Dirigent - Wim van Herk Hans Christian Hinz - ChristusFrank Fritschy - Evangelist Gerrie Meijers - continuo

Csereklyei AndreaGémes KatalinDévity ZoltánBlazsó Domonkos

Koorreis Hongarije Misko lc - Boedapest

7 november 2013Müvészetek Háza, MiskolcJohannes-Passion J.S. Bach

KCOV Excelsior en het Miskolci Szimfonikus Zenekar (HSO)

Wij geven een concert, komt u ook?Koncertet adunk, on is eljon?(spreek uit: konzertet adeonk, oen isj eljeun?)

Ik word gek van die muziek!Megorulok ettol a zenetol!(megeurulok etteul a zeneeteul)

Hallo!Szia!(sieja)

Tot ziens!Viszlat!(wislaat)

Proost!Egészségedre! [ekkes-sje-ke-dreh].

Welterusten...Jo ejszakat...(joo eejsakaat)

Waar is...?Hol van a...?

Kunt u een taxi voor me bellen?Tud hívj egy taxit?

Kunt u een arts bellen?Tud hívjon orvost?

2

Voorwoord 16 oktober 2013

Beste Excelsiorianen, het is zover!Na stevig repeteren zitten de nootjes van Bach er goed in. Wim heeft z’n uiterste best gedaan er met ons samen een mooi en dynamisch geheel van te maken, pas-send bij de tone of voice van Excelsior, en geschikt om te brengen voor het kritische Hongaarse publiek, muziekliefhebbers bij uitstek – alleen daarom al is het ronduit opwindend te noemen dat we juist daar gaan zingen! Op het moment dat wij dit schrijven, heeft zojuist het Nederlands elftal Hongarije in de strijd om de WK-kwalificatie voetbal zo goed als uitgeschakeld. Oranje maakte er in Amsterdam een wervelende show van: 8-1. Laten we hopen dat de Hongaren dit in-de-pan-hakken sportief opvatten en het met ons eens zijn dat niet alleen muziek maar ook sport moet blijven verbroederen...

De reis naar Hongarije, om precies te zijn naar de plaats Miskolc (200 km ten noord-oosten van Boedapest), vormt het eerste deel van onze uitwisseling met het Miskolci Szimfonikus Zenekar, het Hongaars Symphonie Orkest (HSO). Op 15 april 2014 zal het HSO in Amsterdam zijn, om ons te begeleiden bij de uitvoering van de Johan-nes-Passion in het Concertgebouw. Al met al een prachtig initiatief.

We zijn er enorm blij mee dat deze reis na lange voorbereidingstijd nu dan werkelijk-heid is geworden. De reis is in tweeën gesplitst: eerst drie dagen Miskolc, waar we op donderdagavond 7 november ons concert ten gehore zullen brengen in het con-certgebouw van Miskolc: het Müvészetak Háza. En daarna, voor degenen die langer blijven, nog een paar dagen sightseeing en een leuke feestavond in Boedapest.

Om het voor iedereen zo makkelijk mogelijk te maken (en in tegenstelling tot de belastingdienst wél ook leuker) vind je in dit boekje voor elke dag van ons verblijf informatie – wat/waar/hoe en hoe laat. Vraag: willen jullie het boekje thuis van tevoren doorlezen? Dat kan handig zijn.

We bedanken graag iedereen die heeft meegeholpen deze reis in aanloop tot een succes te maken. Wij drieën hebben het in elk geval een superleuke uitdaging ge-vonden!

Laten we er met z’n allen iets onvergetelijks van maken voor Excelsior! Geniet van de Hongaarse cultuur, want die is gul bedeeld met prachtige architectuur, een heerlijke keuken en een rijke historie. En vooral: geniet van zingen in Hongarije...

