Kroniek van de Veerweg 1875-2025

‘De parels in ons woningbezit’,

noemt de trotse eigenaar KleurrijkWonen zijn elf huisjes

en het poortgebouw aan de Veerweg in Culemborg.

Ze zijn in 1875 gebouwd voor de arbeiders van

Van Hoytema’s jenever- en glasfabrieken, gevestigd

in dat gebied. Blikvanger is zonder twijfel de

muurreclame voor de Graaf Egbert sigaren van Dejaco,

de sigarenfabriek die rond 1930 is gebouwd op de

fundamenten van de glasfabriek.

De schildering kreeg in 2001 de status van

rijksmonument. In 2009 is het huizenblokje, waarvan

de voorgevels op de gemeentelijke monumentenlijst

staan, uiterlijk helemaal in de oorspronkelijke staat

teruggebracht.

Van binnen zijn de woningen volledig vernieuwd.

Met die restauratie vervaagt de herinnering aan die

donkere dagen in de vorige eeuw, toen werd

gevreesd voor het voortbestaan van de huisjes. KRONIEK VAN DE VEERWEG IN CULEMBORG 1875-2025

Bram van Schaik

KRONIEK VAN DE VEERWEG IN CULEMBORG

1875-2025

Veerweg binnen druk:Opmaak 1 24-11-2009 17:38 Pagina 1

KRONIEK VAN DE VEERWEG IN CULEMBORG 1875-2025 is een uitgave ter gelegenheid van de oplevering in november 2009 van het gerenoveerde huizenblok aan deVeerweg te Culemborg en kwam tot stand met steun van KleurrijkWonen, Bloeii, Bouwbedrijf van den Bouwhuijsen, architectenbureau Lakerveld, Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden en de gemeente Culemborg.Tekst: Bram van SchaikFotografie: William HoogteylingTekstbewerking: Paul Stramrood Vormgeving en druk: Jacobs Repro, Culemborg

ISBN 978-90-814920-1-0NUR-code 693

Voor zowel de tekst als het beeldmateriaal in deze publicatie is dankbaar gebruik gemaakt van de volgende bronnen:Jack van der WinkelRonald PuisterEmile SpithovenArnold van LeurHenk BiesheuvelWilliam HoogteylingAlies DerwigArco HakkertJan BurgerRuud JohannesTon van HaaftenVereniging Voet van OudheusdenRegionaal Archief RivierenlandMuseum Elisabeth WeeshuisKleurrijkWonenGemeente Culemborg

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm ofop enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs-rechthebbenden.© 2009 BVSP


PARELS

‘Foto’s? Ach, we waren echt niet trots op die huisjes. Dus waarom zouden we er foto’s van maken?’Zo ongeveer, maar dan in goed Kuilenburgs, reageerde een voormalige bewoner van het rijtje arbeiderswoninkjes aan deVeerweg toen hem werd gevraagd naar beeldmateriaal van het huis en de omgeving waar hij was opgegroeid.Als alle bewoners hun vroegere wijkje zo bekijken, hebben we in elk geval één verklaring voor de schaarse oogst aan oudbeeldmateriaal. Een andere verklaring ligt voor de hand: tot ver na de Tweede Wereldoorlog bezaten slechts weinigen eenfototoestel. En had je er eentje, dan dacht je er niet automatisch aan je eigen buurtje te fotograferen, je legde eerder gebeurtenissen vast die zich verder weg afspeelden… als herinnering voor later. Dat dan weer wel.Tegenwoordig is het amper voor te stellen dat iemand géén camera bezit, dus we kunnen er gemakshalve van uit gaan datreilen en zeilen aan de Veerweg voortaan nauwgezet worden vastgelegd.En wie nu het rijtje prachtig opgeknapte woningen ziet, door eigenaar KleurrijkWonen geheel terecht gekwalificeerd als ‘deparels van ons bezit’, weet dat het met die trots uiteindelijk ook wel goed komt.


TROTS OP DIT HISTORISCHE BEZITEindelijk is het dan zo ver! De huurders van de Veerweg, of Vereweg zoals de echte Kuilenburger die noemt, kunnen weerhun huizen in. Voor KleurrijkWonen is dit een mijlpaal in een werkelijk bijzonder project. De Veerweg is ons oudste woningbezit in Culemborg. Ruim een eeuw geleden zijn de huisjes gebouwd aan de haven. Wehebben geprobeerd de huizen zo veel mogelijk in oude glorie te herstellen. Natuurlijk met de gemakken en voorzieningenvan deze tijd. Geen gemakkelijke opdracht, want de ruimtes waren nog zoals ze in 1875 waren bedacht. En we wilden de Veerweg niet alleen een ‘nieuwe oude’ uitstraling geven, we wilden ook extra comfort en woongenot voor onze huurders realiseren. Hoe doe je dat?Beetje bij beetje kregen de plannen meer vorm. Uiteindelijk zijn de woningen aan de achterkant uitgebouwd, waardoor vrijwel alle woningen zowel op de boven- als benedenverdieping extra woonruimte hebben gekregen. Het is bijzonder datde huisjes de sfeer van de 19e eeuw uitademen en tegelijkertijd een fijne woonruimte zijn, passend bij de 21e eeuw.Kenmerkend voor de Veerweg is de muurschildering van Graaf Egbert. De schildering is in 1933 aangebracht als muurreclame voor het sigarenmerk Graaf Egbert van sigarenfabriek Dejaco. Het bedrijf van de gebroeders De Jager stondooit achter de arbeidershuisjes aan de noordkant van de Veerweg. De muurschildering is in 2001 verheven tot Rijksmonument. Natuurlijk hebben we de Graaf tijdens de werkzaamheden goed beschermd, en natuurlijk vormt hij ook nade renovatie het aanzicht van de Veerweg. De muurschildering herinnert ons, net als de woningen, aan de geschiedenis vandeze plek in Culemborg. KleurrijkWonen is blij dat we dit project samen met echte vaklieden hebben kunnen uitvoeren. Zonder hen was het nietmogelijk geweest. Om een stukje geschiedenis terug te brengen heb je echte specialisten nodig. Het resultaat is er dan ooknaar. Een stukje Culemborg om trots op te zijn!

