Landbouw-Economisch Bericht2015 Samenvatting

Landbouw-Economisch Bericht2015 Samenvatting

Landbouw-Economisch Bericht 2015Rapport 2015-061LEI Wageningen URPostbus 297032502 LS Den HaagEmail: informatie.lei@wur.nl

www.landbouweconomischbericht.nl

ISNN 0924-0764

Augustus 2015

SAMENVATTING

Landbouw-Economisch Bericht 2015Berkhout, P., (red.)LEI Wageningen UR, Den Haag, 201532 p., fig., tab.

ISSN 0924-0764 Dit rapport is een samenvatting van het Landbouw-Economisch Bericht 2015 en biedt inzicht in de gang van zaken in de Nederlandse agrosector in het afgelopen jaar. Het project is uitgevoerd door LEI Wageningen UR in opdracht van en gefinancierd door het ministerie van Economische Zaken, in het kader van het beleidsondersteunend onderzoek, thema MCW-AF5 Markt en ketens - Doorloop, projectnummer BO-23.02-002-001.

Ontwerp omslag: The KEY Agency, Schiphol-Rijk

© LEI, onderdeel van stichting Dienst Landbouwkundig Onderzoek, 2015Overname van de inhoud is toegestaan, mits met duidelijke bronvermelding.

I

De eerste editie van het Landbouw-Economisch Bericht (LEB) verscheen in 1972, in opdracht van het toenmalige ministerie van Landbouw. Sindsdien heeft LEI Wageningen UR jaarlijks, in opdracht van wat anno 2015 het Ministerie van Economische Zaken (EZ) heet, met het LEB een breed verklarend overzicht gegeven van de gang van zaken in de Nederlandse agrosector. Tot 2012 was dat in de vorm van een boekje, sinds 2013 verschijnt het LEB in de vorm van een website. De website (www.landbouweconomischbericht.nl) geeft de lezer volgens de vertrouwde indeling inzicht in diverse facetten van de agrosector in Nederland, waarbij monitoring van ontwikkelingen wordt afgewisseld met bredere beschouwingen. De sluitingsdatum voor de teksten op de website was mei 2015.

Gegeven de gebleken behoefte aan een handzame samenvatting van het LEB, is besloten om - naast de al bestaande Engelstalige samenvatting - een uitgebreide Nederlandse samenvatting te publiceren.

Den Haag, augustus 2015

Algemeen Directeur LEI Wageningen UR a.i.,

Prof. dr. R.J. Bino

Woord vooraf

II

Inhoudsopgave

1. De land- en tuinbouw in algemeen-economisch perspectief 11.1 Algemene economische ontwikkelingen 11.2 Organisaties in de Nederlandse agrarische sector 21.3 Handel in landbouwproducten 2

2. De Nederlandse agrosector 52.1 Het agrocomplex 52.2 Voedings- en genotmiddelenindustrie 62.3 Detailhandel en consumptie van voedingsmiddelen 7

3. Landelijk gebied 93.1 Ruimtelijke verschuivingen in het grondgebruik 93.2 Ruimtelijke verschuivingen in het gebruik van de landbouwgrond, 1988-2013 93.3 Natuur- en landschapsbeleid 103.4 Agrarisch natuurbeheer 113.5 Landbouw en waterbeleid 12

4. Landbouw en milieu 144.1 Gewasbescherming 144.2 Energie en klimaat - glastuinbouw 154.3 Energie overige landbouwsectoren 16 4.4 Broeikasgassen akker-, tuinbouw en veehouderijsectoren 17 4.5 Mest en mineralen 184.6 Ammoniak 194.7 Mondiale risico’s van dierziekten 19

5. Structuur van de land- en tuinbouw 205.1 Aantal bedrijven 205.2 Arbeid 21 5.3 Grond 225.4 Kapitaal 22

6. Resultaten en investeringen land- en tuinbouw 246.1 Sectorinkomen 246.2 Duurzame investeringen - innovatie 27

1

De land- en tuinbouw in algemeen-economisch perspectief

1.1 Algemene economische ontwikkelingen

Het herstel van de wereldeconomie krijgt in 2015 een flinke stimulans door de lage olieprijzen. Deze groei zal zowel plaatsvinden in de hoog ontwikkelde economieën als in de opkomende. In de groep hoog ontwikkelde landen zijn de VS de grootste trekker. Achterblijvende investeringen remmen de groei in zowel de hoogontwikkelde als de opkomende economieën. Dankzij de lagere olieprijs groeit de economie van ontwikkelde olie-importerende landen harder dan eerder werd verwacht. In olie-exporterende landen als Saoedi Arabië, Rusland en de VS wordt de economische groei de komende jaren juist afgeremd. Volgens de winterprognoses van de Europese Commissie zullen de economieën van alle lidstaten van de EU in 2015 voor het eerst sinds 2007 weer groeien. In de loop van 2015 zal de bedrijvigheid in de EU en de eurozone naar verwachting nog in een gematigd tempo toenemen, om in 2016 aan te trekken. De economische prestaties in de EU blijven van lidstaat tot lidstaat vermoedelijk uiteenlopen. Dit komt volgens de Europese Commissie deels doordat de ene lidstaat meer vooruitgang heeft geboekt bij de schuldvermindering in de publieke sector, de particuliere sector en de bankensector dan de andere. Ook varieert het positieve effect van de lage olieprijzen op de groei naargelang de nationale energiemix. De mate waarin de uitvoer zal profiteren van de waardedaling van de euro, hangt af van de handelsoriëntatie en specialisatiepatronen van de verschillende landen. Naar verwachting groeit de Nederlandse economie in 2015 met 1,7% en volgend jaar met 1,8%. De uitvoer, consumptie en investeringen dragen alle bij aan het herstel van de economie na de financiële crisis. Net als in voorgaande jaren is daarbij de uitvoer, met een jaarlijkse toename van ruim 5%, de belangrijkste motor. De sterk verbeterde prijsconcurrentie in 2015 is de grote stimulans achter de stijging van de uitvoer.

Vooruitzichten onzekerOver het geheel genomen is de onzekerheid waarmee de bestaande economische vooruitzichten zijn omgeven toegenomen. Er zijn neerwaartse risico’s die verband houden met geopolitieke spanningen (Oekraïne, Midden-Oosten), met de volatiliteit op de financiële markten terwijl de grote economieën divergeren op het vlak van monetair beleid, en met het niet volledig doorvoeren van structurele financieel-economische

1

2

1hervormingen. Een langdurige periode van zeer lage of negatieve inflatie zou ook schadelijk zijn voor de groeivooruitzichten. Daar staat tegenover dat de mondiale en de EU-groei dankzij de lage energieprijzen een krachtiger impuls zouden kunnen krijgen dan verwacht.

1.2 Organisaties in de Nederlandse agrarische sector

De Wet opheffing bedrijfslichamen is ingegaan per 1 januari 2015. Per 1 januari 2014 heeft de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) van het ministerie van Economische Zaken (EZ) al medebewindstaken van de bedrijfslichamen overgenomen en zijn de activiteiten van de product- en bedrijfschappen grotendeels stilgelegd of overgedragen aan private partijen. Het agrarische bedrijfsleven heeft ingespeeld op de mogelijkheden van alternatieve organisatievormen, die in het kader van het gemeenschappelijk landbouwbeleid mogelijk zijn. Het gaat om producentenorganisaties en brancheorganisaties. Als producentenorganisatie is de Producenten Organisatie Varkenshouderij (POV) per 1 januari 2015 erkend. Verder zijn per 1 januari 2015 vier brancheorganisaties erkend in de sector zuivel, eieren, pluimveevlees en kalveren. De organisaties streven doelen na die in de Europese verordening zijn opgenomen en die de positie van primaire producenten moeten versterken. De erkenning is geldig tot en met 31 december 2020.

1.3 Handel in landbouwproducten

Op de wereldmarkt van agrarische producten en voedingsmiddelen is Azië het afgelopen decennium de belangrijkste regio geworden. Het gaat dan zowel om de invoer als de uitvoer. Terwijl Azië het grootste importsaldo heeft, is Latijns-Amerika de belangrijkste netto-exporteur. Vooral de EU (exclusief intrahandel) en de NAFTA (de Noord-Amerikaanse vrijhandelszone) hebben hun aandelen in de agrarische wereldhandel zien dalen. Qua import- en exportwaarde liggen de beide blokken overigens minder ver uit elkaar dan tien jaar geleden. De agrarische handel van de EU is voor het overgrote deel intrahandel. Ongeveer een kwart is handel met derde landen. In de totale handel met derde landen schommelde het aandeel van agrarische producten rond de 7,5% in de periode 2009-2013. Dit aandeel geldt zowel voor de invoer- als de uitvoer.

