Nummer 1, jaargang 1 - juni 2009

KO

W M

agazine Num

mer 1

, jaargang 1 - juni 2

009

Duurzaamheid Herstructurering Architectuur Engineering Nieuwe directieDiners Pensant Bedrijfsvisie Nieuwe producten Kennis gedreven organisatieRecent opgeleverde projecten Nieuwe bedrijfsstructuur Interview Hans Kuiper

Magazine

KOW duurzaam, veelzijdig en gedrevenAmsterdam / Den Haag / Eindhoven / Shanghai - www.kow.nl

Nummer 1, jaargang 1 - juni 2009

Inhoud

16 23

40

44

30

40

Magazine

16 Interview Hans Kuiper

23 Diners Pensant

30 Herstructurering

40 Engineering

44 Duurzame kantoren

ColofonKOW Den Haag

Esperantoplein 19

2501 CE Den Haag

T 070 346 66 00

F 070 356 12 60

E info@kow.nl

KOW Amsterdam

KNSM-laan 163

1019 LC Amsterdam

T 020 509 11 20

F 020 509 11 21

KOW Eindhoven

Klokgebouw 111

5617 AB Eindhoven

T 040 250 32 32

F 040 250 32 33

KOW DDC Shanghai

Rm 402, 4/F Building A,

1147 Kang Ding Road

200042 Shanghai, PR China

T +86 21 312 65 518

F +86 21 613 20 922

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotocopieën, opnamen of enige andere vormen, zonder voorafgaande toestemming van de KOW Groep.Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. © 2009 KOW

All rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form, without written permission from the KOW Group. © 2009 KOW

www.kow.nl

Eindredactie: Ron de Goeij, René Marey,

Arend Hilhorst

Aan dit nummer werkten mee:

Arend Hilhorst, Roel Jansen, Arie Buijs,

Tjerk Reijenga, Aad Wubben, Hans Kuiper,

John Chan, Pieter Sitsen, Dennis van den

Bosch, Kees de Graaf, Cor Speksnijder,

René Buur, Edward van Dongen,

Victor Verstappen, Anjelica Cicilia,

Rob Vreeswijk, Brigitte Boel

Grafisch ontwerp: Enos Kruijtbosch

Fotografie: portretfotografie door Patricia Steur,

overige foto’s door Ronald Schlundt Bodien

Illustraties: Peter van Straaten

Redactie: redactie@kow.nl

Uitgever: KOW Groep

Druk: Drukkerij Tuijtel

Oplage: 2000 stuks

Nummer 1, jaargang 1 - juni 2009

Inhoud

16 23

40

44

30

40

Magazine

16 Interview Hans Kuiper

23 Diners Pensant

30 Herstructurering

40 Engineering

44 Duurzame kantoren

ColofonKOW Den Haag

Esperantoplein 19

2501 CE Den Haag

T 070 346 66 00

F 070 356 12 60

E info@kow.nl

KOW Amsterdam

KNSM-laan 163

1019 LC Amsterdam

T 020 509 11 20

F 020 509 11 21

KOW Eindhoven

Klokgebouw 111

5617 AB Eindhoven

T 040 250 32 32

F 040 250 32 33

KOW DDC Shanghai

Rm 402, 4/F Building A,

1147 Kang Ding Road

200042 Shanghai, PR China

T +86 21 312 65 518

F +86 21 613 20 922

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotocopieën, opnamen of enige andere vormen, zonder voorafgaande toestemming van de KOW Groep.Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. © 2009 KOW

All rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form, without written permission from the KOW Group. © 2009 KOW

www.kow.nl

Eindredactie: Ron de Goeij, René Marey,

Arend Hilhorst

Aan dit nummer werkten mee:

Arend Hilhorst, Roel Jansen, Arie Buijs,

Tjerk Reijenga, Aad Wubben, Hans Kuiper,

John Chan, Pieter Sitsen, Dennis van den

Bosch, Kees de Graaf, Cor Speksnijder,

René Buur, Edward van Dongen,

Victor Verstappen, Anjelica Cicilia,

Rob Vreeswijk, Brigitte Boel

Grafisch ontwerp: Enos Kruijtbosch

Fotografie: portretfotografie door Patricia Steur,

overige foto’s door Ronald Schlundt Bodien

Illustraties: Peter van Straaten

Redactie: redactie@kow.nl

Uitgever: KOW Groep

Druk: Drukkerij Tuijtel

Oplage: 2000 stuks

WijnhaeveRotterdam

KOW Magazine juni 2009Recent opgeleverd 4 5

Wijnhaeve Locatie: Blaak/Verlengde Willemsbrug, RotterdamProgramma: Herinrichting en ontwikkeling Differentiatie: 89 woningen (bruto totaal 18.700 m2)Parkeren: 120 pp splitlevel parkeergarageOntwerp: KOW, 2004 Status: Opgeleverd, 2009Architect: ir. Hans Kuiper Rob VreeswijkProjectleider: ing. Martijn VerbeekOpdrachtgever: NS VastgoedAannemer: Ballast Nedam Bouw

Rob vreeswijkArchitect

KOW heeft voor dit project zowel de stedenbouwkundige analyse als de architectoni-sche uitwerking gedaan.

De locatie, Wijnhaeve Rotterdam, kenmerkt zich door een grote complexiteit vanwege het bouwen op het spoortunneltracé (NS station en metrostation Blaak) en samenkomst van verschillende ruimtelijke eenheden. De omgevingskwaliteit is hoog door de aanwezigheid van de Maas, de historische Oude Haven, het Witte Huis en de Willemsbrug. De te realiseren voorzieningen dragen bij aan het stedelijke karakter en maken van het stadsplein een ontmoetingsruimte bij uitstek.

Het project omvat een woontoren van 70 meter hoog met uitzicht op de Nieuwe Maas en privé-parkeerplaat-sen onder het gebouw. De laagbouw bestaat uit vier lagen, de toren uit 24 lagen.

Recent opgeleverd

WijnhaeveRotterdam

KOW Magazine juni 2009Recent opgeleverd 4 5

Wijnhaeve Locatie: Blaak/Verlengde Willemsbrug, RotterdamProgramma: Herinrichting en ontwikkeling Differentiatie: 89 woningen (bruto totaal 18.700 m2)Parkeren: 120 pp splitlevel parkeergarageOntwerp: KOW, 2004 Status: Opgeleverd, 2009Architect: ir. Hans Kuiper Rob VreeswijkProjectleider: ing. Martijn VerbeekOpdrachtgever: NS VastgoedAannemer: Ballast Nedam Bouw

Rob vreeswijkArchitect

KOW heeft voor dit project zowel de stedenbouwkundige analyse als de architectoni-sche uitwerking gedaan.

De locatie, Wijnhaeve Rotterdam, kenmerkt zich door een grote complexiteit vanwege het bouwen op het spoortunneltracé (NS station en metrostation Blaak) en samenkomst van verschillende ruimtelijke eenheden. De omgevingskwaliteit is hoog door de aanwezigheid van de Maas, de historische Oude Haven, het Witte Huis en de Willemsbrug. De te realiseren voorzieningen dragen bij aan het stedelijke karakter en maken van het stadsplein een ontmoetingsruimte bij uitstek.

Het project omvat een woontoren van 70 meter hoog met uitzicht op de Nieuwe Maas en privé-parkeerplaat-sen onder het gebouw. De laagbouw bestaat uit vier lagen, de toren uit 24 lagen.

Recent opgeleverd

KOW Magazine juni 2009Nieuwe Directie, nieuwe structuur6 7

victor verstappen

Victor Verstappen (1968) is afgestudeerd bedrijfseconoom aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Na zijn studie is hij negen jaar mede-eigenaar geweest van ICT Waterproof BV, een

softwarehuis van zo’n 25 professionals. In die hoedanigheid was hij onder andere verantwoordelijk voor algemeen en financieel beleid. Als meewerkend voorman was hij tevens projectleider en –manager. Het bedrijf had sinds 2000 twee vestigingen, één in Amsterdam en één in Kiev (Oekraïne). Eind 2004 is het bedrijf verkocht. Na die periode is Verstappen werkzaam geweest als inter-national business analist / business controller bij een dochteronderneming van Maxeda (voormalig Vendex/KBB). Vervolgens is hij enkele jaren gevestigd geweest als zelfstandig interim manager. In die hoedanigheid heeft hij, voor zijn aantreden bij KOW Groep in februari 2008, op tal van plaatsen ervaring opgedaan. Eerst bij diezelfde dochter van Maxeda en later als interim manager financial planning & analysis (fp&a) bij XS4ALL Internet BV (dochter KPN). Bij datzelfde bedrijf heeft Verstappen eveneens de fusie van Demon Internet en XS4ALL begeleid. Eind 2007 heeft Victor een verkooptraject begeleid van een middelgrote handelsorganisatie (€ 160 mio omzet, 150 fte).Naast zijn studie bedrijfseconomie heeft Verstappen zijn propedeuse Recht (VU Amsterdam) en de postdoctorale opleiding Business Valuation (RSM Rot-terdam) afgerond. Daarnaast heeft hij op één vak na een postdoctorale con-trollers opleiding afgerond aan de VU in Amsterdam, die hij eind 2009 denkt af te ronden. De uitgebreide (internationale) ervaring van Victor Verstappen als algemeen en financieel directeur, projectmanager ICT en business controller in combinatie met persoonlijke eigenschappen als ondernemerschap, analy-tisch vermogen, stress bestendigheid en toewijding vormen een stevige basis voor zijn rol als financieel directeur bij KOW Groep (sinds februari 2008). Als financieel directeur draagt hij eindverantwoordelijkheid voor finance & control, HRM, ICT en facilitaire zaken.

edward van Dongen

Edward van Dongen (1967) is afgestudeerd als architect aan de TU Delft. Tijdens en na zijn studie heeft hij uitgebreide ervaring opgedaan met het ontwerpen, begeleiden en uitwerken van projecten. Deze

ervaring is opgebouwd bij diverse kleinere architectenbureaus en sinds 2000 bij KOW. In de periode voor KOW werkt hij aan projecten van zeer uiteenlopen-de soort en schaal, particuliere woonhuizen, grootschalige mulitfunctionele ge-bouwen, bijzondere bedrijfshuisvesting, interieurs en vele woningbouwopgaven.In 2000 maakt hij de overstap naar KOW, waar hij in verschillende hoedanig-heden werkt aan projecten als ‘de symfonie’ in Nieuw Vennep, het mode-centrum in Almere en ‘Het waterfort’ in Amsterdam. Na een aantal jaren als architect/projectleider wordt hij in 2003 ontwerpcoordinator en later MT-lid. Hij blijft actief betrokken bij diverse projecten en zal dat ook in zijn nieuwe functie blijven. Zijn ruime ervaring met alle fases van het ontwerpproces, zijn kordate optreden, mensenkennis en het vermogen om de zaken scherp te krijgen en te houden zijn een goede basis voor zijn rol als operationeel directeur van KOW Als operationeel directeur is hij verantwoordelijk voor de gehele operatie van ontwerp tot uitwerking; speerpunten daarbij zijn kwaliteit-, kennis- en procesmanagement.

anjelica Cicilia

Anjelica Cicilia (1977) is afgestudeerd als stedenbouwkundige aan de Technische Uni-versiteit in Delft. Geboren op Bonaire heeft ze, na het afronden van de gecombineerde studie Bouwkunde en Civiele Techniek aan

de Universiteit van de Nederlandse Antillen op Curaçao (1999), de overstap gemaakt naar Nederland. Daar is ze naast haar fulltime studie in Delft gaan werken bij architecten en ingenieursbureau Regiplan BV (2000) in Amster-dam. Bij Regiplan (thans 3D BluePrint Technologies BV) heeft ze bouwkun-dige-, stedenbouwkundige- en projectmanagement-ervaring opgedaan bij diverse grote en middelgrote projecten, waaronder de nieuwbouw van het Spoorwegmuseum te Utrecht. Begin 2006 heeft ze de overstap gemaakt naar KOW waar ze leiding is gaan geven aan KOW LAB (de vroegere ‘kraamkamer’ van KOW) en later als directielid medeverantwoordelijk was voor Architectuur. Hierbij heeft ze vele succesvolle acquisitietrajecten begeleid en gecoördineerd. Daarnaast bekleedt zij diverse nevenfuncties als hoofd PR van de Lighthouse-club Den Haag en heeft ze als docent en gastdocent Ruimtelijke Ordening en Planologie gedoceerd aan het RIBACS (Rotterdams Instituut voor Bouwkunde, Architectuur, Civiele Techniek en Stedenbouw) bij de Hogeschool Rotterdam (2005-2009). Binnen RIBACS was zij medeverantwoordelijk voor de ontwik-keling van meerdere modules en het curriculum. Verder wordt Anjelica vaak gevraagd als jurylid bij selecties en competities. Mensen die haar kennen beschrijven haar als een vakkundige, doortastende en ondernemende vrouw. Als commercieel directeur zal Anjelica Cicilia eindverantwoordelijk zijn voor de Acquisitie en Communicatie van KOW.

René Marey

René Marey (1969) is afgestudeerd als archi-tect aan de Technische Universiteit in Delft. Hij heeft sinds 1995 uitgebreide ervaring opgedaan met architectonische- en steden-bouwkundige projecten, in zowel binnen- als

buitenland. Deze ervaring is opgebouwd in dienst van WEST 8 Landscape ar-chitects, van 1997-2003 bij MVRDV architecten, KOW en Beelding. Projecten in de meest uiteenlopende schalen en programma’s, woonwijken, bedrij-venterreinen, stationslocaties, herstructeringsgebieden, regionale studies, landgoedontwikkelingen, beeldkwaliteitplannen, supervisorschap, maar ook landschaps- en inrichtingsplannen. Architectuurprojecten uiteenlopend van privé woonhuizen, woongebouwen tot meerdere internationale prijsvragen voor grootschalige complexe gebouwen als het Musée Fondation Pinault.Deze ontwerpen hebben geresulteerd in vele publicaties in nationale- en inter-nationale vakbladen, opname als referentieproject in meerdere overheidsbun-dels in het kader van intensief ruimtegebruik en in overzichten in boekvorm.René Marey heeft gedoceerd aan verschillende universiteiten in binnen- en buitenland, lezingen gegeven aan onder andere de TU Delft, Katholieke Universiteit Leuven en de architectuur- en stedenbouwscholen van Aarhus, Oslo en Groningen. Sinds 2007 is hij lid van de directie van KOW groep, en gaf hij leiding aan KOW X. Als algemeen directeur zit René Marey het directieteam voor en is hij verantwoordelijk voor strategie, visie en projecten. Daarnaast werkt hij aan uiteenlopende projecten waaronder in het recente verleden het voorzieningencluster in Ede, woontorens in Qatar en kantoor-gebouw Aurora in Utrecht.

Nieuwe Directie KOWIn 2008 heeft KOW haar tienjarig bestaan gevierd.

In tien jaar tijd is KOW gegroeid tot een beeldbepalend

bureau met meerdere vestigingen.

Hans Kuiper is door de gemeente Den Haag gevraagd

hoofd dienst stedenbouw te worden. In deze rol gaat Hans

werken aan de grote masterplannen die in Den Haag op

stapel staan, zoals Nieuw Binckhorst, Scheveningen en

de Internationale Zone. Deze eervolle positie houdt in dat

Hans Kuiper zijn rol als bestuurder van KOW neerlegt per

1 juni 2009. Hans Kuiper heeft zijn aandelen in een stich-

ting ondergebracht om maximale onafhankelijkheid te

kunnen garanderen in zijn nieuwe functie als hoofd dienst

stedenbouw van de gemeente Den Haag.

Het vertrek van Hans Kuiper, de focus van KOW op de

kennisgedrevenheid van de organisatie en verjonging van

het bestuur hebben er toe geleid dat de wens ontstond om

de structuur van de organisatie te herzien. KOW krijgt per

1 juni een nieuwe directie.

De nieuwe directie wordt gevormd door: René Marey

als algemeen directeur, Anjelica Cicilia als commercieel

directeur, Edward van Dongen als operationeel directeur

en Victor Verstappen als financieel directeur. Zij worden

ondersteunt en begeleidt door een Raad van Advies. De

raad van Advies bestaat uit een aantal ervaren KOW-ers,

onder voorzitterschap van Aad Wubben. (De adviesraad

geeft advies aan de directie en heeft een controlerende

taak.)

KOW Magazine juni 2009Nieuwe Directie, nieuwe structuur6 7

victor verstappen

Victor Verstappen (1968) is afgestudeerd bedrijfseconoom aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Na zijn studie is hij negen jaar mede-eigenaar geweest van ICT Waterproof BV, een

softwarehuis van zo’n 25 professionals. In die hoedanigheid was hij onder andere verantwoordelijk voor algemeen en financieel beleid. Als meewerkend voorman was hij tevens projectleider en –manager. Het bedrijf had sinds 2000 twee vestigingen, één in Amsterdam en één in Kiev (Oekraïne). Eind 2004 is het bedrijf verkocht. Na die periode is Verstappen werkzaam geweest als inter-national business analist / business controller bij een dochteronderneming van Maxeda (voormalig Vendex/KBB). Vervolgens is hij enkele jaren gevestigd geweest als zelfstandig interim manager. In die hoedanigheid heeft hij, voor zijn aantreden bij KOW Groep in februari 2008, op tal van plaatsen ervaring opgedaan. Eerst bij diezelfde dochter van Maxeda en later als interim manager financial planning & analysis (fp&a) bij XS4ALL Internet BV (dochter KPN). Bij datzelfde bedrijf heeft Verstappen eveneens de fusie van Demon Internet en XS4ALL begeleid. Eind 2007 heeft Victor een verkooptraject begeleid van een middelgrote handelsorganisatie (€ 160 mio omzet, 150 fte).Naast zijn studie bedrijfseconomie heeft Verstappen zijn propedeuse Recht (VU Amsterdam) en de postdoctorale opleiding Business Valuation (RSM Rot-terdam) afgerond. Daarnaast heeft hij op één vak na een postdoctorale con-trollers opleiding afgerond aan de VU in Amsterdam, die hij eind 2009 denkt af te ronden. De uitgebreide (internationale) ervaring van Victor Verstappen als algemeen en financieel directeur, projectmanager ICT en business controller in combinatie met persoonlijke eigenschappen als ondernemerschap, analy-tisch vermogen, stress bestendigheid en toewijding vormen een stevige basis voor zijn rol als financieel directeur bij KOW Groep (sinds februari 2008). Als financieel directeur draagt hij eindverantwoordelijkheid voor finance & control, HRM, ICT en facilitaire zaken.

edward van Dongen

Edward van Dongen (1967) is afgestudeerd als architect aan de TU Delft. Tijdens en na zijn studie heeft hij uitgebreide ervaring opgedaan met het ontwerpen, begeleiden en uitwerken van projecten. Deze

ervaring is opgebouwd bij diverse kleinere architectenbureaus en sinds 2000 bij KOW. In de periode voor KOW werkt hij aan projecten van zeer uiteenlopen-de soort en schaal, particuliere woonhuizen, grootschalige mulitfunctionele ge-bouwen, bijzondere bedrijfshuisvesting, interieurs en vele woningbouwopgaven.In 2000 maakt hij de overstap naar KOW, waar hij in verschillende hoedanig-heden werkt aan projecten als ‘de symfonie’ in Nieuw Vennep, het mode-centrum in Almere en ‘Het waterfort’ in Amsterdam. Na een aantal jaren als architect/projectleider wordt hij in 2003 ontwerpcoordinator en later MT-lid. Hij blijft actief betrokken bij diverse projecten en zal dat ook in zijn nieuwe functie blijven. Zijn ruime ervaring met alle fases van het ontwerpproces, zijn kordate optreden, mensenkennis en het vermogen om de zaken scherp te krijgen en te houden zijn een goede basis voor zijn rol als operationeel directeur van KOW Als operationeel directeur is hij verantwoordelijk voor de gehele operatie van ontwerp tot uitwerking; speerpunten daarbij zijn kwaliteit-, kennis- en procesmanagement.

anjelica Cicilia

Anjelica Cicilia (1977) is afgestudeerd als stedenbouwkundige aan de Technische Uni-versiteit in Delft. Geboren op Bonaire heeft ze, na het afronden van de gecombineerde studie Bouwkunde en Civiele Techniek aan

de Universiteit van de Nederlandse Antillen op Curaçao (1999), de overstap gemaakt naar Nederland. Daar is ze naast haar fulltime studie in Delft gaan werken bij architecten en ingenieursbureau Regiplan BV (2000) in Amster-dam. Bij Regiplan (thans 3D BluePrint Technologies BV) heeft ze bouwkun-dige-, stedenbouwkundige- en projectmanagement-ervaring opgedaan bij diverse grote en middelgrote projecten, waaronder de nieuwbouw van het Spoorwegmuseum te Utrecht. Begin 2006 heeft ze de overstap gemaakt naar KOW waar ze leiding is gaan geven aan KOW LAB (de vroegere ‘kraamkamer’ van KOW) en later als directielid medeverantwoordelijk was voor Architectuur. Hierbij heeft ze vele succesvolle acquisitietrajecten begeleid en gecoördineerd. Daarnaast bekleedt zij diverse nevenfuncties als hoofd PR van de Lighthouse-club Den Haag en heeft ze als docent en gastdocent Ruimtelijke Ordening en Planologie gedoceerd aan het RIBACS (Rotterdams Instituut voor Bouwkunde, Architectuur, Civiele Techniek en Stedenbouw) bij de Hogeschool Rotterdam (2005-2009). Binnen RIBACS was zij medeverantwoordelijk voor de ontwik-keling van meerdere modules en het curriculum. Verder wordt Anjelica vaak gevraagd als jurylid bij selecties en competities. Mensen die haar kennen beschrijven haar als een vakkundige, doortastende en ondernemende vrouw. Als commercieel directeur zal Anjelica Cicilia eindverantwoordelijk zijn voor de Acquisitie en Communicatie van KOW.

René Marey

René Marey (1969) is afgestudeerd als archi-tect aan de Technische Universiteit in Delft. Hij heeft sinds 1995 uitgebreide ervaring opgedaan met architectonische- en steden-bouwkundige projecten, in zowel binnen- als

buitenland. Deze ervaring is opgebouwd in dienst van WEST 8 Landscape ar-chitects, van 1997-2003 bij MVRDV architecten, KOW en Beelding. Projecten in de meest uiteenlopende schalen en programma’s, woonwijken, bedrij-venterreinen, stationslocaties, herstructeringsgebieden, regionale studies, landgoedontwikkelingen, beeldkwaliteitplannen, supervisorschap, maar ook landschaps- en inrichtingsplannen. Architectuurprojecten uiteenlopend van privé woonhuizen, woongebouwen tot meerdere internationale prijsvragen voor grootschalige complexe gebouwen als het Musée Fondation Pinault.Deze ontwerpen hebben geresulteerd in vele publicaties in nationale- en inter-nationale vakbladen, opname als referentieproject in meerdere overheidsbun-dels in het kader van intensief ruimtegebruik en in overzichten in boekvorm.René Marey heeft gedoceerd aan verschillende universiteiten in binnen- en buitenland, lezingen gegeven aan onder andere de TU Delft, Katholieke Universiteit Leuven en de architectuur- en stedenbouwscholen van Aarhus, Oslo en Groningen. Sinds 2007 is hij lid van de directie van KOW groep, en gaf hij leiding aan KOW X. Als algemeen directeur zit René Marey het directieteam voor en is hij verantwoordelijk voor strategie, visie en projecten. Daarnaast werkt hij aan uiteenlopende projecten waaronder in het recente verleden het voorzieningencluster in Ede, woontorens in Qatar en kantoor-gebouw Aurora in Utrecht.