We wensen de bewoners van de Veerweg veel woongenot op deze uniekeplaats in Culemborg!

Jaap van Dam en Tjapko van DalenDirecteur-bestuurders KleurrijkWonen


HET EERSTE INDUSTRIETERREINDe voormalige arbeidershuisjes, nummers 54 tot en met 78 met inhet midden het kloeke poortgebouw, zijn gebouwd in 1875. Zedienden als onderkomen voor de werknemers van de glasfabrieken de jeneverstokerij van de familie Van Hoytema, in de volksmondDe Hut. De woningen kijken aan de voorkant uit op de haven, vroe-ger bestemd voor vrachtschepen, nu vol pleziervaartuigen, en deLek met zijn eeuwenoude pontveer en de steiger waar vroeger de‘Kuilenburgse boot’ van vervoersbedrijf Rederij op de Lek aan-meerde.Op enkele honderden meters van de achtergevels loopt de spoor-lijn Utrecht-’s-Hertogenbosch met de altijd indrukwekkende – enbij westenwind lawaaiige – spoorbrug.In dit beknopte historisch overzicht van het Veerweggebied be-perken we ons tot de locatie waaraan de huisjes hun bestaansrecht ontlenen, het eerste industrieterrein van Culemborg.

STEENFABRIEKDe Van Hoytema’s waren niet de eersten die hun bedrijvigheid concen-treerden in het Veerweggebied. Op de plattegrond van Jacob Perrenot uit1760 is op het terrein tussen de huidige veerpont en de spoorbrug al eensteenoven te zien, compleet met droogstellingen. De stenenindustriebloeide er nog enkele eeuwen. Jaren achtereen werd de klei per boot aan-gevoerd vanaf de kleihaven bij Schalkwijk en in Culemborg gelost mettwee hijskranen. Na de Tweede Wereldoorlog werd achter de oven een fa-briekshal gebouwd om de productie te automatiseren. Op zijn top pro-duceerde het bedrijf met dertig werknemers een miljoen metselstenenper jaar. De Culemborgse steenoven behoorde met die omzet echter totde kleinste in de branche en kon niet meer op tegen de concurrentie. In1974 viel het doek, enkele jaren later werd het complex afgebroken.

Vorige pagina: Veerweggebied in de jaren ca. 1925. Links: Steenfabrieken sigarenfabriek Dejaco rond 1960. Boven: Soldaten marcheren over de Veerweg, vermoedelijk rond 1915.


DE HUTDe glasfabriek van Van Hoytema was in 1859 geopend en hoorde bij de jenever-branderij die dezelfde familie eerder was begonnen. Bij de vestiging van nieuwebedrijven kwam in veel gevallen de kennis van buiten de stad, terwijl lokale in-vesteerders het geld fourneerden. Zo ook hier. De branderij op het terrein naastde nieuwe haven was een succes, na vergeefse pogingen in de gemeente een ca-licotweverij en een glasvensterfabriek te vestigen. De zijdelintindustrie was zogoed als verdwenen, de geweerfabriek gesloten, en de stoelenfabricage en siga-renindustrie moesten nog opkomen.De branderij, een welkome werkvoorziening die in 1838 ging draaien, stookteaardappelmoutwijn of jenever. Graan was te duur om te gebruiken als grondstof.De keus viel op Culemborg omdat in deze contreien veel aardappelen werdengeteeld. In 1843 destilleerde de branderij 293.855 liter. Twintig procent was voorde voor de export, voornamelijk naar Java, blijkt uit het gemeentelijke jaarverslagvan 1850. Door de mislukte aardappeloogsten van 1845 en 1848 en de opko-mende concurrentie van de graanjenever uit Schiedam ging het een tijdje min-der. De stokerij overbrugde die periode door beetwortelen en appels teverwerken..In 1859 brandde de fabriek tot op de muren uit. In 1861 werd bij de weer opge-bouwde branderij en de inmiddels geopende glasfabriek een groentedrogerijgesticht.

Vorige pagina’s: Riviergezicht begin 20e eeuw.

Deze pagina midden: Jeneverfabrikant Van Hoytema aan de Veerkade. Rechts: straatbeeld ca. 1915.


Op het terrein achter de Veerweg stonden drie glasovens, om hun merkwaardige vorm ook wel ‘hutten’ genoemd. Daaraandanken de fabriek en de speeltuin die er een eeuw later werd gesticht de bijnaam De Hut.De flessen uit De Hut kregen in de mandenmakerij een tenen omhulsel met handvat, werden gevuld met jenever en ver-zonden naar de tropen. Van Hoytema liet voor de arbeiders huizen bouwen aan de Veerweg en in het gebied erachter. Datwerd ‘de Leerdamse buurt’, omdat veel arbeiders uit Leerdam emplooi vonden in de Culemborgse glasindustrie. In 1891werkten in de stokerij 22 ‘knechten’ ouder dan zestien jaar, in de glasfabriek 133. De glasfabriek had ook nog 27 knechtenjonger dan zestien. Tijdens de Eerste Wereldoorlog moest het bedrijf stoppen door twee oorzaken: gebrek aan brandstof enmarktovername door de Engelsen. Na 1918 is De Hut niet meer herstart. Van de circa honderd personeelsleden konden demeesten elders aan de slag.

