KUNSTEDUCATIE & AUTISME Yvonne Dupuis

Dit portret kreeg ik van Zoë, een leerling uit mijn klas. De jurk staat voor mijn Franse naam en het boek voor mijn docentschap. Een tijdlang had ik de droom om kunstenaar te worden. Ik verloor me in het maken van grote potloodtekeningen en etsen. Ik was gefascineerd door de mens en zijn innerlijke strijd. Kunst was voor mij een manier om mijzelf en mijn kijk op de wereld te laten zien. Toen kwam het moment waarop het voelde alsof ik mijn innerlijke strijd ging verliezen. Na een lange worsteling kreeg ik de diagnose autisme. Ik heb mijn identiteit en mijn plek in de wereld opnieuw moeten ontdekken.

Na mijn diagnose ben ik als kunstdocent gaan werken in het speciaal voortgezet onderwijs. Mijn leerlingen hebben bijna allemaal een vorm van autisme. Een doelgroep waar vaak anders naar wordt gekeken. Ze voelen zich anders maar worden ook geconfronteerd met vooroordelen vanuit de maatschappij. Mijn missie is om ook deze leerlingen hun identiteit en plek in de wereld te laten ontdekken met kunst als middel. We kunnen de visie op ons bestaan en de wereld verbreden door kunst. Het gaat over het creëren van tolerantie, inzicht, een mening, bestaansrecht, zeggingskracht en eigenaarschap. Deze essentie wil ik mijn leerlingen meegeven.

Zoë van Oorschot, 2018

Zowel privé als professioneel kom ik veel vooroordelen en misvattingen tegen over autisme. Men is vaak in de veronderstelling dat mijn leerlingen een lage intelligentie hebben, geen diploma halen en extreme gedragsproblemen vertonen. Het tegenovergestelde is de realiteit. Volgens de meest recente cijfers heeft 1,15% van de mensen autisme. 1 Iedereen met een vorm van autisme ervaart dit op een eigen manier en heeft andere kenmerken. Deze uiten zich binnen de volgende gebieden:

Sociale contacten (Centrale coherentie) Zich in de ander kunnen verplaatsen (ToM) Planning en organisatie (Executieve functies) Sensorische informatieverwerking

Wat is mijn missie? Mijn missie is tweeledig. Ik hoop de vooroordelen en misvatting over autisme in de maatschappij weg te nemen, met name binnen het onderwijs. Maar mijn voornaamste doel is om jongeren met autisme hun identiteit en plek in de wereld te laten ontdekken. Hierdoor ontstaat een wederzijds vertrouwen in elkaar en kunnen we kansen bieden, creëren en aangrijpen. Kunst is een middel om de ontdekking naar identiteit en een plek in de wereld te bewerkstelligen. Als kunstdocent merk ik iedere dag de kracht van kunst. Mijn doel binnen mijn vak is niet per definitie het behalen van het examen maar de zelfwording van de leerling. Volgens filosoof Charles Taylor gaat zelfontdekking en zelfwording via creativiteit. “In de kunst wordt de situatie waarin wij ons bevinden geschetst en wordt tegelijkertijd een uitweg geboden. De kunst verheft het particuliere tot het niveau van het algemene en vermag daarmee de emancipatie van de mens tot stand te brengen.”2 Filosoof Alain de Botton3 spreekt over het troostende en leerzame vermogen van kunst en filosofie. Aristoteles zag het theater op een therapeutische wijze, om bewust te worden van de fouten die we kunnen maken. Maar ook filosoof Kant geloofde erin dat kunst ons kan vertellen hoe we moeten leven. de Botton wil terug naar het 19e -eeuwse denken waarin kunstenaars en filosofen ons moeten leiden naar onze diepste en meest oprechte gevoelens. Door kunst kunnen we ons empathisch vermogen vergroten en het kan ons hoop bieden. We krijgen hierdoor besef van wereldburgerschap. Kunsteducatie moet dus gaan over kunst maken en kunst beleven. In beide processen valt veel te leren over zelfwording en wereldburgerschap.