3

1Agrarische handel van Nederland De EU heeft een aandeel van circa 80% in de Nederlandse agrarische export en bijna 60% in de agrarische import van Nederland. De totale Nederlandse goederenuitvoer (inclusief agrarische producten) en goedereninvoer bedroegen in 2014 respectievelijk 432 mrd. euro en 385 mrd. euro. De agrarische export steeg licht naar 80,7 mrd. euro (19% van de totale export) , terwijl de agrarische import licht daalde naar 52,4 mrd. euro (14% van de totale import). Het agrarische handelsoverschot komt voort uit de handel met EU-landen. Met niet-EU-landen heeft Nederland een handelstekort voor agrarische producten. De in- en uitvoer zijn veelzijdig samengesteld. Enkele belangrijke producten in de invoer zijn oliehoudende zaden, vetten en oliën en veevoer. Bij de uitvoer springen sierteeltproducten en vlees er uit (figuur 1). De Nederlandse agrarische handel speelt zich vooral af met de buurlanden: Duitsland, België, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Zowel bij de invoer als bij de uitvoer is Duitsland de belangrijkste handelspartner. Van de Nederlandse agrarische export ging in 2014 bijna 26% naar Duitsland, terwijl rond de 19% van de agrarische importen uit Duitsland kwam. Bij de export naar Duitsland gaat het vooral om groenten en fruit, sierteelt, zuivelproducten, eieren en vlees. De belangrijkste producten bij de invoer uit Duitsland zijn zuivel, vlees, granen en graanbereidingen. De zuivelinvoer bestaat vooral uit onverwerkte melk, wei en mager melkpoeder. Deze producten worden gebruikt als grondstof in de voedings- en genotmiddelenindustrie.

Doorvoer en wederuitvoer als onderdeel van de Nederlandse handel in agro-producten

Doorvoer maakt een bescheiden onderdeel uit van de totale export van Nederlandse agro-producten. In totaal is in 2013 slechts 3% van de uitvoer een product dat in Nederland is binnengekomen, op weg van het ene land (bijvoorbeeld Brazilië) naar het andere land (bijvoorbeeld Duitsland). Voor een enkele categorie is het percentage wel aanzienlijk, namelijk voor de productcategorieën Vis (15%), Fruit (11%) en Vleesproducten (13%). Wederuitvoer is daarentegen wel een belangrijk onderdeel van de totale uitvoer van Nederland: 24% van alle export heeft een buitenlandse oorsprong en is na een kleine bewerking (wederom) bestemd voor de buitenlandse markt. Bij de ‘grote’ exportproducten (uitvoerwaarde is meer dan 2 mrd. euro) is het aandeel wederuitvoer het hoogst bij de productcategorieën Fruit (68%) en Oliezaden (61%).

4

1

Granen, zaad,peulvruchten, aardappelen

Oliehoudende zaden

Veevoeders,exclusief granen

Graanbereidingen, zetmeel

Suiker

Aardappelen en groenten

Fruit, noten en specerijen

Bereidingen vanaardappelen, groenten, fruit

Vee

Vlees

Eieren

Zuivel

Vis

Hout, kurk

Margarine, vetten, oliën

Dranken

Koffie, thee, cacao

Tabak

Diversen

0 1 2 3 4 5 6 7 8-1-2-3-4Import Export

Figuur 1 Ontwikkeling en samenstelling Nederlandse agrarische import en export(mrd. euro) met de EU-27 en derde landen, 2012 en 2014

EU 2012EU 2014Niet-EU 2012Niet-EU 2014

Bron: CBS, bewerking LEI.

Sierteeltproducten, planten

5

2.1 Het agrocomplex

De toegevoegde waarde van het totale agrocomplex bedroeg 48 mrd. euro in 2013 (tabel 1). Dit is ruim 8% van het nationale totaal. In de toegevoegde waarde is de input die nodig is van de toeleverende industrieën (zoals zaai- en pootgoed, kunstmest, veevoer, maar bijvoorbeeld ook machines voor de voedingsmiddelenindustrie), de verwerking tot (eind)producten en de distributie van de (eind)producten tot aan de supermarkten inbegrepen. De tabel brengt zo tot uitdrukking welke economische activiteit de verwerking, toelevering en distributie van ruwe agrarische grondstoffen genereert, zowel van grondstoffen voortgebracht door de primaire sector in Nederland als van grondstoffen ingevoerd uit het buitenland. Circa twee derde van de toegevoegde waarde is toe te schrijven aan binnenlandse agrarische grondstoffen, circa één derde aan buitenlandse agrarische grondstoffen. Het economisch belang van distributie en verwerking is in de periode 2010-2013 meer toegenomen dan dat van primaire productie en toelevering. Ook levert het deel van het agrocomplex dat op buitenlandse grondstoffen draait meer op per arbeidsjaar dan het deel dat draait op binnenlandse grondstoffen; het verschil is grotendeels toe te schrijven aan het feit dat de beloning in de primaire sector van ingezette arbeid, grond en kapitaal achterblijft bij de rest van de keten. Binnen het totale agrocomplex kunnen verschillende deelcomplexen worden onderscheiden. Het grondgebonden-veehouderijcomplex is het grootst in termen van toegevoegde waarde en werkgelegenheid. Gegeven de verwachte groei in melkproductie vanwege het vervallen van de melkquotering, ligt het in de rede dat dit complex ook de komende jaren de belangrijkste blijft. Een groot deel van de activiteiten van de agrarische productiekolom heeft te maken met export. Van iedere euro toegevoegde waarde is zo’n 70 tot ruim 73 cent te danken aan opbrengsten uit export. Een vergelijkbaar percentage geldt voor de werkgelegen-heid, zo’n 70% van de werkgelegenheid in het agrocomplex hangt samen met export. Het belang van de export is ten opzichte van begin van de eeuw licht afgenomen.

De Nederlandse agrosector

2

6

2

Tabel 1 Kerncijfers van het Nederlandse agrocomplex, 2010-2013

Toegevoegde waarde

(factorkosten, mrd. euro)

Toegevoegde waarde

(factorkosten, mrd. euro)

Werkgelegen-heid (1.000

arbeidsjaren)

Werkgelegen-heid (1.000

arbeidsjaren)

2010 2013 2010 2013

Totaalcomplex, binnen- en buitenlandse agrarische grondstoffen 43,7 48,0 569,4 600,1

Aandeel in nationaal totaal 7,7% 8,3% 8,0% 8,5%

Totaalcomplex, buitenlandse agrarische grondstoffen 15,0 16,1 165,9 169,5

Aandeel in nationaal totaal 2,6% 2,8% 2,3% 2,4%

Totaalcomplex, binnenlandse agrarische grondstoffen 28,6 31,9 403,6 430,6

Aandeel in nationaal totaal 5,0% 5,5% 5,7% 6,1%

Primaire productie 9,6 10,5 164,7 163,4

Verwerking 3,8 4,5 50,1 58,5

Toelevering 12,0 12,8 148,9 158,2

Distributie 3,2 4,1 39,8 50,5

Bron: Agrarische input-outputtabel, bewerking LEI.

2.2 Voedings- en genotmiddelenindustrie

De voedings- en genotmiddelenindustrie (V&G-industrie) bood in 2012 werkgelegenheid aan 155.400 personen. Bijna 1 op de 6 werknemers in de industrie is werkzaam in één van de ruim 5.900 bedrijven die tot de V&G-industrie behoren. In 2012 genereerde de V&G-industrie een omzet van ruim 67 mrd. euro, ofwel ruim 21% van de omzet van de totale industrie. Daarbinnen heeft de slachterijen en vleesverwerkende industrie met 9,8 mrd. euro de grootste omzet, gevolgd door de zuivelindustrie met 9,2 mrd. euro. De V&G-industrie is een bedrijfstak in beweging, met regelmaat vinden fusies en/of overnames van bedrijven of onderdelen daarvan plaats.

Marges in voedselketens Discussies over ‘eerlijke’ prijzen voor boeren en tuinders en al dan niet vermeende marktmacht en machtsmisbruik van bijvoorbeeld supermarkten bestaan al zeer lang. Deze discussie is zeker niet beperkt tot Nederland maar woedt ook in andere landen. Het LEI heeft in 2009 onderzoek verricht naar het verloop van de prijzen en de transmissie van prijzen in voedselketens. In 2014 is dit onderzoek herhaald. Een van de onderzochte thema’s is de verdeling van brutomarges in de keten.

7

2

Uit het onderzoek blijkt dat er grote verschillen bestaan tussen producten. Bij producten met een hogere mate van bewerking, zoals bij pluimveevlees en brood, gaat meer dan de helft van de consumenteneuro naar de verwerkers. Het aandeel van akkerbouwer en pluimveehouder is in dit geval 14% en 22%, terwijl de kosten en marges van de supermarkt 26% en 16% van de consumenteneuro vertegenwoordigen. Voor onbewerkte producten varieert het aandeel van de primaire bedrijven in de consumenteneuro van 16% voor uien tot 43% voor eieren. Het aandeel van de supermarkten bij onbewerkte producten varieert van 39% voor aardappelen tot 68% voor uien. De brutomarges zeggen niets over de gemaakte kosten van bijvoorbeeld arbeid, verpakken, gebouwen, transport, energie voor koeling en bederf, enzovoort per product. Voor individuele producten zijn deze kosten bij vrijwel geen enkel bedrijf bekend. De nettowinst per eenheid product per schakel is dus niet te berekenen en niet bekend. Wel is de totale bedrijfseconomische winst van bedrijven in de verschillende schakels van de keten onderzocht. Voor alle schakels in de keten geldt dat de gemiddelde nettowinstmarge per euro omzet per schakel lager is dan 3%. Er zijn geen partijen aan te wijzen die veel winst realiseren over de rug van de primaire producenten. Anderzijds sluit dit ook niet uit dat partijen vrijwel niets verdienen aan het ene product en veel aan een ander product binnen hun assortiment. Ten slotte blijken de verkoopprijzen van producten in de keten vaak een sterke samenhang te vertonen en zelden worden prijsstijgingen sneller doorgegeven in de keten dan prijsdalingen. Wat voor veel producten wel een grote rol speelt, is dat het prijsniveau sterk bepaald wordt door het aanbod van producten in relatie tot de vraag. Is het aanbod krap dan zijn de prijzen hoog. Kortom, de winstgevendheid van de in het onderzoek meegenomen agrarische producten wordt in zeer sterke mate veroorzaakt door de verhouding tussen vraag en aanbod en niet aantoonbaar door machtsmisbruik in de keten.