DEJACO EN ANDERE FABRIEKENAan de Steenovenlaan stonden meer bedrijven, zoals de meubelfabriek van Klumper. De eigenaar was in de oorlog een vande lokale verzetsleiders en daarna een tijdje loco-burgemeester. Verder was er de sigarenfabriek van de gebroeders VanUden en de meubelfabriek van Veldhuizen.In 1930 kochten de gebroeders De Jager, sigarenmakers, een groot deel van het voormalige bedrijfsterrein van De Hut. Daar-toe hoorde ook de ondergrondse stookplaats, de ‘kieft’. Aan de sloop van die stookplaats moest de genie nog te pas komen.Hoewel bovengronds nauwelijks iets is te zien, draagt de bodem nog vele sporen die herinneren aan die industriële peri-ode – de grond is ernstig vervuild.Dejaco, de sigarenfabriek van de gebroeders De Jager, maakte populaire merken als Graaf Egbert en Cuba Overal. Maar hettij was niet gunstig. Na de oorlog ging het steeds slechter met de sigarenindustrie en ook hun fabriek moest in de jaren zes-tig zijn deuren sluiten. De bedrijfspanden waren tot in de jaren zeventig nog in gebruik als opslag voor de kachels en ge-velverwarming van het bedrijf Nell & Stuttenheim tot ze werden afgebroken.

Vorige pagina: Veerweggebied met spoorbrug in de jaren ’60.


DE EERSTE GENERATIESJack van der Winkel (1937) is geboren aan de Oosterwal. Zijn moeder, Anna Veenendaal, is echtereen rasechte telg uit een Veerweg-geslacht. Ze woonde er vanaf haar geboorte in 1905 tot 1930 ennam de verhalen mee. Van der Winkel heeft deze en andere anekdotes verzameld. Delen zijn telezen op zijn drukbezochte website ‘Culemborg zoals het was’.

“Rechts van de poort woonden de stokers, links de blazers. Er was voor het hele rijtje één wc, eenpoepdoos en wilde je daar gebruik van maken, moest je er op tijd bij zijn. Mijn moeder was de jong-ste van elf kinderen, van wie er overigens vijf op jonge leeftijd overleden. Toen mijn moeder puberwas en wat meer vrijheid wilde, gebruikte ze de dagelijkse gang naar de poepdoos als excuus omwat langer weg te blijven. Ze rende met een vriendinnetje zo snel ze kon naar het centrum, deedeen rondje Markt en ging vervolgens weer naar huis.

De glasblazers, zoals mijn opa Otto Veenendaal, waren specialisten en verdienden een goed salaris. Maar alles ging op aan de drank. ‘Hij heeft hele huizen verzopen,’ kreeg ik later te horen endat geloof ik best. Heel Culemborg wist trouwens wel raad met drank, dat is echt een fors probleemgeweest. De jenever die ze zelf maakten dronken ze niet. Die was naar verluidt ‘niet te zuipen’ en bestemd voor de export. De arbeiders maakten lange dagen. Werkten ze even niet, dan zaten ze in

het café van Van den Heuvel, tegenwoordigWachtkamer der Stoombooten. De drankzuchtging zo ver dat de kroegbaas met een emmer jenever en een pollepel in de pauzes de fabriek inging en de blazers naast hun oven voorzag vandrank. Mijn oma, Christina Veenendaal-Woerden-bach, was op van de zenuwen. Die ging er van uit

Vorige pagina: Jeneverfabrikant Van Hoytema. Rechts: Anna Van der Winkel-Veenendaal en daaronder haar vader Otto Veenendaal, voor Veerweg 56.

BERUCHT IN AFRIKAJack van der Winkel kreeg, als beheerder van dewebsite culemborgzoalshetwas.nl, op zekere dageen mailtje van een Engels museum. Dat was dooreen relatie verblijd met een oude jeneverfles, gevonden in Afrika met op het etiket duidelijkleesbaar ‘Van Hoytema’. Hoe bijzonder die fleswas, luidde de vraag. “Ik heb ze snel uit de droomgeholpen en ze verteld dat grote delen van Afrikavol liggen met die flessen.”


dat ze op een dag in het vuur zouden vallen. Mijn moeders oudste broer, Geurt Veenendaal, was eenvan de uitzonderingen binnen de gemeenschap. Hij schaamde zich zo voor het drankgebruik, dat hijde fabriek de rug toekeerde, naar Londen verhuisde en daar een bestaan als glasblazer opbouwde.Ook nadat de fabriek in de Eerste Wereldoorlog definitief was gesloten, bleef Van Hoytema eigenaarvan de huizen. Toen mijn grootvader overleed mocht mijn oma er blijven. Mijn moeder is nog ingetrouwd aan het Veer, maar ze is verhuisd toen oma in 1930 overleed.In mijn jeugd ben ik nog geregeld aan de Veerweg geweest, bijvoorbeeld naar de naaister die klerenvoor ons maakte. Voor ons kinderen waren dat verschrikkelijke visites. Maar je kon buiten wel fijn spelen op de fundamenten van de glas- en jeneverfabriek.”

