Landschap 2012 - 4

LandschapJaargang 2 - nummer 4 - oktober – november – december 2012

Driemaandelijks tijdschrift van Landschap vzw. Verschijnt in januari, april, juli en oktober. Erkenning P 913043

Ontdek De MeinwegOtter in opmars

Grenzeloos genieten in de Kalmthoutse Heide Avontuur langs de Ourthe

COLOFONLandschap is het driemaandelijkse tijdschrift voor leden van Landschap vzw.

VORMGEVINGwww.ramdesign.be

REDACTIEJan Loos

OplAGE4 000 ex.

COVERfOTOhelmmycena’s - foto: swa Bouvéwww.swanatuurfotografie.be

de lidmaatschapsbijdrage van Landschap vzw bedraagt 22 euro per jaar voor het hele gezin. het abonnement op Landschap is inbegrepen. Lid worden kan door overschrijving van 22 euro op rekening BE70 0688 9316 6125 (BIc = GKcc BEBB) met vermelding ‘nieuw lid via Landschap’.

VERANTwOORDElIjkE uITGEVERJan Loos p/a Landschap vzwdoornstraat 293370 Boutersem+32(0)495-32 53 30 [email protected]

ONDERNEMINGsNuMMER0837.482.657

COpYRIGHTniets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaandelijke toestemming.

pizzameeuwde voorbije zomer verzorgde Landschap vzw dagelijks geleide wandelingen in natuurge-bieden aan de Vlaamse kust. Ons hoofdkwar-tier was een studio vlakbij de havengeul in nieuwpoort-Bad.

als je een zomer lang in een badstad verblijft, dan leer je er stilaan de plaatselijke gebruiken kennen. Bijvoorbeeld dat de uitbater van het Italiaans restaurant aan de overkant van de straat elke dag een paar zakken huisvuil komt droppen op onze stoep. Eigenaardig, want voor zijn eigen deur is evenveel plaats…

de reden voor het sympathieke gedrag van onze overbuur wordt al snel duidelijk: elke ochtend ligt onze stoep bezaaid met vuilnis, hoofdzakelijk stukken pizza, pasta en mos-selschelpen, het werk van zilvermeeuwen die gulzig de huisvuilzakken hebben opengepikt.

Zilvermeeuwen zijn alleseters. Jonge meeu-wen zouden veel vuilnis eten, maar later, naarmate ze ouder worden, zouden ze meer natuurlijke voedselbronnen aanboren, zoals krabben en ander lekkers dat de zee te bie-den heeft. Regelmatige observatie van ‘onze’ zilvermeeuw kan die bewering bevestigen noch tegenspreken: onze meeuw eet zich da-gelijks, hoewel reeds volwassen, nog steeds te pletter aan afval, maar ze heeft wel een voorkeur voor ‘frutti di mare’ ontwikkeld…

hoe we zeker weten dat ‘onze’ zilvermeeuw elke dag dezelfde vogel is? heel simpel: het dier draagt een opvallende kleurring met een lettercombinatie.

helemaal interessant wordt het als we na de zomer op het internet op zoek gaan naar meer nieuws over de pizzameeuw. Meeuw FZ.aB – dat is de lettercombinatie op de kleur-ring – blijkt in 2006 als jong geringd in de Zeebrugse voorhaven door het Instituut voor natuur- en Bosonderzoek (InBO). Bij het InBO

wordt FZ.aB wel vaker gemeld door vogelkij-kers die de ring hebben afgelezen; ze houden er zelfs een Life history Rapport van hem of haar bij. Blijkt dat de vogel regelmatig ook in andere havens langs de Vlaamse kust te zien is én zichzelf af en toe trakteert op een midweek naar een huisvuilstort in noord-Frankrijk of de Zeeuwse delta. Om vervolgens altijd weer te-rug te keren naar nieuwpoort, want blijkbaar hebben ook meeuwen een hoofdkwartier.

nog intrigerender dan de pizzameeuw zelf, is de dagelijkse observatie van verantwoorde-lijke burgers die zich uitsloven om de pizza-meeuw weg te houden van de vuilniszakken. hilarische taferelen! alsof de meeuw het pro-bleem is, en niet de Italiaan die zijn afval aan de overkant dropt, en al zeker niet het stads-bestuur dat elke dag opnieuw zijn personeel de stoep laat schrobben in plaats van zich te buigen over een sorteerbeleid, ook voor toe-risten, en een simpele afscherming van het overgebleven restafval met gaas of ingegra-ven containers. helemaal achterlijk is het voor-stel van een politicus uit Oostende die denkt het meeuwenprobleem te kunnen oplossen door er een beetje op te gaan schieten.

het is niet de pizzameeuw die het probleem is, maar een middeleeuws afvalbeleid in sommige kustgemeenten dat mensen het signaal geeft dat ze à volonté afval kunnen produceren en dat vervolgens gewoon op straat mogen droppen. Ongesorteerd en niet afgeschermd.

Ik heb de voorbije zomer ontzettend veel res-pect gekregen voor zilvermeeuwen. Toegege-ven, ze kunnen behoorlijk arrogant zijn, maar ze zijn bovenal bijzonder snugger. als sommi-ge politici niet alleen de arrogantie maar ook het inzicht van een zilvermeeuw hadden, was het ‘meeuwenprobleem’ al lang opgelost.

Jan Loos, afgevaardigd bestuurder

IN DIT NUMMER | oktober 2012

4 Avontuurlijk wandelen langs de OurtheLe hérou en Le cheslé zijn twee imposante rotsformaties tussen houffalize en La Roche-en-ardenne. Om ze te ronden, wringt de Ourthe zich letterlijk in bochten. drieduizend jaar geleden genoten de Kelten hier al van het unieke uitzicht, 90 meter boven het Ourthedal.

12 Fotograaf Johan van de Wateringaltijd op zoek naar een origineel standpunt, naar een manier om het alledaagse uit de natuur zo in beeld te brengen dat het plots héél bijzonder wordt. Een gedreven mens die natuurfotografie naadloos doet overgaan in kunst. dat is Johan van de Watering.

18 De Kalmthoutse Heide Groots en grenzeloos

natuurfotograaf Marc slootmaekers en auteur hedwig Lauriks pakken uit met het ultieme boek over het Grenspark de Zoom - Kalmthoutse heide. aanleiding voor een reportage over het gebied, mét een wandelkaart en een selectie van de mooiste foto’s uit het boek.

26 Otter komt thuis nadat hij eerder al in nederland werd geherintroduceerd, laat de otter zich nu ook in Vlaamse wateren opmerken. In deel 2 van het otterportret ontsluieren we het seksleven van dit speelse zoogdier en bespreken we zijn succesvolle comeback.

36 Wandelsafari door De MeinwegVerscholen in een uitstulping van nederlands Limburg, helemaal omgeven door duitsland, ligt het nationaal park de Meinweg. Fotograaf Bob Luijks neemt ons mee op een verrassende ontdekkingstocht langs adders en everzwijnen.

46 De natuur in!het najaar van Landschap vzw zit vol natuurbeleving: gewoon wandelen in knappe natuurgebieden of oog in oog staan met wisenten of everzwijnen. aan jou de keuze!

Foto’s: Bart Heirweg (zilvermeeuw) - Johan van de Watering (spinnenweb) - Marc Slootmaekers (ven in heide) - Bob Luijks (beenbreek)

LES 6 OURTHEShet natuurschoon van Le hérou laat zich slechts vatten in superlatieven. Maar als we toch één minpuntje mogen aanhalen: de bewegwijzerde wandelin-gen zijn niet erg doordacht gekozen. Ze starten en eindigen in het centrum van nadrin; daardoor lopen de eerste en de laatste kilometer van elke wande-ling door saaie woonwijken. Wij raden je aan te starten aan de ‘Belvédère des 6 Ourthes’ en hotel ‘Les 5 Ourthes’, ver-wijzend naar de verschillende bochten van de Ourthe die je vanop dit hoge uitkijkpunt kan overschouwen. de forse kijktoren van Les 6 Ourthes is he-laas gesloten, maar die heb je eigenlijk ook niet nodig om van het landschap

te kunnen genieten. Op verschillende plaatsen langs de wandeling ontvou-wen zich immers schitterende panora-ma’s! Voorbij de hotels duik je meteen de woeste natuur in. door hier te star-ten, moet je straks wel van de ene op de andere bewegwijzerde route over-schakelen om de allermooiste wande-ling te maken.

SITE DU HéROULe hérou is een schiereiland omringd door de Ourthe. deze rotskam van lei-steen strekt zich uit over een lengte van 1 400 meter. de Ourthe moet een flinke omweg maken om er omheen te kun-nen stromen. Uiteindelijk sleet de rivier hier een smalle bedding uit, omgeven

Van Hérou tot Cheslé

WALLONIËtekst jan loos

foto’s swa Bouvé (swanatuurfotografie.be)

Bart Heirweg (bartheirweg.com)

David pattyn (dpwildlife.com)

Tom linster (tomlinster.be)

kaart Bob luijks

Avontuurlijk wandelen langs de Ourthe

Van alle Ardense waterlopen is de Ourthe één van de langste.

Bovenlopen inbegrepen doorkruist deze prachtige rivier het

Ardennenmassief over een totale lengte van maar liefst 230 km.

De allermooiste kronkels maakt de Ourthe tussen Nadrin en Bérismenil,

deelgemeenten van respectievelijk Houffalize en la Roche-en-Ardenne.

De rivier wringt er zich letterlijk in bochten om de indrukwekkende

rotsformaties van le Hérou en le Cheslé te ronden.

Grote bonte specht

Foto: Bart Heirweg

Site du Hérou

Foto: Swa Bouvé

4

Landschap 5

door steile hellingen en rotspartijen. Bovenop de kam sta je 90 meter hoger dan de Ourthe, met de rivier zowel links als rechts in de diepte. Waar je uitzicht hebt op de beboste vallei, kan je haar grillige loop volgen. de bijna loodrech-te flank van de grote rots is erg kaal, op de vlakkere delen groeien bosbessen, varens, brem en andere struiken.

aan de steile rotswand hangen vaak amateurklimmers te bengelen. dit is ongetwijfeld ook één van de populair-ste wandelgebieden van de ardennen. ‘s Zomers kan het zelfs af en toe druk zijn, met behalve veel wandelaars ook flink wat kajakkers op de Ourthe.

LOODRECHTE ROTSWANDVoorbij de hotels is er aanvankelijk maar

één pad, dat meteen fors begint te da-len. Wat verder kan je ofwel een paadje langs de rotspunten volgen, ofwel het eerste pad aanhouden. de route op de kam is moeilijker maar meer spectacu-lair, dankzij de fantastische vergezich-ten. hou kinderen aan de hand!

Op een bepaald punt kan je – volg de rood-witte GR-markeringen – links af-slaan en afdalen naar de Ourthe via kettingen in de rotsen. ‘s Winters en bij regenweer is het hier zeer glibberig, en uitglijden is echt géén optie; het ravijn is dodelijk diep! Toch hoef je heus geen alpinist te zijn; het blijft bij voorzichtig wandelen. Mensen met hoogtevrees verwijzen we niettemin naar de veilige variant (wandelroute 6, groene recht-hoek).

6

AvONTUURLIJkE OURTHEBeneden aan de Ourthe volgen we de rivier naar rechts. Je begeeft je in een nog ongerepte brok natuur. nu eens is het pad wat ruiger door knoestige boomwortels, omgewaaide bomen of grote rotsblokken waar je over of zelfs langs moet klauteren, dan weer loop je door een woud van varens of groot hoefblad, de ‘wilde rabarber’.

Uiteindelijk wordt het pad breder. aan de volgende splitsing kan je ofwel rechts de steile klim aanvatten naar het start-punt (wandeling 6 in tegenrichting), ofwel de Ourthe verder stroomafwaarts volgen. Bij ‘Les Ondes’ klimt wandeling 6 langs een bosweg omhoog, weg van de rivier. Volg je die bosweg, dan kan je een eind verderop rechtsaf een mooi

bospad inslaan (wandeling FR in tegen-richting) dat na een flinke klim pal op de vertrekplaats uitkomt.

nog verder langs de Ourthe (wandeling 9 in tegenrichting, groen kruisje) kom je bij Le cheslé.

LE CHESLéLe cheslé is een woest stukje natuur op een schiereiland in een meander van de Ourthe bij Bérismenil in La Roche-en-ar-denne. Op de top heb je een adembene-mend mooi uitzicht over het landschap van de hoge ardennen. Eindeloze wou-den worden slechts onderbroken door steile rotspartijen en de grillig meande-rende rivier diep in het dal. drieduizend jaar geleden genoten de Kelten hier al van hetzelfde uitzicht…

Acrobatische eekhoorn

Foto: David Pattyn

Landschap 7

kELTISCH FORTLe cheslé is een oude Keltische site die van de 13de tot de 3de eeuw vóór christus bewoond werd; een hoog arendsnest temidden van een scherpe Ourthemeander, 80 meter boven de rivier uitstekend. het Keltisch fort was 12 hectare groot, met een dubbele ver-dedigingsmuur van 1 750 meter lengte eromheen. het pad naar de site is uit-gesleten als karrenspoor. al sinds 1960 wordt hier – aan een ardeens tempo – archeologisch onderzoek gevoerd en worden delen van de site gerestaureerd. de meest in het oog springende recon-structie is een stuk vestingmuur, op de plaats waar die 6 meter hoog was. dit illustreert de bouwkunst van de Kelten en geeft een idee van het afschrikeffect tegenover mogelijke indringers. Je zou

wel twee keer nadenken alvorens deze vesting aan te vallen!

GEvAARLIJkE SCHATVolgens de volkslegende zou dit moei-lijk bereikbare oord de schuilplaats van alle elfen zijn. de overlevering wil ook dat in een put gelegen in het centrum van Le cheslé een fabelachtige schat ligt, die elk jaar aan de oppervlakte komt op Kerstdag, op het moment van de middernachtmis. Wie er zich mees-ter van wil maken, moet een zwarte kip offeren aan de helse geest die in de put huist, en de schatkoffer meenemen zonder ook maar één woord te wisse-len. Op een dag besloten 3 stoere boe-ren van Bérismenil om te proberen de schat binnen te halen. Met een zwarte kip als offerande hadden ze de kist al

8

bij de hengsels, toen één van hen uit-riep ‘We houden de schat!’. plots veran-derde de schat in een gloeiend beest. Van de 3 mannen is nooit nog een spoor teruggevonden… Wees echter gerust; behalve wat pijn in de kuiten – gevolg van de steile klim – zal je niks overkomen!

MUURHAGEDISOp zomerse dagen zie je soms muurha-gedissen zonnebaden op de warme lei-steen; bij de minste verstoring duiken ze weg in rotsspleten of onder stenen. de normale lichaamstemperatuur van dit koudbloedig reptiel is 15 graden, maar na een zonnebad kan die oplopen tot 30 graden. Eénmaal opgewarmd, is de ha-gedis veel sneller en kan ze beter jagen op prooien en vluchten voor vijanden.