2.3 Detailhandel en consumptie van voedingsmiddelen

De omzet in winkels in voedings- en genotmiddelen was in 2014 1,5% hoger dan het jaar ervoor, vooral door een volumegroei van 1,3%; de prijzen waren 0,2% hoger. In eerdere jaren was de omzetstijging vooral toe te schrijven aan hogere prijzen. De omzet van supermarkten nam vorig jaar toe met 1,7%, een groei die nagenoeg gelijk was aan die van 2013. Ook hier werd de grotere omzet vooral gedragen door een hoger volume (plus 1,6%); de prijzen namen met 0,1% toe.

8

2

Huishoudens gaven in 2013 voor 42,2 mrd. euro uit aan voedings- en genotmiddelen, bijna 2% meer dan in 2012. Het merendeel (31,9 mrd. euro) wordt uitgegeven aan voedingsmiddelen, waaronder zuivel, vlees, aardappelen, groenten en fruit. Aan dranken en tabak werd 10,3 mrd. euro besteed. De totale uitgaven van voedings- en genotmiddelen bedragen 14,6% van de totale bestedingen door huishoudens. In 2013 kochten consumenten voor ruim 984 mln. euro aan biologische producten, 5,4% meer dan in 2012. Het aandeel biologische producten in de totale bestedingen aan voedings- en genotmiddelen groeit langzaam doch gestaag en bedroeg in 2013 2,4%, tegen 2,3% in 2012.

Online in opkomst: eten in de winkel kopen wordt een keuzeNederland kent een hoge supermarktdichtheid, zeker in vergelijking met andere Europese landen. De consument hoeft niet ver te fietsen, lopen of rijden voor zijn boodschappen en heeft daarbij doorgaans de keuze uit meerdere formules. Het kan ook anders. Consumenten hoeven hun huis niet meer uit. Binnen een paar muisklikken zijn de boodschappen besteld, dat kan relatief gemakkelijk. De online infrastructuur in Nederland is goed; de internetpenetratie is één van de hoogste binnen Europa. Het percentage mensen dat min of meer dagelijks het internet gebruikt is hoog en stijgt, terwijl het aandeel mensen dat nog nooit internet heeft gebruikt daalt. Het segment food is een van de grootste groeiers binnen online. Wat betekent dat voor de aanbieders in het voedsellandschap? Gaan de supermarkten verdwijnen, net zo als het fysieke aanbieders van tickets of cd’s is vergaan? Zullen de supermarkten onder invloed van nieuwe webwinkels zonder fysieke verkooppunten (de zogenaamde pure players) hun verdienmodel aan gaan passen of zullen bestaande fysieke retailers ook het online verkoopkanaal gaan domineren? Vooralsnog is nog niet duidelijk welk scenario het Nederlandse zal worden. Maar wel dat de opkomst van e-commerce verkoopvolume weghaalt uit fysieke winkels. Daarmee wordt voedsel kopen ín de winkel een keuze. En dát heeft een niet te onderschatten impact op (de functie van) de traditionele, fysieke aanbieders in het voedsellandschap.

9

3

Landelijk gebied

3.1 Ruimtelijke verschuivingen in het grondgebruik

In 2010 werd 56% van de Nederlandse oppervlakte (inclusief water) gebruikt door de landbouw, 17% door water, 15% door bebouwing en infrastructuur en 12% door natuur. Tussen 1996 en 2010 is het landbouwareaal ruim 100.000 hectare kleiner geworden, wat overeenkomt met een daling van zo’n 4% van het totale landbouwareaal. Meer dan drie kwart van die landbouwgrond is omgezet in bebouwd gebied. Het bebouwde gebied, waar ook infrastructuur en diverse typen semi-bebouwde oppervlakken zoals recreatiegebieden onder vallen, is in dezelfde periode met 14% toegenomen. Het wateroppervlak is ook iets groter geworden (1%), wat samenhangt met het beleid om waterbergingsgebieden te creëren. Het oppervlak bos en natuur ten slotte is tussen 1996 en 2010 met een kleine 2% toegenomen. Dit lijkt weinig gelet op de inspanningen van het natuurbeleid om gronden te verwerven. Dit komt omdat hier sprake is van een verschil tussen het feitelijke gebruik en de bestemming van de grond: veel van de aangeworven natuurgrond is nog steeds in agrarisch gebruik maar heeft natuur als bestemming.

3.2 Ruimtelijke verschuivingen in het gebruik van de landbouwgrond, 1988-2013

Evenmin als de verdeling van de grond over de verschillende functies, ligt het gebruik door de verschillende productietakken binnen de landbouw vast. Ook zijn de verschillende productietakken binnen de landbouw niet gelijk verspreid over Nederland. De ruimtelijke spreiding van de productietakken kan in de loop van de tijd veranderen als economische motieven of beleid daartoe aanleiding geven. De melkveehouderij is naar aantal bedrijven en naar grondgebruik de grootste productietak binnen de Nederlandse landbouw en is betrekkelijk gelijkmatig over het land verdeeld. Uit een analyse over de periode 1988-2013 blijkt dat het ruimtelijk patroon van de melkveehouderij nauwelijks is veranderd. Hetzelfde geldt voor de ruimtelijke spreiding van de intensieve veehouderij. Opvallend is dat het ruimtelijke patroon van de glastuinbouw ook nauwelijks is veranderd is in de afgelopen 25 jaar, ondanks het beleid dat enerzijds gericht was op het tegengaan van zogenaamd verspreid glas en anderzijds op het verminderen van de ruimtelijke druk op het Westland door het stimuleren van een tiental nieuwe ontwikkelingsgebieden.

10

Bij de overige productietakken zijn wel verschuivingen in concentratie te zien tussen l988 en 2013. Het gaat dan om onder meer de overige graasdierhouderij (vleesvee, schapen, geiten en paarden) en de akkerbouw; in de traditionele akkerbouwgebieden is het belang van de akkerbouw tussen 1988 en 2013 gedaald. De belangrijkste ruimtelijke verschuivingen binnen de Nederlandse landbouw zijn te zien in de opengrondstuinbouw. In de teelt van opengrondsgroenten is de dominante positie van West-Friesland sterk verminderd, terwijl de teelt in de IJsselmeerpolders en in Oostelijk Noord-Brabant juist is opgekomen. Noord- en Midden-Limburg was al belangrijk voor deze sector en is dat gebleven.

3.3 Natuur- en landschapsbeleid

In de afgelopen jaren is het natuurbeleid gedecentraliseerd. De provincies zijn verantwoordelijk geworden voor het hele natuurbeleid. Het Rijk stelt de kaders vast en blijft eindverantwoordelijk voor het voldoen aan de internationale verplichtingen, vooral verplichtingen gerelateerd aan de Vogel- en Habitatrichtlijnen en de Kaderrichtlijn Water. De ambities voor het natuurbeleid van het Rijk en de provincies hebben betrekking op het realiseren van het Natuurnetwerk Nederland, het halen van de internationale doelen en het versterken van de betrokkenheid van de samenleving bij de natuur. Het Rijk en de provincies hebben afgesproken dat de twaalf provincies vanaf 2014 financieel verantwoordelijk worden voor het natuurbeleid. De financiële dekking bestaat uit rijksfinanciering, EU-cofinanciering en bijdragen van provincies en derden. In de periode 2014-2021 wordt nominaal bijna 2,5 mrd. euro gefinancierd door het Rijk, ruim 500 miljoen euro door de provincies en 320 mln. euro door EU-cofinanciering vanuit het derde plattelandsontwikkelingsprogramma (POP3). In totaal gaat het dus om meer dan 3,3 mrd. euro nominaal. Daarbij zijn additionele bijdragen van derden en provincies buiten beschouwing gelaten. Een zesde van het natuurbudget bestemd voor agrarisch natuurbeheerVan de jaarlijkse uitgaven van 415 mln. euro (structureel vanaf 2018) besteden de provincies bijna een derde aan natuurbeheer en een kwart aan de ontwikkelopgave voor natuur. De rest - ruim 40% - is bestemd voor agrarisch natuurbeheer, ganzenbeheer, herstelbeheer, hydrologische en andere maatregelen. Behalve een jaarlijkse inzet van financiële middelen komt er ook via het zogenoemde grond-voor-grondprincipe geld beschikbaar voor de ontwikkelopgave voor natuur. Dit principe gaat er van uit dat de investeringen voor de ontwikkelopgave worden gedekt door het ruilen en verzilveren van grond. Het gaat dan onder meer om grond van Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL) en niet-ingerichte grond van terreinbeheerders.