1 https://autismepunt.nl 2Eymers, H. (1997) Baanbrekende rol van Charles Taylor. Geraadpleegd van: https://www.volkskrant.nl/wetenschap/baanbrekende-rol-van-charles-taylor~b247c3a7/

Voor mijn visie hierbinnen spelen vier factoren een belangrijke rol:

Leerling Mensen met autisme ervaren vaak problemen binnen sociale contacten en wederkerigheid. Wanneer een leerling een vorm van autisme heeft is het daarom extra belangrijk om de identiteit en de behoeften in kaart te brengen. Hoe draagt kunsteducatie hieraan bij? Kunst Kunsteducatie is een manier om leerlingen hun identiteit en plek in de wereld te laten ontdekken. Kunst vergroot niet alleen cognitieve kennis maar draagt bij aan de ontwikkeling van essentiële competenties. Samenleving We hebben allen een rol en plek in deze samenleving. Voor mensen met autisme is dit vaak lastiger. De samenleving heeft bepaalde verwachtingen en vooroordelen. Andersom hebben jongeren met autisme moeite om hun plek te vinden. Want wie ben ik? Wat kan ik? Als docent is het natuurlijk belangrijk dat je energie steekt in het geven van je vak. Voor mij is alles wat daarbuiten gebeurd echter net zo waardevol. Ik mag een onderdeel uitmaken van het leven van een jongere met autisme. En in de korte duur waarin ik dat doe kan ik bijdragen aan een stukje toekomst. Docent De docent is de verbindende factor tussen leerling, kunst en samenleving. Het is zijn taak om deze drie factoren samen te brengen.

Als docent neem ik diverse identiteiten aan. Deze hebben als kern mijn eigen persoon van waaruit deze identiteiten ontpoppen. Voor mij is het van belang om een band op te bouwen met de leerling om zo het beste uit ze te kunnen halen binnen de kunsteducatie. Door mijn eigen autisme hoop ik een rolmodel te zijn. Mijn missie is geslaagd wanneer ik de leerling zie groeien in autonomie en competenties, wanneer ik bijdraag aan een stukje toekomstperspectief en zelfacceptatie in een leven met autisme.

3 Brainwash Talks, Alain de Botton: Waarde van Kunst, 19 februari 2017

wat is de rol van de LEERLING? Als docent heb je te maken met de identiteit van het individu en de identiteit van een groep. De leerling is geen passief leeg omhulsel wat onderwezen moet worden. Ze nemen hun verleden, heden en toekomst mee naar het klaslokaal. Op school kunnen leerlingen kennismaken met nieuwe identiteiten en nieuwe rolmodellen waardoor ze reflecteren op hun eigen gedachten en gevoelens. Door als docent een veilig klimaat te creëren kan de leerling zichzelf ontdekken. In deze setting krijgen ze direct en indirect feedback op hun denken en handelen en is de vervolgstap leren afstemmen op het klimaat. Mensen met autisme ervaren vaak problemen binnen sociale contacten en wederkerigheid. Wanneer een leerling een vorm van autisme heeft is het daarom extra belangrijk om de identiteit en de behoeften in kaart te brengen. Hoe draagt kunsteducatie hieraan bij?

Zoals eerder benoemd gaat volgens filosoof Charles Taylor gaat zelfontdekking en zelfwording via creativiteit: In de kunst wordt de situatie waarin wij ons bevinden geschetst en wordt tegelijkertijd een uitweg geboden. De kunst verheft het particuliere tot het niveau van het algemene en vermag daarmee de emancipatie van de mens tot stand te brengen.4 We worden gevormd door het referentiekader waarin we ons bevinden met de bijbehorende normen en waarden. Door naar kunst te kijken kunnen we buiten dit referentiekader de wereld ontdekken. Beeldend kunstenaars, schrijvers, filosofen, musici enz. laten al sinds het begin der tijden de wereld zien in allerlei perspectieven en mogelijkheden. Door jongeren hiermee in aanraking te brengen kunnen ze deze ervaren en meenemen in hun zelfwording. Kunst kan je naar het klaslokaal brengen, maar waardevoller is het om de kunstvormen te gaan beleven waar ze zich bevinden. Door ‘middenin’ het kunstwerk te staan in de stap voor leerlingen met autisme naar het inlevingsvermogen en voelen van emoties kleiner. Maar ook kunst creëren draagt bij aan deze identiteitsontwikkeling. Wanneer je kunst maakt communiceer je ook je identiteit. Wat breng ik de wereld in? Voor veel jongeren is het lastig om je identiteit goed onder woorden te brengen, zeker wanneer je autisme hebt. Door middel van kunst kan je dit doen zonder woorden. Een kunstwerk kan deze communicatie overnemen. Dit kan weer een veilige klimaat creëren om met elkaar in gesprek te gaan en wel tot deze woorden te komen. De leerlingen hebben ieder hun eigen leerproces. Er zijn sterke aanwijzingen dat leerlingen betere leerprestaties kunnen behalen, als zij zelf goed de regie kunnen voeren