Van oktober tot maart houdt de hage-dis een winterslaap, goed weggesto-ken in een veilige schuilplaats. In die periode zijn er immers geen insecten waarmee ze zich kan voeden. de win-ter wordt overbrugd in een nagenoeg comateuze toestand. WILDE NATUUREen flink stuk van onze wandelroute rond Le hérou en Le cheslé loopt za-

lig kuierend langs de oevers van de Ourthe. In de zomer is de rivier ondiep en bijna overal goed doorwaadbaar; in de winter en na hevige regen stijgt het water en worden de oeverzones – dus ook het wandelpad – regelmatig overstroomd. hier en daar is het pad rotsig en loopt het hobbelend langs de Ourthe, over boomstronken en rots-blokken. Een enkele keer moet je als een gekko langs een uitstekende rots boven het water kruipen. hier kunnen sportieve papa’s en mama’s zich bewij-zen tegenover hun kinderen (of afgaan als een gieter)… hoger op de valleiflan-ken loop je soms over smalle rotsrichels langs diepe afgronden. Er moet af en toe flink geklommen en afgedaald, met hoogteverschillen tot 90 meter. Ja, dit zijn de échte ardennen!

Laat je echter niet teveel afschrikken, want deze wandeling is te mooi om over te slaan. Je moet heus geen er-varen klimmer zijn om ze tot een goed einde te brengen. Een gezonde portie voorzichtigheid en aandacht voor mee-wandelende kinderen zorgen ervoor dat je aan deze avontuurlijke tocht alleen maar fijne herinneringen over-houdt.

Muurhagedis

Foto: Tom Linster

Wildernisnatuur

Foto: Swa Bouvé

IJsvogel met buit

Foto: Swa Bouvé

Mos brengt sfeer

Foto: Swa Bouvé

Le Hérou herbergt een geïsoleerde populatie muurhagedissen. Op zomerse dagen zie je ze zonnebaden op de leisteen.

Landschap 9

Le Cheslé

Les Ondes

Le Hérou

Ourthe

Ourthe

Les Hatilles

Belvédère

NadrinRue du Hérou

N843

Inkorting

P

Le Cheslé

Les Ondes

Le Hérou

Ourthe

Ourthe

Les Hatilles

Belvédère

NadrinRue du Hérou

N843

Inkorting

P

Op stap!Van Hérou tot Cheslé

STARTOp de parking bij de belvédère ‘Les 6 Ourthes’ (voormalig hotel) en het achterliggend hotel ‘Les 5 Ourthes’, Rue du hérou 72 in 6660 nadrin, deelgemeente van houffalize. nadrin is gelegen langs de n860 van La Roche-en-ardenne naar houffalize. Vanuit Luik te bereiken vanaf de afrit 50 (Baraque de Fraiture) of afrit 51 (houffalize) op de E25 Luik-neufchâteau. Vanaf afrit 50 neem je de n89 naar La Roche. Vervolgens, net voor samrée, linksaf naar Bérismenil; die weg brengt je uiteindelijk op de n860 vlakbij nadrin. Vanuit namen de n4 volgen tot voorbij Marche-en-Famenne, vervolgens via de combinatie n888/833 of de n89 tot La Roche, en vanuit La Roche de n860 tot nadrin (= richting houffalize). Vanop het centrale pleintje in nadrin, bij het toerismekantoor, de Rue du hérou volgen tot het doodlopend einde.

AFSTANDENOnze avontuurlijke wandeling is een combi-natie van verschillende bewegwijzerde routes (delen ook in omgekeerde richting). Kaartle-zen is de boodschap! de volledige wandeling is 10,4 km. de lus van Le hérou tot Les Ondes en terug naar de vertrekplaats, dus zonder de lus naar Le cheslé, is 4,7 km.

TOEGANkELIJkHEIDLaarzen of stevige stapschoenen aanbevolen. Ruw terrein, met veel rotsen, boomwortels en enkele stevige hellingen. niet geschikt voor kinderwagens of rolstoelen. honden welkom, aan de leiband.

ONTHAALBureau Ourthe supérieure, VVV nadrin-le-•hérou, place du centre 4, 6660 nadrin, +32(0)84-44 46 20, contact@nadrin- le-herou.be, www.nadrin-le-herou.be.syndicat d’Initiative de houffalize, •place janvier ‘45 n° 2, 6660 houffalize, +32(0)61-28 81 16, [email protected], www.houffalize.be

OpENBAAR vERvOERRaadpleeg vooraf www.nmbs.be en www.infotec.be

nMBs: station Luik Guillemins•Op weekdagen : TEc – bus 1011 (Liège – •athus) van nMBs-station Luik Guillemins tot halte dinez n30. Vervolgens TEc – bus 15/3 (houffalize – Wibrin) van halte dinez n30 tot halte nadrin Belvédère (= startplaats).Op weekdagen : TEc – bus 1011 •(Liège – athus) van nMBs-station Luik Guillemins tot halte houffalize aux cheras. Vervolgens TEc – bus 15/2 (houffalize – La Roche) van halte houffalize aux cheras tot halte nadrin place. Van hieruit 25 minuten wandelen langs de Rue du hérou tot startpunt.nMBs: station Marloie•Op weekdagen : TEc – bus 15 (Marloie – La •Roche) van nMBs-station Marloie tot halte La Roche Quai de l’Ourthe. Vervolgens TEc – bus 15/2 (La Roche – houffalize) van halte La Roche Quai de l’Ourthe tot halte nadrin place. Van hieruit 25 minuten wandelen langs de Rue du hérou tot startpunt.

WANDELkAARTToeristische wandelkaart “Ourthe supérieure”, te koop bij de dienst Toerisme in houffalize of nadrin.

UW STEUN vOOR DE NATUURGiften zijn welkom op rekening BE53 0682 1403 3153 (BIc = GKccBEBB) van natagora met vermelding ‘soutien zone 6’ (Ourthe & aisne) of ‘soutien zone 7’ (plateau des Tailles). Vanaf 40 euro wordt een fiscaal attest afgeleverd.

MEER INFOparc naturel des deux Ourthes, •www.pndo.beLandschap vzw, +32(0)495-32 53 30, •[email protected]

Foto: Tom Linster

Landschap 11

DE kRACHT vAN DE EENvOUDEen bomenrij, een spinnenweb, wat bloeiende kattenstaart: als geen ander weet Johan van de Watering het ogen-schijnlijk gewone vast te leggen in uit-zonderlijke beelden. Geen Bialowieza oerbos, papegaaiduikers op de Farne Islands of muskusossen in noorwegen voor hem, maar onopvallende bossen, doordeweekse tuintjes en verlaten in-dustriegebieden boordevol bloeiende planten. alles binnen een straal van pakweg 25 kilometer rond zijn uitvals-basis Roosendaal, vlakbij de Belgisch-nederlandse grens. daar gaat geen weldoordachte keuze achter schuil, maar pure noodzaak. Ben je geen full-time beroepsfotograaf, dan word je bijna als vanzelf verplicht om het dicht bij huis te zoeken.

‘Opvallend genoeg maak ik mijn beste foto’s bij mij in de buurt, wellicht om-dat ik de omgeving zo goed ken’, zegt Johan. ‘Veelal ga ik ’s ochtends heel vroeg of in de vooravond op pad, dat is de best mogelijke combinatie met werk en gezin. Ik ben vooral op zoek naar bijzondere landschappen, maar ook macrofotografie vind ik erg leuk’. spec-taculaire vogels of wildlife – ‘daar moet je voor reizen’ – zal je bij hem niet veel

vinden. als er al eens een ree opduikt in één van zijn landschappen, dan is dat helemaal toevallig. ‘het is heerlijk om op een klein stukje natuur een uur rond te dolen op zoek naar een fotogeniek onderwerp. als ik ’s ochtends met één geslaagde foto op zak richting werk kan vertrekken, dan kan mijn dag écht niet meer stuk.’

Is er wél even wat meer tijd beschik-baar, dan vind je Johan ook wel eens verder van huis, in de nederlandse hei-degebieden, het hallerbos of de Belgi-sche ardennen bijvoorbeeld.

NOT IN My BACkyARD?Onlangs heeft Johan in samenwerking met een regionale afdeling van natuur-monumenten het natuurfotografiepro-ject ‘natuur dichtbij’ opgezet. ‘Vreemd hoe iedereen als vanzelf naar pakweg Italië, Ierland of schotland trekt, maar vaak de natuur in eigen land links laat liggen. natuurfotografen moeten echt gemotiveerd worden om dichtbij de eigen woonomgeving foto’s te maken. nochtans is het zoveel uitdagender om van iets gewoons een bijzondere foto te maken dan om van iets bijzonders een mooi plaatje te schieten. Zo kan een saai bos dat je doorgaans aan 70 km

Iets van nietsEen windstille ochtend met een laagstaande zon, aardig wat ochtenddauw

en een lading vogels met indrukwekkende zangsolo’s: meer is er niet

nodig om van natuurfotograaf johan van de watering een gelukkig mens

te maken. En hij hoeft er niet voor naar Ijsland, polen of finland: zijn

achtertuin is zijn speelterrein.

Nog meer van Johan opwww.johanvandewatering.nl

Het zalige minimalisme van johan van de watering

Kattenstaart bij valavond

tekst jan loos

foto’s johan van de watering

MENS vOOR DE LENS

12

Landschap 13

per uur voorbijraast richting huis, op het juiste moment en met het mooiste licht ineens een prachtig bos blijken te zijn. als je daar dan een heerlijke foto van toont, is de reactie steevast “na, nee toch, die foto is vast ergens anders gemaakt”…’

‘We lopen ook allemaal op dezelfde manier door een bos hé, waarbij we al-les doorgaans vanop gemiddeld 1m75 schuin naar beneden bekijken. alles verandert evenwel wanneer je op zoek gaat naar een ander standpunt. Zelf maak ik vooral veel gebruik van een goede macrolens (150mm), een 70-200mm en een groothoek voor de land-schapsfoto’s. Ik probeer in mijn foto’s ook altijd het tegenlicht op te zoeken en een bepaalde rust te vinden, die ik bewust creëer door te werken met een grote diafragmaopening. het resultaat is een beperkte scherptediepte waar-door er een mooie rustige achtergrond ontstaat.’

pRIJSBEESTcollega-natuurfotografen durven al eens de wenkbrauwen fronsen als ze Johan uit de biecht horen klappen over hoe zijn allerbeste foto’s tot stand ko-men. alle ‘tips and tricks’ uitvoerig uit de doeken doen (lees er zijn weblog maar eens op na), het is een beetje not done in het wereldje. Zeker als je al een legertje ‘prize winning’-foto’s op je conto hebt van prestigieuze natuur-fotografiewedstrijden als nature’s Best photography, Glanzlichter en asferico.

dat Johan zich daar niets van aantrekt, maakt hem tot een buitenbeentje. ‘sa-men met pieter dhaeze heb ik onlangs het boek “compositie & Licht” uitge-bracht, boordevol concrete tips voor (natuur)fotografen. heel wat natuur-fotografen hebben er moeite mee om info te geven bij de totstandkoming van hun beelden. samen met pieter ben ik er echter van overtuigd dat je natuurfotografie nooit kan promoten als je te beschermend bent. Zo probeer ik tijdens mijn workshops natuurfoto-grafie altijd weer zowel de kennis als de passie door te geven aan de cursisten.

‘Inspiratie overbrengen is één van mijn grote drijfveren. Zelf krijg ik ook weer inspiratie van andere natuurfotografen wiens werk of werkwijze ik heel erg be-wonder. sommigen volg ik van op een afstand en met anderen heb ik regel-matig contact waarbij we elkaar feed-back geven op gemaakte foto’s.’

‘In mijn fotografie doe ik helemaal mijn zin. Wordt het niet mooi gevonden, dan is dat maar zo. En ook dat is weer re-latief. Zo maakte ik ooit een hele spe-ciale macrofoto die behoorlijk wazig-artistiek was. Toen ik hem instuurde voor wedstrijden, meende iemand dat de jury wel héél erg dronken zou moeten zijn om uitgerekend die foto te weerhouden. Tot ik er een belang-rijke internationale prijs mee won, toen vond iedereen hem ineens unaniem gewééééldig.’

FOTOGRAFISCHE RAMADANal meer dan 35 jaar is Johan van de Wa-tering fotograaf. Uiteraard kruipt dat in de kleren. ‘Ik ben altijd en overal aan het “kijken”, op zoek naar fotogenieke plaatsen. af en toe probeer ik mezelf te verplichten om het fototoestel thuis te laten. dat geeft niet alleen veel rust, het is ook wel leuk voor mijn vrouw en de kinderen als ik tijdens een wande-ling gewoon eens wandel en niet foto-grafeer. het toeval wil dat ik gelukkig een bijzonder slecht fotograaf ben op vakantie, dan ben ik “het” gewoon even kwijt.’

‘Met uitzondering dan van de voor-bije vakantie in Bretagne waar ik het al na één week ‘fotografisch vasten’ lastig kreeg. de kuststrook vlakbij ons vakantiehuis was dan ook adembe-nemend! Een dramatisch rood-grijze avondlucht, enkele rotsblokken in zee, woeste schuimkoppen en de gedachte aan wat een sluitertijd van 6 seconden kan doen met zo’n landschap waren genoeg om mijn vasten af te zwakken tot een ‘fotografische ramadan’ waarbij ik na zonsondergang het strand op-stormde om toch maar enkele foto’s te kunnen maken…’

14

Landschap 15

SLECHTvALkEN BIJ DE BOTERHAMIn het ‘echte leven’ is Johan 4 dagen per week ambulant begeleider en freelance docent. het mag niet verbazen dat hij tot op het werk toe collega’s warm krijgt voor natuur en natuurfotografie in het bijzonder. Behalve rust straalt hij immers ook een begeestering uit die behoorlijk aanstekelijk is. Beeld je eens in dat je op kantoor een collega hebt die in zijn vrije tijd natuurfotograaf is en dat die collega ineens opmerkt dat

‘Het is zoveel uitdagender om van iets gewoons een bijzondere foto te maken.’

er op de TV-toren van Roosendaal – waar het kantoor op uitkijkt – enkele slechtvalken zitten. so far so good. Maar dat die collega-natuurfotograaf zo vreselijk enthousiast is dat jij en en-kele van je collega’s voortaan behalve de brooddoos ook de verrekijker mee-nemen naar kantoor? dàt is Johan van de Watering ten voeten uit. Een indruk-wekkend natuurfotograaf én een aan-stekelijk pleitbezorger voor de natuur.

16

COMpOSITIE & LICHT Johan van de Watering & Pieter DhaezeVan duuren Media - 170 pag. 29,95 euro

Te koop bij altiplanoBooks, www.altiplanobooks.be. Leden van Landschap vzw genieten 10 % korting.

WORkSHOpS NATUURFOTOGRAFIE Van ‘strand’ over ‘Macro’ tot ‘heide’ en ‘ardennen’, de workshops na-tuurfotografie door Johan van de Watering zijn razend populair. alle info over deze workshops evenals zijn bijzonder boeiende weblog natuurfotografie kan je nalezen op www.johanvandewatering.nl

Foto: Giséla in ’t Veld

Kleine zonnedauw in avondzon

De Hoge Venen ontwaken

Canadese ganzen op mistig ven

Impressie van klokjesgentiaan

Landschap 17

Je zou het zo op het eerste zicht niet vermoe-den, maar het Grenspark de Zoom-Kalmt-houtse heide is allerminst het authentieke landschap waarvoor men het doorgaans aanziet. het natuurgebied is weliswaar eeu-wenoud, maar niettemin grotendeels men-senwerk. Een cultuurlandschap boordevol uiterst zeldzame biotopen waarop de mens onafgebroken zijn stempel heeft gedrukt.

sinds 8 mei 1964 is de Kalmthoutse heide een staatsnatuurreservaat, resultaat van een legendarische actie van de Vereniging voor natuur- en stedenschoon die maar liefst 127 000 handtekeningen verzamelde. de natuur in het grenspark wordt vandaag beheerd door verschillende Vlaamse én nederlandse instanties, onder meer het agentschap voor natuur en Bos (anB), na-tuurpunt, staatsbosbeheer, natuurmonu-menten en de Bosgroep Zuid-nederland.