3

11

3

Rijksnatuurvisie 2014 ‘Natuurlijk Verder’In april 2014 verscheen de Rijksnatuurvisie 2014 ‘Natuurlijk Verder’. Het uitgangspunt van de visie is dat ‘natuur midden in de samenleving’ staat. Dat betekent enerzijds dat de maatschappij natuur nodig heeft en anderzijds dat natuur het beste kan worden beschermd als het een integraal onderdeel is van de samenleving. Dat laatste kan worden bereikt door natuur te vervlechten met andere sectoren als landbouw, visserij, wonen, industrie, recreatie en energie. De verantwoordelijkheid voor het natuurbeleid komt grotendeels op het regionale niveau te liggen. Waar de samenleving zelf in staat blijkt om natuurdoelen te realiseren, zal de overheid meer terughoudend zijn en een voorwaardenscheppende en stimulerende rol op zich nemen. Natuur wordt breed opgevat in de Rijksnatuurvisie 2014: alles wat maar enigszins groen is wordt als natuur aangemerkt. Verder blijven veel begrippen nogal vaag. Daardoor wekt de visie sterk de indruk niets anders te zijn dan een bezuinigingsoperatie op natuur. Het Rijk blijft wel een zogenaamde stelselverantwoordelijkheid houden voor bepaalde zaken. Daarbij gaat het vooral om (inter)nationale wet- en regelgeving, het toezicht daarop en, zoals al genoemd, het scheppen van de voorwaarden waardoor andere partijen hun verantwoordelijkheid kunnen nemen.

Overeenstemming PAS bereiktIn veel Natura 2000-gebieden is er al jaren een overschot aan stikstof. Dit is schadelijk voor bepaalde soorten natuur en het belemmert bovendien de vergunningverlening voor economische activiteiten die stikstof uitstoten. Om die impasse te doorbreken, is er de afgelopen jaren gewerkt aan de invoering van de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS). Deze aanpak is opgezet om ruimte voor economische ontwikkeling rond Natura 2000-gebieden te creëren op zo’n manier dat de toestand van de natuur niet verslechtert. De PAS nadert nu zijn inwerkingtreding. In december 2014 heeft de rijksoverheid met de gedeputeerden landelijk gebied en een vertegenwoordiging van de Unie van Waterschappen overeenstemming bereikt over de uitwerking van de PAS. Op 1 juli 2015 treedt de PAS in werking.

3.4 Agrarisch natuurbeheer Het areaal agrarisch natuurbeheer binnen de EHS is tussen 1 januari 2013 en 2014 met ruim een kwart afgenomen: van zo’n 16.000 ha naar 11.400 ha. Deze afname wordt vooral veroorzaakt doordat aflopende contracten niet worden verlengd in afwachting van het nieuwe stelsel voor agrarisch natuurbeheer. In hoeverre het areaal agrarisch natuurbeheer buiten de EHS is gewijzigd, is bij het uitkomen van deze publicatie (medio mei) niet bekend. In het LEB 2014 gaven we aan dat het areaal onder agrarisch natuurbeheer op 1 januari 2013 zo’n 58.800 ha beliep. Daarvan lag zo’n 16.000 ha binnen en een kleine 43.000 ha buiten de EHS.

12

Collectieven agrarisch natuurbeheer beginnen vorm te krijgenHet ministerie van EZ wil vanaf 2016 het agrarisch natuurbeheer dat mede wordt gefinancierd door de tweede pijler van het GLB, alleen nog via collectieven van boeren organiseren. Provincies krijgen daarbij een regisseursrol: zij stellen een Natuurbeleidsplan op waarin zij aangeven welke doelen zij in welke gebieden willen realiseren; collectieven kunnen vervolgens beheerplannen bij de provincie indienen waarin ze aangeven hoe ze die doelen op hun grondgebied willen bereiken. In 2014 zijn zo’n 40 regionale collectieven van agrariërs gevormd, meestal door het samengaan van een aantal Agrarische Natuurverenigingen (ANVs). Behalve het maken van een beheersplan moeten de collectieven zelf contracten met hun leden gaan afsluiten, zorgen voor controle en handhaving ervan en de uitbetaling regelen. Collectieven zijn zelf verantwoordelijk voor het opzetten van hun administratieve organisatie. De collectieven moeten voor 1 juni hun concept-beheerplannen bij de provincie indienen. Bij het opstellen van de concept-beheerplannen door de collectieven is de vraag of het beheergeld ‘breed’ dan wel ‘smal’ besteed gaat worden, een belangrijk discussiepunt: worden de middelen belegd in het hele beheergebied van het collectief of in een beperkt aantal kerngebieden? Over de monitoring en evaluatie van het agrarisch natuurbeheer door collectieven bestaan nog veel onduidelijkheden. Zo moeten de beheersplannen van de collectieven ecologisch worden getoetst. Het is niet duidelijk hoe dat moet worden gedaan en door wie. Provincies zijn verantwoordelijk voor de monitoring van het beleid; monitoring van de beheerresultaten is een taak voor de collectieven. De daarvoor noodzakelijke nulmeting is nog niet door alle collectieven uitgevoerd.

3.5 Landbouw en waterbeleid

Het Nationaal Waterplan 2009-2015 en het Ontwerp Nationaal Waterplan 2016-2021 zijn opgesteld om een duurzaam waterbeheer te realiseren. Daaronder vallen ook de doelstellingen van de EU Kaderrichtlijn Water voor een goede waterkwaliteit van oppervlaktewater en grondwater. Voor de uitvoering van deze nationale wateropgaven zoekt het Rijk naar samenwerking met het bedrijfsleven. In dat kader heeft de Land- en Tuinbouworganisatie (LTO) het initiatief voor een Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) genomen. Het DAW wil een bijdrage leveren aan enerzijds de wateropgaven in agrarische gebieden, zoals het verminderen van de uit- en afspoeling van nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen; anderzijds aan de realisatie van een economisch sterke en duurzame landbouw, waardoor de kans op verdere aanscherping van wettelijke regelgeving in de toekomst wordt verminderd.

3

13

3

Het DAW kent drie ambitieuze doelstellingen: (i) 80% van de huidige waterkwaliteits-problemen veroorzaakt door uit- en afspoeling van nutriënten en gewasbeschermings-middelen uit de landbouw moet in 2021 zijn opgelost en 100% in 2027; (ii) in 2021 is de agrarische watervoorziening overal veilig gesteld door spaarzaam om te gaan met water op bedrijfsniveau, door optimale waterconservering op gebiedsniveau en door een betere verdeling en buffering van zoetwater op rijksniveau; en (iii) het agrarisch productiepotentieel op regionaal niveau wordt met gemiddeld 2% per jaar vergroot door gebiedsprocessen, nieuwe ruimtelijke instrumenten en innovatieve technieken. Voor de uitvoering van het DAW is een intensieve samenwerking tussen het agrarische bedrijfsleven en de waterschappen nodig om de knelpunten op het gebied van verontreiniging van het water door meststoffen of gewasbeschermingsmiddelen, verzilting, wateroverlast en droogte op te lossen. Binnen de landbouwsector richt DAW zich vooral op agrariërs in de open teelten (aardappels, graan, ruwvoeders, vollegrondsgroenten, bloembollen, bomen en fruit) en de grondgebonden veehouderij.

Boeren nemen op vrijwillige basis deel aan bovenwettelijke maatregelen DAWBij DAW gaat het om het uitvoeren van bovenwettelijke maatregelen, waarbij agrarische ondernemers op vrijwillige basis deelnemen. Zij zullen dit alleen doen als zij een bedrijfseconomisch voordeel verwachten te halen uit de maatregel of als zij een tegenprestatie ontvangen in de vorm van een financiële compensatie, subsidie, besparing op kosten of ontwikkelruimte voor het bedrijf. De tegenprestatie kan ook bestaan uit niet-financiële compenserende maatregelen door water- en bodembeheerders, zoals regionale waterberging en zoetwateraanvoer. De DAW-initiatieven zorgen er voor dat er draagvlak ontstaat onder boeren en waterbeheerders voor het oplossen van waterkwaliteitsproblemen. Op termijn betekent dit dat de waterschapslasten minder sterk zullen stijgen doordat dure maatregelen in het waterbeheer of ingrijpende beleidsaanpassingen achterwege kunnen blijven.

14

4.1 Gewasbescherming

De afzet van bestrijdingsmiddelen schommelt al jaren rond de 10 mln. kg werkzame stof per jaar. In 2013 bedroeg de afzet 9,9 mln. kg werkzame stof (tabel 2), 12,5% lager dan in 2012. Dit kwam vooral door een koude en daardoor trage start van het teeltseizoen. De ontwikkeling van ziekten- en plagen kwam hierdoor ook traag op gang. Bijna 40% van de gebruikte middelen is voor schimmelbestrijding. In jaren met vochtige zomers is de schimmeldruk hoger dan in droge jaren zoals 2013. Van de totale afzet van bestrijdingsmiddelen in Nederland is ongeveer 98% voor gebruik in de land- en tuinbouw. De rest wordt gebruikt door particulieren of door beheerders van het openbaar groen. Het betreft hier vaak onkruidbestrijdingsmiddelen. Naast het gebruik is de milieubelasting door gewasbescherming een belangrijke indicator. Met name het oppervlaktewater wordt belast door het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Voor grondwater en bodem is dit duidelijk minder het geval. In de periode 2007-2010 daalde de totale milieubelasting (uitgedrukt in milieubelastingspunten) door gewasbescherming. Na een stijging in 2011 is de milieubelasting in 2012 opnieuw gedaald, maar nog niet onder het niveau van 2010. Naast het gebruik in kg actieve stof is ook het milieubelastend effect per kg actieve stof van belang; dat effect daalt al jaren door een doorlopende sanering van relatief sterk belastende middelen.

BeleidIn mei 2013 presenteerde het ministerie van EZ de Tweede Nota Duurzame Gewasbescherming. In de nota wordt de ambitie uitgesproken om in 2023 het aantal overschrijdingen van milieukwaliteitsnormen naar oppervlaktewater ten opzichte van 2013 met 90% te reduceren. In een ex-ante evaluatie is gebleken dat deze ambities in het algemeen ‘haalbaar en betaalbaar’ zijn, maar dat met name voor erfemissies en probleemstoffen aanvullende specifieke maatregelen vereist zijn. Voor individuele sectoren of bedrijven kan de betaalbaarheid wel een probleem vormen.