Nieuwe Directie KOWIn 2008 heeft KOW haar tienjarig bestaan gevierd.

In tien jaar tijd is KOW gegroeid tot een beeldbepalend

bureau met meerdere vestigingen.

Hans Kuiper is door de gemeente Den Haag gevraagd

hoofd dienst stedenbouw te worden. In deze rol gaat Hans

werken aan de grote masterplannen die in Den Haag op

stapel staan, zoals Nieuw Binckhorst, Scheveningen en

de Internationale Zone. Deze eervolle positie houdt in dat

Hans Kuiper zijn rol als bestuurder van KOW neerlegt per

1 juni 2009. Hans Kuiper heeft zijn aandelen in een stich-

ting ondergebracht om maximale onafhankelijkheid te

kunnen garanderen in zijn nieuwe functie als hoofd dienst

stedenbouw van de gemeente Den Haag.

Het vertrek van Hans Kuiper, de focus van KOW op de

kennisgedrevenheid van de organisatie en verjonging van

het bestuur hebben er toe geleid dat de wens ontstond om

de structuur van de organisatie te herzien. KOW krijgt per

1 juni een nieuwe directie.

De nieuwe directie wordt gevormd door: René Marey

als algemeen directeur, Anjelica Cicilia als commercieel

directeur, Edward van Dongen als operationeel directeur

en Victor Verstappen als financieel directeur. Zij worden

ondersteunt en begeleidt door een Raad van Advies. De

raad van Advies bestaat uit een aantal ervaren KOW-ers,

onder voorzitterschap van Aad Wubben. (De adviesraad

geeft advies aan de directie en heeft een controlerende

taak.)

9KOW Magazine juni 2009Nieuwe directie, nieuwe structuur8

De Visie van KOW

Maatschappelijk gedreven: de opgave centraalKOW wordt creatief gedreven door maatschappelijke vraagstukken. Alle opgaven de komende tijd zijn com-plex, staan sterker onder druk, en vereisen een brede waaier aan diepgaande kennis. KOW ontwikkelt actief antwoorden op deze vraagstuk-ken, zonder vooropgezette kaders. De maatschappelijke relevantie van ons werk is voor ons een uitgangspunt. Consumentgericht bouwen hebben wij enkele jaren geleden als grote maatschappelijke opgave gedefinieerd. Met ons ontwerpmotto “De betekenis van de plek” en de ontwikkeling van het toolbox denken heeft KOW succes-volle projecten gerealiseerd waar de bewoner/gebruiker centraal staat. Projecten ontstaan vanuit de gedachte om een locatie of plek te verrijken vanuit de potenties die al aanwezig zijn of nodig worden geacht.Duurzaam bouwen en herstructurering zijn thema’s die nu en in de komende jaren bepalend zijn.

Kennis gedreven: de organisatieOpgaven worden in toenemende mate complexer en vergen uiteenlopende vaardigheden. KOW beheerst en ontwikkelt deze vaardigheden actief. KOW heeft enkele jaren geleden de transitie van een traditioneel architec-tenbureau naar een kennisgedreven bureau ingezet.KOW ontwikkelt expertise, vakmanschap. Expertise op het gebied van woningbouw, kantoren, duurzaamheid en

herstructurering zijn bekend en beproefd. Het beheersen van een vakgebied betekent permanent werken aan kennisverdieping, ontwikkeling en een rol vervullen in het debat. De kennis die hiervoor benodigd is wordt ontslo-ten vanuit een nieuwe dynamische structuur die behoef-ten aan nieuwe vaardigheden in zich op kan nemen en KOW-ers de ruimte biedt zich optimaal te ontwikkelen.

KOW opereert vanuit verschillende vestigingen om de vraag optimaal te bedienen en tevens specifieke kennis ter plekke te leveren. Dit gebeurt vanuit de kracht van een grote kennisorganisatie, waar naar behoefte speci-alisten kunnen worden aangehaakt. KOW ambieert op langere termijn een internationaal opererend bureau te zijn met vestigingen in de belangrijkste markten. De organisatie wordt hierdoor verrijkt met kennis en ervaring buiten Nederland. Internationalisering behoort daarnaast tot de strategie vanuit de wens om te blijven ontwikkelen en kennis te verijken.

Cultureel gedreven: diversiteit KOW staat voor een open, creatieve ontwerpcultuur waar ontdekkingen van nieuwe lijnen hand in hand gaan met de herkenning van beproefde modellen. KOW is herken-baar door de kwaliteit en specificiteit van de oplossing. deze gedachte hebben wij verwoord in ons ontwerp-motto: De betekenis van de plek.

Elke opgave kent haar eigen specifieke mogelijkheden en wetmatigheden die wij willen ontdekken. Eenmaal geïdentificeerd leidt de analyse tot een concept dat bestand is tegen wijzigende plancondities en de tand des tijds. De betekenis van de plek maakt het mogelijk dat elke opgave optimaal in zijn omgeving wordt geplaatst. Diversiteit als grondhouding is een benade-ring die niet zozeer een enkel principe leidend maakt, maar vooral de logica binnen de opgave probeert te orkestreren, zodat vanzelfsprekende en onderscheidende oplossingen ontstaan. Dit betekent soms het inslaan van de bekende weg, soms worden schijnbaar ongekende paden betreden. KOW-ers zijn mensen met uitvindergeest, van concept tot realisatie!

Door de maatschappelijke opgave vanuit deze visie te benaderen ontstaan er nieuwe impulsen. KOW streeft naar het toevoegen van waarde aan de leefomgeving.

KOW heeft sinds haar oprichting een koers ingezet die het bureau onderscheidt van haar collega’s. Met het toevoegen van verwante disciplines naast architectuur en het opzetten van meerdere vestigingen, is in de afgelopen jaren een koers ingezet om KOW te laten groeien naar een bureau dat zich focust op het professioneel en creatief formuleren en beantwoorden van de opgave die de maatschappij aan de bouw-sector en de ontwerper stelt. De rol van de architect verschuift.Deze wordt complexer en vereist een breed palet aan kennis en vaardigheden. KOW focust zich op de disciplines Architectuur, Stedenbouw, Duurzaamheid, Herstructurering en Engineering.KOW is een eigenzinnig en veelzijdig ontwerpbureau, wordt gedreven door maatschappelijke opgaven en levert full service diensten vanuit een kennisgedreven organisatie.

ARCH I TECTUUR

ENG INEER ING

DUURZAAMHE ID

HERSTRUCTURER ING

STEDENBOUW

Maa t s chappe l i j k Won i ngbouw U t i l i t e i t sbouw vas t goed

De kennisgedreven organisatie: de aanpak en nieuwe structuur

KOW is een kennisgedreven organisatie. Hierbij hoort

een platte structuur, met korte lijnen en als uitgangspunt:

specialismen.

KOW heeft in de loop der jaren bijzondere expertise opge-

bouwd en werkt actief aan het ontwikkelen en verdiepen

van relevante expertise. Teams worden samengesteld uit de

beste specialisten, de teams kunnen een beroep doen op

de volle breedte van kennis binnen de organisatie. Kennis

management gaat hand in hand met kwaliteitsmanage-

ment. Om het kennisniveau en kennisontwikkeling binnen

de organisatie te kunnen waarborgen, organiseren we ons

werk volgens de structuur die hiernaast is te zien. KOW

speelt met deze structuur in op de veranderende vraag

die nieuwe eisen stelt aan de architect en de stedenbouw-

kundige.

De structuur gaat uit van kennisvelden versus markt-

sectoren. De verschillende marktsectoren zijn: woningbouw,

utiliteitsbouw en maatschappelijk vastgoed.

In verticale richting staan de disciplines, architectuur,

stedenbouw, engineering, herstructurering en duurzaamheid.

Projecten worden georganiseerd vanuit kennisunits waarin

ontwerpopgaven worden ondergebracht.

Deze zijn georganiseerd langs de segmenten waarin we

actief zijn: Woningbouw, Utiliteitsbouw en Maatschappelijk

vastgoed. Anderzijds worden projecten bediend vanuit

de disciplines: Architectuur, Engineering, Duurzaamheid,

Herstructurering en Stedenbouw.

Rechtstreeks onder de directie vallen een aantal staf-

afdelingen. Acquisitie & Communicatie, Finance & control,

HRM, Bureaucoördinatie, resourceplanning & kwaliteits-

management en kennismanagement.

Regio’s /vestigingen

Projecten worden door KOW als geheel geproduceerd.

Regionale vestigingen maken korte lijnen mogelijk. KOW

heeft vestigingen in Amsterdam, Den Haag en Eindhoven.

Daarnaast heeft KOW sinds 2007 een kantoor in Shanghai.

9KOW Magazine juni 2009Nieuwe directie, nieuwe structuur8

De Visie van KOW

Maatschappelijk gedreven: de opgave centraalKOW wordt creatief gedreven door maatschappelijke vraagstukken. Alle opgaven de komende tijd zijn com-plex, staan sterker onder druk, en vereisen een brede waaier aan diepgaande kennis. KOW ontwikkelt actief antwoorden op deze vraagstuk-ken, zonder vooropgezette kaders. De maatschappelijke relevantie van ons werk is voor ons een uitgangspunt. Consumentgericht bouwen hebben wij enkele jaren geleden als grote maatschappelijke opgave gedefinieerd. Met ons ontwerpmotto “De betekenis van de plek” en de ontwikkeling van het toolbox denken heeft KOW succes-volle projecten gerealiseerd waar de bewoner/gebruiker centraal staat. Projecten ontstaan vanuit de gedachte om een locatie of plek te verrijken vanuit de potenties die al aanwezig zijn of nodig worden geacht.Duurzaam bouwen en herstructurering zijn thema’s die nu en in de komende jaren bepalend zijn.

Kennis gedreven: de organisatieOpgaven worden in toenemende mate complexer en vergen uiteenlopende vaardigheden. KOW beheerst en ontwikkelt deze vaardigheden actief. KOW heeft enkele jaren geleden de transitie van een traditioneel architec-tenbureau naar een kennisgedreven bureau ingezet.KOW ontwikkelt expertise, vakmanschap. Expertise op het gebied van woningbouw, kantoren, duurzaamheid en

herstructurering zijn bekend en beproefd. Het beheersen van een vakgebied betekent permanent werken aan kennisverdieping, ontwikkeling en een rol vervullen in het debat. De kennis die hiervoor benodigd is wordt ontslo-ten vanuit een nieuwe dynamische structuur die behoef-ten aan nieuwe vaardigheden in zich op kan nemen en KOW-ers de ruimte biedt zich optimaal te ontwikkelen.

KOW opereert vanuit verschillende vestigingen om de vraag optimaal te bedienen en tevens specifieke kennis ter plekke te leveren. Dit gebeurt vanuit de kracht van een grote kennisorganisatie, waar naar behoefte speci-alisten kunnen worden aangehaakt. KOW ambieert op langere termijn een internationaal opererend bureau te zijn met vestigingen in de belangrijkste markten. De organisatie wordt hierdoor verrijkt met kennis en ervaring buiten Nederland. Internationalisering behoort daarnaast tot de strategie vanuit de wens om te blijven ontwikkelen en kennis te verijken.

Cultureel gedreven: diversiteit KOW staat voor een open, creatieve ontwerpcultuur waar ontdekkingen van nieuwe lijnen hand in hand gaan met de herkenning van beproefde modellen. KOW is herken-baar door de kwaliteit en specificiteit van de oplossing. deze gedachte hebben wij verwoord in ons ontwerp-motto: De betekenis van de plek.

Elke opgave kent haar eigen specifieke mogelijkheden en wetmatigheden die wij willen ontdekken. Eenmaal geïdentificeerd leidt de analyse tot een concept dat bestand is tegen wijzigende plancondities en de tand des tijds. De betekenis van de plek maakt het mogelijk dat elke opgave optimaal in zijn omgeving wordt geplaatst. Diversiteit als grondhouding is een benade-ring die niet zozeer een enkel principe leidend maakt, maar vooral de logica binnen de opgave probeert te orkestreren, zodat vanzelfsprekende en onderscheidende oplossingen ontstaan. Dit betekent soms het inslaan van de bekende weg, soms worden schijnbaar ongekende paden betreden. KOW-ers zijn mensen met uitvindergeest, van concept tot realisatie!

Door de maatschappelijke opgave vanuit deze visie te benaderen ontstaan er nieuwe impulsen. KOW streeft naar het toevoegen van waarde aan de leefomgeving.

KOW heeft sinds haar oprichting een koers ingezet die het bureau onderscheidt van haar collega’s. Met het toevoegen van verwante disciplines naast architectuur en het opzetten van meerdere vestigingen, is in de afgelopen jaren een koers ingezet om KOW te laten groeien naar een bureau dat zich focust op het professioneel en creatief formuleren en beantwoorden van de opgave die de maatschappij aan de bouw-sector en de ontwerper stelt. De rol van de architect verschuift.Deze wordt complexer en vereist een breed palet aan kennis en vaardigheden. KOW focust zich op de disciplines Architectuur, Stedenbouw, Duurzaamheid, Herstructurering en Engineering.KOW is een eigenzinnig en veelzijdig ontwerpbureau, wordt gedreven door maatschappelijke opgaven en levert full service diensten vanuit een kennisgedreven organisatie.

ARCH I TECTUUR

ENG INEER ING

DUURZAAMHE ID

HERSTRUCTURER ING

STEDENBOUW

Maa t s chappe l i j k Won i ngbouw U t i l i t e i t sbouw vas t goed

De kennisgedreven organisatie: de aanpak en nieuwe structuur

KOW is een kennisgedreven organisatie. Hierbij hoort

een platte structuur, met korte lijnen en als uitgangspunt:

specialismen.

KOW heeft in de loop der jaren bijzondere expertise opge-

bouwd en werkt actief aan het ontwikkelen en verdiepen

van relevante expertise. Teams worden samengesteld uit de

beste specialisten, de teams kunnen een beroep doen op

de volle breedte van kennis binnen de organisatie. Kennis

management gaat hand in hand met kwaliteitsmanage-

ment. Om het kennisniveau en kennisontwikkeling binnen

de organisatie te kunnen waarborgen, organiseren we ons

werk volgens de structuur die hiernaast is te zien. KOW

speelt met deze structuur in op de veranderende vraag

die nieuwe eisen stelt aan de architect en de stedenbouw-

kundige.

De structuur gaat uit van kennisvelden versus markt-

sectoren. De verschillende marktsectoren zijn: woningbouw,

utiliteitsbouw en maatschappelijk vastgoed.

In verticale richting staan de disciplines, architectuur,

stedenbouw, engineering, herstructurering en duurzaamheid.

Projecten worden georganiseerd vanuit kennisunits waarin

ontwerpopgaven worden ondergebracht.

Deze zijn georganiseerd langs de segmenten waarin we

actief zijn: Woningbouw, Utiliteitsbouw en Maatschappelijk

vastgoed. Anderzijds worden projecten bediend vanuit

de disciplines: Architectuur, Engineering, Duurzaamheid,

Herstructurering en Stedenbouw.

Rechtstreeks onder de directie vallen een aantal staf-

afdelingen. Acquisitie & Communicatie, Finance & control,

HRM, Bureaucoördinatie, resourceplanning & kwaliteits-

management en kennismanagement.

Regio’s /vestigingen

Projecten worden door KOW als geheel geproduceerd.

Regionale vestigingen maken korte lijnen mogelijk. KOW

heeft vestigingen in Amsterdam, Den Haag en Eindhoven.

Daarnaast heeft KOW sinds 2007 een kantoor in Shanghai.

alasKa builDingRijswijk

KOW Magazine juni 2009Recent opgeleverd 10 11

alaska building Locatie: Lange Kleiweg, RijswijkDifferentiatie: 41.210 m2 kantoorgebouwParkeren: 380 pp bebouwdOntwerp: KOW, 2006/2007 Status: Oplevering 2009Concept: ir. Hans KuiperProjectarchitect: ir. John Chan ir. Kasper HansenProjectleider: ing. Michel SchaapOpdrachtgever: Modulus Projectontwikkeling Aannemer: Visser & Smit Bouw Adviseurs: Pieters Bouwtechniek BV (constructie) Adviesbureau G.Wickerhoff BV (installaties)

john ChanSenior architect

Het ontwerp omvat 30.000 m2 kantoorruimte en 11.000 m2 parkeerkelder. Het glazen volume is een

logische vertaling van een groot programma binnen de randvoorwaarden van het bestemmingsplan en de erf grenzen van een relatief klein kavel.

De stedenbouwkundige context en de diepe platte-gronden vragen om een grote mate van transparantie in de gevels. In combinatie met de zeer zware klimaattech-nische eisen van het p.v.e. is de toepassing van volledige klimaatgevels een verantwoorde keuze. De brandveilig-heid van dit volledig glazen gebouw is op een ingenieuze manier opgelost, waarbij een sprinklerinstallatie niet noodzakelijk is. Door de simpele hoofdvorm krijgt het gebouw een ingetogen karakter, waarbij de zorgvuldige detaillering de kracht van het ontwerp onderstreept.

Binnenkort op te leveren

alasKa builDingRijswijk

KOW Magazine juni 2009Recent opgeleverd 10 11

alaska building Locatie: Lange Kleiweg, RijswijkDifferentiatie: 41.210 m2 kantoorgebouwParkeren: 380 pp bebouwdOntwerp: KOW, 2006/2007 Status: Oplevering 2009Concept: ir. Hans KuiperProjectarchitect: ir. John Chan ir. Kasper HansenProjectleider: ing. Michel SchaapOpdrachtgever: Modulus Projectontwikkeling Aannemer: Visser & Smit Bouw Adviseurs: Pieters Bouwtechniek BV (constructie) Adviesbureau G.Wickerhoff BV (installaties)

john ChanSenior architect

Het ontwerp omvat 30.000 m2 kantoorruimte en 11.000 m2 parkeerkelder. Het glazen volume is een

logische vertaling van een groot programma binnen de randvoorwaarden van het bestemmingsplan en de erf grenzen van een relatief klein kavel.

De stedenbouwkundige context en de diepe platte-gronden vragen om een grote mate van transparantie in de gevels. In combinatie met de zeer zware klimaattech-nische eisen van het p.v.e. is de toepassing van volledige klimaatgevels een verantwoorde keuze. De brandveilig-heid van dit volledig glazen gebouw is op een ingenieuze manier opgelost, waarbij een sprinklerinstallatie niet noodzakelijk is. Door de simpele hoofdvorm krijgt het gebouw een ingetogen karakter, waarbij de zorgvuldige detaillering de kracht van het ontwerp onderstreept.

Binnenkort op te leveren

12 KOW 10 jaar midden in de samenleving KOW Magazine juni 2009 13

10 jaar Midden in de samenleving

Van oudsher krijgen studenten aan architectuuropleidingen mee dat ze straks, in de beroepspraktijk, een wezenlijke bijdrage zullen leveren aan het welzijn en welbevinden van mens en samenleving. In de praktijk blijkt dat die samenleving, en daarin de positie van de architect, voortdurend verandert. Daarom probeert KOW zich telkens midden in die samenleving te bevinden.

Het Magazijn - KOW Den Haag is gevestigd in Het Magazijn. Oor-spronkelijk (1920) was dit gebouw onderdeel van de Gasfabriek. Later vestigden zich het Energiebedrijf en de vuilverbranding op dit terrein. In die tijd fungeerde Het Magazijn als een montagehal en opslagplaats van de Haagse nutsbedrijven. Voor de herontwikke-ling van Het Magazijn van industrieel erfgoed tot bedrijfsruimte, ontving KOW in 2001 ‘De Nieuwe Stad Prijs’ van de gemeente Den Haag. KOW zoekt de huisvesting van haar kantoren in gebieden en gebouwen die als industrieel erfgoed gekenmerkt worden.

Voor de meeste organisaties en bedrijven in de

bouwkolom is het vanzelfsprekend dat er voortdu-

rend moet worden gezocht naar intelligente oplossin-

gen voor actuele vraagstukken. Die innovatie beslaat

echter niet alleen op het terrein van methoden,

materialen en werkwijzen. Het gaat ook om nieuwe

strategieën en inzichten in de markt. KOW ziet haar

bijdrage aan mens en maatschappij dan ook in een

veel breder sociaal maatschappelijk perspectief. De

rol van de architect omvat vele sociale en psycholo-

gische aspecten die van invloed zijn op de beleving

van het bouwproces, haar resultaat en dus op de

maatschappij. De totstandkoming van een duurzame

leefomgeving omvat veel meer dan alleen een goed

gebouw.

KOW beseft dat een architect, vanwege zijn relatief

neutrale rol, een belangrijke inspirator en motivator

kan zijn bij aan de bouw gerelateerde, sociaal-maat-

schappelijke vraagstukken. Daarom worden er regel-

matig bijeenkomsten georganiseerd om te discus-

siëren over actuele thema’s of kennis te nemen van

opvattingen en gedachten van andere partijen. Zo is

er met Ole Bouwman (directeur NAi) gediscussieerd

over de kansen van Nederlandse architectuur in het

buitenland en heeft Rudy Stroink (directeur TCN zijn

visie op de herontwikkeling van bedrijfsterreinen ter

discussie gesteld. Verder is onlangs in alle Neder-

landse vestigingen gedineerd en gesproken over de

architect en de crisis. Zoals verderop in dit magazine

is te lezen. Bij de drie sessies onder leiding van Jan

Rutten (Ecorys Rutten Communicatieadvies) spraken

Tjalling Halbertsma (PWC), Henk Jagersma (Syntrus

Achmea Vastgoed) en ruim veertig prominente

vertegenwoordigers met elkaar over het effect van

de economische crisis op hun organisaties.

Ook worden er regelmatig fora georganiseerd waar-

aan zowel de KOW medewerkers als andere geïnte-

resseerden actief kunnen deelnemen. Behandelde

thema’s zijn onder andere ‘Architectuur en politiek’,

‘De identiteit van KOW’ en ‘Wat is duurzaamheid?’.

12 KOW 10 jaar midden in de samenleving KOW Magazine juni 2009 13

10 jaar Midden in de samenleving

Van oudsher krijgen studenten aan architectuuropleidingen mee dat ze straks, in de beroepspraktijk, een wezenlijke bijdrage zullen leveren aan het welzijn en welbevinden van mens en samenleving. In de praktijk blijkt dat die samenleving, en daarin de positie van de architect, voortdurend verandert. Daarom probeert KOW zich telkens midden in die samenleving te bevinden.

Het Magazijn - KOW Den Haag is gevestigd in Het Magazijn. Oor-spronkelijk (1920) was dit gebouw onderdeel van de Gasfabriek. Later vestigden zich het Energiebedrijf en de vuilverbranding op dit terrein. In die tijd fungeerde Het Magazijn als een montagehal en opslagplaats van de Haagse nutsbedrijven. Voor de herontwikke-ling van Het Magazijn van industrieel erfgoed tot bedrijfsruimte, ontving KOW in 2001 ‘De Nieuwe Stad Prijs’ van de gemeente Den Haag. KOW zoekt de huisvesting van haar kantoren in gebieden en gebouwen die als industrieel erfgoed gekenmerkt worden.