BRABANTSE WALWie al eens het traject van antwerpen naar

Bergen-op-Zoom reed, herinnert ze zich misschien wel, de toeristische infoborden met ‘Brabantse Wal’ erop. Een verwijzing naar het ‘geologische wonder’ dat hier, op de grens van het laaggelegen zeekleige-bied van Zeeland en de hogere zandgron-den van de Kempen, een half miljoen jaar geleden geschiedde. Indrukwekkende, kantelende bodembewegingen zorgden er toen voor dat het zogenaamde Mas-sief van Brabant opgeheven werd, terwijl delen van noord-Brabant en Midden-nederland net daalden. Eén en ander had tot gevolg dat klei- en zandafzettingen uit het begin van de IJstijd nu relatief dicht aan de oppervlakte te vinden zijn. de aan-wezigheid van deze robuuste kleibanken zorgde ervoor dat de noordelijke loop van de schelde maar geen vat kreeg op de Brabantse Wal. de schelde boog noodge-dwongen af naar het westen en schuurde op haar weg de kleilagen zo diep in dat de markante, steile rand van de Brabantse Wal ontstond.

Nieuw boek toont heide van haar mooiste kant

Grenspark De Zoom Kalmthoutse Heideuithoeken creëren kansen voor natuur. Ook het bekende Grenspark De Zoom-

kalmthoutse Heide dankt zijn bestaan aan de bijzondere ligging, ver weg van

steden en industrie. Zopas verscheen het ultieme boek over deze ferme lap

grensnatuur, die goed is voor dik 6 000 hectare puur genieten. wie vandaag door

het woeste heidelandschap met open zandvlaktes, vennen en bossen wandelt,

heeft niet veel verbeelding nodig om zich het niemandsland van weleer voor de

geest te halen. Hangen de nevelslierten laag over de vennen, dan denk je er in

geen tijd louche struikrovers, smokkelaars en veenspoken bij…

Dopheide

De heide ontwaakt

WANDELINGtekst jan loos

foto’s Marc slootmaekers

kaart Grenspark

18

het zou evenwel tot het einde van de laatste IJstijd duren vooraleer het grote duinmas-sief, met toppen tot wel 40 meter hoog, tot stand kwam door krachtige westenwinden die gigantische hoeveelheden zand over de steile rand van de Brabantse Wal tot in de Kalmthoutse heide voerden. soms blies de forse wind zelfs grote duinpannes uit tot op de grondwatertafel of tot op de ondoordringbare klei. pannes waarin in warmere periodes regenwater bleef staan, zodat ontelbaar veel, in grootte variërende vennen gevormd werden. Tot op vandaag zorgen die voor de zo karakteristieke char-me en variatie van de Kalmthoutse heide.

HEIDE IN DE MAAkVanaf de steentijd, zo’n 4 500 jaar gele-den, werd er duchtig getimmerd aan het uitzicht van de Kalmthoutse heide. de allereerste rondtrekkende boeren kapten de bossen om ze te vervangen door akker-tjes. de arme, zure grond raakte telkens zo

snel uitgeput dat de boeren voortdurend moesten ontbossen om nieuwe akkers te maken. Bos na bos sneuvelde, zodat de duinen gingen verstuiven en zo het land-schap hertekenden.

Vanaf de 12de eeuw brachten onder meer de abdij van Tongerlo en het kloos-ter van huijbergen schot in de zaak door zowel de samenleving als de landbouw grondig te organiseren. hoeves werden gesticht op de rand van beekdalen en ‘woeste gronden’ werden aan een razend tempo omgezet naar landbouwgrond. Rond de kleine woonkernen graasde het vee op de uitgestrekte heide.

In de Middeleeuwen groeide het besef dat de schrale, droge zandgrond waardeloos was zonder een goede bemesting. het zo-genaamde ‘heidepotstalsysteem’ bracht redding... Overdag graasden grote schaaps-kuddes op de heide, ’s nachts stonden de

De heide is het resultaat van hard labeur door vorige generaties.

Landschap 19

dieren op stal. door de bodem van de stal diep uit te graven, zorgde men ervoor dat er in de stal veel mest kon opgeslagen worden. afgemaaide heide en afgestoken zoden – zogenaamde ‘heideplaggen’ – werden aan-gevoerd als strooisel en bodembedekking voor de stal. Eens de strooisel- en zodenlaag doordrenkt met mest, werd er nieuw ma-teriaal aangevoerd. pas als de dieren bijna het dak raakten, werd de stal geleegd en belandde de mest op de akkers. per hectare akker moest maar liefst de tienvoudige op-pervlakte gereserveerd worden aan heide. Een oppervlakte die niet alleen nodig was voor het maaien en afplaggen van de heide-struiken voor de aanmaak van stalstrooisel, maar ook als graasgrond voor de schaaps-kuddes die de mest produceerden.

Zo ontstond een unieke wisselwerking tussen akkerbouw en heidebeheer waar-bij het ene het andere eeuwenlang in stand hield. Voor de landbouw was de heide cruciaal want de grazende schaaps-kuddes leverden de enige bron van mest voor de schrale akkers. het systematisch plaggen en maaien van de heide zorgde ervoor dat het uitzicht van de heide ge-vrijwaard werd en dat de voedselarme situatie bestendigd werd. Tegelijk verhin-derde het graasbeheer met schapen het opschieten van jonge boompjes; zo werd verbossing van de heide voorkomen.

de uitgestrekte heidevlaktes leverden verder ook nog een flinke opbrengst van pijpenstrootje – gebruikt in manden en als dakbedekking – , grote hoeveelheden ho-ning, heidetakken voor gebruik in bezems, en turf – gedroogd veen – als brandstof voor de haard. Grote vennen als het stap-persven en de putse Moer ontstonden ove-rigens door eeuwenlange turfwinning.

de gemeenschappelijk gebruikte heide-gronden – doorgaans eigendom van een abt, hertog of heer – werden aangeduid als ‘vroonten’ of ‘vroenten’. de huidige toegangspoort tot de Kalmthoutse heide, het natuureducatiecentrum ‘de Vroente’, verwijst nog naar deze aloude benaming.

kApITAAL EN kUNSTMEST Bij de oprichting van de Belgische staat in 1830 ontstond een intense zoektocht

naar financiële middelen om de schatkist te spijzen. Geld dat ondermeer kwam van de verkoop van heidegronden aan particulieren. In de nasleep van de Franse Revolutie waren nogal wat heidevelden aan kerkelijke instanties onttrokken en aan de overheid overgedragen. de staat verdiende een flinke cent aan de verkoop ervan. het waren vooral kapitaalkrachti-gen uit antwerpen en Bergen-op-Zoom die honderden hectaren ineens aankoch-ten om er vervolgens een landgoed met bijhorend bos neer te poten.

Ook het kelderen van de wolprijzen en de opkomst van de kunstmest droegen bij tot de verdere bebossing van de hei-de en tot een evolutie naar een meer ge-sloten landschap. de kunstmest zorgde er immers voor dat de schapen niet lan-ger de enige mestleveranciers waren. Langzaam maar zeker verdwenen dan ook de schaapskuddes, met als gevolg dat de heide niet langer gemaaid en begraasd werd en dat jonge boompjes voortaan konden opschieten.

Bovendien werd in 1854 ook de spoorlijn antwerpen-Rotterdam in gebruik geno-men. de betere spoorverbinding gaf extra kansen aan de industrie, meer bepaald aan zand- en kleiwinning en steenbakkerijen. Uiteraard haalde de spoorlijn ook heel wat mensen uit hun isolement. Waar ze vroe-ger steeds zelfvoorzienend en afhankelijk van de heide waren geweest, verlieten ze voortaan dagelijks hun dorpen om te pendelen naar de stad of de haven waar ze een pak meer konden verdienen dan in de landbouw. Zo verdween vrij abrupt, in minder dan honderd jaar, een landbouw-systeem dat eeuwenlang standhield. Met de teloorgang van het potstalsysteem ver-dween ook het typische heidelandschap. Bovendien op een wel erg drastische ma-nier: in een eeuw tijd ging 90% van de hei-deoppervlakte in Europa verloren. slechts enkele restanten, zoals de Kalmthoutse heide, getuigen nog van de unieke combi-natie van natuurlijk en cultureel erfgoed.

DROGE HEIDE Open zandvlaktes met onbegroeide stuif-duinen en weidse vergezichten vol paars-bloeiende struikheide bepalen het uitzicht

Parende bonte dikkopjes

Boomvalk met prooi

Bosruiter op doortrek

Klokjesgentiaan

20

van de droge heide. het is een zeldzaam biotoop met een extreem microklimaat. de bodem is er voedselarm en kan nauwelijks water vasthouden. hier overleven is dan ook specialistenwerk. Op plekken waar de aanvoer van stuivend zand afneemt, tref je pionierplanten als zandzegge, heidespur-rie, ruig haarmos en buntgras. de pioniers maken het terrein geschikt voor begroeiing door andere planten en organismen zoals korstmossen, schapengras, schapenzuring, zandstruisgras en vroeghaver. Eens het stuifzand helemaal gefixeerd is, verschijnt de struikheide.

Waar het zand vrij spel heeft, gedijen tal van insecten zoals zandbijen, rupsendo-ders, graafwespen, spinnendoders en zand-loopkevers. die graven lange tunnels met broedkamertjes op het einde waarin ze hun eitjes en wat voedsel achterlaten. de tunnel wordt dichtgemaakt zodat de larven zich in alle rust kunnen ontwikkelen. Ook dol op het zand zijn de heidesabelsprinkhaan en diverse spinnen, die op hun beurt ten prooi vallen aan de levendbarende hagedis

die het liefst vertoeft in structuurrijke heide. Ook de rugstreeppad heeft het zand brood-nodig, om zich overdag en tijdens zijn win-terslaap in schuil te houden.

de laatste jaren zorgt de grote stikstof-toevoer vanuit de lucht – door zure regen en luchtvervuiling – er echter voor dat dit bijzondere biotoop in een ijltempo dicht-groeit zodat het stuifzandlandschap dreigt te verdwijnen. Om de dynamiek van stui-vend zand te behouden, wordt plaatselijk de vegetatie verwijderd. Ook begrazing door schapen en runderen voorkomt het dichtgroeien van het landschap. Tegelijk moet het kappen van omringend bos de windwerking een duwtje in de rug geven.

NATTE HEIDE Op laaggelegen plaatsen in de heide, waar het grondwater tot aan het maaiveld reikt of waar het regenwater op een ondoor-doordringbare kleilaag botst, vinden we een bijzonder soortenrijk biotoop: de natte heide. Van juni tot augustus kleurt de dop-heide er het landschap rozig. In de natte

heide duiken ook andere fraaie planten op zoals de felgele beenbreek, veenbies, veenpluis, witte en bruine snavelbies en de diepblauwe klokjesgentiaan. die laatste is de waardplant van het gentiaanblauwtje, een kleine blauwe vlinder die even karakte-ristiek als zeldzaam is in de vochtige heide.

Tijdens een wandeling door het grenspark zal het je beslist niet ontgaan: de vennen oefenen een onweerstaanbare aantrek-kingskracht uit. Vooral dan ’s ochtends wan-neer nevelslierten over de vennen hangen en de talrijke libellen zich nog makkelijk la-ten waarnemen, bevroren als ze zijn door de ochtendlijke kilte. de vennen variëren sterk in grootte en vorm. Ze ontstonden eeuwen geleden waar de wind duinpannes heeft uitgeblazen, waar putten achterbleven na turfwinning of waar bommen insloegen tij-dens de Tweede Wereldoorlog.

de vennen worden enkel gevoed door hemelwater en ondiepe grondwaterstro-men. Ze hebben dan ook af te rekenen met een sterk schommelend waterpeil. Op de oevers vormen veenmos, ronde en kleine zonnedauw en witte en bruine snavelbies een botanisch hoogst interessante over-gang naar de omringende natte heide. Voor vissen mag het water van de vennen dan wel véél te zuur zijn, voor waterdiertjes als veenzwemmertje, waterspin en geelge-rande watertor vormen ze een waar para-

dijs! Ook de heikikker voelt zich hier thuis.

RIJk vOGELLEvEN de wulp is met stip de meest typische vo-gel op de heide. hij broedt op de grond en is makkelijk te herkennen aan zijn omlaag gebogen snavel en de opvallende, jode-lende roep. Zomergasten als de nacht-zwaluw en de boomleeuwerik verkiezen steevast de ‘boomheide’ – heide met verspreide bomen erin – en geleidelijke overgangen van hei naar bos. Ook rood-borsttapuit, boompieper en fitis voelen zich prima thuis in een uitgestrekt heide-landschap waarin spichtige boompjes en ‘vliegdennen’ – doorgaans zaailingen van grove den – dienst doen als zang- of uit-kijkpost. In de zomer zie je de boomvalk jacht maken op libellen boven de vennen. Onder ornithologen staat het grenspark ook bekend om de grote concentraties regenwulpen die er tijdens de trek een tussenstop houden. In de winter is de heide een uitgelezen jachtgebied voor blauwe kiekendief en klapekster.

GRENzELOOS GENIETEN het Grenspark de Zoom-Kalmthoutse hei-de telt een schat een bewegwijzerde wan-delen fietspaden. Op de kaart vind je een volledig overzicht. Bezoekerscentrum de Vroente in Kalmthout is de meest evidente vertrekplaats, maar ook de andere toe-gangspoorten zijn een bezoekje waard!

Mannetje blauwe kiekendief

Kleine zonnedauw

Bastaardgrazer bij een ven

22

DE kALMTHOUTSE HEIDE – GROOTS EN GRENzELOOS Zopas verscheen het ultieme boek over de Kalmthoutse heide. als geen ander brengt topfotograaf Marc slootmaekers het gebied in beeld, met aan-dacht voor al wat er leeft en groeit. Marc woont aan de rand van de heide en kent het gebied als zijn broekzak. de foto’s bij dit artikel zijn slechts en-kele van de vele tientallen kwaliteitsbeelden uit dit prachtige boek. hedwig Lauriks, al even vertrouwd met de heide en ruim 20 jaar gids in het gebied, vult de beelden aan met informatie over fauna en flora, het schilderachtige stappersven, kasteelpark Ravenhof-Moretusbos… ‘de Kalmthoutse heide – Groots en grenzeloos’ is een prachtig boek voor een breed publiek van natuur- en cultuurliefhebbers. Mét uitneembare wandelkaart!

Marc Slootmaekers & Hedwig Lauriks - davidsfonds Uitgeverij - 144 pag.39,95 euroLeden van Landschap vzw kunnen dit boek bestellen mét 10% leden- korting bij AltiplanoBooks - www.altiplanobooks.be

Landschap 23

Ou

de

Po

stb

aa

n

Verboden tussen15/3 en 30/06



1,5

km

500 m.

700 m.

500

m.

1 km.

1 km.

300 m.

1,1 km.

1,5 km.

2 km.

600 m.

800 m.

500 m

.