4

Landbouw en milieu

15

4

Tabel 2 Ontwikkeling van enkele milieu-indicatoren vanaf 2000

2000 2005 2010 2011 2012 2013

Gebruik gewasbeschermingsmiddelen (in mln. kg actieve stof) 11,38 10,71 9,6 10,95 11,36 9,94

Broeikasgasemissies van de landbouw (in mln. ton CO2-equivalenten) 26,5 24,4 27,2 25,6 25,0 24,2

Stikstofoverschot per hectare (verschil tussen aan- en afvoer, in kg N per ha) 183 154 113 108 109 101

Fosfaatoverschot per hectare (verschil tussen aan- en afvoer, in kg P2O5 per ha) 57 45 31 18 10 12

Ammoniakemissie (in mln. kg) 182 160 144 138 135 134

Bronnen: Nefyto (2015), NVWA (2013), EmissieRegistratie (2015), Compendium (2014b), Jimmink et al. (2015).

4.2 Energie en klimaat - glastuinbouw

De Nederlandse glastuinbouw is bezig met een energietransitie om de klimaat- en energiebesparingsdoelen te realiseren. Tussen de glastuinbouw en de overheid zijn doelen, ambities en emissieruimtes overeengekomen voor de CO2-emissie, de energie-efficiëntie en het aandeel duurzame energie. Bij de CO2-emissie voor de glastuinbouw gaat het zowel om de emissie voor de teelt als de de CO2-emissie van warmtekrachtkoppeling-installaties die gepaard gaat met de opwekking van elektriciteit voor de verkoop. In de periode 2005-2010 is deze verkoop van wk-elektriciteit sterk gestegen en daarmee ook de totale CO2-emissie. De totale CO2-emissie daalde in 2013 tot 6,8 Mton en zit daarmee 0,6 Mton boven de CO2-emissieruimte voor 2020 (tabel 3). De CO2-emissie voor de teelt verminderde tot 4,9 Mton en ligt daarmee 1,9 Mton (28%) onder het niveau van 1990 en 0,9 Mton onder het doel voor 2020.

Stabilisatie energie-efficiëntie, toename aandeel duurzame energieHet primaire brandstofverbruik per eenheid product is in 2013 met 1 procentpunt verslechterd, maar was wel 56% lager dan in 1990 (tabel 3). Dit betekent dat de glastuinbouw in 2013 56% minder energie gebruikt per eenheid product dan in 1990. De energie-efficiëntie is daarmee nog 1 procentpunt verwijderd van het doel van 57% voor 2020. Het aandeel duurzame energie nam in 2013 toe tot 2,9% (tabel 3). Voor het doel in 2020 (20%) zijn nog ruim 17 procentpunten te gaan, waarmee dit doel buiten bereik lijkt.

16

Tabel 3 CO2-emissie teelt en totaal, energie-efficiëntie en aandeel duurzame energie glastuinbouw, 1990-2013

1990 2000 2005 2010 2011 2012 2013 (v)Doel

2020

CO2-emissie teelt (mln. ton) a 6,8 6,6 6,1 5,8 5,2 5,0 4,9 6,2

CO2-emissie totaal (mln. ton) a b 6,8 6,7 6,5 8,1 7,4 6,9 6,8 5,8

Energie-efficiëntie (index) c 100 84 67 43 43 43 43 44

Aandeel duurzame energie (%) - 0,1 0,5 1,9 2,1 2,4 2,9 20

a De CO2-emissie voor de teelt is de totale emissie minus die voor de verkoop van elektriciteit buiten de glastuinbouw;b het doel voor de totale emissie in 2020 betreft de emissieruimte;c verbruik van primaire brandstof per eenheid tuinbouwproduct ten opzichte van 1990.

Bron: Van der Velden et al., 2014.

4.3 Energie overige landbouwsectoren

Het energiebeleid voor de landbouwsectoren buiten de glastuinbouw is vastgelegd in het Convenant Schone en Zuinige Agrosectoren (LNV, 2008). In dit Agroconvenant - opgesteld door de Nederlandse overheid in samenwerking met de betrokken agrosectoren - zijn doelstellingen vastgelegd voor energiegebruik en -besparing, hernieuwbare energie, windenergie en emissie van broeikasgassen, met bijbehorende plannen van aanpak. Voor de melkveehouderij zijn voor 2020 nog aanvullende doelstellingen vastgesteld in de Duurzame Zuivelketen voor vier thema’s: klimaat en energie, diergezondheid en diere-nwelzijn, weidegang, biodiversiteit en milieu. De Duurzame Zuivelketen is een initiatief van de zuivelindustrie (Nederlandse Zuivel Organisatie) en de melkveehouders (LTO Nederland).

Energiebesparende maatregelenDe doelstelling voor energie-efficiëntie voor de periode 1990-2020 is voor alle sectoren het zelfde, namelijk een efficiëntieverbetering van 2% of meer per jaar. Daarnaast geldt voor de niet-glastuinbouwsectoren (ATV-sectoren) een aanvullend doel van 60% reductie van het directe energieverbruik tussen 1990 en 2020. Hiervan is nu 15% gerealiseerd (tabel 2). Het zal dus nog enige inspanning vergen om de reductiedoelstelling van 60% te kunnen halen. Van de ATV-sectoren verbruikte in 2012 de melkveehouderij de meeste fossiele energie (ruim 35%), gevolgd door de openteelt bedrijven (akkerbouw en opengrondstuinbouw) en de intensieve veehouderij (beide ongeveer 24%).

Duurzame energie: verbruik en productieIn het Agroconvenant zijn doelstellingen geformuleerd voor 2020 per sector voor de productie van hernieuwbare energie. Voor de ATV-sectoren gaat het om de levering van biomassa uitgedrukt in levering biogas uit vergisting (48 PJ); de productie van windenergie (12 PJ); verbranding pluimveemest (2 PJ); eigen opwekking en gebruik van elektriciteit (zonne-energie) (1 PJ).

4

17

In 2012 werd door de primaire ATV-sector 5 PJ aan biogas geproduceerd. Dit is 10% van de doelstelling voor 2020. De productie van windenergie op primaire landbouwbedrijven (niet noodzakelijkerwijs in eigendom) bedraagt ruim 11 PJ, waarvan 4 PJ op windmolens in eigendom van een individueel landbouwbedrijf. Het lijkt met de productie van windenergie wel de goede kant op te gaan, maar omdat de eigendomsrechten van de windmolens niet bekend zijn, is het lastig na te gaan of de doelstelling van 12 PJ uit windenergie wordt gehaald.

4.4 Broeikasgassen akker-, tuinbouw en veehouderijsectoren

In het kader van het Kyotoprotocol geldt voor Nederland een gemiddelde emissiereductie-doelstelling voor broeikassen van 6% voor de periode 1990-2010. In 2007 heeft de Europese Commissie een reductiedoelstelling geformuleerd van minimaal 20%, maar bij voorkeur 30% in 2020 ten opzichte van 1990. In het Nederlandse regeerakkoord van 2010 is deze doelstelling ook als ambitie opgenomen. Om invulling te geven aan het Kyoto-protocol zijn in het Agroconvenant reductiedoelstellingen vastgelegd gespecificeerd naar sector en type broeikasgas. Voor de akkerbouw, tuinbouw en veehouderijsector (ATV-sector) is het doel de emissie van methaan en lachgas met 25 tot 30% (4-6 Mton) te verminderen in 2020 ten opzichte van 1990. Deze reductie is in 2013 al bereikt (tabel 2) zij het dat deze in zijn geheel wordt gerealiseerd door de afname van de emissie van lachgas. De stijging van de methaanemissie in 2013 wordt veroorzaakt door een toename van de melkveestapel. De afname van de lachgasemissie komt grotendeels door een daling van de indirecte emissie, die weer verband houdt met de afname van de stikstofkunstmestgift. Waarschijnlijk zal de methaanemissie in de komende jaren als het melkquotumsysteem is afgeschaft, toenemen. Voor kooldioxide geldt een reductiedoelstelling van 3,5 Mton voor de glastuinbouw en de ATV-sectoren samen. Tot nu toe is de emissie van kooldioxide sinds 1990 alleen maar toegenomen door een toename van het energiegebruik. Emissies van de verschillende broeikasgassen kunnen niet direct worden opgeteld en worden met behulp van factoren omgerekend naar CO2-equivalenten. De omreken-factoren worden periodiek bijgesteld door IPCC (1997, 2007 en 2013). De reductie-doelstellingen zoals die zijn vastgelegd in het Agroconvenant zijn echter gedefinieerd ten opzichte van 1990. Om de behaalde reductie te kunnen vergelijken met 1990 zijn in tabel 2 de emissies weergegeven op basis van de IPCC-1997 omrekenfactoren.

4

18

4.5 Mest en mineralen

In 2011 heeft het kabinet aangegeven het mestbeleid via drie sporen vorm te willen geven, namelijk duurzaam evenwicht tussen mestproductie en afzet via verplichte mestverwerking en gegarandeerde afzet van het resterende overschot; voermaatregelen om onnodig hoge gehalten aan fosfor en stikstof in het voer terug te dringen; en de erkenning van hoogwaardige producten uit dierlijke mest als kunstmestvervanger.