4Eymers, H. (1997) Baanbrekende rol van Charles Taylor. Geraadpleegd van: https://www.volkskrant.nl/wetenschap/baanbrekende-rol-van-charles-taylor~b247c3a7/

over hun eigen leerproces. Boekaerts & Simons 5 noemen dit zelfgestuurd leren. Uit onderzoek blijkt dat zelfgestuurd leren is aan te leren door aandacht te besteden aan leerprocessen en leeractiviteiten bij te brengen. Dit is een proces van de regie langzaam overdragen aan de leerling. Daarom leg ik graag het eigenaarschap daar neer waar het hoort en ben ik de coach in dit traject. Samen met de leerling onderzoek ik de mogelijkheden binnen kunsteducatie en kiezen ze zelf richting uitgaande van de intrinsieke motivatie. Tijdens de praktijklessen kunst kiest iedere leerling zijn eigen route of het tempo wat bij ze past. Er zijn echter valkuilen voor leerlingen met autisme binnen eigenaarschap en intrinsieke motivatie. Vaak is er sprake van angsten om iets nieuws aan te gaan, de drang naar perfectionisme en interesse hebben in een beperkte thematiek. Volgens Deci & Ryan6 kunnen docenten de intrinsieke motivatie verhogen als ze weten in te spelen op drie psychologische basisbehoeften. Het gevoel van autonomie, de vrijheid om een activiteit naar eigen inzicht te kunnen uitvoeren heeft invloed op wat de leerling doet. Ten tweede is het gevoel van competentie belangrijk, Het vertrouwen dat de leerling moet hebben in eigen kunnen. Ten slotte moet er een relatie en verbondenheid zijn met de omgeving. Leerlingen moeten zich vrij voelen om vragen te stellen en niet bang zijn om fouten te maken. Mijn conclusie is dat het van belang is de identiteit van je leerling en de groep te begrijpen en te bevorderen. We leren van en door elkaar. Als rolmodel moet ik ook mijn eigen identiteit prijsgeven. Door middel van kunst beschouwen en maken dragen we bij aan de autonomie en competentieontwikkeling van de leerling. Zo creëren we als docent een toekomstperspectief voor onze leerlingen, met of zonder een vorm van autisme.

5 D. Kostons, A.S. Donker & M.-C. Opdenakker (2014) Zelfgestuurd leren in de onderwijspraktijk. 6 Ryan, r. & Deci, E. (2018) Self-Determination Theory. Geraadpleegd van: https://wij-leren.nl/zelfdeterminatie-theorie.php

Wat is de rol van KUNST? Wat de kracht en het belang van kunst is zie ik dagelijks in mijn onderwijspraktijk. Voor mij is kunsteducatie een manier om leerlingen hun identiteit en plek in de wereld te laten ontdekken. Kunst vergroot niet alleen cognitieve kennis maar draagt bij aan de ontwikkeling van essentiële competenties. We zijn continue met elkaar in dialoog. We communiceren via allerlei kanalen. Verbaal en non-verbaal, in beeld en tekst, in aanwezigheid en afwezigheid. Iets waar je als docent alert op moet zijn, met alle vermogens en gevaren van het dialoog. Binnen autisme is juist de dialoog vaak verwarrend. Kunsteducatie kan deze verwarring niet wegnemen maar wel verbeteren. Door het maken van kunst kan een leerling de dialoog aangaan met zichzelf en de omstander. Vaak leer ik mijn leerlingen beter kennen door te kijken naar wat ze maken. Een onderdeel van mijn lessen is het schrijven van een werkverslag. Soms kunnen leerlingen verbaal niet onder woorden brengen wat ze willen vertellen maar lukt dit op papier wel. Ook binnen de kunstgeschiedenis is het beschouwen een belangrijk onderdeel. Bij beide is de groep essentieel. Samen praten en schrijven we over wat een kunstwerk ons vertelt. De leerling leert over meningsvorming en welke meningen en visies een ander kan hebben. Door samen naar kunst te kijken kan je de wereld verbreden. Soms hebben leerling met autisme de neiging om in hun eigen wereld van interesses te blijven hangen. De kracht hiervan is dat ze hier alles over weten. Ze hebben het talent zich hierin vast te bijten en te onderzoeken. Toch zie ik het als de taak van de kunsten om dit open te breken op een toegankelijke manier. Hierin is het belangrijk in aanraking te komen met diverse vormen van kunst; zoals muziek, theater, beeldend, dans. Maar de diversiteit moet ook worden gevonden in thematiek. De juiste beleving geeft toegang tot de emotionele binding. Een kunstwerk zien op de plek waar het thuishoort maar ook het ervaren door zelf te maken.