Boven: Anna van der Winkel-Veenendaal. Onder: Christina Veenendaal-Woerdenbach bij het poortgebouw met rechts zoon Geurt, links dochter Anna en zoon Otto. Rechts: hoogwater ca. 1920.


NOOIT VER VAN DE VEERWEGVan de huidige bewoners heeft Arnold van Leur (1954) delangste Veerweghistorie. Eigenlijk speelt zijn hele leven zichaf in een straal van enkele honderden meters rond het bewuste gebied. Van Leur, geboren aan de Noorderwal,bracht zijn jeugd door aan de Steenovenlaan, woonde op di-verse plaatsen in de binnenstad en streek in 1976 neer aande Veerweg. Hij maakte even plaats tijdens de renovatie in1984, keerde terug en neemt, met echtgenote Saskia, ook nade restauratie van 2009 weer intrek in zijn vertrouwde om-geving.

“De vervallen sigarenfabriek en de steenoven staan me noggoed bij. En de speeltuin, daar zat ik hele dagen. Mijn vaderhield soms toezicht omdat hij een EHBO-diploma had. Ledenvan de speeltuinvereniging mochten er zo in. Als ik eenvriendje meenam van school, moest die vijf cent of een dubbeltje betalen. In de jaren zestig had je twee cafés aanhet Veer, het Veerhuis en Van den Heuvel. Uit dat laatstekwam ik als jochie al mijn oudere broer halen. In die hoekvan de stad, met verder de oude haven en de bedrijvigheiddaar omheen, heerste altijd een bijzonder sfeertje.

In 1976 wilde ik gaan samenwonen met mijn toenmalige vriendin en daarom zocht ik een woning. Toen ik hoorde dat Veerweg 60 vrij kwam, ben ik naar de gemeente gegaan, destijds de eigenaar, en heb gevraagd of ik het huisje mocht over-nemen. Vergeet het maar, die krotten worden dicht gespijkerd, kreeg ik te horen. Mijn vriendin wist dat dat niet waar was, er

Bewoners op de achterplaatsjes, ca. 1976.


zouden studenten van de sociale academie De Nijenburghin komen. Die school was net enkele jaren in Culemborg,groeide snel en zocht voortdurend naar huisvesting voorzijn studenten. Dat nooit, dacht ik, en direct nadat hethuisje leeg kwam, heb ik het gekraakt. Ik woonde destijdstijdelijk aan de Noorderwal, dus had ik mijn spullen meteen bakfiets zo verhuisd.Meteen nadat ik mijn intrek had genomen, heb ik de huurovergemaakt. Die was 26,65 gulden per maand. Ik kreeghet direct teruggestort met de boodschap ‘wegens krakenniet geaccepteerd’. Mij best. Uiteindelijk is het toch noggoed gekomen tussen ons en de gemeente. In 1981 werden we gelegaliseerd en kregen we ons eerste huur-contract, ondertekend door burgemeester Hermans.

Wij waren jong en wild en kwamen terecht in een volks-buurtje tussen een hechte kliek van oudere Kuilenburgers.Ze zullen vast wel over ons hebben gepraat, maar daarmerkten we niets van, we werden zonder vragen opgeno-men en geholpen. Vanaf het veer tot aan de andere kantvan de straat kwamen ze met spullen aanzetten om onshuisje in te richten. Het was een krot, precies zoals de gemeente had gezegd. Maar wel bruikbaar en ik heb hetaltijd zo goed mogelijk onderhouden. Ik heb zelfs een keerde voorgevel geschilderd.De voorzieningen waren erbarmelijk, zelfs voor die tijd.

Vorige pagina: Saskia en Arnold van Leur. Rechts: gemeenteambtenaar Van Dalen haalt in 1984 de laatste poepton op bij Veerweg-bewoner Jan van Zanten.


Geen warm water, geen douche. Verwarmen deed je met een oliekachel. En danhet toilet, het beruchte hokje met de emmer die eens in de week werd opgehaalddoor de tonnenwagen. Was er een feestje, dan had je een probleem want dan zatie zo vol. Veel bezoekers wilden er niet eens op.Een wekker zetten was niet nodig, want elke ochtend stipt om zes uur stond buur-man Wouter ‘de Plakmachine’ op zijn stoep te rochelen, zo hard dat iedereen welwakker werd. Ook ‘s avonds hoefde je geen klok te kijken, want kwam een anderebuurman aangestiefeld op zijn klompen, dan wist je dat het tegen tienen liep.

In 1983 werd bekend dat de huizen zouden worden gerenoveerd. De SP heefthet rijtje gered van de sloop. Ik kreeg tijdens de renovatie een huisje aan het Bloemenhof en de verhuizing daarheen werd bespoedigd toen tijdens een de-cemberstorm de dakkapel van het Veer er compleet afwaaide. De volgende dagben ik verhuisd met de VW-bus van Philip Valkonet, van de muziekwinkel. Na deeerste verbouwing in 1984 waren we heel blij: we kregen een echt huis. Een aan-tal van de oorspronkelijke bewoners is niet teruggekeerd. Iedereen die je uit dieperiode spreekt, heeft daar nog steeds spijt van. Geen wonder, het is en blijft eenunieke plek. Het uitzicht, de vrijheid in de achtertuin en de gemoedelijke sfeer,het is nog steeds gewoonte elkaar te helpen. Er is altijd beweging bij het veer, jeziet de seizoenen voorbij komen. De files voor de pont zijn soms minder leuk,maar ben je die beu, dan ga je naar achter.