Mest- en mineralenproductieVanaf 1990 tot 2005 daalde de stikstofproductie van de Nederlandse veestapel met 30% tot 417 mln. kg. Daarna schommelt de stikstofproductie rond de 420 mln. kg. Het berekende N-overschot per hectare (verschil tussen aan- en afvoer) was in 2013 bijna 40% lager dan in 1970. Ten opzichte van het topjaar 1986 bedroeg de daling van het N-overschot ruim 60%. De fosfaatproductie van dierlijke mest daalde van 1990 tot 2005 met 25% tot 170 mln. kg. Na 2005 stijgt door een toename van het aantal dieren de fosfaatproductie tot 179 mln. kg in 2010. Dit is 6 mln. kg boven het productieplafond dat Nederland met de EU heeft afgesproken. Als gevolg daarvan sluiten de overheid, LTO en Nevedi een convenant om de hoeveelheid nutriënten in mest door voermaatregelen met 20 mln. kg te verminderen, het zogenaamde voerspoor. Door de maatregelen als gevolg van die afspraken is de fosfaatproductie gedaald naar 166 mln. kg in 2013. Het fosfaat-overschot per hectare was de laatste jaren ruim 80% lager dan in 1970. Ten opzichte van het topjaar 1986 is die daling zelfs 90%.

Verplichte mestverwerkingMet ingang van 1 januari 2014 is het stelsel van verplichte mestverwerking in werking getreden. Ondernemers die op hun bedrijf meer fosfaat produceren dan zij binnen de gebruiksnormen kunnen aanwenden, zijn verplicht een deel van het fosfaatoverschot te (laten) verwerken. Het verplichte deel van de mestverwerking wordt jaarlijks vastgesteld. Hoe groot het verplichte deel exact wordt, is afhankelijk van de vraag of het voerspoor deels of volledig wordt gerealiseerd. In 2012 heeft de melkveehouderij de helft van het doel van het voerspoor gerealiseerd, de varkenshouderij is op twee derde. De voor het jaar 2015 vastgestelde verplichte mestverwerkingspercentages zijn afhankelijk van in hoeverre het voerspoor wordt gerealiseerd, 20-35% te laag om een acceptabel evenwicht op de mestmarkt te creëren. Het ministerie van EZ geeft de partijen nog een aantal jaren de mogelijkheid om vraag en aanbod naar mestverwerkingscapaciteit op elkaar af te stemmen. In 2016 en 2017 zullen de percentages in overleg met de sector geleidelijk worden verhoogd om in 2017 evenwicht op de mestmarkt te realiseren. Voor het jaar 2014 wordt de gerealiseerde mestverwerking geschat op 35 mln. kg fosfaat, dat is ongeveer 5 mln. kg fosfaat hoger dan de verplichte hoeveelheid van 2015.

4

19

4.6 Ammoniak

De Nederlandse ammoniakemissie daalt nog steeds. Door nieuwe inzichten en toegevoegde bronnen wordt de ammoniakemissie vanaf het berekeningsjaar 2012 nauwkeuriger berekend. Dit heeft tot gevolg dat over de gehele reeks van 1990-2013 de ammoniakemissie 15 kiloton hoger is vastgesteld. Hierdoor is de emissie in 2013 6 kiloton hoger dan het maximum van 128 kiloton dat de Europese Unie hieraan sinds 2010 stelt. Het is op dit moment nog onduidelijk wat voor gevolgen dit heeft voor de agrarische sector.

4.7 Mondiale risico’s van dierziekten

De Nederlandse veehouderij moet voortdurend waakzaam zijn om insleep van dierziekten te voorkomen. Afrikaanse Varkenspest (AVP) is bijvoorbeeld een ernstige ziekte die tot grote schade voor de sector kan leiden. De grootste risico’s van insleep van AVP zijn onvoldoende gereinigde veetransportwagens en de import van vleeswaren uit de risicogebieden in Oost-Europa. Andere besmettelijke dierziekten die het afgelopen jaar tot grote waakzaamheid leidden zijn PED (virusdiarree) en Aviaire Influenza (AI-vogelgriep). Sinds april 2013 zorgen uitbraken van PED voor grote schade in de varkenshouderij in de Verenigde Staten. In Nederland en een aantal andere Europese landen komt sinds november 2014 een milde variant van PED voor. PED is een zeer besmettelijk virus en wordt gemakkelijk verspreid via alles en iedereen waaraan ook maar een heel klein beetje mest kan zitten. Uit analyse van de PED-epidemie in de VS is gebleken dat verzamelplaatsen en slachthuizen een risico vormen en dat voer opgeslagen in de open lucht besmet kan raken door vogels. Het is dus niet voldoende om te zorgen voor schone veetransportwagens en bezoekers. De Gezondheidsdienst voor Dieren adviseert strikte hygiënemaatregelen, onder meer grondige ongedierte- en vliegenbestrijding en het goed afdekken van voer dat is opgeslagen in open sleuf silo’s, zodat vogels en ongedierte er niet bij kunnen. Ook vogelgriep (AI) is een ernstige dierziekte, die net als Afrikaanse varkenspest tot grote schade kan leiden. Introductie van het virus in Nederland is mogelijk door trekvogels of de (illegale) import van siervogels. Verdere verspreiding kan onder meer door contact met besmet materiaal, ongedierte of door het overwaaien van stof uit een besmette stal.

4

20

5.1 Aantal bedrijven

Het aantal land- en tuinbouwbedrijven is in 2014 met bijna 2.000 afgenomen tot 65.500 (tabel 4). Deze daling van 2,9% is vrijwel gelijk aan de gemiddelde jaarlijkse vermindering vanaf 2000. Tussen de verschillende sectoren zijn opnieuw grote verschillen, van een beperkte krimp in de melkveehouderij (1,1%) tot een forse daling in de glastuinbouw (7,5%). Deze ontwikkeling past in het beeld van de langere termijn: hoe minder grondgebonden, des te sterker de teruggang in het aantal bedrijven. In de niet of minder sterk grondgebonden sectoren - (glas)tuinbouw en intensieve veehouderij - kromp het aantal bedrijven vanaf de eeuwwisseling met in totaal 53%; in de grondgebonden sectoren - akkerbouw en graasdierhouderij (waaronder melkveehouderij) - bleef de afname beperkt tot 21%. Als gevolg van de specialisatie is het aantal gecombineerde (gemengde) bedrijven vanaf 2000 zelfs met 60% verminderd. De sterke daling van het aantal minder sterk grondgebonden bedrijven vanaf de eeuwwisseling heeft onder meer te maken met beleid op het gebied van milieu en dierenwelzijn (opkoopregelingen, vereiste investeringen) en de marktontwikkelingen (afzetmogelijkheden en prijzen). Voor de grondgebonden sectoren zijn de marktomstandigheden over het algemeen beter geweest, wat resulteerde in gemiddeld redelijke inkomens; ook waren de perspectieven positief, mede door de afschaffing van de melkquotering. De daling van het aantal land- en tuinbouwbedrijven bestaat in hoofdzaak uit de min of meer vrijwillige bedrijfsbeëindiging bij generatiewisseling. Gedwongen beëindiging in de vorm van een faillissement komt weinig voor. Het aantal gecertificeerde biologische land- en tuinbouwbedrijven is in 2014 per saldo met ruim 60 afgenomen tot iets meer dan 1.500. Het gecertificeerd biologisch areaal land- en tuinbouwgrond nam in 2014 toe met 1.200 ha tot 57.300 ha. Dat komt overeen met 3,1% van het totaal areaal cultuurgrond (tegen 1,7% in 2000). Het biologische areaal grond is in hoofdzaak in gebruik voor gras en voedergewassen (73%), en daarnaast voor aardappelen, groente en fruit (12%) en graan (9%).

5

Structuur van de land- en tuinbouw

21

5

Tabel 4 Ontwikkeling aantal bedrijven, arbeidskrachten en areaal landbouwgrond vanaf 2000

2000 2005 2010 2013 2014

Aantal land- en tuinbouwbedrijven (x 1.000) 97.389 81.750 72.324 67.481 65.507

Aantal arbeidskrachten (x 1.000) 280,9 235,7 212,0 193,0 190,0

Areaal landbouwgrond (x 1.000 ha) 1.975,5 1.937,7 1.872,3 1.847,6 1.839,0

Bron: CBS-Landbouwtelling, bewerking LEI.

Aantal dieren De omvang van de rundveestapel is in 2014 toegenomen tot ruim 4 mln. stuks. Dat is te danken aan de ontwikkelingen in de melkveehouderij. Vanaf 1984 (start melkquotering) tot 2007 is het aantal melkkoeien gedaald van 2,5 mln. tot 1,4 mln. in 2007, waarna door verruiming van het quotum het aantal weer is gestegen tot 1,6 mln. per 1 december 2014 (enkele maanden voor het einde van de quotering). Dat is een toename van 14%; de jongveestapel (voor de melkproductie) groeide in deze periode met 20%. Het aantal overige graasdieren is in het afgelopen jaar met circa 4% afgenomen, vooral door de vermindering van het aantal schapen. Na invoering van de melkquotering nam het aantal schapen snel toe van 0,8 tot bijna 2 mln. in 1992. Door de mestwetgeving en de verlaging van de ooipremie (later opgegaan in de bedrijfstoeslag) is de schapenstapel sindsdien weer gedaald tot onder het miljoen. Het aantal geiten neemt vrijwel onafgebroken toe, van circa 10.000 tot 430.000 vorig jaar. De groei werd voor het laatst onderbroken tussen 2009 en 2010 door de uitbraak van Q-koorts en de daarop volgende ruimingen van geiten.