Voor de meeste organisaties en bedrijven in de

bouwkolom is het vanzelfsprekend dat er voortdu-

rend moet worden gezocht naar intelligente oplossin-

gen voor actuele vraagstukken. Die innovatie beslaat

echter niet alleen op het terrein van methoden,

materialen en werkwijzen. Het gaat ook om nieuwe

strategieën en inzichten in de markt. KOW ziet haar

bijdrage aan mens en maatschappij dan ook in een

veel breder sociaal maatschappelijk perspectief. De

rol van de architect omvat vele sociale en psycholo-

gische aspecten die van invloed zijn op de beleving

van het bouwproces, haar resultaat en dus op de

maatschappij. De totstandkoming van een duurzame

leefomgeving omvat veel meer dan alleen een goed

gebouw.

KOW beseft dat een architect, vanwege zijn relatief

neutrale rol, een belangrijke inspirator en motivator

kan zijn bij aan de bouw gerelateerde, sociaal-maat-

schappelijke vraagstukken. Daarom worden er regel-

matig bijeenkomsten georganiseerd om te discus-

siëren over actuele thema’s of kennis te nemen van

opvattingen en gedachten van andere partijen. Zo is

er met Ole Bouwman (directeur NAi) gediscussieerd

over de kansen van Nederlandse architectuur in het

buitenland en heeft Rudy Stroink (directeur TCN zijn

visie op de herontwikkeling van bedrijfsterreinen ter

discussie gesteld. Verder is onlangs in alle Neder-

landse vestigingen gedineerd en gesproken over de

architect en de crisis. Zoals verderop in dit magazine

is te lezen. Bij de drie sessies onder leiding van Jan

Rutten (Ecorys Rutten Communicatieadvies) spraken

Tjalling Halbertsma (PWC), Henk Jagersma (Syntrus

Achmea Vastgoed) en ruim veertig prominente

vertegenwoordigers met elkaar over het effect van

de economische crisis op hun organisaties.

Ook worden er regelmatig fora georganiseerd waar-

aan zowel de KOW medewerkers als andere geïnte-

resseerden actief kunnen deelnemen. Behandelde

thema’s zijn onder andere ‘Architectuur en politiek’,

‘De identiteit van KOW’ en ‘Wat is duurzaamheid?’.

14 KOW 10 jaar midden in de samenleving

Het hoofdkantoor van KOW is gevestigd in een

bijzonder gebouw: het Magazijn aan het Esperanto-

plein. Deze voormalige montagehal is door KOW her-

ontwikkeld tot een multifunctioneel gebouw in een

nieuw te ontwikkelen, binnenstedelijk en creatief ge-

bied. Het gebouw biedt de mogelijkheid om naast de

fora en de ‘diners pensant’, ook exposities, feesten

en grootschalige bijeenkomsten te huisvesten. De

architectuurtentoonstelling ‘Schoone Eenheid’ stond

enige maanden in de centrale hal en onder andere

kunstenaar Joep van Lieshout exposeerde zijn werk.

De gemeente Den Haag en de Dutch Green Building

Councel organiseerden bijeenkomsten en de Golden

Earring trad al driemaal op bij verschillende gelegen-

heden.

Doel van al deze activiteiten is om KOW middenin

de samenleving te plaatsen. Niet alleen zakelijk en

commercieel, maar vooral ook betrokken en sociaal.

KOW is in haar tienjarig bestaan uitgegroeid tot

één van de meest volledige ontwerpbureaus van

Nederland. Een bureau met veel inlevingsvermogen

waarmee opdrachtgevers een complete en passende

dienstverlening kan worden geboden.

Compleet en passend omdat alle benodigde discipli-

nes en specialisaties in huis zijn om opdrachtgevers

professioneel bij te staan bij iedere opgave. Deze

specialisten komen voor een deel uit gespecialiseer-

de bureaus die zich bij KOW hebben aangesloten,

maar grotendeels uit autonome groei. Belangrijk is

dat daarmee een stevig fundament onder de ambi-

ties is gelegd.

Als bureau heeft KOW inmiddels een herkenbare en

onderscheidende positie op de markt ingenomen

en staat ze bekend als een veelzijdig architecten-

bureau dat in zeer diverse stijlen kan ontwerpen en

bouwen. Dit is zowel te danken aan de projecten als

aan de werkwijze. Het is ook een logisch gevolg van

de bureaufilosofie ‘De Betekenis van de Plek’, die de

grondslag vormt voor alle ontwerpen.

Die filosofie ontstond in 1989. Hans Kuiper werd

uitgenodigd een ontwerpprobleem aan te pakken

voor een locatie in het Bezuidenhout met een negen-

jarige ontwikkelingsgeschiedenis en was inmiddels

met KOW het vierde bureau op rij. Door een belan-

gentegenstelling tussen de goed georganiseerde en

invloedrijke bewonersorganisatie en de kantoren-

ontwikkelaar was er een patstelling ontstaan. Na

uitgebreid overleg met de verschillende partijen is

er een plan gemaakt voor een combinatiegebouw

bestaande uit 46 appartementen in zes lagen en

4.000 m2 kantoorruimte in drie lagen. Zowel de

welstand als de stedenbouwkundige dienst hadden

voor deze oplossing grote waardering. Uiteindelijk

kon de bouwvergunning zonder één bezwaarschrift

afgegeven worden. Een karakteristiek KOW project

en veelbelovende start van een succesvolle onderne-

ming.

Na 10 jaar is de organisatie nog niet af. Een goede

organisatie is namelijk nooit ‘af’. In de komende

jaren zal KOW zich verder ontwikkelen met uitbrei-

ding en verdieping van activiteiten in Nederland en

in het buitenland. De afgelopen periode is bovendien

een bedrijfsstructuur opgebouwd die gericht is op

continuïteit en het stroomlijnen van de toekomstige

groei. Daarmee hoopt KOW ook de komende 10 jaar

een wezenlijke bijdrage te kunnen blijven leveren

aan mens en samenleving.

‘…een architect moet een wezenlijke bijdrage leveren aan het welzijn en welbevinden van mens en samenleving…’

KOW Magazine juni 2009 15

Illus

tratie

: Pet

er v

an S

traat

en

14 KOW 10 jaar midden in de samenleving

Het hoofdkantoor van KOW is gevestigd in een

bijzonder gebouw: het Magazijn aan het Esperanto-

plein. Deze voormalige montagehal is door KOW her-

ontwikkeld tot een multifunctioneel gebouw in een

nieuw te ontwikkelen, binnenstedelijk en creatief ge-

bied. Het gebouw biedt de mogelijkheid om naast de

fora en de ‘diners pensant’, ook exposities, feesten

en grootschalige bijeenkomsten te huisvesten. De

architectuurtentoonstelling ‘Schoone Eenheid’ stond

enige maanden in de centrale hal en onder andere

kunstenaar Joep van Lieshout exposeerde zijn werk.

De gemeente Den Haag en de Dutch Green Building

Councel organiseerden bijeenkomsten en de Golden

Earring trad al driemaal op bij verschillende gelegen-

heden.

Doel van al deze activiteiten is om KOW middenin

de samenleving te plaatsen. Niet alleen zakelijk en

commercieel, maar vooral ook betrokken en sociaal.

KOW is in haar tienjarig bestaan uitgegroeid tot

één van de meest volledige ontwerpbureaus van

Nederland. Een bureau met veel inlevingsvermogen

waarmee opdrachtgevers een complete en passende

dienstverlening kan worden geboden.

Compleet en passend omdat alle benodigde discipli-

nes en specialisaties in huis zijn om opdrachtgevers

professioneel bij te staan bij iedere opgave. Deze

specialisten komen voor een deel uit gespecialiseer-

de bureaus die zich bij KOW hebben aangesloten,

maar grotendeels uit autonome groei. Belangrijk is

dat daarmee een stevig fundament onder de ambi-

ties is gelegd.

Als bureau heeft KOW inmiddels een herkenbare en

onderscheidende positie op de markt ingenomen

en staat ze bekend als een veelzijdig architecten-

bureau dat in zeer diverse stijlen kan ontwerpen en

bouwen. Dit is zowel te danken aan de projecten als

aan de werkwijze. Het is ook een logisch gevolg van

de bureaufilosofie ‘De Betekenis van de Plek’, die de

grondslag vormt voor alle ontwerpen.

Die filosofie ontstond in 1989. Hans Kuiper werd

uitgenodigd een ontwerpprobleem aan te pakken

voor een locatie in het Bezuidenhout met een negen-

jarige ontwikkelingsgeschiedenis en was inmiddels

met KOW het vierde bureau op rij. Door een belan-

gentegenstelling tussen de goed georganiseerde en

invloedrijke bewonersorganisatie en de kantoren-

ontwikkelaar was er een patstelling ontstaan. Na

uitgebreid overleg met de verschillende partijen is

er een plan gemaakt voor een combinatiegebouw

bestaande uit 46 appartementen in zes lagen en

4.000 m2 kantoorruimte in drie lagen. Zowel de

welstand als de stedenbouwkundige dienst hadden

voor deze oplossing grote waardering. Uiteindelijk

kon de bouwvergunning zonder één bezwaarschrift

afgegeven worden. Een karakteristiek KOW project

en veelbelovende start van een succesvolle onderne-

ming.

Na 10 jaar is de organisatie nog niet af. Een goede

organisatie is namelijk nooit ‘af’. In de komende

jaren zal KOW zich verder ontwikkelen met uitbrei-

ding en verdieping van activiteiten in Nederland en

in het buitenland. De afgelopen periode is bovendien

een bedrijfsstructuur opgebouwd die gericht is op

continuïteit en het stroomlijnen van de toekomstige

groei. Daarmee hoopt KOW ook de komende 10 jaar

een wezenlijke bijdrage te kunnen blijven leveren

aan mens en samenleving.

‘…een architect moet een wezenlijke bijdrage leveren aan het welzijn en welbevinden van mens en samenleving…’

KOW Magazine juni 2009 15

Illus

tratie

: Pet

er v

an S

traat

en

KOW Magazine juni 2009Interview Hans Kuiper

Met mijn voeten in het bloed. Zo stond ik in Indonesië als jongetje te kijken naar het slachten van karbouwen. Een kind raakt tegenwoordig al van slag als er een konijntje doodgaat, maar ik heb er geen trauma aan overgehouden. Een mooiere jeugd dan die ik heb gehad, bestaat niet: wonen in een bamboehut aan zee, een leven in de vrije natuur tussen paarden, kikkers en slangen. Dankzij die Indonesische jaren heb ik een sterk besef ontwikkeld dat er ook andere culturen zijn dan de Nederlandse.

16 17

‘Ik ben een outcast, altijd geweest’

Hans Kuiper is de ‘K’ uit KOW.

Door Cor Speksnijder

KOW Magazine juni 2009Interview Hans Kuiper

Met mijn voeten in het bloed. Zo stond ik in Indonesië als jongetje te kijken naar het slachten van karbouwen. Een kind raakt tegenwoordig al van slag als er een konijntje doodgaat, maar ik heb er geen trauma aan overgehouden. Een mooiere jeugd dan die ik heb gehad, bestaat niet: wonen in een bamboehut aan zee, een leven in de vrije natuur tussen paarden, kikkers en slangen. Dankzij die Indonesische jaren heb ik een sterk besef ontwikkeld dat er ook andere culturen zijn dan de Nederlandse.

16 17

‘Ik ben een outcast, altijd geweest’

Hans Kuiper is de ‘K’ uit KOW.

Door Cor Speksnijder

18 Interview Hans Kuiper

heb de welstand altijd een onding gevonden. Bij het sollicitatiegesprek zei ik dat ik alle ontwerpen zou doorlaten. Vanzelfsprekend ben ik het niet gewor-den.In mijn optiek heb je bij elke opdracht de mogelijk-heid een ander type architectuur te maken. Het is mooi als je dat kunt doen, dat is vrijheid. De meeste architecten hebben één handschrift en dat laten ze overal na.

De politiek-correcten in de architectuur zijn onin-teressant, ik weet van tevoren wat ze gaan maken.Toen ik een jaar of vijftien geleden begon met his-toriserend bouwen, werd mij door collega’s als een doodzonde aangerekend dat ik uiteenlopende din-gen ontwierp. Ze zeiden: we herkennen je niet, je moet positie kiezen. Maar volgens mij valt er geen positie te kiezen. Vorm en betekenis zijn los van elkaar komen te staan, elke vorm is te maken. We leven in een beeldcultuur; er worden zelfs virtuele werelden gecreëerd. Ik vind dat ik alles moet kun-nen maken: zowel historiserende als modernistische gebouwen.Nederland heeft lang last gehad van de naweeën van het modernisme, de beweging die was gestoeld op het vooruitgangsdenken. Wij hadden, zoals Carel Weeber zegt, een staatsarchitectuur, die niet op de consument was gericht, maar waarin intel-lectuelen bepaalden hoe de arbeider gehuisvest moest worden. Toen de huurmarkt veranderde in een koopmarkt, bleef van de statuur van het mo-dernisme niet veel over. De tegenstanders zeggen dan: toen kwamen er allemaal boerderettes, foute architectuur. So what? Foute architectuur bestaat niet, wel slecht gemaakte gebouwen.Architecten zijn puristen en behoren tot een elite, ze hebben nobele denkbeelden. Ze worstelen met

de vraag wat echt en onecht is. Ze vinden zichzelf zo verschrikkelijk integer, ze plaatsen zich op een voetstuk. Terwijl ik een architect gewoon zie als een bakker die zijn broodjes bakt. Als iemand komt solliciteren, vraag ik wel eens of diegene een kroonlijst kan tekenen. Vaak krijg ik dan te horen: nee, maar wel een interpretatie van een kroonlijst. Dan krijg ik de slappe lach: architec-ten willen namelijk altijd interpreteren. Ik zeg dan: probeer eerst het origineel goed te tekenen, daarna praten we verder.

In de kampong van mijn geboortedorp werden alle huizen op dezelfde manier gebouwd. Verande-ring van bouwstijl bestond daar niet, kopiëren was onderdeel van de cultuur. In het Westen is het idee geboren dat alles nieuw moet zijn, het intellectuele eigendom is in de westerse samenleving ontstaan. Maar veel andere samenlevingen kennen dat niet. In China zegt een opdrachtgever gewoon dat hij een gebouw wil hebben in de stijl van een architect die hij als voorbeeld neemt. Dat wordt in Neder-land verachtelijk gevonden, maar ik vind het prima. Veel Nederlandse architecten zitten vast in de eigen cultuur, zijn aan het navelstaren, terwijl in de grote wereld ook andere dingen gebeuren dan waar zij zich mee bezighouden.

Mijn vader was een intellectueel, een vrijdenker. Door hem had ik als tiener al discussies over de inrichting van de maatschappij, over mensbeelden. Door hem leerde ik al op jonge leeftijd zelfstandig te denken. En dat is wat ik nog steeds doe: strate-gisch nadenken. Ik kan geen muziek maken, ik kan niet schrijven, ik heb geen computer, ik kan niet eens typen. Maar dat interesseert me niet. Het gaat mij erom dat ik vorm kan geven aan nieuwe ideeën.

Ik vind het verbluffend dat mensen die menen met iets nieuws bezig te zijn, vaak heel conservatief den-ken: progressieve mensen met vaste hoofden, angst-hazen die niet buiten de gebaande paden durven te treden, die onderdeel moeten zijn van een groep en nooit een onafhankelijk standpunt innemen.Toen mijn vader als hoogleraar aan de VU sociale gezondheid doceerde, kreeg hij van de toenmalige culturele elite, van die communistische kuttenkop-pen, het verwijt dat hij in Indonesië had gecollabo-reerd met een dictatoriaal regime. Terwijl hij samen met mijn moeder in een ziekenhuisje in de rimboe had gewerkt! Mijn vader was een milde man, tegen degenen die het gelijk aan hun zijde meenden te hebben, had hij geen verweer. Hij is er kapot aan gegaan.

Ik heb een ongelooflijke hekel aan mensen die altijd aan de “goede” kant staan. Het eeuwige gelul over right en wrong... je kunt wezenlijke keuzes alleen maken als je er zelf voor staat. Die communisten op de universiteit konden blaten, maar ze hadden nooit zelf voor een cruciale keuze gestaan.Net als mijn vader heb ik altijd een grondige afkeer gehad van de politieke correctheid. Ook in de architectuur. Ik gruw van die politiek-correcten die in inquisitiecommissies gaan zitten om over een ander te oordelen. Ik snap niet dat mensen dat willen. Ik ben eens gevraagd om voorzitter van de welstandscommissie in Den Haag te worden. Ik

‘Het gaat mij erom dat ik vorm kan geven aan nieuwe ideeën.’

‘Ik heb een ongelooflijke hekel aan mensen die altijd aan de ‘goede’ kant staan.’

‘Foute architectuur bestaat niet, wel slecht gemaakte gebouwen.’’

Het geboortedorp Waikaboebak, Indonesië

KOW Magazine juni 2009 19

18 Interview Hans Kuiper

heb de welstand altijd een onding gevonden. Bij het sollicitatiegesprek zei ik dat ik alle ontwerpen zou doorlaten. Vanzelfsprekend ben ik het niet gewor-den.In mijn optiek heb je bij elke opdracht de mogelijk-heid een ander type architectuur te maken. Het is mooi als je dat kunt doen, dat is vrijheid. De meeste architecten hebben één handschrift en dat laten ze overal na.

De politiek-correcten in de architectuur zijn onin-teressant, ik weet van tevoren wat ze gaan maken.Toen ik een jaar of vijftien geleden begon met his-toriserend bouwen, werd mij door collega’s als een doodzonde aangerekend dat ik uiteenlopende din-gen ontwierp. Ze zeiden: we herkennen je niet, je moet positie kiezen. Maar volgens mij valt er geen positie te kiezen. Vorm en betekenis zijn los van elkaar komen te staan, elke vorm is te maken. We leven in een beeldcultuur; er worden zelfs virtuele werelden gecreëerd. Ik vind dat ik alles moet kun-nen maken: zowel historiserende als modernistische gebouwen.Nederland heeft lang last gehad van de naweeën van het modernisme, de beweging die was gestoeld op het vooruitgangsdenken. Wij hadden, zoals Carel Weeber zegt, een staatsarchitectuur, die niet op de consument was gericht, maar waarin intel-lectuelen bepaalden hoe de arbeider gehuisvest moest worden. Toen de huurmarkt veranderde in een koopmarkt, bleef van de statuur van het mo-dernisme niet veel over. De tegenstanders zeggen dan: toen kwamen er allemaal boerderettes, foute architectuur. So what? Foute architectuur bestaat niet, wel slecht gemaakte gebouwen.Architecten zijn puristen en behoren tot een elite, ze hebben nobele denkbeelden. Ze worstelen met

de vraag wat echt en onecht is. Ze vinden zichzelf zo verschrikkelijk integer, ze plaatsen zich op een voetstuk. Terwijl ik een architect gewoon zie als een bakker die zijn broodjes bakt. Als iemand komt solliciteren, vraag ik wel eens of diegene een kroonlijst kan tekenen. Vaak krijg ik dan te horen: nee, maar wel een interpretatie van een kroonlijst. Dan krijg ik de slappe lach: architec-ten willen namelijk altijd interpreteren. Ik zeg dan: probeer eerst het origineel goed te tekenen, daarna praten we verder.

In de kampong van mijn geboortedorp werden alle huizen op dezelfde manier gebouwd. Verande-ring van bouwstijl bestond daar niet, kopiëren was onderdeel van de cultuur. In het Westen is het idee geboren dat alles nieuw moet zijn, het intellectuele eigendom is in de westerse samenleving ontstaan. Maar veel andere samenlevingen kennen dat niet. In China zegt een opdrachtgever gewoon dat hij een gebouw wil hebben in de stijl van een architect die hij als voorbeeld neemt. Dat wordt in Neder-land verachtelijk gevonden, maar ik vind het prima. Veel Nederlandse architecten zitten vast in de eigen cultuur, zijn aan het navelstaren, terwijl in de grote wereld ook andere dingen gebeuren dan waar zij zich mee bezighouden.

Mijn vader was een intellectueel, een vrijdenker. Door hem had ik als tiener al discussies over de inrichting van de maatschappij, over mensbeelden. Door hem leerde ik al op jonge leeftijd zelfstandig te denken. En dat is wat ik nog steeds doe: strate-gisch nadenken. Ik kan geen muziek maken, ik kan niet schrijven, ik heb geen computer, ik kan niet eens typen. Maar dat interesseert me niet. Het gaat mij erom dat ik vorm kan geven aan nieuwe ideeën.

Ik vind het verbluffend dat mensen die menen met iets nieuws bezig te zijn, vaak heel conservatief den-ken: progressieve mensen met vaste hoofden, angst-hazen die niet buiten de gebaande paden durven te treden, die onderdeel moeten zijn van een groep en nooit een onafhankelijk standpunt innemen.Toen mijn vader als hoogleraar aan de VU sociale gezondheid doceerde, kreeg hij van de toenmalige culturele elite, van die communistische kuttenkop-pen, het verwijt dat hij in Indonesië had gecollabo-reerd met een dictatoriaal regime. Terwijl hij samen met mijn moeder in een ziekenhuisje in de rimboe had gewerkt! Mijn vader was een milde man, tegen degenen die het gelijk aan hun zijde meenden te hebben, had hij geen verweer. Hij is er kapot aan gegaan.

Ik heb een ongelooflijke hekel aan mensen die altijd aan de “goede” kant staan. Het eeuwige gelul over right en wrong... je kunt wezenlijke keuzes alleen maken als je er zelf voor staat. Die communisten op de universiteit konden blaten, maar ze hadden nooit zelf voor een cruciale keuze gestaan.Net als mijn vader heb ik altijd een grondige afkeer gehad van de politieke correctheid. Ook in de architectuur. Ik gruw van die politiek-correcten die in inquisitiecommissies gaan zitten om over een ander te oordelen. Ik snap niet dat mensen dat willen. Ik ben eens gevraagd om voorzitter van de welstandscommissie in Den Haag te worden. Ik

‘Het gaat mij erom dat ik vorm kan geven aan nieuwe ideeën.’

‘Ik heb een ongelooflijke hekel aan mensen die altijd aan de ‘goede’ kant staan.’

‘Foute architectuur bestaat niet, wel slecht gemaakte gebouwen.’’

Het geboortedorp Waikaboebak, Indonesië

KOW Magazine juni 2009 19

20 KOW Magazine juni 2009 21Interview Hans Kuiper

maken, een logo zonder namen. De meeste bureaus met grote namen zijn gekoppeld aan een architect; als de naamgever vertrekt, sterft het bureau af. Wij zijn een bedrijfsmatig bureau, met een structuur die ervoor moet zorgen dat het bedrijf kan voortbestaan als iemand wegvalt.Dat er enige paniek uitbrak toen bleek dat ik een hersentumor had, geeft aan dat we nog niet ge-slaagd waren in onze opzet. We moeten meer men-sen binnenhalen die het bedrijf richting kunnen geven. Binnenkort moet er een ander management zitten, jonge mensen met vrije hoofden. De Ne-derlandse tak van KOW staat al stevig, het buiten-landse deel moet zich nog ontwikkelen. Ik heb mijn hoop gevestigd op een nieuwe generatie.