Nu we ik voor de tweede keer terugkeer, is het weer even schrikken. We hebbenter overbrugging in een ruime bovenwoning gezeten en dan is de kamer aan deVeerweg toch nog steeds erg smal. Maar de verbouwing is dit keer veel beter aangepakt, de ruimte die we er bij hebben is heel praktisch. En de locatie… dievergoedt alles.”

Deze pagina van boven naar beneden: voormalige Dejaco-fabriek, het eerste huurconctract van Van Leuren het terrein vande voormalige glasfabriek. Rechterpagina: activiteiten in haven in de jaren ‘60.


HOOG EN DROOGBij hoog water in de Lek krijgen bewoners van deVeerweg steevast de vraag voorgelegd of ze nietbang zijn dat ze eerdaags natte voeten krijgen.Keer op keer moeten ze uitleggen dat zij de laat-sten zijn die zich ongerust maken. Van alle stratenin Culemborg ligt de Veerweg het hoogst en hetdroogst.

Veerweg in de jaren ’70.

Elk jaar prijs: Sinterklaas arriveert in

de haven en de Veerweg stroomt vol.


SPEELTUIN DE HUTTot eind vorige eeuw herinnerde een eenzame, roestige schommelconstructie aan despeeltuin achter de huizen van de Veerweg. Speeltuinvereniging De Hut, genoemd naarde voormalige glasblazerij die eerst op die plek stond, opende zijn deuren in 1955 entrok kinderen uit de hele stad. Het was de enige speeltuin van Culemborg, eerdere ini-tiatieven waren doodgebloed of niet van de grond gekomen. De ingang was te berei-ken via het steegje tussen Veerweg 52 en 54. Een beheerder zag er op toe dat de

spelende kinderen geen al te grote brokkenmaakten. Rond 1970 trad het verval in. Nietdoor vernielingen, er was immers een beheer-der, maar doordat de slechte boekhouding definanciële positie van de vereniging onder-mijnde. De ondergang was onafwendbaarnadat een literair begaafde ambtenaar de ad-ministratie van De Hut in een advies aan hetcollege had bestempeld als ‘het kladschrift vanJantje’ en de gemeente de subsidie stopzette.Het duurde ruim een kwart eeuw voordat deCulemborgse jeugd opnieuw een speeltuinkreeg, De Heuvel aan Weithusen.

De kinderen Puister waren begin jaren ’60 trouwe bezoekersvan speeltuin De Hut. Links voorop de huidige Veerweg-bewoner Ronald met achterhem broer Ilya, rechts René (voor) en opnieuw Ilya.


HET BEGIN VAN EEN CARRIÈREDe politieke carrière van Jan Burger, voormalig SP-coryfee in Culemborg enanno 2009 wethouder in Wijk bij Duurstede, begon bijna drie decennia geleden letterlijk aan de Veerweg. Als bewoner van Veerweg 58 stond Burger, student aan sociale academie De Nijenburgh, mede aan de wieg vande acties tegen de voorgenomen sloop van de huisjes. Hij sloot zich aan bijde SP – toen nog Socialistiese Partij – en de rest is geschiedenis – net als dehuisjes.

Eind 1980, begin 1981 kwam een actie op gang vanuit de bewoners van deVeerweghuisjes. De populatie bestond uit studenten, tijdelijke huurders ennog enkele ouderen. Burger: “De woningen stonden op de nominatie voorsloop. De gemeentelijke Stichting Woningbeheer, die toen eigenaar was,wilde de woningen vervangen door nieuwbouw. Vooral duurdere woningen, die zo mooi gelegen aan de Lek voor een aanzienlijk bedrag vande hand konden gaan. In de jaren daarvoor waren overigens veel oude wo-ningen en buurten in Culemborg gesloopt, zoals Nieuwstad, Triowijk en hetHavenkwartier. Tegen de sloop bestond veel weerstand. Het authentiekekarakter van de oude stad dreigde te worden aangetast en veel inwoners

vonden de woningen eigenlijk temooi om te slopen. Bovendienhad de Veerweg de status be-schermd stadsgezicht.”

Jan Burger begin jaren ’80 als actievoerdervoor het behoud van de Veerweg-woningen bij het stadhuis, waar hij later als raadslid en wethouder namens de SPkind aan huis was.


Zo kwamen de huurders in verzet tegen de plannen. Met steun van de SP, dieeen bouwkundig ingenieur onderzoek liet doen naar de woningen, kwam eenrapport op tafel waaruit bleek dat sloop niet verstandig was. Het plan bepleitteeen grondige renovatie van de woningen, die goedkoop waren en dat zo konden blijven en ook prima geschikt waren voor kleinere huishoudens. “Er werden pamfletten gedrukt, handtekeningen verzameld, brieven geschreven,gesprekken gevoerd op het gemeentehuis en de buurt, met zowel de huurdersals de kopers van de dichter bij de stad gelegen Veerwegwoningen, bundeldede krachten,” herinnert Burger zich feilloos. “Uiteindelijk ging het gemeentebe-stuur overstag en werd besloten om de woningen te handhaven.”

Wethouder Piet Glasbergen geeft in 1984 vanuit de graafmachine het startsein voor de eerste renovatie van de Veerweg-woningen.