Een goede reis gewenst namens jullie tourleadersAlbertine Sala - 06 275 100 80 (of: 0031-6-27510080)Aad Hofland - 06-21553240 (of: 0031-6- 21553240)Joke Jonkhoff - 06 -41400540 (of: 0031-6-41400 540)

3

Inhoud

Voorwoord 3

TIPS voor je PAKLIST 5

TIPS voor je VLIEGBAGAGE 6

DAG 1 – di 5 nov – Miskolc 7-8Hotel Öreg – adres 9Hotel Pannonia – adres 9Over Miskolc 10-14

DAG 2 – wo 6 nov – Miskolc 15Over de Grotten van Aggtelek 15

DAG 3 – do 7 nov – Miskolc 16Over Eger 17

DAG 4 – vr 8 nov – Miskolc Boedapest 18Hotel President – adres 19Over Boedapest 20-22

DAG 5 – za 9 nov-Boedapest 23

DAG 6 – zo 10 nov - Boedapest 24

Over Joods Boedapest 25-26

Over de Johannes-Passion 27

4

Inhoud

Voorwoord 3

TIPS voor je PAKLIST 5

TIPS voor je VLIEGBAGAGE 6

DAG 1 – di 5 nov – Miskolc 7-8Hotel Öreg – adres 9Hotel Pannonia – adres 9Over Miskolc 10-14

DAG 2 – wo 6 nov – Miskolc 15Over de Grotten van Aggtelek 15

DAG 3 – do 7 nov – Miskolc 16Over Eger 17

DAG 4 – vr 8 nov – Miskolc Boedapest 18Hotel President – adres 19Over Boedapest 20-22

DAG 5 – za 9 nov-Boedapest 23

DAG 6 – zo 10 nov - Boedapest 24

Over Joods Boedapest 25-26

Over de Johannes-Passion 27

• je paspoort/ identiteitsbewijs• je zwarte koorkleding• heren: plus vlinderstrikje• vergeet je zwarte schoenen niet• je klavieruittreksel van de Johannes-

Passion... en zwart gekaft• Het Esti Dal: plak dit in je klavieruittrek-

sel, want: GEEN LOSSE BLAADJES OP HET PODIUM

• je zorgpas (EU-burgers hebben op ver-toon van een Europese gezondheids-kaart (EHIC) recht op medisch spoed-eisende zorg gedurende een tijdelijk verblijf. De EHIC is persoonsgebonden. De meeste ziektekostenverzekeraars geven hun leden standaard een pasje met EHIC-vermelding. Heb je dat niet, dan kun je alsnog de Europese gezondheidskaart kosteloos online aanvragen via www.ehic.nl)

• stel dat je spullen (bankpasjes?) ver-liest: neem relevante telefoonnummers mee (het telefoonnummer van je verze-kering en van je bank om bankpasjes te laten blokkeren, etc)

• een paraplu• warme kleding, ook iets voor op je hoofd• stevige, warme wandelschoenen/ laar-

zen, o.a. voor een paar excursies• sport- badkleding? misschien wil je

’s morgens heel vroeg al joggen, of de thermen bezoeken, of wil je sporten/zwemmen in het basement van hotel President in Boedapest

• voor de dames eventueel extra fees-telijke kledij (lang hoeft niet, maar je koordress is geen gek idee) voor het bezoek aan de Opera in Boedapest; de mannen kunnen ook eventueel hun podiumkledij weer tevoorschijn halen (de vlinderstrik is daarbij wellicht een discussiepunt)

• reisspelletjes (van die handige magne-tische) en leesvoer voor in het vliegtuig en de bus

• een klein ehbo’tje• je uitgeprinte bladmuziek, inclusief een

exemplaar voor Wim!, van je muziek-stuk op de feestavond

Over HUF’jes

• Je hoeft niet per se Hongaars geld vanuit Nederland mee te nemen. De eerste dag heb je bijvoorbeeld al helemaal geen geld nodig. De Hon-gaarse geldeenheid heet HUF, waarbij de F verwijst naar ‘forint’ – net als onze vroegere florijn afgeleid van de plaats-naam Florence. In Hongarije zijn ge-woon overal pinautomaten aanwezig. Denk eraan niet te veel te pinnen, want je kunt HUF’jes in Nederland alleen weer inwisselen tegen circa 50% van de waarde.

• Je kunt ook tijdens de reis Hongaars geld aanschaffen bij tourleader Aad. Hij heeft kleine HUF-pakketjes gemaakt: geef hem 10 Euro en je krijgt 3000 HUF’jes terug (no commission).