500 m.

1,5 km.

350 m.

500 m.

500 m.

1 km

.

��

��

��

� � � � � � � � � � ��

� ��

� ��

� � � ��

� ��

��

� ��

� � � �

��

��

��

� ��

� ��

� ��

��

��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

��

� � � ��

� ��

� ��

� ��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

StationHeide

Leuvense Heide

Gemeentebossen

Hazenduinen

Paalberg

Oude

Hazen-duinen

Kraaienberg

Kriekelareduinen

Houtduinen

Rauwvelde

Zwarte Duin

Meersche Duinen

Mont NoirKambuus-

duinen

Vossenbergen

Wilgenduinen

Keetheuvel

NolseDuinen

Steertse Heide

SteertseDuinen

Groenendries

Meiduinen

StaartseDuinen

StaartseHeide

Zuidhoef

De Boterbergen

Markgraaf

Withoefse

GrooteMeer

KleineMeer

Eiland

Pilberg

Schoelieberg

StationKalmthout

Heuvel

Bieduinen

Heide

Pottenbergen

Peeberg

RuigeHeide

Reeberg

Tooverberg

Galgenberg

Huzarenberg

De Ster

Keutelheide Den

Craeyen-

bergh

Gemeentebossen

Nieuwe

VanGanzenven

Putse Moer

Krieke-laarsven

Drieling-vennen

Stappersven

De Nol

Biezen-kuilen

Wasven

Bronven

Zwaluw-moer

Langven

Mugge-piske

Akkerenven

Kalmthoutse Heide

Stappersven

Groote Meer

Wildernissen

Koude Heide

Stoppelbergen

Korten-hoeff

Noord

Polder

Moretus-

bos

Raven-

hof

Abdij-bossen

Huijbergsebaan

Ab

dij

laan

Huijbergseweg

Verbindin

gsdreef

Heibloemlaan

Korte Heuvelstraat

Ka

sta

nje

dre

ef

Ve

rbin

din

gsstraat

Noordweg

J o o d s e

B e g r a a f p l a a t s

Be

rgse

straa

t

Hollandseweg

Staartsestraat

Frans Raatsstraat

Kooiweg

HuijbergsewegW

ou

wb

aan

Zandfort

Rijzendeweg

Dorpsstraat

Os

se

nd

rec

hts

ew

eg

Ca

lfve

n

Aa

nw

as

La

ng

ew

eg

Tra

mb

aa

n

Onze Lieve

Vrouw

Ter

Du

inen

laan

oude Meerbaan

Dorpsstraat

Molendreef

Puts MolentjeMolenstraat

Moleneind

Steenovenstraat

Oud Broek

Oud Broek

Kraaienberg

Dan

ckerse Weg

Canadezenlaan

Grensstraat

Middelstraat

Laagstraat Pannenhoef

Plaatsluis

An

twe

rpse

ba

an

Krom

mew

eg

Eerste V

erdelingsweg

Tweede Verdelin

gswegJ o o d s e


Sc

ha

pe

nd

ree

f

An

twe

rps

es

traa

twe

g

We

g n

aa

r W

ou

w

Pla

nta

ge

ba

an

Moerkantsebaan

Huijbergsebaan

Hollandsedreef

Moerkantsebaan

Moerkantsebaan

Ve

rbin

din

gs

stra

at

Huijbergsebaan

Ka

lmth

ou

tse

ste

en

we

g

Ou

de

Ba

an

A r b o r e t u m

K a l m t h o u t

Pu

tsew

eg

Putseweg

Putseste

enweg

Pu

tse

ste

en

we

g

Heuvel

An

twe

rps

es

traa

t

Pu

tsestra

at

Ertb

ran

dstra

at

Driehoek

Klinkaardstraat

Kli

nkaard

straat

Pannenhoef

N122

N111

N289

N289

N289

A58

A4

A4

A12

A12

N11

N111

N111

N28

9

Ka

lmth

ou

t

Roosendaal

Ka

lmth

ou

t

Kapellen

Bergen op Zoom

AntwerpenAntwerpen / Stabroek

Go

es/

Be

rge

n o

p Z

oo

m

Esse

n / R

oo

sen

da

al

Go

es

Go

es

WILDERT (ESSEN)

HEIDE

PUTTE

HUIJBERGEN

HOOGERHEIDE

WOENSDRECHT

OSSENDRECHT

Calfven

ESSEN-HOEK

ESSEN

ZANDVLIET

BERENDRECHT

Hemelri jk

Volks-abdij

Ravenhof/Moretusbos

De Vroente

KALMTHOUT

© AnyWay Productions / tel. 0031 (0)113-5560880 400 1000m600200 800

Begrazings- en rustgebied Kalmthoutse Heide:

-toegang enkel op bewegwijzerde paden

-geen honden, ruiters of fietsers

-grazers niet benaderen of voederen

Veeraster

Bos

Cultuurland

Water

Moeras, drassig terrein

Heide

Zand -duinen

Niet toegankelijk,

privé eigendom

BEWEGWIJZERDE PADEN

Wandelpad Vlinder/Heideleerpad Ruud Rups(Familiezoektocht, vooraf reserveren). Educatiefpad, natuurlijk gemengd bos, droge en natte heide. 2,5 km

Wandelpad BosGemeentebos, ven Putse Moer, droge enzandige heide. 3,5 km

Wandelpad LibelVen Putse Moer, uitgestrekte heidevlaktes,uitkijktoren, bos en duintjes. 4,7 km

Wandelpad VosBebost duinlandschap met heide.

3,3 km

Wandelpad MuisDroge en natte heide, bos en weiland.

1,7 km

Wandelpad UilAansluitend op wandelroute Muis.

2,1 km

Wandelpad HaasBos, heide en open duin.(mul zand in droge periodes) 4,6 km

Wandelpad BosbesBos, dreven, parklandschap.

2,5 km

Wandelpad MierBos, heide, open zand.

6,5 km

Wandelpad PauwBos, vennen, uitzicht noordpolder.

5,0 km

Wandelpad GloriëtteLanen, cultuurhistorische elementen,rododendrons, uitzichtpunten. 2,5 km

Wandelpad KasteelParkbos, dreven, oude kasteeltuin metfruitmuur 2,3 km

Wandelpad DuinUitgestrekte heidevlaktes, waardevolleduinmassieven, natte heide en weilanden. 7,5 km

Wandelpad SchaapHeide, bos, vennen, duinen, ven Putse Moer enuitkijktoren. 8,5 km

Wandelpad ReeBos, weilanden en heide.

7,6 km

Wandelpad HagedisVennen, bos, grachten en drevenin voormalig landgoed ‘Mont Noir’. 2,7 km

Wandelpad AbdijParkbos, bos, heide, vennen.

2,5 km

Wandelpad FazantPolder, steilrand Brabantse Wal.

4,7 km

grensoverschrijdendnatuurgebied

Hoofdweg

Lokale weg

- + - + - + Staatsgrens

Spoorlijn met station

Infopaneel en picknick

Camping

Kasteel

Uitkijk-, Brandtoren

Manege

Schuilhut

Infopaneel

Hondenlosloopzone

Overige weg

- NatuureducatiecentrumDe Vroente

- Secretariaat Grenspark De Zoom - Kalmthoutse Heide- Bijenteeltmuseum- Dienst Toerisme Kalmthout

Parkeerplaats

Hotel

Eet- en drinkgelegenheid

Toegangspoort tot het Grenspark

Gastheren van het Grenspark

Ruiterpad

Verbindingswandelpad

Verbindingswandelpad, niet toegankelijkvan 15 maart t.e.m. 30 juni

Rolstoelpad

Fietsroute Grensparkroute 32 km

Ou

de

Po

stb

aa

n




1,5

km

500 m.

700 m.

500

m.

1 km.

1 km.

300 m.

1,1 km.

1,5 km.

2 km.

600 m.

800 m.

500 m

.

500 m.

1,5 km.

350 m.

500 m.

500 m.

1 km

.

��

��

��

� � � � � � � � � � ��

� ��

� ��

� � � ��

� ��

��

� ��

� � � �

��

��

��

� ��

� ��

� ��

��

��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

��

� � � ��

� ��

� ��

� ��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

StationHeide

Leuvense Heide

Gemeentebossen

Hazenduinen

Paalberg

Oude

Hazen-duinen

Kraaienberg

Kriekelareduinen

Houtduinen

Rauwvelde

Zwarte Duin

Meersche Duinen

Mont NoirKambuus-

duinen

Vossenbergen

Wilgenduinen

Keetheuvel

NolseDuinen

Steertse Heide

SteertseDuinen

Groenendries

Meiduinen

StaartseDuinen

StaartseHeide

Zuidhoef

De Boterbergen

Markgraaf

Withoefse

GrooteMeer

KleineMeer

Eiland

Pilberg

Schoelieberg

StationKalmthout

Heuvel

Bieduinen

Heide

Pottenbergen

Peeberg

RuigeHeide

Reeberg

Tooverberg

Galgenberg

Huzarenberg

De Ster

Keutelheide Den

Craeyen-

bergh

Gemeentebossen

Nieuwe

VanGanzenven

Putse Moer

Krieke-laarsven

Drieling-vennen

Stappersven

De Nol

Biezen-kuilen

Wasven

Bronven

Zwaluw-moer

Langven

Mugge-piske

Akkerenven

Kalmthoutse Heide

Stappersven

Groote Meer

Wildernissen

Koude Heide

Stoppelbergen

Korten-hoeff

Noord

Polder

Moretus-

bos

Raven-

hof

Abdij-bossen

Huijbergsebaan

Ab

dij

laan

Huijbergseweg

Verbindin

gsdreef

Heibloemlaan

Korte Heuvelstraat

Ka

sta

nje

dre

ef

Ve

rbin

din

gsstraat

Noordweg

J o o d s e


Be

rgse

straa

t

Hollandseweg

Staartsestraat

Frans Raatsstraat

Kooiweg

Huijbergseweg

Wo

uw

baa

n

Zandfort

Rijzendeweg

Dorpsstraat

Os

se

nd

rec

hts

ew

eg

Ca

lfve

n

Aa

nw

as

La

ng

ew

eg

Tra

mb

aa

n

Onze Lieve

Vrouw

Ter

Du

inen

laan

oude Meerbaan

Dorpsstraat

Molendreef


Moleneind

Steenovenstraat

Oud Broek

Oud Broek

Kraaienberg

Dan

ckerse Weg

Canadezenlaan

Grensstraat

Middelstraat


Plaatsluis

An

twe

rpse

ba

an

Krom

mew

eg

Eerste V

erdelingsweg

Tweede Verdelin

gswegJ o o d s e


Sc

ha

pe

nd

ree

f

An

twe

rps

es

traa

twe

g

We

g n

aa

r W

ou

w

Pla

nta

ge

ba

an

Moerkantsebaan

Huijbergsebaan

Hollandsedreef

Moerkantsebaan

Moerkantsebaan

Ve

rbin

din

gs

stra

at

Huijbergsebaan

Ka

lmth

ou

tse

ste

en

we

g

Ou

de

Ba

an

A r b o r e t u m

K a l m t h o u t

Pu

tsew

eg

Putseweg

Putseste

enweg

Pu

tse

ste

en

we

g

Heuvel

An

twe

rps

es

traa

t

Pu

tsestra

at

Ertb

ran

dstra

at

Driehoek

Klinkaardstraat

Kli

nkaard

straat

Pannenhoef

N122

N111

N289

N289

N289

A58

A4

A4

A12

A12

N11

N111

N111

N28

9

Ka

lmth

ou

t

Roosendaal

Ka

lmth

ou

t

Kapellen

Bergen op Zoom


Go

es/

Be

rge

n o

p Z

oo

m

Esse

n / R

oo

sen

da

al

Go

es

Go

es

WILDERT (ESSEN)

HEIDE

PUTTE

HUIJBERGEN

HOOGERHEIDE

WOENSDRECHT

OSSENDRECHT

Calfven

ESSEN-HOEK

ESSEN

ZANDVLIET

BERENDRECHT

Hemelri jk

Volks-abdij

Ravenhof/Moretusbos

De Vroente

KALMTHOUT






Veeraster

Bos

Cultuurland

Water


Heide

Zand -duinen

Niet toegankelijk,

privé eigendom

BEWEGWIJZERDE PADEN





3,3 km


1,7 km


2,1 km



2,5 km


6,5 km


5,0 km






7,6 km



2,5 km


4,7 km


Hoofdweg

Lokale weg




Camping

Kasteel


Manege

Schuilhut

Infopaneel

Hondenlosloopzone

Overige weg



Parkeerplaats

Hotel




Ruiterpad



Rolstoelpad


Ou

de

Po

stb

aa

n




1,5

km

500 m.

700 m.

500

m.

1 km.

1 km.

300 m.

1,1 km.

1,5 km.

2 km.

600 m.

800 m.

500 m

.

500 m.

1,5 km.

350 m.

500 m.

500 m.

1 km

.

��

��

��

� � � � � � � � � � ��

� ��

� ��

� � � ��

� ��

��

� ��

� � � �

��

��

��

� ��

� ��

� ��

��

��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

��

� � � ��

� ��

� ��

� ��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

StationHeide

Leuvense Heide

Gemeentebossen

Hazenduinen

Paalberg

Oude

Hazen-duinen

Kraaienberg

Kriekelareduinen

Houtduinen

Rauwvelde

Zwarte Duin

Meersche Duinen

Mont NoirKambuus-

duinen

Vossenbergen

Wilgenduinen

Keetheuvel

NolseDuinen

Steertse Heide

SteertseDuinen

Groenendries

Meiduinen

StaartseDuinen

StaartseHeide

Zuidhoef

De Boterbergen

Markgraaf

Withoefse

GrooteMeer

KleineMeer

Eiland

Pilberg

Schoelieberg

StationKalmthout

Heuvel

Bieduinen

Heide

Pottenbergen

Peeberg

RuigeHeide

Reeberg

Tooverberg

Galgenberg

Huzarenberg

De Ster

Keutelheide Den

Craeyen-

bergh

Gemeentebossen

Nieuwe

VanGanzenven

Putse Moer

Krieke-laarsven

Drieling-vennen

Stappersven

De Nol

Biezen-kuilen

Wasven

Bronven

Zwaluw-moer

Langven

Mugge-piske

Akkerenven

Kalmthoutse Heide

Stappersven

Groote Meer

Wildernissen

Koude Heide

Stoppelbergen

Korten-hoeff

Noord

Polder

Moretus-

bos

Raven-

hof

Abdij-bossen

Huijbergsebaan

Ab

dij

laan

Huijbergseweg

Verbindin

gsdreef

Heibloemlaan

Korte Heuvelstraat

Ka

sta

nje

dre

ef

Ve

rbin

din

gsstraat

Noordweg

J o o d s e


Be

rgse

straa

t

Hollandseweg

Staartsestraat

Frans Raatsstraat

Kooiweg

Huijbergseweg

Wo

uw

baa

n

Zandfort

Rijzendeweg

Dorpsstraat

Os

se

nd

rec

hts

ew

eg

Ca

lfve

n

Aa

nw

as

La

ng

ew

eg

Tra

mb

aa

n

Onze Lieve

Vrouw

Ter

Du

inen

laan

oude Meerbaan

Dorpsstraat

Molendreef


Moleneind

Steenovenstraat

Oud Broek

Oud Broek

Kraaienberg

Dan

ckerse Weg

Canadezenlaan

Grensstraat

Middelstraat


Plaatsluis

An

twe

rpse

ba

an

Krom

mew

eg

Eerste V

erdelingsweg

Tweede Verdelin

gswegJ o o d s e


Sc

ha

pe

nd

ree

f

An

twe

rps

es

traa

twe

g

We

g n

aa

r W

ou

w

Pla

nta

ge

ba

an

Moerkantsebaan

Huijbergsebaan

Hollandsedreef

Moerkantsebaan

Moerkantsebaan

Ve

rbin

din

gs

stra

at

Huijbergsebaan

Ka

lmth

ou

tse

ste

en

we

g

Ou

de

Ba

an

A r b o r e t u m

K a l m t h o u t

Pu

tsew

eg

Putseweg

Putseste

enweg

Pu

tse

ste

en

we

g

Heuvel

An

twe

rps

es

traa

t

Pu

tsestra

at

Ertb

ran

dstra

at

Driehoek

Klinkaardstraat

Kli

nkaard

straat

Pannenhoef

N122

N111

N289

N289

N289

A58

A4

A4

A12

A12

N11

N111

N111

N28

9

Ka

lmth

ou

t

Roosendaal

Ka

lmth

ou

t

Kapellen

Bergen op Zoom


Go

es/

Be

rge

n o

p Z

oo

m

Esse

n / R

oo

sen

da

al

Go

es

Go

es

WILDERT (ESSEN)