Marie-Thérèse van de Kamp staat voor hybride kunsteducatie7: een vorm waarin ik me erg kan vinden. Een leerling leert vanuit nieuwsgierigheid en persoonlijke interesse. Hierin kan je ideeën genereren voor wat je zou kunnen maken, je leert betrokken en genuanceerd analyseren, je leert over belangrijke vraagstukken te reflecteren, je leert jezelf in te leven in de ander en het andere en leert zo een open houding aan te nemen, je leert je voorstellingsvermogen te ontwikkelen, je leert kennis over kunst en artistieke creativiteit te ontwikkelen, maar

7 van de Kamp, M. Hybride kunsteducatie, Kunstzone : tijdschrift voor kunst en cultuur in het onderwijsjaar van uitgave 2010 8 https://makereducation.nl/over-makereducation/maakonderwijs

vooral ook: je leert–al doende–je creatieve vermogens te ontwikkelen en een product (of productie) te maken die echt helemaal vanuit jezelf komt. Hierin leer je over de zeggingskracht van kunst.

Binnen de kunsteducatie staat competentieontwikkeling centraal. Leerlingen hebben de neiging om in hun eigen vijver van comfort te blijven zwemmen. De docent mede als de groep hebben de taak dit te doorbreken en in de zogenaamde stretch zone te komen. We kunnen elkaar inspireren door te kijken en te luisteren. Een proces aangaan is hierin het belangrijkste leerdoel. Het idee van maker education 8sluit hier mooi bij aan. Maakonderwijs gaat over kennisconstructie en stelt ervaren en beleven centraal met een proces van plezier, experiment, falen, doorzetten en samenwerken. In mijn lessen staan onderzoeken & experimenteren daarom centraal.

Om vanuit bovenstaande inzicht te krijgen in competenties zal de dialoog moet worden gevonden in reflecteren. Binnen de reflectie moet het gaan over de wat, hoe en waarom 9. Als docent willen we bevorderen dan leerlingen zelf gaan reflecteren: nadenken over je eigen ervaringen en gedrag. Het onderliggende idee is dat leerlingen leren van hun eigen gedrag. Dat ze in de toekomst ander gedrag vertonen dan in het verleden. Hattie en Timperley 10bieden hierbinnen een methode voor effectieve feedback. Ze geven de leerling zicht in welke kloof zij moeten overbruggen tussen het huidige en het gewenste niveau. Mijn conclusie is de kunsten ons veel kunnen brengen in het onderwijs. We gaan de dialoog aan met elkaar wat de meningsvorming van de leerling bevorderd. De wereld van de leerling wordt groter en we werken aan veel essentiële competenties. Kunst is beschouwen, ervaren en doen. Als docent laten we een leerling werken vanuit eigen nieuwsgierigheid en interesses, maar hebben we ook de taak ze door reflectie en feedback te laten groeien.

9 Sinek, s. (2009) Start with why. 10 Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research.

Wat is de rol van de SAMENLEVING? We hebben allen een rol en plek in deze samenleving. Voor mensen met autisme is dit vaak lastiger. De samenleving heeft bepaalde verwachtingen en vooroordelen. Andersom hebben jongeren met autisme moeite om hun plek te vinden. Want wie ben ik? Wat kan ik? Oftewel wie ben ik versus de wereld. Als docent is het natuurlijk vanzelfsprekend dat je energie steekt in het geven van je vak. Voor mij is alles wat daarbuiten gebeurd echter net zo waardevol. Ik mag een onderdeel uitmaken van het leven van een jongere met autisme. En in de korte duur waarin ik dat doe kan ik bijdragen aan een stukje toekomst. Gert Biesta spreekt hierbij over emancipatie11. Een leraar kan niet even aan een leerling uitleggen hoe het nou zit met zijn leven. Wat hij wél kan doen is leerlingen uitdagen hun eigen vrijheid op een volwassen manier ter hand te nemen en ze daarin vertrouwen geven.

