VLAANDEREN

Adriaanse Aram 1998 Nacht, de moeder van de dag

2004 Demonen

Bangels Paula 2008 Nachtwake

Bles Julia 2006 Wraakaria

Cassier Jorgen 2006 Oorlog

Damen Katelijne 1999 Een onderwereldse glimlach

De Decker Jean-Pierre 1988 Nachtwake

1993 Een onderwereldse glimlach

De Graef Peter 1999 Hebriana

De Rijke Judith 1995 De moed om te doden

Debisschop Marc 1996 Demonen

Den Dulck Richard 1993 Nacht, de moeder van de dag

Dijkema Lukas 1997 Depressie

Doesburg Johan 2004 Demonen

Frank Leonard 1997 Als de bladeren in Vallombrosa

Gilis Herman 1986 Demonen

Joosten Guy 1987 Nachtwake

1989 Eendagswezens

1989 Nachtwake

Klinkenberg Teuntje 1982 De moed om te doden

1985 Demonen

1992 Een onderwereldse glimlach

153

Lubbers Albert 1993 Bobby Fischer is alive and lives

in Pasadena

1996 Als de bladeren in Vallombrosa

2000 Tricks or Treats

Marijnen Franz 1979 De vorstenlikker

Meijers Frank 1992 De moed om te doden

Norén Lars 2004 Oorlog

Nortier Christiaan 1990 Stilte

Perceval Luk 1994 En geef ons de schaduwen

Perceval Stefan 2000 Nacht, de moeder van de dag

Peyman Claus 1985 Demonen

Pringels Alain 2002 Nachtwake

Rijnders Gerardjan 1982 Een vreselijk geluk

1997 Een soort Hades

Roothaan Lidwien 1987 Een onderwereldse glimlach

Schwab Dave 1995 Demonen

Tanghe Dirk 2002 Nacht, de moeder van dag

Thijs Ger 1989 Hebriana

Trentelman Hans 1994 Demonen

Van Bauwel Tom 2001 Categorie 3.1

Witteman Agaath 1995 Zo eenvoudig is de liefde

1997 Nacht, de moeder van de dag

2000 Een soort Hades

Woudstra Karst 1983 Nacht, de moeder van de dag

1985 De moed om te doden

1986 De moed om te doden

1986 Stilte

1988 De moed om te doden

1988 Depressie

1989 Chaos is God het naast

1992 Herfst en Winter

Zandwijk Alize 1999 De moed om te doden

Zeedijk Stephan 2001 De moed om te doden

2003 Nacht, de moeder van dag

154

BIJLAGE 5

HET JAAR VAN TEKSTPUBLICATIE IN ZWEDEN VERSUS HET JAAR VAN EERSTE OPVOERING IN DE

NEDERLANDEN

Jaar van

publicatie in Zweden

Jaar van opvoering

in de Nederlande

n

Fursteslickaren 1973 1979 De Vorstenlikker Modet att döda 1978 1982 De moed om te doden

Depressionen 1979 1980 Depressie En fruktansvärd lycka 1981 1982 Een vreselijk geluk

Underjordens leende 1982 1987 Een onderwereldse glimlach

Natten är dagens mor 1982 1983 Nacht, de moeder van de dag

Kaos är granne med Gud 1982 1989 Chaos is God het naast

Hämdaria 1983 2006 Wraakaria Nattvarden 1983 1987 Nachtwake

Demoner 1984 1985 Demonen Stillheten 1984 1986 Stilte

Endagsvarelser 1987 1989 Eendagswezens Hebriana 1987 1989 Hebriana

Höst och Vinster 1988 1992 Herfst en Winter Bobby Fischer bor i

Pasadena 1988 1993 Bobby Fischer is alive and lives in Pasadena

Sanning och konsekvens 1989 2000 Tricks or Treats

Så enkel är kärleken 1990 1995 Zo eenvoudig is de liefde

Och ge oss skuggorna 1991 1994 En geef ons de schaduwen

Löven i Vallombrosa 1991 1995 Als de bladeren in Vallombrosa

En sorts Hades 1994 1997 Een soort Hades Personkrets 3.1 1999 2001 Categorie 3.1

Krig 2003 2006 Oorlog