5.2 Arbeid

Het totaal aantal regelmatig werkzame arbeidskrachten in de primaire land- en tuinbouw is in 2014 met 1,7% afgenomen tot 190.000 (tabel 4). Dat is minder dan de gemiddelde jaarlijkse krimp vanaf 2000 met 2,7%. Dat cijfer geldt zowel voor arbeidskrachten in als buiten het gezin. Het totaal aantal gezinsarbeidskrachten lag in 2014 op bijna 58.000, waarvan een derde vrouw is. In deze cijfers zijn de flexibele arbeidskrachten (uitzendkrachten en personeel met tijdelijke contracten), die binnen de tuinbouw een steeds groter aandeel innemen, niet opgenomen. Naar schatting is hun aandeel gestegen van 37% in 2000 tot 66% in 2011. De vaste arbeidskrachten hebben meestal volledige jaarrondbanen, terwijl de inzet van flexibele arbeidskrachten met name in de opengrondsectoren beperkt is tot de piekperioden. Hierdoor is de totale omvang van de flexibele arbeid lastig vast te stellen.

22

5

Een andere maat voor de werkgelegenheid is het arbeidsvolume, die de werkgelegenheid uitdrukt in voltijdbanen. Hiervoor wordt binnen de land- en tuinbouw de term arbeidsjaareenheid (aje) gebruikt. Een volledige jaarrondbaan staat dan gelijk aan één aje. In het afgelopen jaar is het arbeidsvolume met 2,2% gedaald tot bijna 158.000 aje. In dit kengetal is wel een deel van de flexibele arbeid opgenomen.

5.3 Grond

Het totaal agrarisch areaal cultuurgrond in gebruik bij de geregistreerde land- en tuinbouwbedrijven is in het afgelopen jaar met 0,5% gedaald tot 1,84 mln. ha (tabel 4). Het areaal granen en in mindere mate dat van snijmaïs is sterk gedaald, het areaal tijdelijk grasland is fors toegenomen. Dit hangt samen met de zwaardere graslandeis voor de derogatiebedrijven (80% grasland in plaats van 70%), afschaffing van de melkquotering en strengere mestwetgeving. De grootste wijziging in het grondgebruik vanaf de eeuwwisseling is de afname van het areaal akkerbouw met 117.000 ha tot 517.000 ha in 2014, een daling van 18%. De economisch slechte jaren voor de glastuinbouw leidden in deze sector tot een afname van het areaal met ongeveer 750 ha (ruim 7%) in de afgelopen drie jaar. Van het totaal areaal cultuurgrond is nu 54% in gebruik als grasland (blijvend, tijdelijk en natuurlijk grasland), 13% voor groenvoedergewassen, 28% voor overig akkerbouwland, 5% voor opengrondstuinbouw en 0,5% voor glastuinbouw.

Agrarische grondprijs licht omhoogDe gemiddelde agrarische grondprijs in Nederland is in het 4e kwartaal van 2014 gestegen tot ongeveer 55.000 euro per ha. De grondprijs zit vanaf het 3e kwartaal van 2013 in een licht opgaande lijn, na een aantal kwartalen waarin de prijs schommelde rond de 50.000 euro per ha.

5.4 Kapitaal

De gemiddelde waarde van het Nederlandse land- en tuinbouwbedrijf is gestegen van 2,1 mln. euro in 2009 tot 2,7 mln. euro in 2014. De toename is vooral te danken aan de groei van de gemiddelde bedrijfsomvang en de stijging van de grondprijs. Grondgebonden bedrijven hebben in 2014 een hogere gemiddelde waarde dan niet-grondgebonden bedrijven; met 3,6 mln. euro per bedrijf heeft de akkerbouw het hoogste balanstotaal.

23

5

Solvabiliteit daalt in de varkenshouderij en glastuinbouwZowel het balanstotaal als de wijze waarop de activa zijn gefinancierd verschilt sterk tussen bedrijfstypen en bedrijven. Gemiddeld wordt ongeveer twee derde van het balanstotaal gefinancierd met eigen vermogen. De grondgebonden bedrijven werken gemiddeld met een grotere inzet van eigen kapitaal dan de niet-grondgebonden bedrijven. De jaarlijkse vorming van eigen vermogen op land- en tuinbouwbedrijven vindt enerzijds plaats door herwaardering van aanwezige activa en anderzijds door mutaties van liquide middelen afkomstig uit besparingen, ontvangen erfenissen en overige vermogensmutaties. In zowel de akkerbouw als de melkveehouderij is de toename van het eigen vermogen de afgelopen vijf jaar groter geweest dan de toename van het vreemd vermogen. Hierdoor steeg de solvabiliteit tot respectievelijk 80% en 70%. In de glastuinbouw en varkenshouderij is de solvabiliteit gezakt tot respectievelijk 33% en 51% in 2014. Vanuit het oogpunt van risicobeheer is het belangrijk dat bedrijven over een voldoende grote financiële buffer beschikken om inkomensfluctuaties op te vangen. Een lage solvabiliteit maakt bedrijven kwetsbaar voor dergelijke schommelingen. In de varkenshouderij is het eigen vermogen de afgelopen vijf jaar nog wel gestegen, maar is de uitbreiding en modernisering meer met vreemd vermogen gefinancierd. In de glastuinbouw is de verslechtering van de solvabiliteit het gevolg van matige economische resultaten in de afgelopen jaren waardoor is ingeteerd op reserves, en door een waardedaling van tuinbouwgrond. Overigens vermindert het balanstotaal in de glastuinbouw al vanaf 2010. Een behoorlijk deel van de schuld (bijna 20%) in deze sector heeft een kortlopend karakter. Dit zijn veelal rekeningen voor aanschaf van plantmateriaal; dit materiaal wordt in het najaar geleverd en in het voorjaar betaald als de eerste gewasopbrengsten worden gerealiseerd.

24

Resultaten en investeringen land- en tuinbouw

6.1 Sectorinkomen

De geraamde bruto productiewaarde van de land- en tuinbouw in Nederland kwam in 2014 uit op ruim 27 mrd. euro, dat is bijna 3% lager dan in 2013 vooral vanwege lagere prijzen. Het volume van de totale productie nam licht toe, met name door een hogere productie in de akkerbouw (suikerbieten +13%, aardappelen +4%) en de intensieve veehouderij (pluimveevlees +6%, eieren +3%). De prijzen van vrijwel alle belangrijke akkerbouwproducten (granen, aardappelen en suikerbieten) gingen met bijna 20% fors omlaag. De waarde van de aangekochte goederen en diensten nam sterker af dan de productie waarde. De daling komt vrijwel volledig voor rekening van lagere prijzen van met name veevoer (-9%) en energie (-7%). De prijzen voor energie waren in 2013 nog ruim 6% hoger dan in 2012. De ruilvoet verslechterde in 2014 doordat opbrengstprijzen sterker daalden dan de prijzen van aangekochte goederen en diensten. De productiviteit daarentegen nam toe omdat het outputvolume steeg en het inputvolume nagenoeg gelijk bleef. De bruto toegevoegde waarde nam door deze ontwikkelingen met iets meer dan 2% af ten opzichte van 2013. Daar zowel de afschrijvingen als het saldo van heffingen en subsidies in 2014 toenamen, daalde de netto toegevoegde waarde met ruim 4% tot 6,9 mrd. euro. Tegen een afname van het aantal arbeidskrachten in de land- en tuinbouw in 2014 stonden hogere loonkosten per arbeidskracht. De totale betaalde factorkosten (loon, rente en pacht) daalden echter wel dankzij de zeer lage rentestand en daarmee samenhangend de lagere betaalde rente. Het resterend inkomen nam door bovengenoemde ontwikkeling met 8,5% af.

InkomensvormingNa twee zeer goede jaren (2012 en 2013) zal volgens de raming het inkomen uit bedrijf van het gemiddelde land- en tuinbouwbedrijf in 2014 lager uitkomen (tabel 5). De daling is vooral toe te schrijven aan minder goede resultaten in de akkerbouw, varkenshouderij en fruitteelt vanwege lagere opbrengstprijzen. Een flinke inkomensverbetering is geraamd voor de - in aantallen bedrijven - wat kleinere sectoren zoals de pluimvee- en melkgeitenhouderij. Voor de grootste sector, de melkveehouderij, is een lichte toename van het inkomen geraamd op basis van een hogere melkopbrengst en lagere voerprijzen.