Ondanks mijn opvattingen over architectuur is KOW razendsnel gegroeid en een van de groot-ste bureaus van Nederland geworden. Ik voel dat niet als wraak op de culturele elite. Ik heb gewoon het mijne gedaan. Het verbaasde me eigenlijk dat vakgenoten niet begrepen wat ik deed, terwijl ik wel begreep waar zij mee bezig waren. Ik voel me ook niet miskend. Ik heb voor lief genomen dat ik niet voldeed aan de beoordelingscriteria van de geves-tigde architectuur, dat ik de Ben Cramer was van de Nederlandse architectuur. Dat wil niet zeggen dat ik er geen last van heb gehad; het heeft me veel opdrachten gekost. Bij gemeenten, bij beoordelingscommissies merkte ik telkens dat werd gedacht: o jee, daar heb je Kuiper weer. Neem mijn plannetje voor de Para-maribostraat in Den Haag, waar ik, na onderzoek naar de geschiedenis van die wijk, een stukje stad heb ontworpen dat zich aanpast aan de omgeving. Elke keer als ik met dat plan bij de welstand moest komen zei de voorzitter Thijs Asselbergs sarrend:

“Daar is mijnheer Kuiper met zijn renovatieplan. Sorry, nieuwbouwplan.”Wij zullen nooit een opdracht van de overheid krijgen. In het begin van de jaren negentig werd ik op het matje geroepen bij rijksbouwmeester Wytze Patijn, die mijn gebouw aan de Nieuwe Uitleg in Den Haag, eigendom van de Rijksgebouwendienst, verachtelijk vond omdat het historiserend is. Ik moest een nieuw ontwerp maken, maar ze waren al

met het bouwen van de derde etage bezig! Bij dat soort mensen, die in allerlei commissies zitten, kom je in de jaren daarna geen stap verder meer.Bijval van vakgenoten heb ik nooit gekregen, er werd gewoon niet over mij gesproken. Over mijn eerste project, een golfbaan, verscheen een artikel in het vaktijdschrift de Architect. Daarna is er twin-tig jaar geen letter meer over een project van mij geschreven, tot er kort geleden een groot verhaal werd geplaatst over de buitenlandse activiteiten van KOW. Daarin werd ik door de hoofdredacteur neergezet als zakenman en niet als ontwerper. Die man heeft geen idee wat ik allemaal ontworpen heb.

Mijn visie op de architectuur heeft mij grappig genoeg een heleboel opdrachtgevers opgeleverd. Commerciële opdrachtgevers, die in mij een archi-tect zagen die consumentgericht wilde bouwen en die iets wilde bouwen dat zij begrepen. En het heeft me een buitenstaander gemaakt bij de culturele elite. Ik was een charlatan, want ik maakte niet de ontwerpen die de culturele elite herkent als progres-sief. Ik ben een outcast, altijd geweest.

Na mijn studie ging ik werken bij stadsontwikke-ling in Rotterdam, maar ik was ongeschikt voor de ambtenarij. In mijn nieuwe functie van Hoofd Stedenbouw hoop ik meer daadkracht te kun-nen ontwikkelen. Ik kan goed organiseren: op de middelbare school zat ik als 16-jarige al de leerlin-genraad voor, haalde ik bands naar school, huurde ik bussen om met honderden leerlingen naar de musical Hair te gaan. Voor initiatieven is te weinig ruimte in een ambtelijke organisatie. En door mijn gedrag werd ik niet serieus genomen; in de gangen heb ik geleerd op een eenwieler te fietsen. Ik ben daar snel weggegaan.

Ik ging reizen, ben een tijdje in Brazilië geweest, heb een theaterrestaurant gehad in Den Haag “Goldmund”, genoemd naar de zwervende roman-figuur uit Narcis en Goldmund van Hermann Hesse. Ik deed in die tijd niets aan architectuur, ik vond het lekker een los leven te leiden. Daarna even een architectenbureautje gehad met een vriend, Herrie Boegborn. Dat was voornamelijk tevergeefs wachten op opdrachten. Een samenwerking met Ton Voets – twee hanen in een hok – bleek ook geen succes.Het was allemaal niet serieus, het was kantoortje spelen. Totdat ik in 1990 een pakhuis te huur zag staan in de haven van Scheveningen. De huur was even hoog als mijn omzet op dat moment, toch ben ik er ingetrokken. Daar ben ik echt gaan werken, gaan acquireren.

Ik begon met twee medewerkers, binnen de kortste keren waren we met z’n elven. Maar de economie stortte in, een grote opdracht ging niet door en we zaten wel erg vaak aan het strand te lunchen. Faillissement dreigde, maar dankzij de bank kon ik een doorstart maken. Ik verdiende weinig in die jaren. Ik was de veertig gepasseerd, maar reed nog in oude auto’s en kreeg geen hypotheek voor een huis. De omslag kwam toen ik een deel van een opdracht kreeg waar het bureau Ronteltap-Oosterheert al mee bezig was. Zo kwam ik met Ben Oosterheert in contact. Ik ont-wierp, Ben werkte het ontwerp uit. Die verdeling beviel ons en er volgden meer opdrachten. Nadat Aad Wubben partner was geworden van Ben, zijn we samengegaan en hebben we KOW opgericht.Met z’n drieën hadden we in huis wat van belang is: een goed georganiseerd uitwerkbureau, een acquisi-teur, een ontwerper. We wilden van KOW een merk

‘Ik was een charlatan, want ik maakte niet de ontwerpen die de culturele elite herkent als progressief.’

‘Ik heb voor lief genomen dat ik niet voldeed aan de beoordelingscriteria van de gevestigde architectuur, dat ik de Ben Cramer was van de Nederlandse architectuur.’

20 KOW Magazine juni 2009 21Interview Hans Kuiper

maken, een logo zonder namen. De meeste bureaus met grote namen zijn gekoppeld aan een architect; als de naamgever vertrekt, sterft het bureau af. Wij zijn een bedrijfsmatig bureau, met een structuur die ervoor moet zorgen dat het bedrijf kan voortbestaan als iemand wegvalt.Dat er enige paniek uitbrak toen bleek dat ik een hersentumor had, geeft aan dat we nog niet ge-slaagd waren in onze opzet. We moeten meer men-sen binnenhalen die het bedrijf richting kunnen geven. Binnenkort moet er een ander management zitten, jonge mensen met vrije hoofden. De Ne-derlandse tak van KOW staat al stevig, het buiten-landse deel moet zich nog ontwikkelen. Ik heb mijn hoop gevestigd op een nieuwe generatie.

Ondanks mijn opvattingen over architectuur is KOW razendsnel gegroeid en een van de groot-ste bureaus van Nederland geworden. Ik voel dat niet als wraak op de culturele elite. Ik heb gewoon het mijne gedaan. Het verbaasde me eigenlijk dat vakgenoten niet begrepen wat ik deed, terwijl ik wel begreep waar zij mee bezig waren. Ik voel me ook niet miskend. Ik heb voor lief genomen dat ik niet voldeed aan de beoordelingscriteria van de geves-tigde architectuur, dat ik de Ben Cramer was van de Nederlandse architectuur. Dat wil niet zeggen dat ik er geen last van heb gehad; het heeft me veel opdrachten gekost. Bij gemeenten, bij beoordelingscommissies merkte ik telkens dat werd gedacht: o jee, daar heb je Kuiper weer. Neem mijn plannetje voor de Para-maribostraat in Den Haag, waar ik, na onderzoek naar de geschiedenis van die wijk, een stukje stad heb ontworpen dat zich aanpast aan de omgeving. Elke keer als ik met dat plan bij de welstand moest komen zei de voorzitter Thijs Asselbergs sarrend:

“Daar is mijnheer Kuiper met zijn renovatieplan. Sorry, nieuwbouwplan.”Wij zullen nooit een opdracht van de overheid krijgen. In het begin van de jaren negentig werd ik op het matje geroepen bij rijksbouwmeester Wytze Patijn, die mijn gebouw aan de Nieuwe Uitleg in Den Haag, eigendom van de Rijksgebouwendienst, verachtelijk vond omdat het historiserend is. Ik moest een nieuw ontwerp maken, maar ze waren al

met het bouwen van de derde etage bezig! Bij dat soort mensen, die in allerlei commissies zitten, kom je in de jaren daarna geen stap verder meer.Bijval van vakgenoten heb ik nooit gekregen, er werd gewoon niet over mij gesproken. Over mijn eerste project, een golfbaan, verscheen een artikel in het vaktijdschrift de Architect. Daarna is er twin-tig jaar geen letter meer over een project van mij geschreven, tot er kort geleden een groot verhaal werd geplaatst over de buitenlandse activiteiten van KOW. Daarin werd ik door de hoofdredacteur neergezet als zakenman en niet als ontwerper. Die man heeft geen idee wat ik allemaal ontworpen heb.

Mijn visie op de architectuur heeft mij grappig genoeg een heleboel opdrachtgevers opgeleverd. Commerciële opdrachtgevers, die in mij een archi-tect zagen die consumentgericht wilde bouwen en die iets wilde bouwen dat zij begrepen. En het heeft me een buitenstaander gemaakt bij de culturele elite. Ik was een charlatan, want ik maakte niet de ontwerpen die de culturele elite herkent als progres-sief. Ik ben een outcast, altijd geweest.

Na mijn studie ging ik werken bij stadsontwikke-ling in Rotterdam, maar ik was ongeschikt voor de ambtenarij. In mijn nieuwe functie van Hoofd Stedenbouw hoop ik meer daadkracht te kun-nen ontwikkelen. Ik kan goed organiseren: op de middelbare school zat ik als 16-jarige al de leerlin-genraad voor, haalde ik bands naar school, huurde ik bussen om met honderden leerlingen naar de musical Hair te gaan. Voor initiatieven is te weinig ruimte in een ambtelijke organisatie. En door mijn gedrag werd ik niet serieus genomen; in de gangen heb ik geleerd op een eenwieler te fietsen. Ik ben daar snel weggegaan.

Ik ging reizen, ben een tijdje in Brazilië geweest, heb een theaterrestaurant gehad in Den Haag “Goldmund”, genoemd naar de zwervende roman-figuur uit Narcis en Goldmund van Hermann Hesse. Ik deed in die tijd niets aan architectuur, ik vond het lekker een los leven te leiden. Daarna even een architectenbureautje gehad met een vriend, Herrie Boegborn. Dat was voornamelijk tevergeefs wachten op opdrachten. Een samenwerking met Ton Voets – twee hanen in een hok – bleek ook geen succes.Het was allemaal niet serieus, het was kantoortje spelen. Totdat ik in 1990 een pakhuis te huur zag staan in de haven van Scheveningen. De huur was even hoog als mijn omzet op dat moment, toch ben ik er ingetrokken. Daar ben ik echt gaan werken, gaan acquireren.

Ik begon met twee medewerkers, binnen de kortste keren waren we met z’n elven. Maar de economie stortte in, een grote opdracht ging niet door en we zaten wel erg vaak aan het strand te lunchen. Faillissement dreigde, maar dankzij de bank kon ik een doorstart maken. Ik verdiende weinig in die jaren. Ik was de veertig gepasseerd, maar reed nog in oude auto’s en kreeg geen hypotheek voor een huis. De omslag kwam toen ik een deel van een opdracht kreeg waar het bureau Ronteltap-Oosterheert al mee bezig was. Zo kwam ik met Ben Oosterheert in contact. Ik ont-wierp, Ben werkte het ontwerp uit. Die verdeling beviel ons en er volgden meer opdrachten. Nadat Aad Wubben partner was geworden van Ben, zijn we samengegaan en hebben we KOW opgericht.Met z’n drieën hadden we in huis wat van belang is: een goed georganiseerd uitwerkbureau, een acquisi-teur, een ontwerper. We wilden van KOW een merk

‘Ik was een charlatan, want ik maakte niet de ontwerpen die de culturele elite herkent als progressief.’

‘Ik heb voor lief genomen dat ik niet voldeed aan de beoordelingscriteria van de gevestigde architectuur, dat ik de Ben Cramer was van de Nederlandse architectuur.’

22 Interview Hans Kuiper

Hij schreef nog wel een paar regels over historise-rende architectuur, maar waarom? Bij het verhaal stonden afbeeldingen van onze Chinese projecten en daar zit niets historiserends bij. Mijn werk moet en zal onschadelijk worden gemaakt.Toch is de tijd veranderd. Steeds meer architecten maken tegenwoordig historiserende gebouwen. De strijd tussen historiserend en modernistisch bou-wen is een achterhoedegevecht aan het worden; de tegenstelling is aan het verdwijnen. Stromingen bestaan naast elkaar en nemen elementen van elkaar over. De vrijheid zit in steeds meer hoofden. Het is in-middels een gangbaar inzicht dat een architect zich op verschillende plekken op verschillende manieren kan uiten. De culturele elite is ingehaald door ideeën waarvan zij de inhoud niet wilde kennen. Ze is ongemerkt in de achterhoede terechtgekomen.

Het heeft niet veel gescheeld of ik had het 10-ja-rig jubileum van KOW niet meer meegemaakt. Ik kreeg vorig jaar te horen dat ik een hersentumor had en het zag er behoorlijk ernstig uit, al heb ik dat vooral achteraf beseft. Een bevriende radioloog die de scanfoto’s had gezien, wilde langsgekomen om me vertellen dat ik doodging, maar dat heeft hij uiteindelijk niet gedaan.Ik leefde vrij relaxed naar de operatie toe. Zolang ik niet het definitieve bericht had gekregen dat het een fatale vorm van kanker was, ging ik ervan uit dat ik beter zou worden. Voor de mensen in mijn directe omgeving is het ingrijpender geweest dan voor

mij. Wat me wel tegenviel, was dat ik, mede door complicaties na de operatie, maandenlang dood- en doodmoe was. Angst dat ik de rest van mijn leven ziekelijk zou blijven, heb ik niet gehad. Toen ik jong was heeft mijn been eens zodanig in de vernieling gelegen dat artsen zeiden dat ik nooit meer zou kunnen lopen. Ik heb toen negen maanden lang vijf uur per dag geoefend, tot ik weer kon lopen. Dingen zijn oplosbaar.Mij wordt wel eens gevraagd of ik, met dit grote nu krimpende bedrijf, goed kan slapen. Het ant-woord is: ja, ik slaap altijd goed. Ik maak me geen zorgen.’

Per 1 juni 2009 is Hans Kuiper (1951) benoemd als het nieuwe hoofd stedenbouw van de Gemeente Den Haag. Hij vervangt stadsstedenbouwer Maarten Schmitt, die afscheid neemt.

Kuiper zal zich voorlopig een jaar lang vooral richten op grote bouwplannen binnen de gemeente, zoals de Binckhorst en Scheveningen. De positie omvat meer dan alleen de rol van stadsstedenbouwer, zoals die thans wordt bekleed door Maarten Schmitt.

Hij zal daarom ook tijdelijk uittreden als bestuurder van het mede door hem in 1998 opgerichte architecten-bureau KOW. Volgens hem is het kantoor daar nu ook aan toe. Het bedrijf heeft met een geheel nieuwe organisatiestructuur en een nieuw elan de crisis vrijwel achter zich gelaten. “Alle aandacht gaat nu weer gewoon uit naar onze lopende projecten en de nieuwe markten die wij zullen betreden”, aldus Kuiper. “Ik ben blij dat ik na de vele projecten die ik in Den Haag heb mogen realiseren mij nu dienstbaar kan maken voor de stad als geheel”.De herstructurering van het bedrijf en de benoeming van een nieuwe directie is voor de zomer afgerond.

‘Het heeft niet veel gescheeld of ik had het 10-jarig jubileum van KOW niet meer meegemaakt.’

KOW Magazine juni 2009

Ontwerpen voor en na de crisis

Alle partijen in de ontwikkelkolom worden vroeg of laat geraakt door de crisis. Architecten zitten voorin ‘de bus’ en merken dus vrij snel dat de portefeuille krimpt. De persberichten van beroepsvereniging BNA liegen er niet om: over de gehele linie een forse teruggang. Het heeft al tot faillissementen geleid, ook bij de gerenommeerde bureaus. KOW liet het er niet bij zitten en organiseerde een aantal bijeenkomsten om over mogelijke uitwegen te debatteren. De breed gedragen conclusie: de wereld zal niet meer dezelfde zijn en nieuwe, duurzame concepten voor wonen en werken zijn bikkelhard nodig.

23

Diners pensantMaandag 2 maart 2009 KOW Amsterdam Woensdag 4 maart 2009 KOW Den Haag Maandag 9 maart 2009 KOW Eindhoven

Door Kees de Graaf. In april 2009 verschenen in Building Business

22 Interview Hans Kuiper

Hij schreef nog wel een paar regels over historise-rende architectuur, maar waarom? Bij het verhaal stonden afbeeldingen van onze Chinese projecten en daar zit niets historiserends bij. Mijn werk moet en zal onschadelijk worden gemaakt.Toch is de tijd veranderd. Steeds meer architecten maken tegenwoordig historiserende gebouwen. De strijd tussen historiserend en modernistisch bou-wen is een achterhoedegevecht aan het worden; de tegenstelling is aan het verdwijnen. Stromingen bestaan naast elkaar en nemen elementen van elkaar over. De vrijheid zit in steeds meer hoofden. Het is in-middels een gangbaar inzicht dat een architect zich op verschillende plekken op verschillende manieren kan uiten. De culturele elite is ingehaald door ideeën waarvan zij de inhoud niet wilde kennen. Ze is ongemerkt in de achterhoede terechtgekomen.

Het heeft niet veel gescheeld of ik had het 10-ja-rig jubileum van KOW niet meer meegemaakt. Ik kreeg vorig jaar te horen dat ik een hersentumor had en het zag er behoorlijk ernstig uit, al heb ik dat vooral achteraf beseft. Een bevriende radioloog die de scanfoto’s had gezien, wilde langsgekomen om me vertellen dat ik doodging, maar dat heeft hij uiteindelijk niet gedaan.Ik leefde vrij relaxed naar de operatie toe. Zolang ik niet het definitieve bericht had gekregen dat het een fatale vorm van kanker was, ging ik ervan uit dat ik beter zou worden. Voor de mensen in mijn directe omgeving is het ingrijpender geweest dan voor

mij. Wat me wel tegenviel, was dat ik, mede door complicaties na de operatie, maandenlang dood- en doodmoe was. Angst dat ik de rest van mijn leven ziekelijk zou blijven, heb ik niet gehad. Toen ik jong was heeft mijn been eens zodanig in de vernieling gelegen dat artsen zeiden dat ik nooit meer zou kunnen lopen. Ik heb toen negen maanden lang vijf uur per dag geoefend, tot ik weer kon lopen. Dingen zijn oplosbaar.Mij wordt wel eens gevraagd of ik, met dit grote nu krimpende bedrijf, goed kan slapen. Het ant-woord is: ja, ik slaap altijd goed. Ik maak me geen zorgen.’

Per 1 juni 2009 is Hans Kuiper (1951) benoemd als het nieuwe hoofd stedenbouw van de Gemeente Den Haag. Hij vervangt stadsstedenbouwer Maarten Schmitt, die afscheid neemt.

Kuiper zal zich voorlopig een jaar lang vooral richten op grote bouwplannen binnen de gemeente, zoals de Binckhorst en Scheveningen. De positie omvat meer dan alleen de rol van stadsstedenbouwer, zoals die thans wordt bekleed door Maarten Schmitt.

Hij zal daarom ook tijdelijk uittreden als bestuurder van het mede door hem in 1998 opgerichte architecten-bureau KOW. Volgens hem is het kantoor daar nu ook aan toe. Het bedrijf heeft met een geheel nieuwe organisatiestructuur en een nieuw elan de crisis vrijwel achter zich gelaten. “Alle aandacht gaat nu weer gewoon uit naar onze lopende projecten en de nieuwe markten die wij zullen betreden”, aldus Kuiper. “Ik ben blij dat ik na de vele projecten die ik in Den Haag heb mogen realiseren mij nu dienstbaar kan maken voor de stad als geheel”.De herstructurering van het bedrijf en de benoeming van een nieuwe directie is voor de zomer afgerond.

‘Het heeft niet veel gescheeld of ik had het 10-jarig jubileum van KOW niet meer meegemaakt.’

KOW Magazine juni 2009

Ontwerpen voor en na de crisis

Alle partijen in de ontwikkelkolom worden vroeg of laat geraakt door de crisis. Architecten zitten voorin ‘de bus’ en merken dus vrij snel dat de portefeuille krimpt. De persberichten van beroepsvereniging BNA liegen er niet om: over de gehele linie een forse teruggang. Het heeft al tot faillissementen geleid, ook bij de gerenommeerde bureaus. KOW liet het er niet bij zitten en organiseerde een aantal bijeenkomsten om over mogelijke uitwegen te debatteren. De breed gedragen conclusie: de wereld zal niet meer dezelfde zijn en nieuwe, duurzame concepten voor wonen en werken zijn bikkelhard nodig.

23

Diners pensantMaandag 2 maart 2009 KOW Amsterdam Woensdag 4 maart 2009 KOW Den Haag Maandag 9 maart 2009 KOW Eindhoven

Door Kees de Graaf. In april 2009 verschenen in Building Business

KOW Magazine juni 2009Diners Pensant

Tijdens drie bijeenkomsten begin maart, in Den Haag, Amsterdam en Eindhoven, haalde KOW een breed gezel-schap aan opdrachtgevers, bestuurders, beleidsmakers en anderen bij elkaar. Inzet van het debat: hoe uit de cri-sis te geraken, met daarbij bijzondere aandacht voor de positie en rol van de architect. De debatten, die werden voorgezeten door Jan Rutten (Rutten Communicatiead-vies), werden voorafgegaan door een aantal inleidingen.

De eerste daarvan werd verzorgd door Tjalling Halbertsma, ex-Rabo Bouwfonds, en inmiddels verbonden aan PricewaterhouseCoopers. Hij toonde zich verrast over de snelheid waarmee de huidige crisis om zich heen grijpt. Bijzonder (en daarmee afwijkend ten opzichte van eerdere crises) is dat het vastgoed nu vooraan staat: “Bij vorige recessies gedroeg onroerend goed, en ook de bouw, zich als een typische ‘late cyclical’. Stilstand en prijsdalingen op vastgoedmarkten ontstonden pas na enige tijd als gevolg van een economische terugval. Nu is de crisis op de woningmarkt in de VS niet alleen veroorzaker, maar reageren de andere vastgoedmarkten meteen zeer heftig. Met name in open markten als Dubai en Shanghai komt de real estate business met een soort

noodstop tot stilstand. Trouwens, dat doet onze eigen nieuwbouwproductie ook.”

Koeien uit de wei Voor het ontwikkelingsvak in de toekomst stelde Halbertsma twee ontwikkelingen in het vooruitzicht: het duurder worden van financieringen en daarnaast de vergrijzing, die onder meer zal leiden tot een toenemend belang van herontwikkeling van bestaand vastgoed. Over het eerste punt: iedereen gaat meer rente betalen, of ze ontwikkelen, wonen, beleggen of bouwen. Dat biedt volgens Halbertsma ook weer kansen: “Partijen die aantoonbaar de risico’s kunnen beheersen zullen een concurrentievoordeel krijgen omdat hun financierings-kosten relatief lager zijn.”