VAN RECLAME NAAR RIJKSMONUMENT‘Het kunstwerk dat Klaas van Os maakte voor De Kroos’. Zo heette in de volks-mond de reclameschildering op de zijgevel van Veerweg 78, thans rijks-monument. De Kroos was de bijnaam voor de gebroeders De Jager, eigenarenvan sigarenfabriek Dejaco die merken voerde als Cuba Overal en Graaf Egbert.In 1933 – van een antirooklobby had niemand gehoord en al helemaal niet in tabaksstad Culemborg – kreeg kreeg Van Os van de fabrikanten opdracht degraaf te vereeuwigen. Van Os was in die tijd werkzaam bij woninginrichterSchouten in de Tollenstraat en gaf les op de avondtekenschool aan de Goilberdingenstraat. Later was hij tekenleraar op de ambachtsschool en daarkent Culemborger Emile Spithoven (1944) hem van.Spithoven heeft met beeldend kunstenaar Elly Talens in 1984, tijdens de renovatie van de woningen, de muurschildering grondig opgeknapt. Over delessen van Van Os zegt Spithoven: “Klaas was een geweldig vakman die uit dehand feilloos cirkels kon tekenen. Tijdens zijn lessen kregen we als pedagogischtoetje altijd wereldbeschouwing. Orde houden kon hij niet, maar hij achter-haalde wel onverstoorbaar en slim welke leerling de borstel naar zijn hoofd hadgegooid.”In de jaren vijftig heeft Van Os de muurschildering voor het laatst bijgewerkt,

daarna trad het verval in. “De Kroos zatop zijn kont, heette het in Culemborg,anders gezegd: de sigarenindustriewas op de fles,” vertelt Spithoven.

Ronald Puister begin jaren ’80 bij een verwaar-loosde Graaf Egbert. Daaronder Emile Spithoven en Elly Talen tijdensde restauratie van de schildering in september1984.


“Niemand zag de nood-zaak die reclameschilde-ring te onderhouden.”Andere vormen van re-clame deden hun intrede,ook in Culemborg, zelfs palonder de neus van degraaf werden billboardsgeplaatst. Pas in 1983, ter-wijl de voorbereiding voorde renovatie van de huisjes in volle gang was, sloegen enkele Veer-wegbewoners alarm: de Graaf zou ten onder gaan als niemand in-greep. Spithoven nam contact op met de gemeente met als doel hetindustriële erfgoed te bewaren. “De gemeente had geen geld om deschilderklus extern te laten uitvoeren maar wilde wel de materiaal-kosten betalen.”Nadat aannemer Rasing de muur had schoongespoten, hadden Spit-hoven en Talens een week de tijd om hun restauratieklus te klaren.Hun missie: een opknapbeurt in de geest van Van Os. “Het karaktermoest bewaard blijven ende penseelvoering moesthetzelfde zijn als het origi-neel,” legt Spithoven uit.

DE GRAAF IN DEVENTERIn de Kleine Overstraat, hoek Lange Bisschopstraatin hartje Deventer hangt ook een Graaf Egbert-re-clame. De bedenker van de Overijsselse variantmoet, gelet op de rebus in de tekst, een wel erg joligebui hebben gehad en geen hinder hebben onder-vonden van enige corporate identity. De schilderingstamt vermoedelijk uit de jaren dertig en is door eenonbekende schilder gemaakt, vermoedelijk in op-dracht van sigarenwinkelier Van Laar. Het stuk wasop linnen gemaakt en op de muur was geplakt. De-ventenaar Ruud Johannes, wiens grootouders tot1954 in de Kleine Overstraat woonden, kent hetbeeld uit zijn jeugd en maakte er in de jaren zeven-tig, toen het amper meer zichtbaar was, nog een diavan. In 2004 heeft de inmiddels gepensioneerde ont-werper, op basis van die ene dia en met behulp van

sigarenblikken enonder de vlag vanStichting Industri-eel Erfgoed De-venter (SIED), dereclameschilde-ring voorbeeldiggereconstrueerd.Dit keer is op eenpaneel geschil-derd, dat op deoorspronkelijke lo-catie is bevestigdaan de muur.

De zoons van Emile Spithoven poseren in 1984 bij de zojuist opgeknapte huisjes en de door hun vader opgefriste Graaf Egbert.


De ververste muurschildering gaf de opgeknapte huisjes extra glans, maar hetduurde niet lang of de geschiedenis leek zich te herhalen. Spithoven en Talensdeden hun restauratieklus noodgedwongen op een nog niet opgedroogde ondergrond, waardoor de verf aanzienlijk korter hield dan gebruikelijk en deGraaf al weer snel bleek wegtrok. De beslissing, in 2001, ‘het kunstwerk dat Klaasvan Os maakte voor De Kroos’ de status van rijksmonument toe te kennen be-tekende uiteindelijk de redding. De Culemborgers moesten echter nog tot ge-duld hebben tot 2005. In de zomermaanden van dat jaar wekte restaurateurWendy Schoenaker de edelman weer tot leven en werd na al die tijd zichtbaardat hij ook nog een boodschap uitdroeg: Graaf Egbert Sigaren: Probeer ze eens!..

Graaf Egbert was begin 21ste eeuw opnieuw ernstigverbleekt, maar werd in 2005 in oude luister hersteld.Wethouder Jan Greeven, verkleed als ‘heer van Culemborg’, overhandigt bewoner Ronald Puister bijde presentatie een echte Graaf Egbert-sigaar.