HEIDE

PUTTE

HUIJBERGEN

HOOGERHEIDE

WOENSDRECHT

OSSENDRECHT

Calfven

ESSEN-HOEK

ESSEN

ZANDVLIET

BERENDRECHT

Hemelri jk

Volks-abdij

Ravenhof/Moretusbos

De Vroente

KALMTHOUT






Veeraster

Bos

Cultuurland

Water


Heide

Zand -duinen

Niet toegankelijk,

privé eigendom

BEWEGWIJZERDE PADEN





3,3 km


1,7 km


2,1 km



2,5 km


6,5 km


5,0 km






7,6 km



2,5 km


4,7 km


Hoofdweg

Lokale weg




Camping

Kasteel


Manege

Schuilhut

Infopaneel

Hondenlosloopzone

Overige weg



Parkeerplaats

Hotel




Ruiterpad



Rolstoelpad


Op stap!De Zoom - kalmthoutse Heide

STARTnatuureducatiecentrum de Vroente, putsesteenweg 131 in 2920 Kalmthout. andere toegangspoorten tot het grenspark:

Volksabdij, OLV ter duinenlaan 199, 4641 RM Ossendrecht (nL)•Kasteelpark Ravenhof-Moretusbos, Oud Broek 4, 2940 stabroek•hemelrijk, Moerkantsebaan 50, 2910 Essen•

BEWEGWIJzERDE WANDELROUTESde talloze wandelmogelijkheden, met afstanden variërend van 1,7 tot 8,5 km, zijn weergegeven in de legende bij de kaart.

TOEGANkELIJkHEIDstevige wandelschoenen aanbevolen. de meeste paden zijn geschikt voor kinderwagens met grote wielen. honden welkom, maar aangelijnd.

pERSONEN MET EEN HANDICApToerisme Kalmthout stelt gratis ‘wombats’, robuuste rolstoelen geschikt voor zandpaden, ter beschikking. Voor reservatie: zie rubriek ‘meer info’.

ONTHAALnatuureducatiecentrum de Vroente, putsesteenweg 131, 2920 Kalmt-hout, +32(0)3-620 18 30, [email protected]. alle weekdagen geopend van 9u tot 17u, op zaterdag en zondag van 14u tot 17u.

In de Vroente kan je terecht voor educatieve spelen, excursies en in-teractieve natuuractiviteiten voor het hele gezin. In hetzelfde gebouw zijn ook nog het Bijenteeltmuseum Kalmthout en Toerisme Kalmthout gevestigd. Voor het nEc vind je een knus tuintje met picknicktafels, een ruime parking en een horecazaak.

OpENBAAR vERvOERnMBs-station Kalmthout-heide (lijn antwerpen-Roosendaal) bevindt zich op loopafstand (1,5 km) van het nEc de Vroente. Vanaf het station kan je eveneens de belbus (mét plaats voor rolwagens) nemen naar de Vroente. die moet je wel vooraf reserveren op +32(0)3-218 14 94.

WANDELkAARTGrenspark de Zoom – Kalmthoutse heide, verkrijgbaar in nEc de Vroente en bij altiplanoBooks, www.altiplanobooks.be

JOUW STEUN vOOR DIT GEBIEDJouw gift voor het stappersven is welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 (BIc = GEBaBEBB) van natuurpunt, met mededeling ‘gift project 7795, stappersven’. Giften vanaf 40 euro zijn fiscaal aftrekbaar.

MEER INFOGrenspark de Zoom - Kalmthoutse heide, www.grensparkzk.be, •[email protected], +32(0)3-667 64 98Toerisme Kalmthout, putsesteenweg 131, 2920 Kalmthout, •+32(0)3-666 61 01, [email protected]

Ou

de

Po

stb

aa

n




1,5

km

500 m.

700 m.

500

m.

1 km.

1 km.

300 m.

1,1 km.

1,5 km.

2 km.

600 m.

800 m.

500 m

.

500 m.

1,5 km.

350 m.

500 m.

500 m.

1 km

.

��

��

��

� � � � � � � � � � ��

� ��

� ��

� � � ��

� ��

��

� ��

� � � �

��

��

��

� ��

� ��

� ��

��

��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

� ��

��

� � � ��

� ��

� ��

� ��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

StationHeide

Leuvense Heide

Gemeentebossen

Hazenduinen

Paalberg

Oude

Hazen-duinen

Kraaienberg

Kriekelareduinen

Houtduinen

Rauwvelde

Zwarte Duin

Meersche Duinen

Mont NoirKambuus-

duinen

Vossenbergen

Wilgenduinen

Keetheuvel

NolseDuinen

Steertse Heide

SteertseDuinen

Groenendries

Meiduinen

StaartseDuinen

StaartseHeide

Zuidhoef

De Boterbergen

Markgraaf

Withoefse

GrooteMeer

KleineMeer

Eiland

Pilberg

Schoelieberg

StationKalmthout

Heuvel

Bieduinen

Heide

Pottenbergen

Peeberg

RuigeHeide

Reeberg

Tooverberg

Galgenberg

Huzarenberg

De Ster

Keutelheide Den

Craeyen-

bergh

Gemeentebossen

Nieuwe

VanGanzenven

Putse Moer

Krieke-laarsven

Drieling-vennen

Stappersven

De Nol

Biezen-kuilen

Wasven

Bronven

Zwaluw-moer

Langven

Mugge-piske

Akkerenven

Kalmthoutse Heide

Stappersven

Groote Meer

Wildernissen

Koude Heide

Stoppelbergen

Korten-hoeff

Noord

Polder

Moretus-

bos

Raven-

hof

Abdij-bossen

Huijbergsebaan

Ab

dij

laan

Huijbergseweg

Verbindin

gsdreef

Heibloemlaan

Korte Heuvelstraat

Ka

sta

nje

dre

ef

Ve

rbin

din

gsstraat

Noordweg

J o o d s e


Be

rgse

straa

t

Hollandseweg

Staartsestraat

Frans Raatsstraat

Kooiweg

Huijbergseweg

Wo

uw

baa

n

Zandfort

Rijzendeweg

Dorpsstraat

Os

se

nd

rec

hts

ew

eg

Ca

lfve

n

Aa

nw

as

La

ng

ew

eg

Tra

mb

aa

n

Onze Lieve

Vrouw

Ter

Du

inen

laan

oude Meerbaan

Dorpsstraat

Molendreef


Moleneind

Steenovenstraat

Oud Broek

Oud Broek

Kraaienberg

Dan

ckerse Weg

Canadezenlaan

Grensstraat

Middelstraat


Plaatsluis

An

twe

rpse

ba

an

Krom

mew

eg

Eerste V

erdelingsweg

Tweede Verdelin

gswegJ o o d s e


Sc

ha

pe

nd

ree

f

An

twe

rps

es

traa

twe

g

We

g n

aa

r W

ou

w

Pla

nta

ge

ba

an

Moerkantsebaan

Huijbergsebaan

Hollandsedreef

Moerkantsebaan

Moerkantsebaan

Ve

rbin

din

gs

stra

at

Huijbergsebaan

Ka

lmth

ou

tse

ste

en

we

g

Ou

de

Ba

an

A r b o r e t u m

K a l m t h o u t

Pu

tsew

eg

Putseweg

Putseste

enweg

Pu

tse

ste

en

we

g

Heuvel

An

twe

rps

es

traa

t

Pu

tsestra

at

Ertb

ran

dstra

at

Driehoek

Klinkaardstraat

Kli

nkaard

straat

Pannenhoef

N122

N111

N289

N289

N289

A58

A4

A4

A12

A12

N11

N111

N111

N28

9

Ka

lmth

ou

t

Roosendaal

Ka

lmth

ou

t

Kapellen

Bergen op Zoom


Go

es/

Be

rge

n o

p Z

oo

m

Esse

n / R

oo

sen

da

al

Go

es

Go

es

WILDERT (ESSEN)

HEIDE

PUTTE

HUIJBERGEN

HOOGERHEIDE

WOENSDRECHT

OSSENDRECHT

Calfven

ESSEN-HOEK

ESSEN

ZANDVLIET

BERENDRECHT

Hemelri jk

Volks-abdij

Ravenhof/Moretusbos

De Vroente

KALMTHOUT






Veeraster

Bos

Cultuurland

Water


Heide

Zand -duinen

Niet toegankelijk,

privé eigendom

BEWEGWIJZERDE PADEN





3,3 km


1,7 km


2,1 km



2,5 km


6,5 km


5,0 km






7,6 km



2,5 km


4,7 km


Hoofdweg

Lokale weg




Camping

Kasteel


Manege

Schuilhut

Infopaneel

Hondenlosloopzone

Overige weg



Parkeerplaats

Hotel




Ruiterpad



Rolstoelpad


Landschap 25

SEkS IN WATERLANDOtters hebben het hele jaar door momen-ten waarop ze paringsbereid zijn. Binnen het territorium van een mannetje leven in de regel twee of meer vrouwtjes. Zodra zij paringsbereid zijn, zoekt het mannetje hen op. de paring zelf gebeurt in het wa-ter, na een vrolijk ritueel met allerhande capriolen, achtervolgingen, schijngevech-ten en verbluffende acrobatenkunsten. Zowel de mannetjes als de vrouwtjes pa-ren met meerdere partners, een gebruike-lijk verschijnsel bij marterachtigen.

het merendeel van de jongen wordt in het voorjaar en de zomer geboren, maar in principe kunnen ze dus het hele jaar door jongen krijgen. het moment van de bevalling is afhankelijk van de beschik-baarheid van voedsel. de gemiddelde leeftijd waarop vrouwtjes voor het eerst jongen krijgen, is 2 jaar.

na een zwangerschap van ongeveer ne-gen weken worden de jongen geboren in een met gras of mos gevoerd kraamnest. de otterburcht bevindt zich meestal in een rustig gedeelte van het territorium van het wijfje, bijvoorbeeld in een over-stromingsvrije oeverholte, die onder de wortels van een grote boom dichtbij het water gegraven is. Maar ook een boven-

gronds leger in een afgelegen gebied met dichte vegetatie kan dienst doen als kraamkamer.

de pasgeboren ottertjes zijn blind, tan-deloos en zo’n 12 tot 15 cm lang. Ze heb-ben een korte vaalgrijze vacht en weten moeiteloos de tepels van hun moeder te vinden. hoewel 2-3 jongen de regel is, zijn ook grotere nesten, tot wel 5 pups, bekend. In gebieden met een hoge sterfte door het verkeer of jacht ligt de gemiddel-de worpgrootte hoger dan in gebieden met een lagere druk op de populatie.

Voor de geboorte trekt het vrouwtje meestal een eind landinwaarts om inter-acties met andere otters te vermijden. dit uitwijkgedrag maakt haarzelf en haar jon-gen kwetsbaar voor vijanden en verkeer. de moeder verplaatst de jongen regelma-tig tussen verschillende schuilplaatsen.

EéN-OUDERGEzINde ottermoeder staat helemaal in haar eentje in voor de opvoeding van de jon-gen. Vader bemoeit zich niet met de pedagogische aspecten en is na de be-vruchting alweer snel vertrokken. als hij zich toch nog laat zien, is hij eerder een bedreiging voor de jonge otters dan een hulp bij de opvoeding.

De ‘big five’ van bij ons (deel 3)

Portret van de Europese otter(vervolg)

In het vorige nummer van lANDsCHAp kwam je al flink wat te weten over

de levenswijze van onze inheemse ‘visotter’. In dit tweede en laatste deel

van het otterportret gaan we dieper in op de voortplanting en bespreken we

de belangrijkste bedreigingen en zijn opgemerkte comeback in Europa en

de lage landen.

DOSSIERtekst jan loos

m.m.v. Ark Natuurontwikkeling

foto’s Tom linster (tomlinster.be)

Han Bouwmeester (hanbouwmeester.nl)

Yves Adams (vildaphoto.net)

Rollin Verlinde (vildaphoto.net)

Bob luijks (natuurportret.nl)

Naill Benvie - met dank aan Ark

Zwemmende otter

Foto: Naill Benvie

Ottervriendelijk

Kempen-Broek

Foto: Bob Luijks

26

de eerste twee maanden na de geboorte zijn de jonge ottertjes volkomen hulpe-loos en volledig afhankelijk van de moe-dermelk. Gedurende die periode blijven ze ook in het nest. als ze 35 dagen oud zijn, openen ze hun ogen. het eerste vaste voedsel krijgen ze na een zoogtijd van 7-8 weken. na twee tot drie maanden, zodra ze hun eerste waterdichte vacht hebben, gaan ze naar buiten om – onder strenge leiding van hun moeder – hun watervrees te overwinnen.

Gewend aan het water, leren de jongen na een maand of vier zelf voedsel te van-gen. nadien rest hen nog een leertijd van goed een half jaar onder de hoede van de mama. na gemiddeld tien maanden tot een jaar worden de jonge dieren aan hun lot overgelaten. Ze moeten dan volledig op eigen pootjes staan en zelfstandig vis-sen en overleven. Vaak blijven de jongen nog enkele maanden in het territorium

Landschap 27

van de moeder tot ze uiteindelijk door de moeder verjaagd worden.

HET ONBEkENDE TEGEMOETJonge mannetjes beginnen op een leef-tijd van negen maanden al zwerfgedrag te vertonen. het merendeel trekt uitein-delijk weg, waarbij grote afstanden kun-nen worden afgelegd. de jonge vrouwtjes proberen in eerste instantie ruimte te vin-den in of nabij het ouderlijk territorium. sommige trekken toch ook verder weg.

Trekkende dieren of otters die uitstap- jes maken, kunnen grote afstanden over land afleggen, waarbij hogergelegen gronden op waterscheidingslijnen en zelfs tussenliggende bergketens gepasseerd worden.