De vergrijzing en daarbij de krimp in de bevolking leidt ertoe dat het einde van de uitbreidingsbouw in zicht komt. Dat maakt het werk alleen maar leuker, aldus Halbertsma: “We zullen op een andere manier gaan bouwen, maar misschien is die eigenlijk wel leuker. De tijd van simpelweg een paar koeien uit de wei schuiven en op kosten van de bank risicoloos treurige rijtjeswonin-

gen en kantoorkolossen neerplempen is voorbij. Er zal wat slimmers voor in de plaats komen.” Dat slimmere is bijvoorbeeld de duurzame renovatie van de naoorlogse woningbouw. Maar ook het aanpassen van bestaande kantoren. Halbertsma noemde in dit verband het project ‘Eigen Steen’ van de Rabo-banken: “Zij bezitten hon-derden gebouwen, meer dan een miljoen m2, die twee gemeenschappelijke karaktertrekken hebben: ze staan vaak niet meer op de goede plaats en zijn niet meer van de goede kwaliteit. Dit leidt ertoe dat men verwacht in tien jaar 400.000 m2 te moeten renoveren, 600.000 m2 te verkopen en 400.000 m2 nieuwbouw te plegen. Het uitdagende zit hem vooral in die 600.000 m2. Een eerste inventarisatie heeft opgeleverd dat deze geschikt zijn voor van alles en nog wat: transformatie in woningen, winkels, bedrijfsruimte, zorginstelling.” Alle reden dus om niet te vervallen in somberheid, zo concludeerde Halbertsma.

nieuwe concepten Een vergelijkbaar geluid liet Henk Jagersma, directievoor-zitter van Syntrus Achmea Vastgoed, horen. Hij verwacht dat het economisch dieptepunt niet eerder komt dan in

2011 of 2012, met de vastgoedmarkten die daar nog een jaar achteraan zullen hobbelen. Ook Jagersma sloot echter af met een vooruitblik die op nieuwe kansen was gestoeld: “De crisis mobiliseert innovatieve, onderne-mende krachten. Dat betekent dat er kansen ontstaan voor een versnelde invoering van nieuwe concepten op het gebied van gebouwefficiency en duurzaamheid.” Jagersma zag net als Halbertsma het binnenstedelijk bouwen met een gemengd programma als de grote opgave, die echter alleen binnen bereik komt door een wijziging in een aantal bepalende randvoorwaarden: “De grondkosten zullen moeten dalen. Gezamenlijk moeten ontwikkelaars, architecten en beleggers de enorm opge-lopen onrendabele toppen agenderen bij de overheid. Daarnaast zullen overheden hun procedures moeten verkorten.” Jagersma sprak de hoop uit dat de architec-tuur in ieder geval niet gaat leiden onder de crisis: “Het zou eerder andersom moeten gaan: de crisis die leidt tot innovativiteit en daarmee kwaliteit. Vergelijk de woningen uit de jaren dertig; die behoren nog steeds tot de meest geliefde op de woningmarkt!”

Jan Ruttendirecteur Ecorys Rutten Communicatieadvies

Tjalling Halbertsmaassociated advisor PricewaterhouseCoopers

24 25

Diners pensantMaandag 2 maart 2009 KOW Amsterdam

KOW Magazine juni 2009Diners Pensant

Tijdens drie bijeenkomsten begin maart, in Den Haag, Amsterdam en Eindhoven, haalde KOW een breed gezel-schap aan opdrachtgevers, bestuurders, beleidsmakers en anderen bij elkaar. Inzet van het debat: hoe uit de cri-sis te geraken, met daarbij bijzondere aandacht voor de positie en rol van de architect. De debatten, die werden voorgezeten door Jan Rutten (Rutten Communicatiead-vies), werden voorafgegaan door een aantal inleidingen.

De eerste daarvan werd verzorgd door Tjalling Halbertsma, ex-Rabo Bouwfonds, en inmiddels verbonden aan PricewaterhouseCoopers. Hij toonde zich verrast over de snelheid waarmee de huidige crisis om zich heen grijpt. Bijzonder (en daarmee afwijkend ten opzichte van eerdere crises) is dat het vastgoed nu vooraan staat: “Bij vorige recessies gedroeg onroerend goed, en ook de bouw, zich als een typische ‘late cyclical’. Stilstand en prijsdalingen op vastgoedmarkten ontstonden pas na enige tijd als gevolg van een economische terugval. Nu is de crisis op de woningmarkt in de VS niet alleen veroorzaker, maar reageren de andere vastgoedmarkten meteen zeer heftig. Met name in open markten als Dubai en Shanghai komt de real estate business met een soort

noodstop tot stilstand. Trouwens, dat doet onze eigen nieuwbouwproductie ook.”

Koeien uit de wei Voor het ontwikkelingsvak in de toekomst stelde Halbertsma twee ontwikkelingen in het vooruitzicht: het duurder worden van financieringen en daarnaast de vergrijzing, die onder meer zal leiden tot een toenemend belang van herontwikkeling van bestaand vastgoed. Over het eerste punt: iedereen gaat meer rente betalen, of ze ontwikkelen, wonen, beleggen of bouwen. Dat biedt volgens Halbertsma ook weer kansen: “Partijen die aantoonbaar de risico’s kunnen beheersen zullen een concurrentievoordeel krijgen omdat hun financierings-kosten relatief lager zijn.”

De vergrijzing en daarbij de krimp in de bevolking leidt ertoe dat het einde van de uitbreidingsbouw in zicht komt. Dat maakt het werk alleen maar leuker, aldus Halbertsma: “We zullen op een andere manier gaan bouwen, maar misschien is die eigenlijk wel leuker. De tijd van simpelweg een paar koeien uit de wei schuiven en op kosten van de bank risicoloos treurige rijtjeswonin-

gen en kantoorkolossen neerplempen is voorbij. Er zal wat slimmers voor in de plaats komen.” Dat slimmere is bijvoorbeeld de duurzame renovatie van de naoorlogse woningbouw. Maar ook het aanpassen van bestaande kantoren. Halbertsma noemde in dit verband het project ‘Eigen Steen’ van de Rabo-banken: “Zij bezitten hon-derden gebouwen, meer dan een miljoen m2, die twee gemeenschappelijke karaktertrekken hebben: ze staan vaak niet meer op de goede plaats en zijn niet meer van de goede kwaliteit. Dit leidt ertoe dat men verwacht in tien jaar 400.000 m2 te moeten renoveren, 600.000 m2 te verkopen en 400.000 m2 nieuwbouw te plegen. Het uitdagende zit hem vooral in die 600.000 m2. Een eerste inventarisatie heeft opgeleverd dat deze geschikt zijn voor van alles en nog wat: transformatie in woningen, winkels, bedrijfsruimte, zorginstelling.” Alle reden dus om niet te vervallen in somberheid, zo concludeerde Halbertsma.

nieuwe concepten Een vergelijkbaar geluid liet Henk Jagersma, directievoor-zitter van Syntrus Achmea Vastgoed, horen. Hij verwacht dat het economisch dieptepunt niet eerder komt dan in

2011 of 2012, met de vastgoedmarkten die daar nog een jaar achteraan zullen hobbelen. Ook Jagersma sloot echter af met een vooruitblik die op nieuwe kansen was gestoeld: “De crisis mobiliseert innovatieve, onderne-mende krachten. Dat betekent dat er kansen ontstaan voor een versnelde invoering van nieuwe concepten op het gebied van gebouwefficiency en duurzaamheid.” Jagersma zag net als Halbertsma het binnenstedelijk bouwen met een gemengd programma als de grote opgave, die echter alleen binnen bereik komt door een wijziging in een aantal bepalende randvoorwaarden: “De grondkosten zullen moeten dalen. Gezamenlijk moeten ontwikkelaars, architecten en beleggers de enorm opge-lopen onrendabele toppen agenderen bij de overheid. Daarnaast zullen overheden hun procedures moeten verkorten.” Jagersma sprak de hoop uit dat de architec-tuur in ieder geval niet gaat leiden onder de crisis: “Het zou eerder andersom moeten gaan: de crisis die leidt tot innovativiteit en daarmee kwaliteit. Vergelijk de woningen uit de jaren dertig; die behoren nog steeds tot de meest geliefde op de woningmarkt!”

Jan Ruttendirecteur Ecorys Rutten Communicatieadvies

Tjalling Halbertsmaassociated advisor PricewaterhouseCoopers

24 25

Diners pensantMaandag 2 maart 2009 KOW Amsterdam

27KOW Magazine juni 2009 2726 Diners Pensant26

Onze opstelling hebben we samengevat in de tien geboden van KOW:

1. De architect toont ambitie. De architect kan proble-men helpen oplossen als hij weer de leiding neemt in het bedenken en ontwerpen van stedelijke gebieden, wijken, woningen en utiliteitsgebouwen; crisis of geen crisis.

2. Zo kan de architect haar maatschappelijke positie heroveren als regisseur in het ontwerp- en bouw-proces.

3. De architect werkt klantgericht. Met en namens de op-drachtgever werkt de architect met alle stakeholders; overheden, buurtbewoners en gebruikers.

4. De bijdrage van de architect is kennisgedreven. Zij specialiseert zich in de techniek en functionaliteiten die nodig zijn voor de specifieke opgave. Zij benut de kennis en ervaring van haar partners; of het installa-teurs of procesmanagers betreft.

5. De architect is efficiënt en kostenbewust. Door het gebruik van BIM (Building Information Modeling) wordt het mogelijk faalkosten in de bouw substantieel te verminderen.

6. De architect richt zich nu op maatschappelijk vast-goed, zoals scholen en zorginstellingen. Hij is een partner van schoolbesturen, lokale overheden en corporaties op basis van zijn deskundige inbreng en opgedane expertise.

7. De architect richt zich nu in het bijzonder op her-structurering en op de bestaande bouw. Kantoren en bedrijventerreinen behoeven een tweede leven. De be-staande bouw zal vele malen energiezuiniger moeten worden.

8. Een architectenbureau met een internationale aan-wezigheid is in het voordeel. Die aanwezigheid biedt extra ervaring, waardevol vergelijkingsmateriaal en toegang tot andere, meer internationaal georiënteerde medewerkers. Ook in Nederland.

9. Diversiteit is kenmerk van een vitale samenleving en een toekomstgerichte economie. Hoe meer een archi-tectenbureau en zijn producten die weerspiegelt, hoe sterker het staat.

Nieuwe concepten en producten worden ontwikkeld in samenwerking met de toeleveringsindustrie. Waarbij niet alleen naar investeringen maar ook naar exploita-tiekosten en milieuopbrengsten wordt gekeken. Duur-zame ontwerpen zijn de enige met toekomstwaarde.

Willie Wortels De conclusie van Halbertsma dat een grote uitdaging ligt in het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad, werd tevens uitgevent door de derde inleider: Michel Baars, directeur van adviesbureau Search. Hij gaf aan dat duurzaamheid allereerst uit de geitenwollensok-kensfeer moet worden gehaald. Volgens Baars variëren de duurzame ambities van opdrachtgevers heel erg. “Partijen stapelen duurzaamheid vaak op het bestaande programma, dat is niet handig en meestal ook duurder. Duurzaamheid moet meteen bij de start van een project worden meegenomen.” In het verlengde hiervan consta-teerde Baars dat er grote behoefte bestaat aan nieuwe manier van werken, vooral ook in de bestaande bouw: “We redden het niet met duurzame nieuwbouw alleen, maar duurzaam renoveren is echt een ander vak. Tijdens de wisseling van huurders zou je al moeten proberen een woning duurzamer te maken. De industrie, onze Willie Wortels, zou een manier moeten vinden om al die duur-zame producten bij renovatie in te zetten. Er volgt dan vanzelf een aannemer die een en ander installeert.”

grote sanering Tijdens de debatten die volgden op de inleidingen wis-selden sombere en meer optimistische geluiden elkaar af. Een enkele deelnemer ging zover om de crisis juist te zien als oplossing voor een probleem dat de afgelopen jaren is ontstaan: de onduidelijke en soms zelfs frau-duleuze context waarin plannen worden ontwikkeld. “De crisis kan zorgen voor een grote sanering in ruimtelijke ordening, opdrachtgeverstructuur en financiering.” Gezien het feit dat ‘oude’ ontwikkelingsmodellen als de PPS onder vuur liggen en veel ‘scherpere’ modellen als de concessie aan een opmars bezig zijn, kon deze deel-nemer weleens gelijk krijgen. De crisis wakkert bovendien de professionalisering in de sector aan. “Vroeger ging het te gemakkelijk, met name ook in de herstructurering. Er was altijd wel geld,” zo werd gezegd. De komende jaren zal het kaf meer van het koren worden gescheiden, zo is de verwachting. Consensus was er verder over de nood-zaak om de kwaliteit van bouwprojecten de komende tijd niet de dupe te laten worden. Het is verleidelijk om nu te bezuinigen op details, materialen en overmaat, maar het knijpen in budgetten zal leiden tot producten die niet duurzaam blijken te zijn. Overigens kan het behoud van kwaliteit alleen maar lukken wanneer gemeenten iets doen aan hun bovenproportionele grondprijzen.

Diners pensantWoensdag 4 maart 2009 KOW Den Haag

Diners pensantMaandag 9 maart 2009 KOW Eindhoven

Michel Baarsdirecteur Search

Henk Jagersmadirectievoorzitter Syntrus Achmea Vastgoed

10.

27KOW Magazine juni 2009 2726 Diners Pensant26

Onze opstelling hebben we samengevat in de tien geboden van KOW:

1. De architect toont ambitie. De architect kan proble-men helpen oplossen als hij weer de leiding neemt in het bedenken en ontwerpen van stedelijke gebieden, wijken, woningen en utiliteitsgebouwen; crisis of geen crisis.

2. Zo kan de architect haar maatschappelijke positie heroveren als regisseur in het ontwerp- en bouw-proces.

3. De architect werkt klantgericht. Met en namens de op-drachtgever werkt de architect met alle stakeholders; overheden, buurtbewoners en gebruikers.

4. De bijdrage van de architect is kennisgedreven. Zij specialiseert zich in de techniek en functionaliteiten die nodig zijn voor de specifieke opgave. Zij benut de kennis en ervaring van haar partners; of het installa-teurs of procesmanagers betreft.

5. De architect is efficiënt en kostenbewust. Door het gebruik van BIM (Building Information Modeling) wordt het mogelijk faalkosten in de bouw substantieel te verminderen.

6. De architect richt zich nu op maatschappelijk vast-goed, zoals scholen en zorginstellingen. Hij is een partner van schoolbesturen, lokale overheden en corporaties op basis van zijn deskundige inbreng en opgedane expertise.

7. De architect richt zich nu in het bijzonder op her-structurering en op de bestaande bouw. Kantoren en bedrijventerreinen behoeven een tweede leven. De be-staande bouw zal vele malen energiezuiniger moeten worden.

8. Een architectenbureau met een internationale aan-wezigheid is in het voordeel. Die aanwezigheid biedt extra ervaring, waardevol vergelijkingsmateriaal en toegang tot andere, meer internationaal georiënteerde medewerkers. Ook in Nederland.

9. Diversiteit is kenmerk van een vitale samenleving en een toekomstgerichte economie. Hoe meer een archi-tectenbureau en zijn producten die weerspiegelt, hoe sterker het staat.

Nieuwe concepten en producten worden ontwikkeld in samenwerking met de toeleveringsindustrie. Waarbij niet alleen naar investeringen maar ook naar exploita-tiekosten en milieuopbrengsten wordt gekeken. Duur-zame ontwerpen zijn de enige met toekomstwaarde.

Willie Wortels De conclusie van Halbertsma dat een grote uitdaging ligt in het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad, werd tevens uitgevent door de derde inleider: Michel Baars, directeur van adviesbureau Search. Hij gaf aan dat duurzaamheid allereerst uit de geitenwollensok-kensfeer moet worden gehaald. Volgens Baars variëren de duurzame ambities van opdrachtgevers heel erg. “Partijen stapelen duurzaamheid vaak op het bestaande programma, dat is niet handig en meestal ook duurder. Duurzaamheid moet meteen bij de start van een project worden meegenomen.” In het verlengde hiervan consta-teerde Baars dat er grote behoefte bestaat aan nieuwe manier van werken, vooral ook in de bestaande bouw: “We redden het niet met duurzame nieuwbouw alleen, maar duurzaam renoveren is echt een ander vak. Tijdens de wisseling van huurders zou je al moeten proberen een woning duurzamer te maken. De industrie, onze Willie Wortels, zou een manier moeten vinden om al die duur-zame producten bij renovatie in te zetten. Er volgt dan vanzelf een aannemer die een en ander installeert.”

grote sanering Tijdens de debatten die volgden op de inleidingen wis-selden sombere en meer optimistische geluiden elkaar af. Een enkele deelnemer ging zover om de crisis juist te zien als oplossing voor een probleem dat de afgelopen jaren is ontstaan: de onduidelijke en soms zelfs frau-duleuze context waarin plannen worden ontwikkeld. “De crisis kan zorgen voor een grote sanering in ruimtelijke ordening, opdrachtgeverstructuur en financiering.” Gezien het feit dat ‘oude’ ontwikkelingsmodellen als de PPS onder vuur liggen en veel ‘scherpere’ modellen als de concessie aan een opmars bezig zijn, kon deze deel-nemer weleens gelijk krijgen. De crisis wakkert bovendien de professionalisering in de sector aan. “Vroeger ging het te gemakkelijk, met name ook in de herstructurering. Er was altijd wel geld,” zo werd gezegd. De komende jaren zal het kaf meer van het koren worden gescheiden, zo is de verwachting. Consensus was er verder over de nood-zaak om de kwaliteit van bouwprojecten de komende tijd niet de dupe te laten worden. Het is verleidelijk om nu te bezuinigen op details, materialen en overmaat, maar het knijpen in budgetten zal leiden tot producten die niet duurzaam blijken te zijn. Overigens kan het behoud van kwaliteit alleen maar lukken wanneer gemeenten iets doen aan hun bovenproportionele grondprijzen.

Diners pensantWoensdag 4 maart 2009 KOW Den Haag

Diners pensantMaandag 9 maart 2009 KOW Eindhoven

Michel Baarsdirecteur Search

Henk Jagersmadirectievoorzitter Syntrus Achmea Vastgoed

10.

KOW Magazine juni 2009 29Recent opgeleverd 28

MetRopoleDen Haag

Metropole Locatie: Carnegielaan, Den HaagDifferentiatie: Nieuwbouw appartementen- complex met 31 appartementenParkeren: Op eigen terrein (1/1,5)Ontwerp: KOW, 2004 Status: Opgeleverd, 2009Concept: ir. Hans KuiperArchitect: Dennis van den Bosch Jacques van Paassen Projectleider: ing. Paul HoogevorstOpdrachtgever: Van der Vorm Bouw BV PHI DevelopmentAannemer: De Boer Bouw BV

Dennis van den boschArchitect

Op de voormalige locatie van de Metropole bioscoop is door KOW een plan ont-worpen met in totaal dertig

appartementen. Het gebouw sluit aan op de directe om-geving en er is een helder verwantschap met de typische Haagse architectuur door een rijk gevelreliëf en zorg-vuldige detaillering. Hierdoor ontstaat een nieuwe, eigen identiteit met een herkenbaar profiel als onderdeel van een ensemble van grote gebouwen in de directe omgeving. De appartementen zijn zeer verschillend van indeling en oppervlakte. Kenmerkend voor alle appar-tementen is de zeer ruime opzet en het hoogwaardige afwerkingniveau. Het zijn voornamelijk drie- en vierkamer appartementen, waaronder drie penthouses. Vrijwel alle appartementen hebben een zongeoriënteerde buiten-ruimte.

Recent opgeleverd

KOW Magazine juni 2009 29Recent opgeleverd 28

MetRopoleDen Haag

Metropole Locatie: Carnegielaan, Den HaagDifferentiatie: Nieuwbouw appartementen- complex met 31 appartementenParkeren: Op eigen terrein (1/1,5)Ontwerp: KOW, 2004 Status: Opgeleverd, 2009Concept: ir. Hans KuiperArchitect: Dennis van den Bosch Jacques van Paassen Projectleider: ing. Paul HoogevorstOpdrachtgever: Van der Vorm Bouw BV PHI DevelopmentAannemer: De Boer Bouw BV

Dennis van den boschArchitect

Op de voormalige locatie van de Metropole bioscoop is door KOW een plan ont-worpen met in totaal dertig

appartementen. Het gebouw sluit aan op de directe om-geving en er is een helder verwantschap met de typische Haagse architectuur door een rijk gevelreliëf en zorg-vuldige detaillering. Hierdoor ontstaat een nieuwe, eigen identiteit met een herkenbaar profiel als onderdeel van een ensemble van grote gebouwen in de directe omgeving. De appartementen zijn zeer verschillend van indeling en oppervlakte. Kenmerkend voor alle appar-tementen is de zeer ruime opzet en het hoogwaardige afwerkingniveau. Het zijn voornamelijk drie- en vierkamer appartementen, waaronder drie penthouses. Vrijwel alle appartementen hebben een zongeoriënteerde buiten-ruimte.

Recent opgeleverd

30

Het tweede decennium van de 21e eeuw gaat over verminderen van onze

afhankelijkheid van fossiele brandstoffen. Tegelijkertijd gaat het ook om het

verminderen van de ‘ecologische footprint’ van alle activiteiten die de mens

onderneemt. Om dit alles handen en voeten te geven zijn door het rijk een

aantal milieudoelstellingen geformuleerd. In het Nationaal Milieuplan 4 uit

2001 wordt gesproken over een periode van 30 jaar waarbinnen Nederland

zich moet transformeren naar een ‘duurzaam functionerende samenleving’.

Dat lijkt lang maar is feitelijk, met het oog op de opgave, kort dag.

Wat is er aan de hand?. Voor de huishoudens in Nederland betekent ‘duur-

zaam functioneren’ het terugbrengen van de energiebehoefte en daarmee

de CO2 uitstoot. Op dit moment produceert een nederlands huishouden

gemiddeld negen ton CO2 per jaar. Dat moet significant minder. Inmiddels

weten we hoe we een nieuwe woning kunnen bouwen die energieneutraal

is of zelfs energie opbrengt. Dat is goed, maar de totale opgave is veel

groter. De bestaande voorraad van voor 1991 bestaat uit 5,5 miljoen slecht

geïsoleerde woningen. Daar is de winst te behalen.

KOW heeft de kennis en vaardigheid om samen met gemeenten beleid te

ontwikkelen voor de verduurzaming van de particuliere woningvoorraad.

Naast grootschalig onderzoek over de staat van de duurzaamheid van de

woning kan KOW samen met gemeente en overige partners planvorming

over verduurzaming aan huiseigenaren aanbieden. Buurt of wijkgebonden

implementatie, gecontroleerde aanbesteding van werkzaamheden en toe-

zicht op de uitvoering behoort eveneens tot de mogelijkheden.

Op dit moment voert KOW samen met onderzoeksbureau OTB in Delft een

onderzoek uit voor de gemeente Den Haag om onderzoeksgegevens aan

te leveren. Ook wordt advies uitgebracht over duurzame ingrepen die kun-

nen rekenen op een hoog acceptatieniveau bij particuliere huiseigenaar.

Tegelijkertijd is een pilot opgestart om woningverbetering in combinatie met

duurzame maatregelen bij particuliere eigenaren en VVE’s te stimuleren.