DE RIVIER BLIJFT TREKKENRobert Vellekoop (1969) had bekenden al eens toevertrouwd dat hij, mocht hijooit vertrekken van Fort Werk aan het Spoel, best graag aan de Veerweg zouwillen wonen. Vrij onverwacht – hij stond zesde op de wachtlijst – kreeg hij eenvan de woningen toegewezen waar de oude bewoner niet terugkeerde. Een lotuit de loterij, vindt Vellekoop, die over zijn vorige onderkomens overigens ookal niet had te klagen.

“Ik heb vaak geluk gehad met bijzondere woonplekken. Nu ook weer in hetvoormalige asielzoekerscentrum waar ik een paar maanden overbrug totdat ikmijn intrek kan nemen aan de Veerweg. In juni ben ik definitief vertrokken vanhet fort, waar ik sinds 1996 heb gewoond. We hadden met de gemeente de afspraak dat we definitief zouden weggaan als de werkzaamheden echt zou-den beginnen, dus niet bij het eerste beste plannetje. De gemeente hield woorden wij ook en die regeling heeft ons jaren extra woonplezier opgeleverd.

Ik ben geboren in Leiden en kwam in de Betuwe terecht omdat ik een opleiding ging volgen bij Thedingsweert in Tiel. Sindsdien heb ik de meeste tijdin deze streek gewoond. In 1996 ben ik in het leeggekomen fort getrokken. Hoewel we in het buitengebied woonden, voelde ik me steeds meer verbon-den met Culemborg. Omdat ik hier een baan heb, was het logisch dat ik na hetfort in Culemborg zou blijven. In een helder moment, zo’n dertien jaar geleden,heb ik me ingeschreven voor een woning. Ik wist al lang dat ik aan het Veer wildewonen, zonder dat daar een directe aanleiding voor was, behalve dat ik er vrienden heb wonen. Een buurtje op zichzelf, gemoedelijk en met een gezellige achterom. Heel inspirerend, ook met het grote gebied erachter. Dat spreekt meaan. En vlak bij de rivier, net als het fort, dus in dat opzicht is de overgang ook

Robert Vellekoop (foto midden) maakt zijn debuut op het veer, waar altijd wel wat te beleven is.


weer niet zo groot. Het ontbrak me niet aan comfort op het fort, al moest ik het doen met minder dan nu en straks op deVeerweg. Bijzonder was de romantiek van het op hout stoken, houthakken en de vrijheid van het buitenleven. Dat alleswordt nu grotendeels een groot deel gecompenseerd door het gemak van een moderne woning op een mooie plek. Hierhoef ik alleen maar aan de knop van de thermostaat te draaien en me verder nergens druk om te maken.”


EEN UNIEK PROJECTIn opdracht van KleurrijkWonen is Arco Hakkert (Bloeii Advies en Ontwikkeling)projectleider voor de Veerweg. De reconstructie van het historische karaktervan de woningen is voor een deel gebaseerd op oude foto’s. De klus is zo complex en ingrijpend dat Hakkert hem in niets vindt te vergelijken met de opknapbeurt in 1984.

“Het idee voor de restauratie kreeg vorm toen we eind 2005 met de gemeenteoverlegden over het stedelijke vernieuwingsproject Veerweggebied. Omdat datplan als geheel veel meer tijd vergt, is de opknapbeurt van de huisjes al snellosgekoppeld en zijn we aan de slag gegaan.

Uitgangspunt was dat we de woningen zo wilden verbouwen dat ze weer voorvijftig jaar mee kunnen. Maar we moesten wel iets doen aan de inhoud, wantoorspronkelijk waren ze erg klein. Aan de breedte viel niets te veranderen, diestaat vast en is door de muurisolatie zelfs iets kleiner geworden. Ons voordeelwas dat de huisjes door de renovatie in 1984 aan de achterzijde hun monumentenstatus hadden verloren. Daar hadden we dus de kans de woningen te vergroten. De benedenverdieping heeft er daardoor drie meterbij gekregen en boven hebben we een tweede volwaardige kamer gemaakt.Een uitzondering is de hoekwoning. Die heeft nu alleen een grotere beneden-verdieping doordat we geen toestemming kregen boven iets aan het beeld teveranderen in verband met de muurschildering van de Graaf Egbert. Het poort-gebouw, dat vroeger vier woninkjes telde, bestaat nu uit twee royale appartementen, één beneden en één boven.

Uitgangspunt bij de restauratie was dat de woningen zo moesten worden verbouwd, dat ze weer voorvijftig jaar mee kunnen. De voorgevels, gemeentemonument, hebben hun oorspronkelijke karakterterug gekregen, achter is er flink wat ruimte bij gekomen.


Bij het slopen deden we een bijzondere ontdekking: toen de huisjes in 1875werden gebouwd, zijn ze begonnen met een eensteensmuur als woningschei-ding. Maar stenen waren kostbaar in die tijd, dus vanaf de verdieping werd hethalfsteens. Het verklaart dat die huisjes altijd zo gehorig waren. In mei dit jaar,tijdens een weekeinde dat het flink stormde, heb ik geregeld aan de Veerweggedacht. We waren flink gevorderd met het slopen en op dat moment was nietmeer over dan een rijtje voorgevels, de woningscheidende muren en de bene-denvloeren. Gelukkig is ons allerlei narigheid bespaard gebleven en stond nahet weekeinde alles nog overeind.