6

25

6

Behalve lagere opbrengsten is er ook sprake van gemiddeld afgenomen kosten, met name door lagere prijzen voor veevoer en energie. Het nu voor 2014 geraamde nominale inkomen is ondanks de daling nog wel beduidend hoger dan het gemiddelde sinds 2001. Daar staat tegenover dat het inkomen nu is behaald met een bedrijf dat aanmerkelijk groter is, mede doordat veel kleine bedrijven zijn afgevallen. In 2014 wordt van de 528.500 euro aan opbrengsten ongeveer 52.000 euro aan inkomen uit bedrijf overgehouden, bijna 10%. In de gepresenteerde vijfjaarsgemiddelden voor 2001-2005 en 2006-2010 bedraagt dat percentage respectievelijk ruim 13 en krap 12. Dat betekent dat ondanks de absolute stijging van het inkomen een groter deel van de opbrengsten op is gegaan aan kosten: de marge is teruggelopen. Voor een deel spelen daarbij prijzen een rol; zo zijn veevoer en energie in 2014 weliswaar goedkoper dan in 2013, maar ligt de prijs nog wel boven het niveau aan het begin van dit millennium. Bij de inkomensvorming uit bedrijf spelen ook andere opbrengsten dan van de agrarische producten een rol. Het gaat dan om ontvangen subsidies (dit zijn vooral de bedrijfstoeslagen) en overige inkomsten waaronder de verbredingsactiviteiten zoals zorglandbouw, agrarische kinderopvang, recreatie, agrarisch natuurbeheer, boerderijeducatie en boerderijverkoop. Gezamenlijk maken die posten ongeveer 8 tot 10% uit van de totale opbrengsten, maar dat verschilt sterk tussen bedrijven. Uit de meest recente omzetmeting multifunctionele landbouw blijkt de omzet in 2013 uit verbredingsactiviteiten ongeveer 500 mln. euro te bedragen; een lichte stijging ten

Tabel 5 Resultaat en inkomen (1.000 euro per bedrijf per jaar) van het gemiddelde land- en tuinbouwbedrijf a, 2001-2014

2001-2005 2006-2010 2011 2012 2013 2014(r)

Opbrengsten (+) 275,0 388,1 493,8 529,0 543,0 528,5

w.v. landbouwproductie (%) 95,0 90,9 90,5 91,5 91,6 91,7

toeslagen en subsidies (%) 3,0 4,7 4,4 4,1 3,8 3,9

overige (onder andere verbreding) (%) 2,0 4,4 5,1 4,4 4,6 4,4

Betaalde kosten en afschrijvingen (-) 239,1 345,3 452,8 465,6 482,5 477,0

Buitengewone baten en lasten (+) 1,0 -0,5 0,0 0,0 0,0 0,3

Inkomen uit bedrijf (=) 36,9 42,3 41,0 63,4 60,5 51,8

Idem per onbetaalde aje 25,8 29,5 28,3 43,9 42,6 36,5

Inkomsten buiten bedrijf (+) 11,8 19,1 19,7 21,2 18,5 18,2

w.v. arbeid 5,7 9,0 10,1 8,8 8,2 8,0

overig 6,1 10,1 9,6 12,4 10,3 10,1

Totaal inkomen (=) 48,7 61,4 60,6 84,6 79,0 70,0

a In 2010 is de steekproefpopulatie aangepast; de ondergrens is verschoven van 16 ege naar 25.000 SO en de bovengrens (2.000 ege) is komen te vervallen. Hierdoor zijn de gemiddelden en de opbrengsten en kosten per bedrijf hoger.

(r) = raming.

Bron: Informatienet.

26

opzichte van 2011. In een jaar met wat mindere bedrijfsresultaten, zoals in 2011, is het belang van de niet-landbouwopbrengsten relatief groter dan in goede jaren. De meeste bedrijven halen naast inkomsten uit het bedrijf ook inkomsten van buiten het bedrijf; gemiddeld 18.000 euro in 2013 (tabel 5). Die inkomsten van buiten het bedrijf kunnen grofweg in drie onderdelen worden opgesplitst: arbeid, vermogen en sociale uitkeringen. Arbeid is met ongeveer 8.000 euro per bedrijf wel belangrijk, maar het aandeel in de totale inkomsten van buiten het bedrijf vertoont een enigszins dalende tendens. Ook hier geldt dat de verschillen tussen bedrijven groot zijn.

InkomensspreidingDe verschillen in inkomen uit bedrijf zijn groot. Deze ontstaan onder meer door een uiteenlopende bedrijfsomvang en -opzet, arbeidsefficiëntie en ondernemerschap. Binnen een jaar speelt ook de sector waarin het bedrijf actief is een rol. Zo was 2013 voor tomatentelers een erg slecht jaar en zaten die bedrijven vooral bij de groep met lage inkomens, terwijl ze in 2014 door hogere tomatenprijzen juist bij de groep met de hoogste inkomens zaten. Om de bedrijfsresultaten van in omvang verschillende bedrijven beter te kunnen vergelijken, wordt het inkomen veelal uitgedrukt in euro per onbetaalde arbeidsjaareenheid (aje). Daarmee is de vergoeding, het inkomen, dus gekoppeld aan de input van arbeid waar het een vergoeding voor is. Gemiddeld zijn er per bedrijf 1,4 onbetaalde aje; dit aantal is door de jaren heen vrij constant. Het gaat hier om de ondernemers, hun partners en andere niet-betaalde gezinsleden. Op kleinere bedrijven kan de arbeidsinzet kleiner zijn dan 1 aje. Figuur 2 toont de mate van de verschillen in inkomen per onbetaalde aje tussen bedrijven. De figuur geeft zowel het gemiddelde weer (de lijn) als de spreiding (het vlak). Per jaar geldt dat 60% van de bedrijven een inkomen haalt dat in het gekleurde vlak ligt. Twintig procent van de bedrijven scoort lager dan de ondergrens van dat vlak (2014 (r): lager dan ongeveer -9.000 euro) en een even grote groep scoort hoger dan de bovengrens van het vlak (2014 (r): hoger dan ongeveer 68.000 euro). In de groep van 20% met de laagste inkomens zijn in 2014 varkenshouders en fruit- en komkommertelers relatief sterk vertegenwoordigd en in de groep van 20% bedrijven met de hoogste inkomens potplantentelers en geiten- en vleeskuikenbedrijven. Binnen een bedrijfstype geldt voor veel bedrijven dat ze min of meer een relatief vaste positie ten opzichte van anderen hebben. Goed ondernemerschap zorgt ervoor dat de besten vaak de besten blijven.

6

27

6

6.2 Duurzame investeringen - innovatie

Om duurzame investeringen te stimuleren stelt het ministerie van EZ subsidies en/of fiscale regelingen voor agrarische ondernemers beschikbaar. Elk jaar wordt het aandeel duurzame investeringen - investeringen die gebruik maken van regelingen en subsidies ter bevordering en stimulering van duurzaamheid - berekend ten opzichte van totale investeringen in stallen, kassen, machines en installaties. In 2013 was 36% van de investeringen duurzaam. Een jaar eerder was dit nog 27%. De streefwaarde is 30% in 2015, die in 2013 dus ruimschoots is gehaald. Dit komt vooral doordat de totale investeringen met 18% zijn gedaald tot 2,7 miljard euro en de duurzame investeringen gestegen. In de meeste categorieën werd minder geïnvesteerd, met name in bedrijfsgebouwen. Investeringen in machines, werktuigen en installaties gingen wel omhoog. De totale duurzame investeringen zijn in 2013 met 10% gestegen tot bijna 1 miljard euro. Hiervan heeft een zeer gering deel betrekking op visserij (circa 25 mln. euro).

100

75

50

25

0

-25

-50

Figuur 2 Ontwikkeling en spreiding van inkomen a uit bedrijf per onbetaalde aje, totaal land- en tuinbouw, 2006-2014

a De lijn geeft het gemiddelde inkomen aan, het vlak de spreiding.

Bron: Bedrijveninformatienet.

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014(r)

1.000 euro/oaje

28

Innovatie blijft ongeveer gelijkIn 2013 kon 1,7% van de land- en tuinbouwbedrijven als innovatief worden aangemerkt. Na een periode met een daling van het aandeel innovatoren plus volgers, is het hogere niveau van 2012 gehandhaafd. In 2013 behoorde 14,2% van de land- en tuinbouwbedrijven tot de groep innovatoren of volgers. Dit betekent dat de doelstelling die het Ministerie van EZ hanteert van 15% voor 2013 net niet gehaald is. In de sectoren akkerbouw, glastuinbouw en varkenshouderij wordt de 15%-grens wel gehaald. Innovaties kunnen in meerdere typen worden ingedeeld zoals product- of procesinnovaties. De productinnovaties die in 2013 zijn doorgevoerd hebben vooral betrekking op de ontwikkeling van nieuwe cultivars in de sierteeltsector. Voorbeelden van procesinnovaties die zijn doorgevoerd in 2013 zijn innovaties op het gebied van duurzame energie, toepassing van melk- en plantrobots en GPS-gestuurde apparatuur voor precisielandbouw.

6

LEI-rapport 2015-061

LEI Wageningen UR is een onafhankelijk, internationaal toonaangevend, sociaaleconomisch onderzoeksinstituut. De unieke data, modellen en kennis van het LEI bieden opdrachtgevers op vernieuwende wijze inzichten en integrale adviezen bij beleid en besluitvorming, en dragen uiteindelijk bij aan een duurzamere wereld. Het LEI maakt deel uit van Wageningen UR (University & Research centre). Daarbinnen vormt het samen met het Departement Maatschappijwetenschappen van Wageningen University en het Wageningen UR Centre for Development Innovation de Social Sciences Group.

De missie van Wageningen UR (University & Research centre) is ‘To explore the potential of nature to improve the quality of life’. Binnen Wageningen UR bundelen 9 gespecialiseerde onderzoeksinstituten van stichting DLO en Wageningen University hun krachten om bij te dragen aan de oplossing van belangrijke vragen in het domein van gezonde voeding en leefomgeving. Met ongeveer 30 vestigingen, 6.500 medewerkers en 10.000 studenten behoort Wageningen UR wereldwijd tot de aansprekende kennisinstellingen binnen haar domein. De integrale benadering van de vraagstukken en de samenwerking tussen verschillende disciplines vormen het hart van de unieke Wageningen aanpak.

Meer informatie: www.wageningenur.nl/lei