De ervaringen die KOW in de afgelopen 20 jaar heeft opgedaan ten aanzien

van de verbetering van de particuliere woningvoorraad en de ervaring uit

het grootschalig onderzoek voor de gemeente Den Haag vormen de basis

voor onze dienstverlening op dit vlak. Onze ervaring met het creëren van

draagvlak voor duurzame maatregelen bij particuliere eigenaren en onze

kennis van de implementatie ervan zetten we graag in voor nieuwe vraag-

stukken die bijdragen aan de duurzame functionerende samenleving.

verduurzaming van de particuliere woningvoorraad essentieel voor geslaagd milieubeleid

KOW Herstructurering30 KOW Magazine juni 2009

Het verduurzamen van bestaande woning-winkel- en

kantorenvoorraad ziet KOW als een van de grote

maatschappelijke opgaven. Met de discipline Her-

structurering heeft KOW een uitstekende uitgangs-

positie. Het verduurzamen van bestaande woning-

en kantorenvoorraad is een opgave die meerdere

vaardigheden combineert. In juni opent KOW een

bouwbureau in Rotterdam om van daaruit de parti-

culiere renovatie van de Nieuwe Binnenweg te bedie-

nen. KOW heeft in het voorjaar van 2009 de Haagse

woningvoorraad doorgemeten in opdracht van de

gemeente Den Haag. In bijna duizend represen-

tatieve woningen zijn conditiemetingen verricht, en

is de GPR score bepaald. KOW heeft een uitgekiend

pakket van middelen ontwikkeld waarmee deze

opgave kan worden aangepakt; KOW kan zorgen dat

bestaande woningen worden verduurzaamd met als

randvoorwaarde dat de oplossingen die zij realiseert

vanaf het moment van oplevering voor de opdracht-

gever bedrijfseconomisch verantwoord zijn.

KOW neemt het hele traject uit handen, van eerste

meting, tot EPC calculaties en van ontwerp tot bouw-

kundige uitwerking en toezicht op de uitvoering.

Het GPR-team in actie

HerstructureringaadConditiemeting en Duurzaamheidsmeting voor de particuliere woningvoorraad KOW verricht in opdracht van de gemeente Den Haag

een onderzoek naar de staat van de Haagse particuliere

woningvoorraad. De opdracht is in tweeën gesplitst;

conditiemeting en duurzaamheidsmeting. Met de uitkom-

sten van de onderzoeken bepaalt de gemeente of

er nieuwe manieren moeten komen om eigenaren en

bewoners te helpen bij het onderhouden van hun woning

en /of hun woning duurzamer te maken.

De conditiemeting wordt uitgevoerd om te kijken wat de

huidige staat is van de particuliere woningvoorraad in Den

Haag. Met de resultaten wordt bezien welk beleid er in de

komende jaren door de gemeente moet worden gevoerd.

De rol van KOW is om aan de hand van een selecte steek-

proef onder een totaal van meer dan 100.000 woningen

een rapport op te stellen voor de gemeente. De meting

wordt uitgevoerd conform de NEN 2767.

De duurzaamheidsmeting heeft tot doel om beleid en

stimuleringsmaatregelen in te voeren voor particuliere

woningeigenaren met als resultaat een CO2 reductie van

ca 30% in 2025. KOW mag de meting uitvoeren aan

de hand van de GPR methodiek (gemeentelijke Praktijk

Richtlijn, een programma voor het meten van duurzaamheid

van woningen uitgebracht door W+E Adviseurs). Vervolgens

doen we in de rapportage voorstellen om de gevraagde

reductie te bereiken.

Voor beide metingen komt er veel statistiek om de hoek

kijken. Voor de juiste invulling van een statistisch juiste

steekproef is een samenwerkingsverband met OTB TU Delft

aangegaan.

Op de foto staan enkele collega’s die betrokken zijn bij de

metingen. In totaal zijn er ca 1000 woningen bezocht in

een periode van ongeveer 8 weken.

31

30

Het tweede decennium van de 21e eeuw gaat over verminderen van onze

afhankelijkheid van fossiele brandstoffen. Tegelijkertijd gaat het ook om het

verminderen van de ‘ecologische footprint’ van alle activiteiten die de mens

onderneemt. Om dit alles handen en voeten te geven zijn door het rijk een

aantal milieudoelstellingen geformuleerd. In het Nationaal Milieuplan 4 uit

2001 wordt gesproken over een periode van 30 jaar waarbinnen Nederland

zich moet transformeren naar een ‘duurzaam functionerende samenleving’.

Dat lijkt lang maar is feitelijk, met het oog op de opgave, kort dag.

Wat is er aan de hand?. Voor de huishoudens in Nederland betekent ‘duur-

zaam functioneren’ het terugbrengen van de energiebehoefte en daarmee

de CO2 uitstoot. Op dit moment produceert een nederlands huishouden

gemiddeld negen ton CO2 per jaar. Dat moet significant minder. Inmiddels

weten we hoe we een nieuwe woning kunnen bouwen die energieneutraal

is of zelfs energie opbrengt. Dat is goed, maar de totale opgave is veel

groter. De bestaande voorraad van voor 1991 bestaat uit 5,5 miljoen slecht

geïsoleerde woningen. Daar is de winst te behalen.

KOW heeft de kennis en vaardigheid om samen met gemeenten beleid te

ontwikkelen voor de verduurzaming van de particuliere woningvoorraad.

Naast grootschalig onderzoek over de staat van de duurzaamheid van de

woning kan KOW samen met gemeente en overige partners planvorming

over verduurzaming aan huiseigenaren aanbieden. Buurt of wijkgebonden

implementatie, gecontroleerde aanbesteding van werkzaamheden en toe-

zicht op de uitvoering behoort eveneens tot de mogelijkheden.

Op dit moment voert KOW samen met onderzoeksbureau OTB in Delft een

onderzoek uit voor de gemeente Den Haag om onderzoeksgegevens aan

te leveren. Ook wordt advies uitgebracht over duurzame ingrepen die kun-

nen rekenen op een hoog acceptatieniveau bij particuliere huiseigenaar.

Tegelijkertijd is een pilot opgestart om woningverbetering in combinatie met

duurzame maatregelen bij particuliere eigenaren en VVE’s te stimuleren.

De ervaringen die KOW in de afgelopen 20 jaar heeft opgedaan ten aanzien

van de verbetering van de particuliere woningvoorraad en de ervaring uit

het grootschalig onderzoek voor de gemeente Den Haag vormen de basis

voor onze dienstverlening op dit vlak. Onze ervaring met het creëren van

draagvlak voor duurzame maatregelen bij particuliere eigenaren en onze

kennis van de implementatie ervan zetten we graag in voor nieuwe vraag-

stukken die bijdragen aan de duurzame functionerende samenleving.

verduurzaming van de particuliere woningvoorraad essentieel voor geslaagd milieubeleid

KOW Herstructurering30 KOW Magazine juni 2009

Het verduurzamen van bestaande woning-winkel- en

kantorenvoorraad ziet KOW als een van de grote

maatschappelijke opgaven. Met de discipline Her-

structurering heeft KOW een uitstekende uitgangs-

positie. Het verduurzamen van bestaande woning-

en kantorenvoorraad is een opgave die meerdere

vaardigheden combineert. In juni opent KOW een

bouwbureau in Rotterdam om van daaruit de parti-

culiere renovatie van de Nieuwe Binnenweg te bedie-

nen. KOW heeft in het voorjaar van 2009 de Haagse

woningvoorraad doorgemeten in opdracht van de

gemeente Den Haag. In bijna duizend represen-

tatieve woningen zijn conditiemetingen verricht, en

is de GPR score bepaald. KOW heeft een uitgekiend

pakket van middelen ontwikkeld waarmee deze

opgave kan worden aangepakt; KOW kan zorgen dat

bestaande woningen worden verduurzaamd met als

randvoorwaarde dat de oplossingen die zij realiseert

vanaf het moment van oplevering voor de opdracht-

gever bedrijfseconomisch verantwoord zijn.

KOW neemt het hele traject uit handen, van eerste

meting, tot EPC calculaties en van ontwerp tot bouw-

kundige uitwerking en toezicht op de uitvoering.

Het GPR-team in actie

HerstructureringaadConditiemeting en Duurzaamheidsmeting voor de particuliere woningvoorraad KOW verricht in opdracht van de gemeente Den Haag

een onderzoek naar de staat van de Haagse particuliere

woningvoorraad. De opdracht is in tweeën gesplitst;

conditiemeting en duurzaamheidsmeting. Met de uitkom-

sten van de onderzoeken bepaalt de gemeente of

er nieuwe manieren moeten komen om eigenaren en

bewoners te helpen bij het onderhouden van hun woning

en /of hun woning duurzamer te maken.

De conditiemeting wordt uitgevoerd om te kijken wat de

huidige staat is van de particuliere woningvoorraad in Den

Haag. Met de resultaten wordt bezien welk beleid er in de

komende jaren door de gemeente moet worden gevoerd.

De rol van KOW is om aan de hand van een selecte steek-

proef onder een totaal van meer dan 100.000 woningen

een rapport op te stellen voor de gemeente. De meting

wordt uitgevoerd conform de NEN 2767.

De duurzaamheidsmeting heeft tot doel om beleid en

stimuleringsmaatregelen in te voeren voor particuliere

woningeigenaren met als resultaat een CO2 reductie van

ca 30% in 2025. KOW mag de meting uitvoeren aan

de hand van de GPR methodiek (gemeentelijke Praktijk

Richtlijn, een programma voor het meten van duurzaamheid

van woningen uitgebracht door W+E Adviseurs). Vervolgens

doen we in de rapportage voorstellen om de gevraagde

reductie te bereiken.

Voor beide metingen komt er veel statistiek om de hoek

kijken. Voor de juiste invulling van een statistisch juiste

steekproef is een samenwerkingsverband met OTB TU Delft

aangegaan.

Op de foto staan enkele collega’s die betrokken zijn bij de

metingen. In totaal zijn er ca 1000 woningen bezocht in

een periode van ongeveer 8 weken.

31

KOW Magazine juni 2009KOW Herstructurering32 33

Herstructurering: De meest duurzame oplossing voor de bestaande voorraad

“Ik ben zonder reserves in dit project gestapt. Ik vond het machtig mooi om aan de slag te gaan in zo’n probleemwijk, ook al had mijn opdrachtgever weinig geld en waren er voor mij als ontwerper daarom weinig mogelijkheden. Roem zat er al helemaal niet in. Het was gewoon heel hard werken.”

Sitsen is binnen KOW verantwoordelijk voor herstructurering. En dat omvat tegenwoordig veel meer dan alleen maar het ‘opknappen’ van pro-bleemwijken. KOW Herstructurering maakt onder meer woningplannen in herstructureringsgebie-den waarin ook de commerciële ruimtes worden meegenomen. Nieuwbouw, renovatie en restauratie worden op basis van complexe stedenbouwkundige plannen en grondig onderzoek gerealiseerd. Er wordt gewerkt aan plannen voor renovatie en inno-vatie van leegstaande kantoorgebouwen. Dit alles met vaak krappe budgetten, waardoor ook risico-management, kostendeskundigheid en proces-management deel uitmaken van de expertise.

“En daarbij komt nu natuurlijk het besef bij een ieder dat herstructurering en hergebruik veruit de meest duurzame oplossing is voor de bestaande voorraad”, aldus Sitsen.

De eerste keer dat Pieter Sitsen in de Millinxbuurt in Rotterdam kwam om foto’s te maken voor een herstructureringsproject van deze probleemwijk werd hij meteen beroofd van zijn camera. Het trauma heeft hij verwerkt door het te beschouwen als een vroegtijdige subsidie aan de wijk.

De Millinxbuurt voor herstructurering

KOW Magazine juni 2009KOW Herstructurering32 33

Herstructurering: De meest duurzame oplossing voor de bestaande voorraad

“Ik ben zonder reserves in dit project gestapt. Ik vond het machtig mooi om aan de slag te gaan in zo’n probleemwijk, ook al had mijn opdrachtgever weinig geld en waren er voor mij als ontwerper daarom weinig mogelijkheden. Roem zat er al helemaal niet in. Het was gewoon heel hard werken.”

Sitsen is binnen KOW verantwoordelijk voor herstructurering. En dat omvat tegenwoordig veel meer dan alleen maar het ‘opknappen’ van pro-bleemwijken. KOW Herstructurering maakt onder meer woningplannen in herstructureringsgebie-den waarin ook de commerciële ruimtes worden meegenomen. Nieuwbouw, renovatie en restauratie worden op basis van complexe stedenbouwkundige plannen en grondig onderzoek gerealiseerd. Er wordt gewerkt aan plannen voor renovatie en inno-vatie van leegstaande kantoorgebouwen. Dit alles met vaak krappe budgetten, waardoor ook risico-management, kostendeskundigheid en proces-management deel uitmaken van de expertise.

“En daarbij komt nu natuurlijk het besef bij een ieder dat herstructurering en hergebruik veruit de meest duurzame oplossing is voor de bestaande voorraad”, aldus Sitsen.

De eerste keer dat Pieter Sitsen in de Millinxbuurt in Rotterdam kwam om foto’s te maken voor een herstructureringsproject van deze probleemwijk werd hij meteen beroofd van zijn camera. Het trauma heeft hij verwerkt door het te beschouwen als een vroegtijdige subsidie aan de wijk.

De Millinxbuurt voor herstructurering

Ole van den Ouden, opdrachtgever namens Woningstichting De Nieuwe Unie vertelt over het project in Rotterdam:“Eind jaren negentig had de Millinxbuurt de reputatie dat zelfs mensen in Noord-Frankrijk precies de weg er naar toe wisten. Er werd hier op grote schaal gewheeld en gedeald. Op een gegeven moment was het zo erg, dat de deelgemeente aan de alarmbel trok. Wij zijn toen als woningcorporatie in dat gat gesprongen en hebben een convenant gesloten met de gemeente Rotterdam om de Millinxbuurt in vijf jaar tijd op de gewenste kaart te krijgen. Dat was eigenlijk best nobel en vooruitstre-vend van ons. Tegenwoordig is het erg in de mode voor woningbouwverenigingen om dit soort projec-ten aan te pakken, maar toen nog niet.We hebben gekozen voor een rigoureuze aanpak: een groot aantal huizen slopen om een park te maken. Want we wilden dat de wijk weer leefbaar werd. Een kindvriendelijke wijk moest het worden. Dus moesten de woningen geschikt worden voor gezinnen. Want te veel te kleine, niet deugdelijke woningen zorgen op straat voor ellende. Wij wilden de woningen ook vergroten, zodat mensen woon-carrière zouden kunnen maken in de wijk. En dan woningen waar mensen echt comfortabel in zouden kunnen wonen. Dus geen hokjes, geen kruip door sluip door. En verder wilden we hele gevelwanden aanpakken, zodat een krachtig beeld in de openbare ruimte zou oprijzen.

De grootste uitdaging voor ons was: wat kun je, hier in deze wijk, bereiken? Omdat we weinig geld hadden, was die uitdaging extra groot. Ik heb architect Pieter Sitsen dan ook wel eens op de man af gevraagd wat zijn ambitie als architect hierin nou eigenlijk was. Want bij ons werd altijd vrese-lijk gezeurd over de laatste euro en dat maakt de mogelijkheden erg beperkt. Terwijl het zo ontzet-tend belangrijk is dat een gevel goed oogt. Uit ervaring weet ik dat als een gebouw smoelt, het ook toekomstwaarde heeft. Kijk bijvoorbeeld maar eens rond in Rotterdam-Noord. Daar zijn overal platte kozijnen in de gevels geramd. Pure armoe en slecht voor de leefbaarheid. Het genereert onverschillig-heid. Als je armoe wilt voorkomen moet je niet over de laatste euro stoeien.Uiteindelijk zit de verrassing bij dit project in de details. Dat hebben we met elkaar herkend en daar hebben we energie in gestopt. Als je zo’n project doet met elkaar, dan moet het ook klikken. Dat deed het. We hadden de grootste lol tijdens de bouwvergaderingen. Ik heb het wel eens anders meegemaakt, dan lag tijdens de bouwvergaderingen echt het mes op tafel. Maar tijdens dit project had-den wij er allemaal plezier in. We wilden met elkaar iets maken waar we trots op zouden zijn. Dit is geen project waar een architect roem mee kan vergaren. Het is het gewone werk, buffelen en niet veel verdienen. Ik vond het mooi en belang-rijk om te zien dat KOW daar haar neus niet voor

Daarom is binnen KOW kennis van duurzame, groene oplossingen al lang één van de belangrijkste peilers voor de toekomst. Zo wordt er nu al voor diverse gemeenten gewerkt aan metingen ten behoeve van de Gemeentelijk Praktijk Richtlijn, momenteel het belangrijkste hulpmiddel voor het maken van duurzaamheidkeuzes bij nieuwbouw en renovatie van woningen, utilitaire gebouwen en scholen.

KOW neemt altijd serieus tijd voor de intake van een herstructureringsproject. Een opdracht start met een uitleg en een workshop met het team, bestaande uit de ontwerpers, de opdrachtgever en andere betrokkenen. Alle disciplines die een rol kunnen spelen zijn daarvoor aanwezig omdat her-structurering altijd een geïntegreerde opgave is met zowel een sterke stedenbouwkundige component als een architectuuropdracht.

Veel gemeenten hebben te maken met een dalend aantal inwoners, terwijl de ruimtebehoefte nog steeds toeneemt. De huishoudverdunning zorgt voor een stijgende behoefte aan woningen en heeft effect op de normen voor bijvoorbeeld het woon-oppervlak en de parkeerruimte. Deze zijn inmiddels flink naar boven bijgesteld. Veel gemeenten kunnen niet meer uitbreiden, maar hebben wel een grote woningbouwopgave liggen. Anderen zijn overge-stapt op een krimpscenario en zien daarin nieuwe

kansen. KOW Herstructurering koppelt deze ontwikkelingen aan de vraag naar meer maatwerk, kwaliteit en duurzaamheid.

Verder zijn intensiveren, combineren en transfor-meren de belangrijke thema’s: intensiever bouwen waar ruimtegebrek is, combineren van functies om ruimte te winnen en kwaliteit toe te voegen, transformeren van zwakke elementen in woon- en industriegebieden. KOW is ervan overtuigd dat er tegenover die verdichting juist ook extra ruimte moet ontstaan in de directe woonomgeving. Dat kan in allerlei vormen en in combinatie met water en waterbeheer gebeuren. De balans is erg belang-rijk om een aangenaam en duurzaam woonklimaat te creëren voor individu en samenleving.

“De kunst in herstructurering is om conceptuele ontwikkeling te koppelen aan een rationele proces-gang. Zeker sinds de laatste jaren het krachtenspel veel ingewikkelder is geworden. Gemeentepolitiek, stedenbouwkundige diensten, meer en gecompli-ceerde regelgeving en de gevolgen van privatisering van nutsbedrijven drijven de kosten op en vergroten de complexiteit. Wij kunnen inmiddels uitstekend opereren in het krachtenspel dat is ontstaan bij grote complexe herstructureringsopgaven”, aldus Sitsen, die zich vooral concentreert op het sturen van het proces en het komen tot gezamenlijk resul-taat.

KOW Magazine juni 2009KOW Herstructurering34 35

‘…binnen KOW is kennis van duurzame, groene oplossingen al lang één van de belangrijkste peilers voor de toekomst…’

Pieter Sitsen De Millinxbuurt na herstructurering

Ole van den Ouden, opdrachtgever namens Woningstichting De Nieuwe Unie vertelt over het project in Rotterdam:“Eind jaren negentig had de Millinxbuurt de reputatie dat zelfs mensen in Noord-Frankrijk precies de weg er naar toe wisten. Er werd hier op grote schaal gewheeld en gedeald. Op een gegeven moment was het zo erg, dat de deelgemeente aan de alarmbel trok. Wij zijn toen als woningcorporatie in dat gat gesprongen en hebben een convenant gesloten met de gemeente Rotterdam om de Millinxbuurt in vijf jaar tijd op de gewenste kaart te krijgen. Dat was eigenlijk best nobel en vooruitstre-vend van ons. Tegenwoordig is het erg in de mode voor woningbouwverenigingen om dit soort projec-ten aan te pakken, maar toen nog niet.We hebben gekozen voor een rigoureuze aanpak: een groot aantal huizen slopen om een park te maken. Want we wilden dat de wijk weer leefbaar werd. Een kindvriendelijke wijk moest het worden. Dus moesten de woningen geschikt worden voor gezinnen. Want te veel te kleine, niet deugdelijke woningen zorgen op straat voor ellende. Wij wilden de woningen ook vergroten, zodat mensen woon-carrière zouden kunnen maken in de wijk. En dan woningen waar mensen echt comfortabel in zouden kunnen wonen. Dus geen hokjes, geen kruip door sluip door. En verder wilden we hele gevelwanden aanpakken, zodat een krachtig beeld in de openbare ruimte zou oprijzen.

De grootste uitdaging voor ons was: wat kun je, hier in deze wijk, bereiken? Omdat we weinig geld hadden, was die uitdaging extra groot. Ik heb architect Pieter Sitsen dan ook wel eens op de man af gevraagd wat zijn ambitie als architect hierin nou eigenlijk was. Want bij ons werd altijd vrese-lijk gezeurd over de laatste euro en dat maakt de mogelijkheden erg beperkt. Terwijl het zo ontzet-tend belangrijk is dat een gevel goed oogt. Uit ervaring weet ik dat als een gebouw smoelt, het ook toekomstwaarde heeft. Kijk bijvoorbeeld maar eens rond in Rotterdam-Noord. Daar zijn overal platte kozijnen in de gevels geramd. Pure armoe en slecht voor de leefbaarheid. Het genereert onverschillig-heid. Als je armoe wilt voorkomen moet je niet over de laatste euro stoeien.Uiteindelijk zit de verrassing bij dit project in de details. Dat hebben we met elkaar herkend en daar hebben we energie in gestopt. Als je zo’n project doet met elkaar, dan moet het ook klikken. Dat deed het. We hadden de grootste lol tijdens de bouwvergaderingen. Ik heb het wel eens anders meegemaakt, dan lag tijdens de bouwvergaderingen echt het mes op tafel. Maar tijdens dit project had-den wij er allemaal plezier in. We wilden met elkaar iets maken waar we trots op zouden zijn. Dit is geen project waar een architect roem mee kan vergaren. Het is het gewone werk, buffelen en niet veel verdienen. Ik vond het mooi en belang-rijk om te zien dat KOW daar haar neus niet voor

Daarom is binnen KOW kennis van duurzame, groene oplossingen al lang één van de belangrijkste peilers voor de toekomst. Zo wordt er nu al voor diverse gemeenten gewerkt aan metingen ten behoeve van de Gemeentelijk Praktijk Richtlijn, momenteel het belangrijkste hulpmiddel voor het maken van duurzaamheidkeuzes bij nieuwbouw en renovatie van woningen, utilitaire gebouwen en scholen.

KOW neemt altijd serieus tijd voor de intake van een herstructureringsproject. Een opdracht start met een uitleg en een workshop met het team, bestaande uit de ontwerpers, de opdrachtgever en andere betrokkenen. Alle disciplines die een rol kunnen spelen zijn daarvoor aanwezig omdat her-structurering altijd een geïntegreerde opgave is met zowel een sterke stedenbouwkundige component als een architectuuropdracht.