Uiteindelijk zal het tot bijna aan hun tweede verjaardag duren vooraleer de jonge otters echt volleerde vissers zijn. Ze zijn dan ook geslachtsrijp en op hun beurt klaar voor de voortplanting. Mannetjes kunnen zich soms al na een jaar voort-planten, terwijl de geslachtsrijpe leeftijd bij de vrouwtjes anderhalf à twee jaar is.

hoewel otters in gevangenschap tot 18 jaar oud kunnen worden, is de reële ge-middelde levensverwachting in de wilde natuur nauwelijks 3-4 jaar. In de boze bui-tenwereld halen maar weinig dieren de leeftijd van tien jaar. Tijdens haar korte otterleven zal een vrouwtje doorgaans

maar een tweetal worpen kunnen groot-brengen.

SpEELTIJDhoewel otters van nature solitair zijn, zijn het tegelijk ook bijzonder speelse dieren. Zeker jonge otters rennen en zwemmen graag achter elkaar aan, en springen over elkaar heen. Ze houden ook schijngevech-ten, waarbij ze een scherp fluitend geluid maken. Een steile, besneeuwde of modde-rige oever gebruiken ze graag als glijbaan. Op hun buik glijden de dieren dan het water in, een spelletje dat ze eindeloos kunnen herhalen. Zelfs de meest solitaire dieren spelen graag met soortgenoten.

vERBALE COMMUNICATIEde contactroep van otters is een opval-lend geluid met hoge toon, tussen keffen en fluiten in. deze roep is onder meer te horen bij aanwezigheid van jonge dieren. de paringsroep van een mannetje eindigt trillend. Bij onderlinge gevechten klinkt een hees, katachtig geblaas, en spelende otters kunnen schreeuwen of krijsen. Wanneer otters elkaar vriendschappelijk ontmoeten, maken ze regelmatige knor-geluidjes.

LOOp- EN GLIJSpORENde otter zelf is moeilijk waar te nemen. Vaak zijn alleen zijn sporen te vinden. Loopsporen van de otter variëren afhan-kelijk van de ondergrond en de manier van voortbewegen. de voorvoet is 55 mm

Otter in

oevervegetatie

Foto: Yves Adams

Otterbiotoop

in De Wieden

Foto: Bob Luijks

28

breed en 60-65 mm lang. de achtervoet is 55-60 mm breed en 60-90 mm lang. Van de vijf tenen zijn er vaak maar drie duidelijk te zien. de nagels zijn goed her-kenbaar, maar de zwemvliezen zijn alleen bij een dun laagje sneeuw of zeer zachte ondergrond te zien. soms is een sleep-spoor van de staart te bespeuren.

de otter verplaatst zich maar weinig al stappend; hij schakelt meestal naar een afwisseling van draf en galop. Bij galop-sprongen staan de vier prenten los van el-kaar in een schuine lijn – de zogenaamde viersprong – met een paslengte van 40 tot 80 cm. prenten zijn vooral te vinden op zandige en modderige oevers en zand-banken, en soms op molshopen. In de winter vind je ze ook op sneeuw en ijs.

de prenten van de otter kunnen verward worden met die van kleinere marterachti-gen, zoals boom- en steenmarter en bun-zing. de pootafdrukken van otters zijn vooral groter en breder met bijna ronde, duidelijk zichtbare teenkussentjes en dik-wijls ook een lichte afdruk van de nagels. de kleinere prenten van jongen tref je sa-men met die van de moeder aan.

Wissels van otters zijn te vinden op de plek waar het dier steeds het water inen uitgaat, vooral tussen de oeverbegroeiing en in rietzomen. de breedte van wissels is 15-30 cm. Ze worden soms door hele ge-neraties benut, waardoor de oevers echt

uitgesleten raken. de opgangen zijn dan zeer goed herkenbaar. Op de oever zelf maken otters graag kleine tunneltjes on-der de opgaande vegetatie door. Glijba-nen van spelende otters hebben dezelfde diameter als wissels en zijn te vinden op hellende oevers die bedekt zijn met sneeuw of modder.

daarnaast verraden uiteraard ook de spraints en krabheuveltjes de aanwezig-heid van een otter of een otterburcht.

BEDREIGINGEN EN REMEDIESde visotter werd vroeger voor zijn pels bejaagd en soms ook gedood of uit zijn territorium verjaagd door vissers die hem als een concurrent zagen. In het 16de-eeuwse Visboeck staat te lezen dat in die tijd volgens een pauselijk gebod de otter tot de vissen mocht worden gerekend, net als de bever trouwens. Op vrijdagen en in vastenperiodes werden otters – nog steeds volgens het Visboeck - “in korsten gebakken” en als vis geserveerd.

Voor de Tweede Wereldoorlog was de actieve, genadeloze vervolging door de mens ongetwijfeld de belangrijkste oor-zaak van de achteruitgang van de otter in Europa. Overtuigd van het feit dat ot-ters alle vis wegroofden, werden tussen 1850 en 1950 op tal van plaatsen premies verstrekt voor elke gedode otter. Ook na de Tweede Wereldoorlog kostten jacht, visnetten en palingfuiken nog menige

Otters verlangen zuiver water met een gezonde visstand en structuurrijke oevers die lekker veel dekking geven.

Landschap 29

otter het leven. Wat overbleef van de ot-terpopulatie, kon zich niet meer herstel-len, want inmiddels lag een nog grotere bedreiging op de loer: watervervuiling en pesticidengebruik als gevolg van de snelle industrialisatie en verstedelijking.

Uiteindelijk bleken verstoring, habitat-vernietiging, waterverontreiniging en het ongebreideld gebruik van sproeistoffen de doorslaggevende factoren die het uit-sterven van de otter zouden bespoedigen in de tweede helft van de vorige eeuw. als roofdieren staan otters immers aan de top van de voedselketen. Ze leven van dieren die op hun beurt weer van kleinere dieren of van planten leven. de otter krijgt daar-door binnen wat zijn prooidieren aten, inclusief de gifstoffen. het gif stapelt zich op in de organen en de vetlaag en dat schaadt de gezondheid en de vruchtbaar-heid van de otter.

In laagland-waterecosystemen is één van de belangrijkste prooisoorten de paling, een bodemlevende en dus relatief gemak-kelijk te vangen vis. deze vet- en energie-rijke vissoort kan in zijn lichaam helaas tal van polluenten – onder meer pcB’s – accu-muleren, die zich vervolgens opstapelen in het lichaam van de otter en tot een vermin-

derde vitaliteit en vruchtbaarheid leiden. Overigens is de paling de laatste decennia ook zélf spectaculair achteruitgegaan als gevolg van de watervervuiling.

In heel wat landen, waaronder nederland, ging de otterpopulatie tegen het einde van de 20ste eeuw helemaal ten onder. Ook in Vlaanderen moest de otter de duimen leggen. nationale wetgevingen, de conventie van Bern in 1982 en de Eu-ropese habitatrichtlijn konden niet meer verhinderen dat het steil bergaf ging met de otter. In de Belgische ardennen wisten kleine maar geïsoleerde relictpopulaties stand te houden, maar op termijn leken ook die ten dode opgeschreven omdat de populatiegrootte onder een kritisch niveau was gezakt.

Gelukkig is de waterkwaliteit van de grote rivieren en beken inmiddels weer een stuk verbeterd. Een belangrijke impuls sinds 2000 is de Europese Kaderrichtlijn Water. die moet ervoor zorgen dat de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater in Eu-ropa in 2015 aan de beterhand is. Via deze richtlijn nemen de verantwoordelijke auto-riteiten maatregelen om de hoge gehaltes aan bestrijdingsmiddelen en nutriënten in het water terug te dringen. de terugkeer

De vacht van een otter bestaat uit een waterdichte bovenlaag van lange dekharen met daaronder zachte wolharen. De lucht in de donsvacht zorgt voor isolatie. De waterdichting is zo perfect dat de huid nooit nat wordt.

30

van de otter staat dan ook symbool voor het succes van deze maatregelen.

Ook de visstand in beken en rivieren – het hoofdvoedsel van de otter – is inmiddels verbeterd. Behalve aan de betere water-kwaliteit is dat te danken aan de bouw van vistrappen op rivieren en zijbeken, waar-door barrières voor vismigratie zijn wegge-werkt, en aan de aanleg van paaiplaatsen, het gebruik van natuurlijke oeverbeschoei-ingen en grootschalige natuurontwikke-ling in beekdalen en uiterwaarden.

Een punt van aandacht is het gebruik van fuiken, waar otters in kunnen verdrinken. dit kan gemakkelijk voorkomen worden door er een zogenaamd stopgrid in te plaatsen. Behalve fuiken vormen ook som-mige klemmen voor de muskus- en bever-rattenbestrijding een gevaar voor otters (en bevers). die kunnen zonder meer ver-vangen worden door levendvangkooien.

In België en nederland heeft de otter nau-welijks natuurlijke vijanden. In andere lan-den lusten zeearend, wolf, beer en lynx af en toe wel een otter.

Verdrinking in fuiken, maar ook waterver-vuiling, verstoring en habitatverlies zijn nog

steeds actuele bedreigingen voor de otter. Maar dé grote doodsoorzaak is tegenwoor-dig het autoverkeer. Vooral mannetjes die ‘op patrouille’ gaan, lopen bijzonder veel gevaar. Om nieuwe leefgebieden te berei-ken of de bestaande te doorkruisen, moet een otter soms tal van wegen oversteken, met een hoge kans op aanrijding.

vERBINDINGSWEGEN ‘OTTERpROOF’Om de otters te helpen, zullen we iets moe-ten doen aan de versnippering van otterbio-topen door verkeerswegen. Otters hebben namelijk de gewoonte om zich te verplaat-sen via de oevers van waterlopen. Waar die een weg kruisen, kiest een otter vaak voor een oversteek over de weg, in plaats van er zwemmend of duikend onderdoor te gaan. Zo loopt hij het risico overreden te worden. Otters zwemmen wel onder brede bruggen en duikers door, zeker als de oevers onder de brug toegankelijk zijn, maar kleinere duikers met een hoge waterstand worden gemeden. Ze passeren dergelijke barrières liever bovengronds door de weg over te ste-ken. droge duikers en speciaal aangelegde faunabuizen met een doorsnede van mini-maal 40 cm worden door otters snel geac-cepteerd. draadrasters, zoals we die kennen voor dassen, kunnen daarbij voor geleiding zorgen.

Otters zijn in principe solitaire dieren. Toch staan ze open voor een stoeipartij met soortgenoten. Vooral jonge dieren zijn bijzonder speels.

Otter schudt zich uit

Foto: Yves Adams

Spelende otters in de sneeuw

Foto: Han Bouwmeester

Detail van ottervacht

Foto: Rollin Verlinde

Landschap 31

Uit monitoringonderzoek in zowel neder-land (Weerribben-Wieden) als Frankrijk (Loire) blijkt dat maar liefst 80% van de ot-tersterfte door aanrijdingen wordt veroor-zaakt. daarom wordt in nederland werk gemaakt van ontsnipperingsmaatregelen in toekomstige otterleefgebieden. het betreft vooral de aanleg van loopplanken onder bruggen, in combinatie met een ge-leidend raster. Zo kunnen otters én andere dieren veilig onder de weg door passeren.

Eerste vereiste voor de otter blijft uiteraard de aanwezigheid van grote eenheden wilde natuur, die met elkaar verbonden zijn via brede, groene corridors. de mili-eubeweging pleit ook voor zogenaamde ‘microreservaten’, die verspreid langsheen onze waterlopen moeten worden aange-legd. “het zijn kleine maar ongestoorde en dekkingsrijke plekjes waar otters on-opgemerkt, voor korte of lange tijd, kun-nen vertoeven en waarlangs ze zich veilig en ongedwongen tussen de grotere na-tuurgebieden kunnen verplaatsen. Ze zijn

het bindmiddel tussen de natuurkernen en vormen de mazen van het ecologisch netwerk”, aldus de zoogdierenwerkgroep.

als aan alle potentiële bedreigingen is ver-holpen, zijn de natuurgebieden klaar om de eerste otters een warm welkom te bieden.

OTTERS IN EUROpAVandaag lijkt het tij dus gekeerd. In heel wat landen en gebieden is de otter al aan een opgemerkte comeback bezig, al dan niet na herintroductie. de belangrijkste otterpopulaties in westelijk Europa situ-eren zich momenteel in Groot-Brittannië (ongeveer 8 000 dieren!), in Zweden en noorwegen, in spanje en portugal en in Griekenland en albanië. Ook in centraal-Europa zijn otters goed vertegenwoor-digd, onder meer in hongarije.

OTTERS IN NEDERLANDIn 1988 werd een otter doodgereden in Friesland; men neemt aan dat dit de laat-ste was in nederland. datzelfde jaar nog

Otter neemt

poolshoogte

Foto: Yves Adams

Otterbiotoop in

De Weerribben

Foto: Bob Luijks

32

werd de soort uitgestorven verklaard. Men schrok erg en plannen werden gemaakt om nederland weer leefbaar te maken voor de otter. hij werd op de nederlandse Rode Lijst geplaatst en er werden allerlei aanpassingen gedaan aan zijn vroegere leefgebied om het weer geschikt en veilig te maken voor de otter. Tal van organisa-ties sloegen de handen ineen, vastbeslo-ten om de otter terug te halen.

Zodra uit onderzoek duidelijk werd dat een potentieel uitzetbiotoop weer ge-schikt was voor otters, maar dat het on-waarschijnlijk was dat zich op korte ter-mijn – in dit geval binnen de 50 jaar – op eigen kracht een levensvatbare populatie zou vestigen in nederland, is besloten tot een herintroductie.

de uitzetting van otters startte in 2002 in de laagveenmoerassen in de Kop van Overijssel en Zuidoost-Friesland. Voor de herintroduc-tie werden onder meer otters uit florerende

otterpopulaties in Wit-Rusland en Letland overgebracht. Momenteel is er sprake van een kleine maar groeiende populatie van 50 à 60 dieren. het herintroductiegebied is stil-aan verzadigd met otterterritoria. Vanuit de uitzetgebieden – onder meer de Wieden, de Weerribben en Rottige Meenthe – gaan de dieren nu op zoek naar nieuwe territoria; via rivieren en beken prospecteren ze de verdere omgeving.

Bijzonder is de vestiging van otters bij doesburg langs de Oude IJssel, op zo’n 80 km van de uitzetlocatie. hoewel het moe-derdier daar in 2008 is gesneuveld in het verkeer, bleven haar jongen ter plaatse ac-tief. In april 2012 werd hier nog een man-nelijke otter uitgezet in de hoop dat die samen met het enige nog overgebleven wijfje voor nakomelingen zal gaan zorgen.

In navolging van Overijssel en Friesland werken Gelderland en Limburg nu ook aan de terugkeer van de otter langs hun

Landschap 33

rivieren. In de afgelopen decennia is hard gewerkt om de waterkwaliteit van beken en rivieren te verbeteren en de natuur in uiterwaarden en beekdalen te herstellen. Met nog wat extra inspanningen kunnen op korte termijn langs de Rijntakken en de Maas nieuwe otterpopulaties tot ontwikke-ling komen. hiertoe is in 2010 het project ‘Otters in rivierenland’ van start gegaan. het otterproject investeert allereerst in het oplossen van migratieknelpunten om de natuurlijke uitbreiding te faciliteren.

niettemin herbergt nederland momen-teel maar één otterpopulatie van ruim vijftig dieren. de genetische basis van deze kleine populatie is smal en inteelt ligt op de loer, zo is uit dna-analyses ge-bleken. Iedereen hoopt op een spoedige uitwisseling met de duitse otterpopulatie. Omdat die wellicht nog te lang op zich zal laten wachten, kan voorlopig alleen het bijplaatsen van onverwante dieren uit an-dere gebieden in Europa zorgen voor vol-doende genetische diversiteit en dus voor betere overlevingskansen van de otters in nederland.

de verwachting is dat mede dankzij al-lerlei ottervriendelijke maatregelen in het IJsseldal en in de Gelderse poort een tweede populatie van 50 otters tot ont-wikkeling kan komen.