Wat ik wil bereiken bij de leerling is een altermodern bewustzijn. Altermoderne kunsteducatie12 vertrekt vanuit de kunstcriticus Nicolas Bourriaud: het altermoderne bewustzijn is gericht op een mondiale dialoog waarin diversiteit en culturele vermenging (hybriditeit) het uitgangspunt zijn. Docenten kunnen geen experts zijn op alle vlakken binnen de kunsten. Ze zouden de leerlingen ruimte moeten bieden voor hun eigen vaardigheden en interesses. De docent wordt dan een begeleider die coacht door een dialoog met de leerling aan te gaan. Altermoderne kunsteducatie gaat over kunsteducatie van de eenentwintigste eeuw, die niet langer een westerse canon volgt, maar aansluit bij actuele ontwikkelingen in de kunst. Ze zoekt verbinding met de wereld van de leerling en wordt gestimuleerd door dialoog tussen leerling(en) en docent over werk in wording. Als docent wil ik vanuit dit gegeven zelf lesgeven maar ook anderen de ruimte geven om dit te doen. Om dit altermoderne bewustzijn te creëren zal ik de samenwerking aan moeten gaan met diverse kunstenaars en instellingen vanuit een wereldbreed perspectief. Door via de kunsten naar andere identiteiten te kijken ontstaat er tolerantie. Voorop staat de zelfacceptatie van de leerling, voornamelijk op het vlak autisme. Welke betekenis heeft voor mij en hoe kan ik dit een plek geven in mijn leven?

Deze identiteitsontwikkeling hangt samen met wereldburgerschap. Biesta13 spreekt hier over democratie: Kinderen moeten op enig moment kunnen 'politiek existeren'. Dat betekent: gezamenlijk in pluraliteit existeren.

11 Biesta, G. (2015) Het prachtige risico van onderwijs. 12 Groenendijk, T. Hoekstra, M. & Klaster, R. (2012) Altermoderne kunsteducatie: theorie en praktijk.

Wanneer we op schoolniveau een veilig klimaat creëren kan de leerling oefenen ter voorbereiding op volwassen in de wereld staan. Binnen kunsteducatie is het belangrijk om te leren over de wereld en te onderzoeken wat jouw plek kan zijn hierin. Daarnaast kan een leerling ook leren hoe te communiceren naar de buitenwereld toe. Wanneer leerlingen met autisme dit doen zal de samenleving van hen leren en groeit de acceptatie van autisme.

Eén van de manieren waarop ik dit doe binnen kunsteducatie is door het project Radically mine, een initiatief van het van Abbemuseum. Leerlingen maken in opdracht van het museum een kunstwerk. Dit presenteren ze aan een jury. Een selectie wordt onderdeel van een expositie in het museum zelf. Alle deelnemers van het project worden gebundeld in een catalogus met hun eigen verhaal. Zo wordt de kunst van de leerlingen naar buiten gebracht en worden ze onderdeel van de samenleving. Mijn conclusie is dat we binnen kunsteducatie ook de focus moeten leggen op de samenleving. Voorop staat de identiteitsontwikkeling van de leerling, waarin de acceptatie van autisme een grote rol speelt. Dit hangt samen met wereldburgerschap: wat kan ik de wereld brengen en wat brengt deze wereld mij?

13 Biesta, G. (2015) Het prachtige risico van onderwijs.

Wat is de rol van de DOCENT? De docent is de verbindende factor tussen leerling, kunst en samenleving. Het is zijn taak om deze drie factoren samen te brengen. Als docent neem ik diverse identiteiten aan. Deze hebben als kern mijn eigen persoon van waaruit deze identiteiten ontpoppen. Voor mij is het van belang om een band op te bouwen met de leerling om zo het beste uit ze te kunnen halen binnen de kunsteducatie. Door mijn eigen autisme hoop ik een rolmodel te zijn. Mijn missie is geslaagd wanneer ik de leerling zie groeien in autonomie en competenties, wanneer ik bijdraag aan een stukje toekomstperspectief en zelfacceptatie in een leven met autisme.