Veel gemeenten hebben te maken met een dalend aantal inwoners, terwijl de ruimtebehoefte nog steeds toeneemt. De huishoudverdunning zorgt voor een stijgende behoefte aan woningen en heeft effect op de normen voor bijvoorbeeld het woon-oppervlak en de parkeerruimte. Deze zijn inmiddels flink naar boven bijgesteld. Veel gemeenten kunnen niet meer uitbreiden, maar hebben wel een grote woningbouwopgave liggen. Anderen zijn overge-stapt op een krimpscenario en zien daarin nieuwe

kansen. KOW Herstructurering koppelt deze ontwikkelingen aan de vraag naar meer maatwerk, kwaliteit en duurzaamheid.

Verder zijn intensiveren, combineren en transfor-meren de belangrijke thema’s: intensiever bouwen waar ruimtegebrek is, combineren van functies om ruimte te winnen en kwaliteit toe te voegen, transformeren van zwakke elementen in woon- en industriegebieden. KOW is ervan overtuigd dat er tegenover die verdichting juist ook extra ruimte moet ontstaan in de directe woonomgeving. Dat kan in allerlei vormen en in combinatie met water en waterbeheer gebeuren. De balans is erg belang-rijk om een aangenaam en duurzaam woonklimaat te creëren voor individu en samenleving.

“De kunst in herstructurering is om conceptuele ontwikkeling te koppelen aan een rationele proces-gang. Zeker sinds de laatste jaren het krachtenspel veel ingewikkelder is geworden. Gemeentepolitiek, stedenbouwkundige diensten, meer en gecompli-ceerde regelgeving en de gevolgen van privatisering van nutsbedrijven drijven de kosten op en vergroten de complexiteit. Wij kunnen inmiddels uitstekend opereren in het krachtenspel dat is ontstaan bij grote complexe herstructureringsopgaven”, aldus Sitsen, die zich vooral concentreert op het sturen van het proces en het komen tot gezamenlijk resul-taat.

KOW Magazine juni 2009KOW Herstructurering34 35

‘…binnen KOW is kennis van duurzame, groene oplossingen al lang één van de belangrijkste peilers voor de toekomst…’

Pieter Sitsen De Millinxbuurt na herstructurering

36 KOW Herstructurering36

optrok. Het was een behoorlijk complex proces, zowel in bouwtechnisch opzicht als wat betreft de verschillende vormen van eigendom. Maar Sitsen bleek goed in die processen. Hij stond dicht bij de mensen en dacht in uitdagingen, niet in problemen. Met als gevolg dat we voor deze wijk echt wat heb-ben kunnen betekenen. Ons doel was een wijk voor gezinnen met een mooie buitenruimte. En dat is gelukt.’’

Ook bewoner Jan van Huizen is erg te spreken over de aanpak van KOW. “We hebben altijd goed contact gehad met Pieter Sitsen, de architect. Leuke gozer. Hij heeft zich ook echt voor ons ingezet. Als ik tijdens de renovatie een probleem had, sprak ik hem er gewoon op aan. Ik kreeg hem altijd aan de telefoon als ik hem belde en ik ben zelfs twee keer op zijn kantoor geweest. Ik heb me overal mee bemoeid en ik ben behoorlijk eigenwijs geweest. De renovatie van de wijk is nog steeds niet helemaal af, maar je merkt wel al ver-schil. De drugsoverlast is veel minder geworden. Er lopen nog wel junks door de wijk, maar die ken-nen ons. Die zeggen ons gedag. Er is nou eenmaal een gebruikersruimte in de wijk en daardoor houdt je junks en dealers vast. De grootste vooruitgang zit hem in het wooncomfort. Al met al is het hier goed wonen geworden. Toen ik hier dertig jaar

geleden kwam wonen, verklaarde iedereen ons voor gek. Maar nu blijkt dat het toch een goede keus is geweest.’’

Het was de ambitie van Sitsen dat alle eigenaren mee zouden doen aan de renovatie. Ondanks de ingewikkelde samenstelling van die groep is dat gelukt, met als resultaat dat alle gevels zijn opge-knapt. De wijk is nu weer een echte Rotterdamse wijk met achter de consistente nieuwe gevels heel veel verschillende typen woningen. Zoals vroeger. Daarbij is ernaar gestreefd voortdurend kwaliteit in het bouwplan te houden. Dat betekende constant afwegingen maken tussen kwaliteit van het gebouw en kwaliteit van het wooncomfort.

Woningstichting De Nieuwe Unie had vertrouwen in de wijk. Zij durfden het aan om een heel blok woningen te slopen om een park te kunnen aanleg-gen en daarmee de wijk te verduurzamen. Want duurzaamheid is natuurlijk vooral het vermogen van een wijk of een stad om zich, zonder rigoureuze sloop en nieuwbouwprojecten aan te passen aan de wensen van haar bewoners. Wijken die decennia-lang aan de behoeften van haar gebruikers voldoen, woningen die generatie na generatie blijven functio-neren als aangenaam verblijf.

Pieter Sitsen terugkijkend: “Ik ben uiteindelijk heel tevreden met het resultaat. De Rotterdamse sfeer van het plein is door de eenduidigheid in de detail-lering teruggekomen. Ik kijk echt met een goed gevoel naar al diezelfde kozijntjes. Het draagt bij aan de rust. Het nodigt uit om extra schoon te ma-ken. De opzet was deze wijk naar een ander niveau te tillen, met een ander type bewoner. Dat is gelukt. Als ik nu door de wijk loop zie ik overdag veel lege parkeerplaatsen. Dat betekent dat veel mensen werken. Vroeger hing hier ’s middags een dreigende sfeer. Bij mooi weer kwamen alle drugsdealers naar buiten. Nu is het hier bijna burgerlijk.’’

Vernieuwing van het publieke domein

37KOW Magazine juni 2009

Illus

tratie

: Pet

er v

an S

traat

en

36 KOW Herstructurering36

optrok. Het was een behoorlijk complex proces, zowel in bouwtechnisch opzicht als wat betreft de verschillende vormen van eigendom. Maar Sitsen bleek goed in die processen. Hij stond dicht bij de mensen en dacht in uitdagingen, niet in problemen. Met als gevolg dat we voor deze wijk echt wat heb-ben kunnen betekenen. Ons doel was een wijk voor gezinnen met een mooie buitenruimte. En dat is gelukt.’’

Ook bewoner Jan van Huizen is erg te spreken over de aanpak van KOW. “We hebben altijd goed contact gehad met Pieter Sitsen, de architect. Leuke gozer. Hij heeft zich ook echt voor ons ingezet. Als ik tijdens de renovatie een probleem had, sprak ik hem er gewoon op aan. Ik kreeg hem altijd aan de telefoon als ik hem belde en ik ben zelfs twee keer op zijn kantoor geweest. Ik heb me overal mee bemoeid en ik ben behoorlijk eigenwijs geweest. De renovatie van de wijk is nog steeds niet helemaal af, maar je merkt wel al ver-schil. De drugsoverlast is veel minder geworden. Er lopen nog wel junks door de wijk, maar die ken-nen ons. Die zeggen ons gedag. Er is nou eenmaal een gebruikersruimte in de wijk en daardoor houdt je junks en dealers vast. De grootste vooruitgang zit hem in het wooncomfort. Al met al is het hier goed wonen geworden. Toen ik hier dertig jaar

geleden kwam wonen, verklaarde iedereen ons voor gek. Maar nu blijkt dat het toch een goede keus is geweest.’’

Het was de ambitie van Sitsen dat alle eigenaren mee zouden doen aan de renovatie. Ondanks de ingewikkelde samenstelling van die groep is dat gelukt, met als resultaat dat alle gevels zijn opge-knapt. De wijk is nu weer een echte Rotterdamse wijk met achter de consistente nieuwe gevels heel veel verschillende typen woningen. Zoals vroeger. Daarbij is ernaar gestreefd voortdurend kwaliteit in het bouwplan te houden. Dat betekende constant afwegingen maken tussen kwaliteit van het gebouw en kwaliteit van het wooncomfort.

Woningstichting De Nieuwe Unie had vertrouwen in de wijk. Zij durfden het aan om een heel blok woningen te slopen om een park te kunnen aanleg-gen en daarmee de wijk te verduurzamen. Want duurzaamheid is natuurlijk vooral het vermogen van een wijk of een stad om zich, zonder rigoureuze sloop en nieuwbouwprojecten aan te passen aan de wensen van haar bewoners. Wijken die decennia-lang aan de behoeften van haar gebruikers voldoen, woningen die generatie na generatie blijven functio-neren als aangenaam verblijf.

Pieter Sitsen terugkijkend: “Ik ben uiteindelijk heel tevreden met het resultaat. De Rotterdamse sfeer van het plein is door de eenduidigheid in de detail-lering teruggekomen. Ik kijk echt met een goed gevoel naar al diezelfde kozijntjes. Het draagt bij aan de rust. Het nodigt uit om extra schoon te ma-ken. De opzet was deze wijk naar een ander niveau te tillen, met een ander type bewoner. Dat is gelukt. Als ik nu door de wijk loop zie ik overdag veel lege parkeerplaatsen. Dat betekent dat veel mensen werken. Vroeger hing hier ’s middags een dreigende sfeer. Bij mooi weer kwamen alle drugsdealers naar buiten. Nu is het hier bijna burgerlijk.’’

Vernieuwing van het publieke domein

37KOW Magazine juni 2009

Illus

tratie

: Pet

er v

an S

traat

en

KOW Magazine juni 2009 39Recent opgeleverd 38

paRK alleMansgeestVoorschoten

park allemansgeestLocatie: Zuidhoflandse polder, VoorschotenDifferentiatie: 260 woningen over vijf fasen Ontwerp: KOW, 2003Status: Fase A - (deels) Gerealiseerd (2008) Fase B/C - In uitvoering Fase D/E - In voorbereiding Concept: ir. Hans Kuiper Architect: ir. René Buur I.s.m: Groosman Partners en INBOOpdrachtgever: Ontwikkelingscombinatie Park Allemansgeest CV Woonzorg Nederland

René buurSenior architect

In Park Allemansgeest zijn stedenbouw en architectuur met elkaar in balans. De vanzelfsprekendheid van

de architectuur op deze plaats vindt zijn wortels in de stedenbouwkundige analyse. Natuurlijke doorzichten, natuurlijke en organische lijnen maken de woonomgeving daadwerkelijk individueel, waardoor een sfeer ontstaat alsof de omgeving er al jaren is. Straatwanden krijgen een eigen karakter, maar het totaal straalt een natuurlijke en architectonische eenheid uit. De stratenwanden zijn soms opgebouwd uit bouwstenen van verschillende architecten die onder beeldregie van KOW bijeen zijn gebracht. In Park Alle-mansgeest hebben wij samengewerkt met Groosman en INBO.

Recent opgeleverd

KOW Magazine juni 2009 39Recent opgeleverd 38

paRK alleMansgeestVoorschoten

park allemansgeestLocatie: Zuidhoflandse polder, VoorschotenDifferentiatie: 260 woningen over vijf fasen Ontwerp: KOW, 2003Status: Fase A - (deels) Gerealiseerd (2008) Fase B/C - In uitvoering Fase D/E - In voorbereiding Concept: ir. Hans Kuiper Architect: ir. René Buur I.s.m: Groosman Partners en INBOOpdrachtgever: Ontwikkelingscombinatie Park Allemansgeest CV Woonzorg Nederland

René buurSenior architect

In Park Allemansgeest zijn stedenbouw en architectuur met elkaar in balans. De vanzelfsprekendheid van

de architectuur op deze plaats vindt zijn wortels in de stedenbouwkundige analyse. Natuurlijke doorzichten, natuurlijke en organische lijnen maken de woonomgeving daadwerkelijk individueel, waardoor een sfeer ontstaat alsof de omgeving er al jaren is. Straatwanden krijgen een eigen karakter, maar het totaal straalt een natuurlijke en architectonische eenheid uit. De stratenwanden zijn soms opgebouwd uit bouwstenen van verschillende architecten die onder beeldregie van KOW bijeen zijn gebracht. In Park Alle-mansgeest hebben wij samengewerkt met Groosman en INBO.

Recent opgeleverd

KOW Engineering40 KOW Magazine juni 2009 41

Al die kennis en ervaring wordt in architecten-

bureaus vrijwel uitsluitend aangewend voor de eigen

projecten, terwijl in de markt de behoefte aan die

kennis en ervaring groot is. Er is aan KOW dan ook

vaak de vraag gesteld of ook andere bedrijven daar-

van konden profiteren. Daarom is er in de afgelopen

jaren intensief gewerkt aan een optimalisatie van de

werkprocessen en kwaliteitsbewaking voor externe

partijen. Dit heeft niet alleen geleid tot meer kwali-

teit en consistentie, maar ook tot nieuwe producten

voor een nieuwe markt. Binnen KOW wordt al jaren

op hoog niveau gewerkt aan het omzetten van

ontwerp in realisatie. De kennis die in de afgelopen

jaren is opgebouwd is versterkt door de slagkracht

van het kantoor in Shanghai, waar op efficiënte wijze

ondersteuning van het ontwerp en realisatieproces

plaats vindt.

KOW Engineering biedt inmiddels haar kennis ook

aan buiten KOW, op verzoek van opdrachtgevers.

KOW is sterk in het omzetten van schetsen in de

gebouwde werkelijkheid, sterk in het detailleren.

Innovatieve kantoorgevels, duurzaamheid van naoor-

logse woningen, energiezuinig bouwen, groene

bestekken zijn enkele kennisvelden die we be-

heersen en actief willen uitbouwen. Deze kennis is

gebundeld in KOW Engineering.

Vanuit de kantoren in Amsterdam, Eindhoven, Den

Haag en Shanghai is KOW in staat om tegen heldere

voorwaarden, ook aan anderen dan haar eigen

opdrachtgevers, kennis en kwaliteit te leveren. Het

gaat dan niet alleen om de reguliere architecten-

werkzaamheden en bouwkundige uitwerking, maar

bijvoorbeeld ook om complete BIM-modellen in

Revit, 3D impressies, het schrijven van bestekken,

opstellen van begrotingen, het schrijven van V&G

plannen, het maken van EPN berekeningen en

toetsing aan de GPR.

Het wordt steeds duidelijker dat integraal werken in

de bouwwereld noodzakelijk is. Daardoor nemen ook

de demarcaties tussen de betrokken partijen af en

zelfs architectenbureaus zien het nut in van trans-

parantie, samenwerking en kennisuitwisseling. KOW

neemt in die markt graag de rol in van betrouwbare

partner en kennisbron. Zowel nationaal als interna-

tionaal worden KOW-ers ingeschakeld om te onder-

steunen bij de meest uiteenlopende projecten.

Met KOW Engineering is een facilitaire dienst ont-

staan waarin alle beschikbare kennis is geïnventari-

seerd en gecatalogiseerd. Steeds opnieuw wordt er

voor een project onderzocht wat de kennisbehoefte

is, welk mate van ervaring aanwezig moet zijn en of

die capaciteit inzetbaar is voor dat ene project. Mede

daardoor kunnen onze specialisten ook specialisten

blijven en zich concentreren op de invulling van hun

opdracht en de ontwikkeling van hun kennis.

Dit biedt ons de mogelijkheid de kennispositie te

versterken en nieuwe specialismen een sterkere

voedingsbodem te geven. Wij zien de komende

jaren toekomst in het leveren van diensten rondom

het ontwerpwerk: van haalbaarheid, regelgeving tot

directievoering en GPR assessments. Het toetsen op

regelgeving, EPC berekeningen, bestekschrijven of

GPR behoren tot de expertise van KOW, binnen de

discipline Engineering. Voor meer informatie kunt u

contact opnemen met Aad Wubben.

KOW EngineeringOm een project te kunnen realiseren moet een architectenbureau over een breed spectrum aan kennis en ervaring beschikken. Met de groei van KOW is behalve de capaciteit vooral ook de beschikbare kennis enorm toegenomen.

Aad Wubben

KOW schrijft “groene” bestekken

Vorig jaar heeft KOW het boek duurzame projecten uitgegeven waarin een eigen standaard is ontwikkeld om de duurzaamheid van projecten te beoordelen. In vervolg op deze publicatie komt KOW met een toevoeging aan haar dienstverlening het schrijven van “groene” bestekken.Door samenwerking met onder andere William McDonough en het samengaan met Baer architecten van Tjerk Reijenga beschikt KOW over alle denkbare kennis op het gebied van duurzaamheid. Daarnaast bestaat binnen KOW Engineering een jarenlange ervaring met het schrijven van bestekken, technische omschrijvingen en progamma’s van eisen. Deze combinatie is het afgelopen jaar erg nuttig gebleken in de opstart en uitwerking van projecten waar een specifieke duurzaamheidsvraag aan ten grondslag lag.Als integraal werkend bureau schrijft KOW zelf haar bestekken met als uitgangspunt om hierin zoveel mogelijk bij te dragen aan de duurzaam functionerende samenleving. De basis van verantwoorde duurzame projecten start met gedegen kennis van duurzame bouwmethoden, materialen en installaties. De begrijpelijke angst van opdrachtgevers en bouwers voor zaken als te duur, te lastig en te weinig voorhanden kan er toe leiden dat een gewenste ambitie niet gehaald wordt. KOW adviseert in alle fases gevraagd en ongevraagd over de toepassing van duurzame bouwmethoden en materialen.Vanuit KOW Engineering biedt KOW deze dienst niet alleen aan voor de eigen architectuur opgaven maar ook voor andere architecten, opdrachtgevers en bouwers.

Arie Buijs

KOW Engineering40 KOW Magazine juni 2009 41

Al die kennis en ervaring wordt in architecten-

bureaus vrijwel uitsluitend aangewend voor de eigen

projecten, terwijl in de markt de behoefte aan die

kennis en ervaring groot is. Er is aan KOW dan ook

vaak de vraag gesteld of ook andere bedrijven daar-

van konden profiteren. Daarom is er in de afgelopen

jaren intensief gewerkt aan een optimalisatie van de

werkprocessen en kwaliteitsbewaking voor externe

partijen. Dit heeft niet alleen geleid tot meer kwali-

teit en consistentie, maar ook tot nieuwe producten

voor een nieuwe markt. Binnen KOW wordt al jaren

op hoog niveau gewerkt aan het omzetten van

ontwerp in realisatie. De kennis die in de afgelopen

jaren is opgebouwd is versterkt door de slagkracht

van het kantoor in Shanghai, waar op efficiënte wijze

ondersteuning van het ontwerp en realisatieproces

plaats vindt.

KOW Engineering biedt inmiddels haar kennis ook

aan buiten KOW, op verzoek van opdrachtgevers.

KOW is sterk in het omzetten van schetsen in de

gebouwde werkelijkheid, sterk in het detailleren.

Innovatieve kantoorgevels, duurzaamheid van naoor-

logse woningen, energiezuinig bouwen, groene

bestekken zijn enkele kennisvelden die we be-

heersen en actief willen uitbouwen. Deze kennis is

gebundeld in KOW Engineering.

Vanuit de kantoren in Amsterdam, Eindhoven, Den

Haag en Shanghai is KOW in staat om tegen heldere

voorwaarden, ook aan anderen dan haar eigen

opdrachtgevers, kennis en kwaliteit te leveren. Het

gaat dan niet alleen om de reguliere architecten-

werkzaamheden en bouwkundige uitwerking, maar

bijvoorbeeld ook om complete BIM-modellen in

Revit, 3D impressies, het schrijven van bestekken,

opstellen van begrotingen, het schrijven van V&G

plannen, het maken van EPN berekeningen en

toetsing aan de GPR.

Het wordt steeds duidelijker dat integraal werken in

de bouwwereld noodzakelijk is. Daardoor nemen ook

de demarcaties tussen de betrokken partijen af en

zelfs architectenbureaus zien het nut in van trans-

parantie, samenwerking en kennisuitwisseling. KOW

neemt in die markt graag de rol in van betrouwbare

partner en kennisbron. Zowel nationaal als interna-

tionaal worden KOW-ers ingeschakeld om te onder-

steunen bij de meest uiteenlopende projecten.

Met KOW Engineering is een facilitaire dienst ont-

staan waarin alle beschikbare kennis is geïnventari-

seerd en gecatalogiseerd. Steeds opnieuw wordt er

voor een project onderzocht wat de kennisbehoefte

is, welk mate van ervaring aanwezig moet zijn en of

die capaciteit inzetbaar is voor dat ene project. Mede

daardoor kunnen onze specialisten ook specialisten

blijven en zich concentreren op de invulling van hun

opdracht en de ontwikkeling van hun kennis.

Dit biedt ons de mogelijkheid de kennispositie te

versterken en nieuwe specialismen een sterkere

voedingsbodem te geven. Wij zien de komende

jaren toekomst in het leveren van diensten rondom

het ontwerpwerk: van haalbaarheid, regelgeving tot

directievoering en GPR assessments. Het toetsen op

regelgeving, EPC berekeningen, bestekschrijven of

GPR behoren tot de expertise van KOW, binnen de

discipline Engineering. Voor meer informatie kunt u

contact opnemen met Aad Wubben.

KOW EngineeringOm een project te kunnen realiseren moet een architectenbureau over een breed spectrum aan kennis en ervaring beschikken. Met de groei van KOW is behalve de capaciteit vooral ook de beschikbare kennis enorm toegenomen.

Aad Wubben

KOW schrijft “groene” bestekken

Vorig jaar heeft KOW het boek duurzame projecten uitgegeven waarin een eigen standaard is ontwikkeld om de duurzaamheid van projecten te beoordelen. In vervolg op deze publicatie komt KOW met een toevoeging aan haar dienstverlening het schrijven van “groene” bestekken.Door samenwerking met onder andere William McDonough en het samengaan met Baer architecten van Tjerk Reijenga beschikt KOW over alle denkbare kennis op het gebied van duurzaamheid. Daarnaast bestaat binnen KOW Engineering een jarenlange ervaring met het schrijven van bestekken, technische omschrijvingen en progamma’s van eisen. Deze combinatie is het afgelopen jaar erg nuttig gebleken in de opstart en uitwerking van projecten waar een specifieke duurzaamheidsvraag aan ten grondslag lag.Als integraal werkend bureau schrijft KOW zelf haar bestekken met als uitgangspunt om hierin zoveel mogelijk bij te dragen aan de duurzaam functionerende samenleving. De basis van verantwoorde duurzame projecten start met gedegen kennis van duurzame bouwmethoden, materialen en installaties. De begrijpelijke angst van opdrachtgevers en bouwers voor zaken als te duur, te lastig en te weinig voorhanden kan er toe leiden dat een gewenste ambitie niet gehaald wordt. KOW adviseert in alle fases gevraagd en ongevraagd over de toepassing van duurzame bouwmethoden en materialen.Vanuit KOW Engineering biedt KOW deze dienst niet alleen aan voor de eigen architectuur opgaven maar ook voor andere architecten, opdrachtgevers en bouwers.