Ontsnipperingsmaatregelen in de grotere beekdalen van Midden-Limburg zullen ook dit gebied geschikt maken voor de otter. Wanneer de verbindingswegen vei-lig zijn, kan een toekomstige populatie in Limburg contact houden met de Gelderse en Overijsselse populaties. Ook van be-lang zijn de verbindingen naar de arden-nen en de Eifel, twee voormalige kernge-bieden van de otter.

NIEUW ARDENNENOFFENSIEF?daarmee zijn we in België aanbeland. Op het einde van de jaren ’80 schatte men de otterpopulatie in de ardennen op nog maar een 20-tal exemplaren. In de periode 2000-2007 was de otter in Wallonië nog aanwezig langs de haute-sûre, de Our, de Ourthe en de semois, allemaal in of rondom de provincie Luxemburg. Ook in het Groothertogdom Luxemburg kwamen

34

nog enkele otters voor. Maar de situatie was uiterst zorgwekkend: de geïsoleerd voorkomende otters markeerden zelfs hun territorium niet meer, simpelweg bij gebrek aan concurrentie van otters van hetzelfde geslacht binnen hun leefomgeving.

Via het Europees Life-project ‘Loutre’ zijn inmiddels maatregelen genomen om leefgebieden van otters te verbeteren en potentiële leefgebieden aantrekkelijker te maken, maar voorlopig blijft de otter een zeldzame verschijning in de ardennen. niettemin is er hoop, want in de directe omgeving van de Belgisch-Luxemburgse ardennen, op Frans grondgebied, is een gestage herkolonisatie aan de gang.

FRANkRIJk EN DUITSLAND HEROvERDZowel in Frankrijk als in duitsland nemen otters hun voormalige, geschikte leefge-bieden opnieuw in gebruik. Terwijl er in de jaren ’80 stabiele otterpopulaties aan-wezig waren in 10 van de 94 Franse de-partementen, waren in 2000 al 23 depar-tementen ‘bezet’. In Frankrijk is de otter nu ook terug in het bekken van de Loire, in de dordogne, de ardèche en de drôme. hij is geherintroduceerd in de Elzas en ook al gesignaleerd in de Maas. Wetend dat ot-ters behoorlijk mobiel zijn, groeit dus de hoop dat ook de ardennen aan de voor-avond staan van een herkolonisatie.

In duitsland en Frankrijk verloopt de herove-ring op nagenoeg hetzelfde tempo. Vanuit de kerngebieden palmen de otters beek- of riviervalleien in à rato van 8 km waterloop per jaar. de kolonisatie van duitsland betreft vooral het noorden; de otters zijn er afkom-

stig uit het oosten van het land, het voorma-lige Oost-duitsland.

OTTERS IN vLAANDEREN?de otter verdween eind vorige eeuw – op een zwervend exemplaar na – volledig uit Vlaanderen. Maar nu restpopulaties overal in Europa herleven en de otter in de buur-landen aan een opmars bezig is, lijkt het waarschijnlijk dat vroeg of laat ook ge-schikte leefgebieden in Vlaanderen door ot-ters worden ontdekt of herontdekt. Ook in Vlaanderen gaat de kwaliteit van de water-lopen erop vooruit en herstelt de visfauna zich langzaam. als deze trend zich verder zet, mogen we beginnen dromen dat de otter opnieuw onze waterlopen gaat bevol-ken. de recente otterwaarnemingen in het Broek de naeyer in Willebroek (april 2012) en in natuurgebied smeetshof in Bocholt (mei 2012) zijn alleszins een mooie voorbo-de van de langverwachte terugkeer.

SyMBOOLSOORTalleen als de kwaliteit van het zoetwater-milieu in een gebied erg goed is, kan de otter er overleven. de uiterst kieskeurige otter is de ultieme indicator voor de milieu-kwaliteit van zijn omgeving. niet voor niets wordt de otter ook wel ‘de ambassadeur van het zoetwatermilieu’ genoemd. de te-rugkeer van dit mooie dier in onze natuur is dan ook de kroon op het werk voor al wie de voorbije decennia heeft gevochten voor het natuurbehoud en voor de verbetering van de ecologische kwaliteit van onze wa-terlopen. Laten we de otter een warm wel-kom voorbereiden door de inspanningen op het vlak van waterzuivering en -beheer onverminderd voort te zetten!

Foto’s v.l.n.r.: Bob Luijks - Yves Adams - Tom Linster - Yves Adams - Tom Linster - Bob Luijks

Vandaag is het autoverkeer de belangrijkste doodsoorzaak van otters in Europa.

Landschap 35

de Meinweg is één groot geschiedenis-boek. Ooit bestond de Meinweg uit uit-gestrekte eiken- en beukenbossen. door een eeuwenlange, intensieve begrazing en houtkap verdwenen de wouden om plaats te maken voor heide. het zou tot de 19de en 20ste eeuw duren vooraleer het bos beetje bij beetje terugkeerde in het landschapsbeeld. Geen eiken of beu-ken maar naaldbomen deden hun intrede. Vooral grove dennen waren in trek, be-stemd als stuthout voor de gangenstelsels in Limburgse kolenmijnen. het hout van grove dennen kraakt namelijk alvorens te breken – een levensbelangrijke waarschu-wing voor de kompels…

GETEkEND DOOR DE MENSToch kan je vandaag nog imposante, eeu-wenoude eiken bespeuren. Geen meters-dikke exemplaren, maar wel bijzonder indrukwekkende eikenstoven met een dia-meter van ettelijke meters. Op de heidevel-den vallen ze op als een groepje eiken dat in een cirkel staat. Een typische groeivorm veroorzaakt door langdurig hakhoutbe-

heer waarbij de eiken in perioden van 10 tot 20 jaar, afhankelijk van de houtbehoef-te, afgezet werden bij de grond. de stob-ben met wortels bleven leven zodat net op deze stobben nieuwe eikenstammen konden ontspruiten, almaar verder van de moederstam. Langzaam ontstonden zo impressionante eikenclusters.

Ook een flink deel van de talloze vennen is door mensenhand gevormd. Toen onze voorouders ontdekten dat gedroogd veen of turf prima te gebruiken is als brandstof in kachels, werd ook in de Meinweg ge-start met de ontginning van turf. Laagge-legen, venige terreindelen werden ‘uitge-turfd’; ondiepe plassen met open water bleven achter als getuigen. daarenboven werden nog niet zo lang geleden ook vennen en poelen speciaal (her)aange-legd om de amfibieën een duwtje in de rug te geven. Voor hen staan de vennen niet alleen voor voortplantingswater, maar eveneens voor extra migratiemoge-lijkheden doorheen het Meinweggebied. Zo zorgt het ruime stelsel van poelen en

Van adder tot zwijn… wegdromen bij het Elfenmeer

Nationaal Park De Meinweg Ten oosten van Roermond, in een uithoek van Nederland die bijna helemaal omsloten

wordt door Duitsland, vind je het Nationaal park De Meinweg. Van de twintig Nationale

parken in Nederland is De Meinweg wellicht het minst bekend bij het grote publiek.

Het gebied zelf mag met zijn 1 800 hectare misschien wat aan de kleine kant zijn,

De Meinweg maakt wel deel uit van het veel grotere, 10 000 hectaren tellende Duits-

Nederlandse grenspark Maas-swalm-Nette. Bossen, heidevelden, vennen, beekdalen

en flinke hoogteverschillen zorgen er voor een eindeloze variatie van landschappen!

Vlonderpad langs

de Roode Beek

Het Elfenmeer,

publiekslieveling

NEDERLANDtekst en foto’s Bob luijks (natuurportret.nl)

kaart Bob luijks

36

Landschap 37

vennen ervoor dat populaties met elkaar in verbinding staan én duurzaam behou-den worden.

DE IJzEREN RIJNhoewel een bekend verhaal, werd het toch nooit een succes... de ambities waren nochtans groot toen in 1879 deze goederenspoorlijn voor het eerst het duitse Ruhrgebied met de ant-werpse haven verbond, dwars door de Meinweg. In 1991 reed de laatste trein over de IJzeren Rijn door het ge-bied. Tal van relicten herinneren nog aan de spoorwegexploitatie. Zo vind je hier nog station herkenbosch en – veel markanter – Vlodrop-station. dit piepkleine dorpje vol typerende witte huisjes werd destijds gebouwd voor het spoorwegpersoneel.

In de Meinweg zijn ook opvallende sporen uit de Tweede Wereldoorlog aanwezig. Zo kan je in de zigzaggende, begroeide greppels makkelijk loopgra-ven herkennen. Veel indrukwekken-

der nog zijn de tankgrachten, door de duitse bezetter (lees: door burgers en Russische en poolse dwangarbeiders) aangelegd als onderdeel van de Maas-Rur-stellung en bedoeld om de opmars van de geallieerden vanuit het wes-ten te stoppen. hier en daar werd zo’n tankgracht zelfs versterkt met verticale metalen balken, onder andere bij de duitse grens nabij sankt Ludwig.

STAATSMIJN BEATRIxaan het begin van de 20ste eeuw was de vraag naar steenkool groot, ook in neder-land. Toen na proefboringen in de Mein-weg bleek dat er daadwerkelijk steenkool werd aangetroffen, bovendien in rendabe-le hoeveelheden en op bereikbare diepte, werd in 1954 begonnen met de aanleg van wat de staatsmijn Beatrix zou worden. Een zware ingreep met grote gevolgen voor de aangrenzende delen van de Meinweg. niet alleen werd een groot gedeelte omge-vormd tot mijnbouwterrein, na een aantal dambreuken stroomde ook een combina-tie van water, opgeloste zouten en steen-

In De Meinweg gaan verschillende biotopen naadloos in elkaar over. Zoveel variatie in het landschap trekt uiteraard ook een rijke flora en fauna aan.

38

koolgruis vrijelijk de Meinweg in. plekken die tot op vandaag nog altijd te herken-nen zijn aan een opmerkelijk afwijkende vegetatie. Tot een echte exploitatie van de mijn kwam het evenwel nooit. nog voor de mijn voltooid was, werd ze in 1962 alweer gesloten wegens import van goedkope steenkool uit het buitenland.

de naam ‘Meinweg’ heeft overigens niets te maken met de voormalige mijnbouw. Meinweg verwijst naar ‘gemeynte’ wat ‘gemeenschappelijke grond’ of ‘gemeen-goed’ betekent. Eeuwen geleden maak-ten de inwoners van de omringende dorpen en steden immers gezamenlijk gebruik van de Meinweg. Tot het einde van de 18de eeuw liet men er schapen grazen en kapte men er hout.

LANDSCHAp IN TRApJESde Meinweg is een uniek terrassenland-schap, met bijzonder steile overgangen tussen de terrassen. de terrassen zijn in de loop van tienduizenden jaren ont-staan door inschuringen van de Maas

en verschuivingen in de aardkorst langs de drie breuklijnen die door het gebied lopen. Eén van deze breuklijnen is de bekende peelrandbreuk. dwars op de terrassen voeren twee beken – de Roo-de Beek en de Boschbeek – het water af van het bovenste plateau naar de Roer.

Wandelaars in de Meinweg zien meteen de forse hoogteverschillen van soms wel 30 meter, veroorzaakt door de peel-randbreuk. Ten noorden van de breuk stijgt het land, ten zuiden ervan daalt het juist. Bovendien zorgden alle stij-gende en dalende bewegingen samen ook nog eens voor een aantal kleinere breuken, storingen genoemd. de forse hoogteverschillen in het landschap to-nen de plaatsen van deze breuken en storingen. Zo ontstonden als het ware ‘traptreden’ van het Roerdal naar het duitse hoogterras, goed voor een to-taal hoogteverschil van ruim 50 meter.

het is vandaag nauwelijks denkbaar dat de Maas en de Rijn de basis hebben ge-

Alpenwatersalamander

Wild zwijn met big

Herkenboscherven

Schotse Hooglander

Beenbreek

Mannetje van de bosbeekjuffer

Berk op heide

Landschap 39

vormd van de Meinweg. door de bewe-gingen in de aardkorst zijn Maas en Rijn van elkaar gescheiden geraakt, waarbij de Rijn naar het oosten is ‘afgegleden’ en de Maas naar het westen. Vandaag ligt de Maas tientallen meters lager dan het hoogste punt van de Meinweg. Grind van verschillende herkomst ver-raadt nog het woelige waterverleden. het is de Maas die met zijn eroderende werking de terrasranden nog eens ex-tra heeft gepolijst, waardoor de over-gangen tamelijk abrupt zijn.

BEkEN vOL LIBELLENBehalve grind vind je in de Meinweg ook dekzandruggen en löss uit de laatste IJs-tijd, afgewisseld met veentjes op natte plekken. In combinatie met de hoogte-verschillen en het grotendeels door de mens bepaalde landgebruik, leidt dat tot een enorme variatie aan landschappen, met een al even grote diversiteit in fauna en flora. Maar liefst 6 000 planten- en diersoorten worden in de Meinweg ge-

40

teld, een aantal dat binnen eenzelfde op-pervlakte nergens anders in nederland gehaald wordt! Bovendien tref je hier tal van zeldzaamheden die elders in Limburg of nederland nauwelijks voorkomen. Er valt dus heel wat te ontdekken!

Vrijwel nergens in nederland zijn nog ongeschonden beken aanwezig. Beken die vrij hun weg door het landschap mogen banen, bovendien niet beïn-vloed door mest of bestrijdingsmidde-len uit de landbouw. de Meinweg kan pronken met maar liefst drie kraakhel-dere beekjes. Iedere beek is totaal an-ders, maar één ding hebben ze gemeen: ze herbergen uiterst zeldzame planten en dieren. Zo zijn er de beroemde libel-len van de Meinweg: met 48 van de 71 in nederland voorkomende soorten, is de Meinweg een ware libellen-hotspot! absolute blikvanger is de gewone bronlibel, een zeer grote, vervaarlijk uitziende soort. andere pareltjes zijn de bosbeekjuffer en de beekoeverlibel.

OvER pLANkEN DOOR HET MOERASIn het duitse dalheim ontspringt de grootste beek van de Meinweg, de Roo-de Beek. de beek dankt haar naam aan de roestbruine bedding, veroorzaakt door opgelost ijzer in het bronwater. In contact met zuurstof vormt het ijzer oxides die als een roestige drab neer-slaan op bodem en oevers. niettemin is het water zéér zuiver. pal op de grens met duitsland kan je de dalheimer Mühle bewonderen, een fraaie water-molen waar nu een gezellige horeca-gelegenheid in gevestigd is. Langs de Roode Beek kronkelt een vlonderpad dat je de kans geeft om de mooiste plekjes van het beekdal van dichtbij te bekijken. Behalve libellen vind je er ook een uitbundige voorjaarsflora van dot-terbloem en witte klaverzuring.