In 1984 zijn de huisjes flink gemoderniseerd volgens de normen die toen gol-den: degelijk en betaalbaar. Daarbij zijn keuzes gemaakt, qua aanpassing enmateriaalgebruik, die we nu niet zouden maken. Dit keer hebben we ervoor ge-kozen zo veel mogelijk historische elementen terug te brengen – op de poep-doos na dan. Het dak van het poortgebouw is bijvoorbeeld weer van zink, deoorspronkelijke poortdeuren zijn nagemaakt, de timpaan is in ere hersteld, netals evenals het karakteristieke ronde raam. Bij de huisjes zijn de oorspronkelijkebuitendeuren en de voorramen met ruitjes terug en de dakgoot heeft weer eenhouten betimmering. Ook zijn de muurankers bevestigd. Weliswaar alleen nogvoor de sier, maar ze horen er wel op. Verder hebben de dakpannen weer hunoude kleur, is de dakkapel in oude stijl en ligt bij de voordeur een ouderwetsehardstenen dorpel. De woningen zijn aan de binnenkant volledig nieuw. Daar-bij is in grote lijnen gerealiseerd wat vooraf is getekend, maar ook weer nietalles. De ophangconstructie van de verdiepingsvloer in de huisjes hebben we

De woningen zijn volledig gestript en achter is alles verdwenen. Alleen de voor- en zijgevels stondennog overeind.


ter plekke en al werkend bedacht. Pas nadat we onze oplossing hebben latendoorrekenen en de uitkomsten klopten, konden we verder. Weer een zorg minder.

De investering die we nu doen, wordt over een heel lange termijn afgeschre-ven. Dan nog is het welbeschouwd niet rendabel. Maar de emotie die er aanvast zit, is niet in geld uit te drukken. Het is een gezichtsbepalend rijtje voor destad en uniek woningbezit voor KleurrijkWonen. Alleen daarom al ben ik trotsdat ik dit project heb mogen doen.”

VOER VOOR(AANKOMEND) SPECIALISTEN

Een project als de Veerweg is beslist geen stan-daard aannemerswerk. Opdrachtgever Kleur-rijkWonen vertrouwde het ontwerp toe aanarchitectenbureau Lakerveld uit Noordeloos enklopte voor de uitvoering van de bijzondereklus aan bij Van den Bouwhuijsen uit ’s-Herto-genbosch, restauratiespecialist pur sang. Hetproject is tevens aangemeld als leerlingbouw-plaats bij Fundeon, het kenniscentrum Be-roepsonderwijs voor de bouw, infra engespecialiseerde aannemerij. Jongeren die eenopleiding volgen krijgen in Culemborg de kanshet ‘echte’ vakwerk te leren. Een bewuste keuzevan KleurrijkWonen, die het als sociaal ver-huurder als zijn plicht beschouwt bij bouwpro-jecten een leerproces ‘in te bakken’.

Fraaie details, waarvan sommigestraks niet meer zichtbaar zijn.


Het dak van het poortgebouw is weer van zink, de voorgevel heeft zijn lijst weer terug en de dakkapellenvan de huisjes zijn weer in oorspronkelijke staat.


DE VEERWEG, WINTER 2025Het is winter 2025. Na ruim veertig jaar bovenal plezierige arbeid ben ik net zesmaanden met pensioen. Ik lees, ik kook voor vrienden, ik reis door Europa. Maarvooral schrijf ik historische boeken over Culemborg. Ik ben onderweg naar hetRijksarchief in Arnhem om de archieven over het Veerweggebied te raadple-gen. Dat onderwerp houdt me al bezig sinds ik als Culemborgs wethouder be-last was met het project 'Culemborg aan de Lek'. Jaren geleden is hetomvangrijke en zeer ingrijpende project afgerond met de oplevering van delaatste appartementen op het oude industrieterrein van de Veerweg. Culem-borg is een moderne jachthaven rijker en, nog belangrijker, een prachtig woongebied aan het water en een wandelgebiedin de oostelijke uiterwaarden. Deze koude, nevelige ochtend heb ik me genesteld aan de leestafel in de oude 'Wachtkamer van de Stoombooten', recentverbouwd tot grand café aan de passantenhaven. Ik wacht op een door zonnecellen aangedreven draagvleugelboot dieme binnen een half uur naar hartje Arnhem brengt. Zittend aan de open haard en roerend in een kopje cappuccino droomik weg. Het is 1875. Culemborg, iets meer dan 6000 zielen groot, wordt bestuurd door een gemeenteraad van dertien leden, een bur-gemeester en twee wethouders. De gemeente telt slechts twintig ambtenaren, inclusief een doodgraver en een architect.De skyline bestaat uit kerken, het klein seminarie aan de papenhoek, het middeleeuwse stadhuis, de stadsmolen en de Bin-nenpoort. Ik droom over de levendige weekmarkt, de opkomst van de stoommachines en grotere bedrijven en industrie inCulemborg. De glasfabriek van Van Hoytema waar ze flessen vulden met jenever, voor de export...Plots maakt de uitbater me wakker uit mijn mijmeringen. Dicht bij het vuur zittend zweette ik als een rund. Omstandersmeenden dat ik 'jenever' had gezegd en mijn lippen had bevochtigd met wat speeksel. Prompt had de kroegbaas mij eenglaasje jonge voorgezet in de veronderstelling dat ik een bestelling had gedaan. Enigszins verbouwereerd kijk ik hem aanen laat de jenever voor wat het is; ik houd niet van dit geestrijke vocht.

Snel loop ik naar buiten: de boot naar Arnhem is gearriveerd.

Roeland GeertzenWethouder monumenten en archeologie


Kroniek van de Veerweg 1875-2025

Documents

Transcript of Kroniek van de Veerweg 1875-2025