Arie Buijs

KOW Magazine juni 2009 43Recent opgeleverd 42

De gRoene KReeKZoetermeer

De groene Kreek Locatie: Oosterheem, Zoetermeer Differentiatie: 20 watervilla’s en 45 flexibele woningen nul energie voorbereid Ontwerp: KOW, 2000 Status: Opgeleverd, 2006 Architect: ir. Tjerk ReijengaOpdrachtgever: Bouwfonds Delft

tjerk ReijengaSenior architect

In de VINEX wijk Oosterheem, in Zoetermeer zijn 65 duur-zame woningen ontworpen, 20 watervilla’s, 45 flexibele

woningen. Het ontwerp van deze woningen is tot stand gekomen met intensieve bewonersparticipatie. Er zijn twee typen flexibele woningen. Eén type vormt een wand van twee- en drielaagse woningen met daar-boven een energiedak (voor PV en zonnecollectoren) als verbindend element. Het andere type bestaat uit brede woningen rond binnenhoven. De woningen zijn bouwkundig voorbereid om energie nul (CO2 neutraal) te worden. Een deel van de woningen heeft een warmtepomp, en PV en thermische zonne-energie met seizoensopslag zijn direct inpasbaar.

Recent opgeleverd

KOW Magazine juni 2009 43Recent opgeleverd 42

De gRoene KReeKZoetermeer

De groene Kreek Locatie: Oosterheem, Zoetermeer Differentiatie: 20 watervilla’s en 45 flexibele woningen nul energie voorbereid Ontwerp: KOW, 2000 Status: Opgeleverd, 2006 Architect: ir. Tjerk ReijengaOpdrachtgever: Bouwfonds Delft

tjerk ReijengaSenior architect

In de VINEX wijk Oosterheem, in Zoetermeer zijn 65 duur-zame woningen ontworpen, 20 watervilla’s, 45 flexibele

woningen. Het ontwerp van deze woningen is tot stand gekomen met intensieve bewonersparticipatie. Er zijn twee typen flexibele woningen. Eén type vormt een wand van twee- en drielaagse woningen met daar-boven een energiedak (voor PV en zonnecollectoren) als verbindend element. Het andere type bestaat uit brede woningen rond binnenhoven. De woningen zijn bouwkundig voorbereid om energie nul (CO2 neutraal) te worden. Een deel van de woningen heeft een warmtepomp, en PV en thermische zonne-energie met seizoensopslag zijn direct inpasbaar.

Recent opgeleverd

De oriëntatie en positionering kan het gebouw een geweldige voorsprong geven. In Utrecht pal naast Utrecht CS wordt het toekomstige gebouw Aurora omgeven door hoge kantoorvolumes tot 90m hoogte. Het volume van Aurora is ontstaan als logisch gevolg van het optimaliseren van de potentie om zon- en daglicht te oogsten. In Aurora wordt een mix van duurzame maatre-gelen ingezet. Aurora wordt aangesloten op het warmte-koude opslagnetwerk dat NS Poort grootschalig aanlegt in het Utrecht CS gebied.Het gebouw heeft ruime vloervelden waarin het atrium voor aanvullend daglicht zorgt. Aurora heeft dankzij de grote vloervelden en de bijzondere vorm een relatief klein omhullend (gevel)oppervlak. Hierdoor wordt het gebouw in meerdere opzichten kostenefficiënt. De vier gestapelde atria draaien van het zuidoosten naar het westen, en volgen de zon. Als het gebouw geoptima-liseerd is op hoofdlijnen is electrische energie voor verlichting de belangrijkste energievraag. Door slimme regeltechniek, daglicht diep het gebouw in te brengen en aan te vullen vanuit het atrium kan deze drastisch worden teruggebracht.De lucht wordt de atria ingevoerd en op natuurlijke wijze voorverwarmd, waarna het wordt gedistribueerd over de verdiepingen. Glazen zonneschoorstenen voeren de lucht af van de verdiepingen. De natuurlijke trek wordt versterkt door de opwarming. De energievraag van de ventilatoren kan daardoor significant worden verlaagd. De warmte in de schoorstenen kan worden terugge-wonnen. De condities bovenin maken inzet van andere middelen mogelijk. Op 90m hoogte kunnen compacte stedelijke windmolens een hoger rendement behalen.

De bovenste verdiepingen bevatten PV panelen die deels dienen als buitenzonwering en tegelijkertijd profiteren van de gunstige hoek ten opzichte van de zon.De opgave voor het maken van een kantoorgebouw is verrijkt met een sterk besef van gebouw performance waarin klimaat en context elkaar kunnen versterken.Ook de bestaande voorraad schept kansen voor ver-nieuwing. Voor beleggers kan een grotere waarde worden gecreëerd. KOW zoekt naar het maximaal benutten van de potenties van het gebouw, in zijn omgeving.

Duurzame kantoren44 KOW Magazine juni 2009 45

Aurora Duurzaam werkklimaat

Duurzaamheid maakt deel uit van een integrale ontwerpstrategie.Verhuurbaarheid, indeelbaarheid en bouwbaarheid staan een duurzame energieprestatie niet in de weg, integendeel. Als hier in het ontwerp al op conceptniveau rekening wordt gehouden kunnen de verschillende voorwaarden elkaar versterken.

Duurzame kantoren

locatie: Mineurslaan, utrechtprogramma: 25.000 m2 verhuurkantoorontwerp: KoW, 2008status: voConcept: ir. René Marey ir. jeroen grosfeld ir. hans Kuiperprojectarchitect: ir. René Marey ir. jeroen grosfeldopdrachtgever: ns poortadviseurs: heuvel-op projectmanagement Zonneveld (Constructie) Deerns (installaties) basalt (Kosten)

Glazen zonneschoorsteen

René Marey Jeroen Grosfeld

De oriëntatie en positionering kan het gebouw een geweldige voorsprong geven. In Utrecht pal naast Utrecht CS wordt het toekomstige gebouw Aurora omgeven door hoge kantoorvolumes tot 90m hoogte. Het volume van Aurora is ontstaan als logisch gevolg van het optimaliseren van de potentie om zon- en daglicht te oogsten. In Aurora wordt een mix van duurzame maatre-gelen ingezet. Aurora wordt aangesloten op het warmte-koude opslagnetwerk dat NS Poort grootschalig aanlegt in het Utrecht CS gebied.Het gebouw heeft ruime vloervelden waarin het atrium voor aanvullend daglicht zorgt. Aurora heeft dankzij de grote vloervelden en de bijzondere vorm een relatief klein omhullend (gevel)oppervlak. Hierdoor wordt het gebouw in meerdere opzichten kostenefficiënt. De vier gestapelde atria draaien van het zuidoosten naar het westen, en volgen de zon. Als het gebouw geoptima-liseerd is op hoofdlijnen is electrische energie voor verlichting de belangrijkste energievraag. Door slimme regeltechniek, daglicht diep het gebouw in te brengen en aan te vullen vanuit het atrium kan deze drastisch worden teruggebracht.De lucht wordt de atria ingevoerd en op natuurlijke wijze voorverwarmd, waarna het wordt gedistribueerd over de verdiepingen. Glazen zonneschoorstenen voeren de lucht af van de verdiepingen. De natuurlijke trek wordt versterkt door de opwarming. De energievraag van de ventilatoren kan daardoor significant worden verlaagd. De warmte in de schoorstenen kan worden terugge-wonnen. De condities bovenin maken inzet van andere middelen mogelijk. Op 90m hoogte kunnen compacte stedelijke windmolens een hoger rendement behalen.

De bovenste verdiepingen bevatten PV panelen die deels dienen als buitenzonwering en tegelijkertijd profiteren van de gunstige hoek ten opzichte van de zon.De opgave voor het maken van een kantoorgebouw is verrijkt met een sterk besef van gebouw performance waarin klimaat en context elkaar kunnen versterken.Ook de bestaande voorraad schept kansen voor ver-nieuwing. Voor beleggers kan een grotere waarde worden gecreëerd. KOW zoekt naar het maximaal benutten van de potenties van het gebouw, in zijn omgeving.

Duurzame kantoren44 KOW Magazine juni 2009 45

Aurora Duurzaam werkklimaat

Duurzaamheid maakt deel uit van een integrale ontwerpstrategie.Verhuurbaarheid, indeelbaarheid en bouwbaarheid staan een duurzame energieprestatie niet in de weg, integendeel. Als hier in het ontwerp al op conceptniveau rekening wordt gehouden kunnen de verschillende voorwaarden elkaar versterken.

Duurzame kantoren

locatie: Mineurslaan, utrechtprogramma: 25.000 m2 verhuurkantoorontwerp: KoW, 2008status: voConcept: ir. René Marey ir. jeroen grosfeld ir. hans Kuiperprojectarchitect: ir. René Marey ir. jeroen grosfeldopdrachtgever: ns poortadviseurs: heuvel-op projectmanagement Zonneveld (Constructie) Deerns (installaties) basalt (Kosten)

Glazen zonneschoorsteen

René Marey Jeroen Grosfeld

46 KOW Magazine juni 2009 47Duurzame kantoren

Park 20 20 Cradle to CradleDuurzame kantoren

locatie: beukenhorst, hoofddorpprogramma: 120.000 m2 kantorenontwerp: William McDonough + partnersuitvoerend architect: KoWstatus: voprojectarchitect: ir. jeroen grosfeldprojectleider: ing. Ronald Kappertopdrachtgever: park 20 20 cv

De ontwikkeling van een zeven hectare groot kantorenterrein, gelegen nabij de luchthaven Schiphol, is een nieuw project met de hoogste duurzaamheidsdoelen. Opdrachtgever heeft de bedenkers van Cradle to Cradle (C2C), William McDonough + Partners verzocht het eerste volledige C2C project in Nederland te maken. KOW is gekozen als uitvoerend architect om WM+P bij te staan bij het realiseren van dit ambitieuze project. Het terrein waar 120.000 m2 aan kantoorruimte en winkels wordt gebouwd, zal de komende 8 jaar in verschil-lende fasen worden ontwikkeld. Er is gestart in workshops met opdrachtgever, wetenschappers, DuBo-adviseurs en architecten. Zij hadden de opdracht duurzame maatregelen en oplossingen vast te stellen voorafgaand aan het ontwerp, inclusief een kostenoverzicht en een beeld van de effectiviteit de levenscycluskosten, energiebesparing en koolstofreductie.In 2009 wordt gestart met fase 1, een kantoorgebouw met een oppervlakte van 8.400 m2.

Jeroen Grosfeld Ronald Kappert

46 KOW Magazine juni 2009 47Duurzame kantoren

Park 20 20 Cradle to CradleDuurzame kantoren

locatie: beukenhorst, hoofddorpprogramma: 120.000 m2 kantorenontwerp: William McDonough + partnersuitvoerend architect: KoWstatus: voprojectarchitect: ir. jeroen grosfeldprojectleider: ing. Ronald Kappertopdrachtgever: park 20 20 cv

De ontwikkeling van een zeven hectare groot kantorenterrein, gelegen nabij de luchthaven Schiphol, is een nieuw project met de hoogste duurzaamheidsdoelen. Opdrachtgever heeft de bedenkers van Cradle to Cradle (C2C), William McDonough + Partners verzocht het eerste volledige C2C project in Nederland te maken. KOW is gekozen als uitvoerend architect om WM+P bij te staan bij het realiseren van dit ambitieuze project. Het terrein waar 120.000 m2 aan kantoorruimte en winkels wordt gebouwd, zal de komende 8 jaar in verschil-lende fasen worden ontwikkeld. Er is gestart in workshops met opdrachtgever, wetenschappers, DuBo-adviseurs en architecten. Zij hadden de opdracht duurzame maatregelen en oplossingen vast te stellen voorafgaand aan het ontwerp, inclusief een kostenoverzicht en een beeld van de effectiviteit de levenscycluskosten, energiebesparing en koolstofreductie.In 2009 wordt gestart met fase 1, een kantoorgebouw met een oppervlakte van 8.400 m2.

Jeroen Grosfeld Ronald Kappert

48 KOW Magazine juni 2009 49Duurzame kantoren

Hoofdkantoor Arcade WonenDuurzame kantoren

ConceptTransparantie van de organisatie, het werkklimaat, daglicht en duurzaamheid zijn belangrijke aspecten uit het p.v.e. van het hoofdgebouw voor Arcade Wonen in Naaldwijk. Deze eisen vormen mede dan ook de basis voor het concept van dit gebouw. De vorm van het gebouw wordt bepaald door de orien-tatie van de zon (PV cellen) en door de zichtlijnen vanuit de interne route van het gebouw op de iconen van Naaldwijk: de watertoren, de 2 kerkgebouwen en het te bouwen gemeentehuis. Hiermee wordt het gebouw als het ware verankerd op de locatie.

Duurzame maatregelenCompactheid hoofdvorm•PV cellen op het dak•dubbele huidgevel•warmte koude opslag•betonkernactivering•atrium als warmte buffer•ernegie zuinige armaturen •gekoppeld aan daglichtEPC = 0,7•

locatie: stokdijkkade te naaldwijkDifferentiatie: 5300m2 bvo, kantoor, woonwinkel en 47 parkeer- plaatsenontwerp: KoW 2008/2009status: bouwvergunning, start bouw 2010architect: ir. john Chanprojectarchitect: ir. Kasper hansenprojectleider: ing. Remco versluisopdrachtgever: arcade Wonen

John Chan Kasper Hansen

48 KOW Magazine juni 2009 49Duurzame kantoren

Hoofdkantoor Arcade WonenDuurzame kantoren

ConceptTransparantie van de organisatie, het werkklimaat, daglicht en duurzaamheid zijn belangrijke aspecten uit het p.v.e. van het hoofdgebouw voor Arcade Wonen in Naaldwijk. Deze eisen vormen mede dan ook de basis voor het concept van dit gebouw. De vorm van het gebouw wordt bepaald door de orien-tatie van de zon (PV cellen) en door de zichtlijnen vanuit de interne route van het gebouw op de iconen van Naaldwijk: de watertoren, de 2 kerkgebouwen en het te bouwen gemeentehuis. Hiermee wordt het gebouw als het ware verankerd op de locatie.

Duurzame maatregelenCompactheid hoofdvorm•PV cellen op het dak•dubbele huidgevel•warmte koude opslag•betonkernactivering•atrium als warmte buffer•ernegie zuinige armaturen •gekoppeld aan daglichtEPC = 0,7•

locatie: stokdijkkade te naaldwijkDifferentiatie: 5300m2 bvo, kantoor, woonwinkel en 47 parkeer- plaatsenontwerp: KoW 2008/2009status: bouwvergunning, start bouw 2010architect: ir. john Chanprojectarchitect: ir. Kasper hansenprojectleider: ing. Remco versluisopdrachtgever: arcade Wonen

John Chan Kasper Hansen

KOW Magazine juni 2009 51Recent opgeleverd 50

De WieleWaalRotterdam

De Wielewaal Locatie: Charlois, RotterdamDifferentiatie: 9 woongebouwen (5622 m2 BVO) voor 102 verstandelijk gehandicapten Centraal voorzieningengebouw (2489,7 m2 BVO): kantine, dagbesteding, kantoren en therapeutisch zwembad (548,4 m2 BVO) Ontwerp: KOW, 2005Architect: ir. Roel JansenStatus: Opgeleverd, 2008Opdrachtgever: ASVZ Zuid WestAannemer: Bouwonderneming Stout BVAdviseurs: Smit Westerman (constructie) Grontmij (E&W en infra adviseur)

Roel jansenSenior architect

Het project omvat vernieu-wende huisvesting voor 102 verstandelijke gehandicapten in de wijk in Charlois,

Rotterdam. Onderdelen zijn het stedenbouwkundig plan, een centrale voorzieningengebouw en 9 woningen voor 17 woongroepen. De structuur van de bebouwing staat los van de direct omliggende bebouwing en heeft een open karakter. Voor het voorzieningengebouw ligt een parkje. Het gebouw heeft op de begane grond open, terugliggende hoeken. Dit begeleidt de route naar en van de dijk en richting de wijk. De woningen staan los in het groen in een vast ritme waardoorheen een informele wegenstructuur loopt. Om het open karakter niet te verstoren geschiedt het parkeren vooral aan de randen van het gebied.

Recent opgeleverd

KOW Magazine juni 2009 51Recent opgeleverd 50

De WieleWaalRotterdam

De Wielewaal Locatie: Charlois, RotterdamDifferentiatie: 9 woongebouwen (5622 m2 BVO) voor 102 verstandelijk gehandicapten Centraal voorzieningengebouw (2489,7 m2 BVO): kantine, dagbesteding, kantoren en therapeutisch zwembad (548,4 m2 BVO) Ontwerp: KOW, 2005Architect: ir. Roel JansenStatus: Opgeleverd, 2008Opdrachtgever: ASVZ Zuid WestAannemer: Bouwonderneming Stout BVAdviseurs: Smit Westerman (constructie) Grontmij (E&W en infra adviseur)

Roel jansenSenior architect

Het project omvat vernieu-wende huisvesting voor 102 verstandelijke gehandicapten in de wijk in Charlois,

Rotterdam. Onderdelen zijn het stedenbouwkundig plan, een centrale voorzieningengebouw en 9 woningen voor 17 woongroepen. De structuur van de bebouwing staat los van de direct omliggende bebouwing en heeft een open karakter. Voor het voorzieningengebouw ligt een parkje. Het gebouw heeft op de begane grond open, terugliggende hoeken. Dit begeleidt de route naar en van de dijk en richting de wijk. De woningen staan los in het groen in een vast ritme waardoorheen een informele wegenstructuur loopt. Om het open karakter niet te verstoren geschiedt het parkeren vooral aan de randen van het gebied.

Recent opgeleverd

KOW Magazine juni 2009 53Internationale ontwikkelingen

Internationale ontwikkelingenSinds 2006 ontwikkelt KOW zich ook internationaal. In 2009 wordt het eerste project in China opgeleverd.

In Shanghai is het team uitgebreid met de al enkele

jaren in China werkzame architect, Dirk Bekkering.

Samen met onze Chinese collega, Momoko Cai, zorgt

hij voor de liaison met Nederland. Ook in China gaat

veel aandacht uit naar duurzaam bouwen. In dat ver-

band besteedt Tjerk Reijenga veel tijd in China aan

een aantal projecten in Kunming na de winst van de

prijsvraag voor Yunnan Baiyao.

KOW biedt opdrachtgevers in China de hoogwaardige

kwaliteit die men van KOW in Nederland gewend is.

De vestiging Shanghai belichaamt onze ambities;

een verscheidenheid aan diensten en een rijk-

dom aan expertise. Van renderings en engineering

tot consultancy en het ontwerp van grootschalige

bouwprojecten. Zowel met Chinese als Nederlandse

partners. Shanghai maakt een integraal deel uit van

de ontwikkeling van geheel KOW tot een bedrijf dat

zijn diensten internationaal aanbiedt en dat in de

belangrijkste markten aanwezig is.

De werkzaamheden in Turkije en het Midden-Oosten

ondervinden, na een voorspoedige start, de gevolgen

van de wereldwijde recessie. China vormt hierop een

gunstige uitzondering. Inmiddels wordt het tweede

bouwproject, Yunnan Baiyao, in China in uitvoering

genomen.

52

Sichuan Chengdu Electric Power Control Center in aanbouw. Chengdu, China

Hoofdkantoor Yunnan Baiyao, Kunming China. Oplevering 2010Woontorens Pinnacles of Lusail, Doha Qatar. Project stilgelegd

Arend Hilhorst

KOW Magazine juni 2009 53Internationale ontwikkelingen

Internationale ontwikkelingenSinds 2006 ontwikkelt KOW zich ook internationaal. In 2009 wordt het eerste project in China opgeleverd.

In Shanghai is het team uitgebreid met de al enkele

jaren in China werkzame architect, Dirk Bekkering.

Samen met onze Chinese collega, Momoko Cai, zorgt

hij voor de liaison met Nederland. Ook in China gaat

veel aandacht uit naar duurzaam bouwen. In dat ver-

band besteedt Tjerk Reijenga veel tijd in China aan

een aantal projecten in Kunming na de winst van de

prijsvraag voor Yunnan Baiyao.

KOW biedt opdrachtgevers in China de hoogwaardige

kwaliteit die men van KOW in Nederland gewend is.

De vestiging Shanghai belichaamt onze ambities;

een verscheidenheid aan diensten en een rijk-

dom aan expertise. Van renderings en engineering

tot consultancy en het ontwerp van grootschalige

bouwprojecten. Zowel met Chinese als Nederlandse

partners. Shanghai maakt een integraal deel uit van

de ontwikkeling van geheel KOW tot een bedrijf dat

zijn diensten internationaal aanbiedt en dat in de

belangrijkste markten aanwezig is.

De werkzaamheden in Turkije en het Midden-Oosten

ondervinden, na een voorspoedige start, de gevolgen

van de wereldwijde recessie. China vormt hierop een

gunstige uitzondering. Inmiddels wordt het tweede

bouwproject, Yunnan Baiyao, in China in uitvoering

genomen.

52

Sichuan Chengdu Electric Power Control Center in aanbouw. Chengdu, China

Hoofdkantoor Yunnan Baiyao, Kunming China. Oplevering 2010Woontorens Pinnacles of Lusail, Doha Qatar. Project stilgelegd

Arend Hilhorst

54

Illus

tratie

: Pet

er v

an S

traat

en

Humor

Nummer 1, jaargang 1 - juni 2009

Inhoud

16 23

40

44

30

40

Magazine

16 Interview Hans Kuiper

23 Diners Pensant

30 Herstructurering

40 Engineering

44 Duurzame kantoren

ColofonKOW Den Haag

Esperantoplein 19

2501 CE Den Haag

T 070 346 66 00

F 070 356 12 60

E info@kow.nl

KOW Amsterdam

KNSM-laan 163

1019 LC Amsterdam

T 020 509 11 20

F 020 509 11 21

KOW Eindhoven

Klokgebouw 111

5617 AB Eindhoven

T 040 250 32 32

F 040 250 32 33

KOW DDC Shanghai

Rm 402, 4/F Building A,

1147 Kang Ding Road

200042 Shanghai, PR China

T +86 21 312 65 518

F +86 21 613 20 922

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotocopieën, opnamen of enige andere vormen, zonder voorafgaande toestemming van de KOW Groep.Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. © 2009 KOW

All rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form, without written permission from the KOW Group. © 2009 KOW

www.kow.nl

Eindredactie: Ron de Goeij, René Marey,

Arend Hilhorst

Aan dit nummer werkten mee:

Arend Hilhorst, Roel Jansen, Arie Buijs,

Tjerk Reijenga, Aad Wubben, Hans Kuiper,

John Chan, Pieter Sitsen, Dennis van den

Bosch, Kees de Graaf, Cor Speksnijder,

René Buur, Edward van Dongen,

Victor Verstappen, Anjelica Cicilia,

Rob Vreeswijk, Brigitte Boel

Grafisch ontwerp: Enos Kruijtbosch

Fotografie: portretfotografie door Patricia Steur,

overige foto’s door Ronald Schlundt Bodien

Illustraties: Peter van Straaten

Redactie: redactie@kow.nl

Uitgever: KOW Groep

Druk: Drukkerij Tuijtel

Oplage: 2000 stuks

Nummer 1, jaargang 1 - juni 2009

KO

W M

agazine Num

mer 1

, jaargang 1 - juni 2

009

Duurzaamheid Herstructurering Architectuur Engineering Nieuwe directieDiners Pensant Bedrijfsvisie Nieuwe producten Kennis gedreven organisatieRecent opgeleverde projecten Nieuwe bedrijfsstructuur Interview Hans Kuiper

Magazine

KOW duurzaam, veelzijdig en gedrevenAmsterdam / Den Haag / Eindhoven / Shanghai - www.kow.nl