Identiteit van de leider. Leerlingen nemen hun eigen identiteit mee naar het klaslokaal. Samen vormen we een unieke gemeenschap welke telkens zal evolueren. Het is mijn taak deze leergemeenschap mee te creëren. Binnen deze gemeenschap spelen vertrouwen, gezien worden en veiligheid een belangrijke rol. Door hierin de identiteit van de leider in te nemen bepaal ik de kaders van de gemeenschap. Volgens de veldtheorie van Kurt Lewin14 hangt het gedrag niet af van het verleden of de toekomst. Het is eigenlijk afhankelijk van alle huidige feiten en gebeurtenissen en hoe een persoon die ziet. De feiten zijn onderling verbonden. Ze bouwen een energieveld op die Lewin de levensruimte noemt. Er kan echter geen enkele verandering in het gedrag optreden wanneer er geen veranderingen in het veld zijn. Het is mijn taak als leider deze veranderingen aan te brengen. Leerlingen met een vorm van autisme zijn gebaat bij structuur en duidelijkheid. Een grote aanname is dat er hierdoor geen veranderingen binnen de lessen kunnen plaatsvinden. Hierdoor zal je, volgens Lewin, een leerling echter belemmeren in groei. Wanneer je zorg draagt voor een goede voorbereiding en instructie zal ook een leerling met autisme kunnen meebewegen. Binnen de kunsteducatie is het daarom van belang om diversiteit aan te brengen in lesstof, werkvormen en rolverdelingen.

Identiteit van de expert. Door mijn opleiding en levenservaring heb ik kennis in bezit om te delen. Hierin staat het belang om van elkaar te kunnen leren centraal. Ik word een betere expert door ook naar mijn leerlingen te luisteren en van hen te leren. Zij bezitten inzichten en technieken waar ik nog geen of weinig weet van heb. Door niet altijd de rol van ‘alleswetende’ in te nemen ontstaat er zelfvertrouwen bij de leerling. Ook zij bezitten de rol van expert en kunnen deze onderling uitwisselen. Deze expertise zoek ik ook door connecties aan te gaan in de samenleving. Als docent kan je dit doen door externen

14 Lewin, K.(2018) De interactie tussen persoon en omgeving. 15 Montessori M. (1993) De methode. 16 Biesta G. (2015) Virtuoos onderwijs & virtuoos

binnen de school te brengen in de vorm van bijvoorbeeld een gastdocent. Mooier vind ik het door dit buitenschools op te zoeken. Door kunstvormen te bezoeken of deel te nemen aan projecten.

Identiteit van de coach. Door de leerling zelf of samen te laten onderzoeken zullen ze sneller leren. Hierin heb ik de taak sturing te geven. Maria Montessori 15 zag dat kinderen, mits de omstandigheden juist zijn, zelf veel willen leren. Het moet niet gaan om het behalen van een diploma, doorstromen of het afvinken van leerdoelen. “zulk een proces moet zich voltrekken volgens de innerlijke aanwijzingen van het leven“, het ‘diepste wezen‘ kan dan naar boven komen, het kind kan ‘ontwaken‘. Als coach ga ik de leerling bevragen op wat ze willen leren. Hierin stellen ze zelf de leerdoelen, waarin ik uitdaag om de grenzen te verleggen. Gert Biesta 16spreekt hierbij over de virtuoze docent, welke in het hart van het onderwijsproces staat maar niet de enige ‘eigenaar’ van het onderwijsproces is. Het kunstenaarschap van de virtuoze docent komt ook tot uitdrukking in het vermogen om datgene te zien wat nog geen realiteit is. Dit is het vermogen om mogelijkheden te zien die voor leerlingen nog ‘verborgen’ zijn en het handelen op die onvoorziene mogelijkheden te richten.

Identiteit van de passie. De passie gaat over de noodzaak voelen om docent te zijn. Je verbonden voelen met je vak en bovenal met de leerlingen. Zonder diepe betrokkenheid bij beide zal de leerling niet ‘ontwaken’.

Mijn conclusie is dat de docent voortdurend moet wisselen tussen de diverse identiteiten. Wanneer je dit doet op basis van de relatieopbouw met leerlingen zal er een veilig klimaat ontstaan. Een klimaat waarin ik hoop een positieve rol te spelen in de ontwikkeling en toekomst van deze leerlingen.

onderwijzen. Geraadpleegd van: https://www.hetabc.nl/virtuoos-onderwijs-virtuoos-onderwijzen/