Kleine broer de Boschbeek ontspringt binnen de Meinweg maar is een pak moeilijker te zien door de weelderige moeraszeggen die de beek aan het zicht

Adder

Seizoenen in het bos

Landschap 41

onttrekken. het nartheciumbeekje is de allerkleinste van de drie waterlopen; als enige stroomt die door het open heidelandschap. haar voortdurend wa-tervoerende bron wordt gesierd door een heerlijk geurend gagelstruweel. de beek is genoemd naar het voorko-men van Narthecium ossifragum oftewel beenbreek in haar brongebied; van juni tot augustus geeft deze zeldzame veen-plant met haar prachtige gele bloemen een feestelijk tintje aan het veen.

kABAAL BIJ HET ELFENMEERde absolute aantrekkingspolen van de Meinweg zijn de glooiende heidevelden met daarin de vele prachtige vennen. naast de paarsbloeiende heide sprin-gen de witte waterlelies van onder meer de Rolvennen en het Elfenmeer in het oog. Vanaf de waterleliebladeren pro-beren groene kikkers waterjuffers en andere insecten uit de lucht te plukken. In de zomer heerst er een oorverdovend kwaakconcert. Eerder in het jaar is het eveneens een drukte van jewelste, wan-neer padden en naar smurfenblauw nei-gende heikikkers op zoek gaan naar een

partner. Ook ’s nachts is het er dan aller-minst rustig. Zodra het laatste streepje schemerlicht achter de horizon verdwe-nen is, zorgen rugstreeppadden voor flink wat kabaal – een ratelend geluid dat tot een kilometer afstand te horen is. Veel minder opvallend zijn de fraai ontwikkelde oevers met soms een bij-zondere hoogveenvegetatie. het is de uitgelezen plek voor ronde zonnedauw, witte en bruine snavelbies, kleine veen-bes en verschillende veenmossoorten.

Op zOEk NAAR ADDERS!Rond de vennen vind je vochtige heide-terreinen met dopheide, afgewisseld met gagelstruwelen. Iets hogerop gaat de ve-getatie over in droge heide, met daarin struikheide, pijpenstrootje en bochtige smele. net in die overgangszone leeft hét symbool van de Meinweg: de adder. de adder is de enige gifslang van de Lage Landen. hij is te herkennen aan de zig-zagstreep op zijn rug. Echt bang hoef je niet te zijn, want van zodra je in de buurt komt, zoeken adders dekking in de dich-te vegetatie. Een ontmoeting met een adder is beslist bijzonder. In tegenstel-

Heikikker

Speelbos

Gagelstruweel kleurt

winters Elfenmeer

42

ling tot wat veel plaatjes doen geloven, liggen adders maar zelden op een echt open plek. Vaak steken ze nog half onder een overhangende pol pijpenstrootje.

de heide herbergt nog meer leven. Op uitstekende struikjes zitten roodborst-tapuiten uit te kijken over de omgeving. Wat verderop laten boompiepers zich in een typische parachutevlucht vanuit de hoogte naar beneden glijden. Geritsel in de vegetatie verraadt dan weer de aanwe-zigheid van zand- en levendbarende ha-gedissen, terwijl solitaire graafbijtjes hun holletjes graven in open, zandige stukjes.

GEDOOGzONE vOOR EvERSEén van de meest verrassende bewo-ners van de Meinweg is het everzwijn. het voorkomen van wilde zwijnen doet bij nogal wat mensen de wenkbrauwen fronsen. Wilde zwijnen zijn prachtige dieren, die zich nog niet zo lang geleden overdag echt niet makkelijk lieten zien. Tegenwoordig kan je ze in de Meinweg op rustige momenten ook overdag te-genkomen. hun kwalijke reputatie dan-ken ze aan het vermogen om in geen

tijd hele vierkante meters bodem om te woelen, op zoek naar wat lekkers. Om de landbouw hiervan te sparen, staat rond de Meinweg een elektrisch zwijnen-raster. daardoor zitten de evers als het ware ‘gevangen’ in het nationaal park.

Op papier worden everzwijnen in neder-land maar op twee plaatsen ‘gedoogd’: in de Veluwe en in de Meinweg. Overal el-ders zijn ze vogelvrij. het lijkt er echter op dat de zwijnen hun bestrijders te slim af zijn, want inmiddels zijn ze ook buiten het nationaal park aan een stevige opmars bezig… Je zou het misschien niet ver-wachten, maar het wild zwijn is misschien wel dé bijzonderheid van de Meinweg. Terwijl het everzwijn op de Veluwe op een bepaald ogenblik door overbejaging is uitgestorven en nadien opnieuw uitgezet, zijn er in de Meinweg altijd zwijnen aan-wezig gebleven. daardoor is de everzwij-nenpopulatie van de Meinweg de enige autochtone van heel nederland.

neem het van ons aan: dit nationaal park is een parel, en beslist niet alleen voor de zwijnen… We verwachten je!

Verder lezen en vooral kijken kan ook in het mooie fotoboek ‘de Meinweg, onbegrensde ver-rassingen’ van Bob Luijks. speci-aal voor leden van Landschap vzw is het boek verkrijgbaar voor 15 euro (inclusief verzend-kosten) in plaats van 19,95 euro (exclusief verzendkosten). Inte-resse? stuur dan een mail naar [email protected] of kijk op www.natuurportret.nl

Landschap 43

Op stap!Nationaal park De Meinweg

STARTBezoekerscentrum de Meinweg, Meinweg 2, 6075 na herkenbosch. •Vanop de E25 (a2) tussen Eindhoven en Maastricht neem je de a73 richting Roermond. Op de a73, ter hoogte van Roermond, neem je afrit 20. Je volgt eerst de n293 (= Oosttangent Roermond) en vervolgens de n570 (= Keulsebaan) naar herkenbosch. Voorbij herkenbosch volg je de borden ‘Bezoekerscentrum de Meinweg’. Bij kilometerpaal 5.0 sla je linksaf de Meinweg in. Even verderop vind je het bezoekerscentrum.parking spoorovergang op de Meinweg (voorbij camping Elfenmeer)•café-restaurant Rijstal Venhof, Venhof 2, 6075 nE herkenbosch (startpunt •rolstoelvriendelijk familiepad). Routebeschrijving op www.venhof.nlparkeerplaats in Vlodrop-station, gelegen langs de Boslaan.•

AFSTANDENOp de kaart is een ‘mooiste route-marathon’ van 26 km aangegeven met rode bolletjes. deze is niet bewegwijzerd op het terrein. Je kan de route ook gedeel-telijk lopen door een stuk af te snijden langs de gele bolletjes op de kaart:

Vanaf parking Rijstal Venhof tot aan de ‘inkorting’ : 7,5 km•Vanaf parking spoorovergang Meinweg tot aan de 2 ‘inkortingen’ : 13,5 km•Vanaf parking Vlodrop-station tot aan de ‘inkorting’ : 9 km•

ONTHAALBezoekerscentrum de Meinweg, adres zie start, +31(0)475-52 85 00, [email protected], www.np-demeinweg.nl

Wandel- en fietskaarten verkrijgbaar. In de expositieruimte wordt het verhaal van de Meinweg toegelicht. Voor een lekkernij kan je terecht in Bosbrasserie IJgenweis. Van 1 april tot en met 31 oktober iedere dag geopend van 10u tot 17u, behalve op maandag. Van 1 november tot en met 31 maart enkel op woensdag, zaterdag en zondag van 10u tot 16u. het bezoekerscentrum vormt het vertrekpunt voor tal van georganiseerde activiteiten (zie website).

TOEGANkELIJkHEIDLaarzen of stevige wandelschoenen aanbevolen. het terrein is behoorlijk ruw en reliëfrijk. het rolstoelvriendelijke wandelpad (zie hieronder) is uiteraard ook geschikt voor kinderwagens. honden zijn welkom, maar aan de leiband.

pERSONEN MET EEN HANDICApde Meinweg heeft een rolstoelvriendelijk familiepad van 2,5 km. start bij de spoorovergang nabij Rijstal Venhof te herkenbosch. aan de rand van de heide is een grote picknicktafel geplaatst, waar 4 rolstoelen kunnen aanschuiven.

OpENBAAR vERvOERhet bezoekerscentrum is bereikbaar met het openbaar vervoer. alle info op de website.

MEER INFOBezoekerscentrum nationaal park de Meinweg, zie onthaal•Bob Luijks, +31(0)6-43700094, +31(0)475-332109, [email protected]•

Landschap 45

De natuur in!Contact voor alle activiteiten: [email protected] of+32(0)495-32 53 30 (Jan Loos)

Met uitzondering van de fo-toworkshop op 24 november, zijn alle activiteiten gratis voor leden van Landschap vzw. niet-leden betalen 2,50 euro per per-soon of 5 euro per gezin.

Zondag 21 oktober Wandeling in de Ronde PutIn het uitgestrekte bosgebied van Mol-postel ligt het natuurreservaat de Ronde put, beheerd door het agentschap voor natuur en Bos. het gebied is bekend als vogelparadijs en groeiplaats van zeld-zame veenvegetaties. het graasbeheer wordt verzorgd door poolse koniks en Gallowayrunderen. delen van het terrein zijn afgesloten voor het publiek, maar vandaag verkennen we het hart van het natuurgebied! Afspraak: zondag 21 oktober om 14u op de parking van restaurant/taverne postel Ter heyde, postelsebaan 74 in 2470 Retie, bij de ophaalbrug over het kanaal op de n123 van Retie naar Mol-postel. Einde rond 16u30.

Zondag 28 oktober BeveRsafaRi in de dijlevalleiWe gaan op zoek naar loop- en knaag-sporen van bevers langs de dijle. On-derweg kom je alles te weten over de levenswijze van ons grootste knaag-dier. alle kinderen krijgen een heerlijke beverkoek en een beverbrevet.Afspraak: zondag 28 oktober om 10u of om 14u (naar keuze) aan het kasteel

van neerijse, Lindenhoflaan 3 in 3040 neerijse-huldenberg. duur: 2,5 uur.

Zaterdag 24 novemberfotoWoRkshoP in de MeinWeg speciaal voor onze lezers verzorgt na-tuurfotograaf Bob Luijks een boeiende fotoworkshop in de Meinweg (zie re-portage elders in dit blad). Tijdens een wandeling kom je alles te weten over camera-instellingen, compositie en het leren kijken. Onderweg passeren we de mooiste plekjes van de Meinweg.Afspraak: zaterdag 24 november om 9u bij de spoorovergang van de verharde Mein-weg in herkenbosch (bezoekerscentrum en camping Elfenmeer voorbij rijden, zie kaart in dit blad). Einde rond 13u30.Deelname: normaal kost een fotowork-shop € 75,00. Leden van Landschap vzw betalen slechts € 30,00. dat is in-clusief koffie of thee. Vooraf inschrij-ven is een must (max. 15 deelnemers). Graag via [email protected] of +32(0)495-32 53 30

Zaterdag 24 novemberZWijnensafaRi in de MeinWegaansluitend op de fotoworkshop, maar verder helemaal los ervan, organise-

46

foto’s swa Bouvé

Bob luijks

ren we een spannende zwijnensafari. de Meinweg is het enige gebied van nederland waar een autochtone zwij-nenpopulatie voorkomt. Met een beetje geluk...Afspraak: zaterdag 24 november om 15u bij de spoorovergang van de ver-harde Meinweg in herkenbosch (be-zoekerscentrum en camping Elfenmeer voorbij rijden, zie kaart in dit blad). Einde rond 18u.

Zondag 25 novemberBeveRsafaRi Rond de vijveR van PécRotnet over de taalgrens in Waals-Bra-bant heeft een stel bevers de visvijver van pécrot gekoloniseerd. In geen tijd bouwden de bevers hier indrukwekken-de dammen en burchten. deze ‘bever-site’ is met stip de meest verrassende van de dijlevallei en uitermate geschikt voor een safari met jonge kinderen (be-perkte wandelafstand).Afspraak: zondag 25 november om 14u op de parking van de Etang de pécrot, op het einde van de Rue Georges pensis in 1390 pécrot, deelgemeente van Grez-doiceau. Einde rond 16u30. de vijver ligt op 5 min. wandelen van het nMBs-station van pécrot (lijn Leuven - Ottignies - Louvain-la-neuve).

Zondag 2 december Wisenten kijken in de kenneMeRduinenIn het immense duinmassief van het na-tionaal park Zuid-Kennemerland doet ark natuurontwikkeling ervaring op met be-grazing door wisenten. de wisent is de Eu-ropese bizon. In het waterwingebied van het Kraansvlak kom je oog in oog met een kudde van deze ‘oerbeesten’. In de namid-dag maken we als toetje een duinenwan-deling tussen de schotse hooglanders.Afspraak: zondag 2 december om 10u aan Bezoekerscentrum de Zand-waaier ter hoogte van Zeeweg 12 in

2051 Ec Overveen (nL). neem vanuit haarlem en Overveen de Zeeweg rich-ting Zandvoort en Bloemendaal aan Zee; het bezoekerscentrum ligt schuin tegenover de ingang Koevlak van de Kennemerduinen/’t Wed. carpoolmo-gelijkheden worden later bekeken in functie van de woonplaats van de in-geschreven deelnemers. Vertrek huis-waarts rond 17u. picknick meebrengen!Deelname: exclusief én gratis voor leden van Landschap vzw. Vooraf inschrijven is een must! dat kan via [email protected] of +32(0)495-32 53 30.

Zondag 9 december BeveRsafaRi in BRoek de naeyeRhet Broek de naeyer is een waterrijk natuurgebied in Willebroek. dankzij natuurinrichting is het de nieuwe thuis van een stel bevers én het eerste ge-bied in Vlaanderen waar de otter op-nieuw werd gespot. Onze wandeling langs de vogelrijke plassen wordt dus meteen ook een safari naar bever- en ottersporen!Afspraak: zondag 9 december om 10u of om 14u (naar keuze) aan de ingang van het provinciaal Groendomein Broek de naeyer langs de stuyvenbergbaan in 2830 hein-donk-Willebroek. duur: telkens 2,5 uur.

Zondag 30 december dieRsPoRenWandeling in het oRveytBosOnder leiding van gids Mario Manhae-ve gaan we op zoek naar diersporen in het Orveytbos, een zeer gevarieerd na-tuurgebied met jong bos en veel poe-len langs het kanaal Kortrijk-Bossuit in Moen, deelgemeente van Zwevegem.Afspraak: zondag 30 december om 14u op de parking bij het sint-pietersbrugje, vlak-bij hoeve sint-pietershof, Kraaibosstraat 6 in 8552 Moen. Einde rond 16u30. Exacte wegbeschrijving op www.landschapvzw.be/activiteiten of bel +32(0)495-32 53 30.

Bever

Foto: Swa Bouvé

Diersporen in de sneeuw

Foto: Bob Luijks

Everzwijnen

Foto: Bob Luijks

Bever was here!

Foto: Swa Bouvé

Landschap 47

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxx

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

10 » 18 UUR

FLANDERS EXPO GENT

01 » 04 NOV 2012

the authentic way of livingCOUNTRYSIDE

www.countryside.countryside.

be

HOME & INSPIRATIONSGREEN & GARDENTRIPS & TRAVELCOOK & TASTEHEALTH & HAPPINESSHANDMADE & HOMEMADECASUAL & OUTDOOR WEAR

-2€korting

via websiteACTIECODE: COU29

FOTO

WW

W.W

OONT

HEAT

ER.B

E

AD-online-vvk-nl.indd 8 8/08/12 09:52

Landschap 2012 - 4

Documents

Transcript of Landschap 2012 - 4