• Makkelijk te onthouden: 1 Euro = circa 300 HUF’jes

TIPS voor je PAKLIJSTLEES DIT THUIS DOOR

5

De KLM hanteert strikte regels voor bagage. Doe je het graag anders = veel bijbetalen.

• HANDBAGAGE: mag maximaal lxbxh 115 cm zijn. Maximaal 12 kilo. Let op: dit gewicht is alles aan handba-gage bij elkaar opgeteld. Dus die 12 kilo = handtas + andere tas of rolkoffertje + plus alle losse dingen die je draagt, zoals een ukelele.

• RUIMBAGAGE: maximaal 20 kilo. Je mag op deze reis één stuks ruim-bagage meenemen. Dat is één grote koffer. Sluit je koffer niet helemaal geweldig? Doe er dan alsjeblieft een kofferband omheen. Open koffers = ellende+wachten.

• Alle FLESJES DRINKEN en alle grotere verpakkingen van boven 150 ml aan VLOEISTOFFEN (ook shampoo, lens-vloeistof, spuitbussen, deodorant, etc) worden door de douane zonder pardon ingenomen en ter plekke in de kliko gemikt. Toch proberen = zinloos.Wat je hebt gekocht aan vloeibaars in de taxfree shop mag je wél meenemen het vliegtuig in, maar is vaak niet echt goedkoop zoals je weet.

• Gebruik de Excelsior-labels die je hebt gekregen voor je bagage. Die zijn namelijk ook bedoeld als extra handig herkenningsteken voor in de lobby van de hotels. Iedereen krijgt een label uitgereikt van Aad, tegelijk met dit boekje. Wil je er meer, vraag ze hem.

• Zorg ervoor dat in je handbagage alles zit dat je absoluut nodig hebt. Ruimba-gage is eigenwijs: het gebeurt wel eens dat een koffer liever met een ander vlieg-tuig meereist dan met het jouwe. Bij je PSU (Persoonlijke Standaard Uitrusting) in je handbagage horen: broodnodige medicijnen, geld/bankpasjes, toiletspul-len. En in dit geval ook je klavieruittreksel en je lunch voor de eerste dag.

In Boedapest geboren componisten: Béla Bartók (1881) en Zoltán Kodály (1882).

TIPS voor je VLIEGBAGAGELEES DIT THUIS DOOR

6

• Maak thuis je lunch voor die dag klaar. Neem die mee in je handbagage. We reizen namelijk vanaf het vliegtuig direct verder met de bus (= geen tijd om op het vlieg-veld iets te eten te kopen). We lunchen dus in de bus. Iedereen krijgt van ons in de bus een flesje water.

• Vertrek op tijd van huis. Het is een gewone werkdag (= gewone spits). • Laat maandagavond/nacht je mobiel aanstaan. Je weet maar nooit: vliegtuig ver-

traagd of een andere calamiteit die we moeten doorgeven aan jullie. Jullie tourlea-ders hebben de lijst met alle 06-nummers.

Vlucht Amsterdam (Schiphol) – Boedapest 09:35 – 11:30 Vlucht KL1975

07:00 - Iedereen aanwezig op Schiphol (= bij de bagageband)Je leest het juiste nummer van de bagageband op de vertrekmonitoren, bij vlucht-nummer KL1975.

• Bij de bagageband staat de voormalige reiscommissie, nu getransformeerd tot jul-lie drie tourleaders. Ook is er iemand van het reisbureau Succes Events aanwezig. Dit alles voor een vlotte groeps-check-in.

Wat kun jij zelf doen om de check-in vlot te laten verlopen?• Meld je bij Aad, ook als je niet via het koor hebt geboekt• Je ontvangt van ons je instapkaart • Ook krijg je meteen je ticket voor de terugreis (= niet laten slingeren, meteen goed

opbergen) (op de terugreis is er geen groeps-check-in, alleen individueel inchecken)• Daarna kun je langs de douane door de gate gaan. Pffff.... koffie....

• Verzamelen bij de gate van ons vliegtuigWie niet op tijd is, wordt door ons gebeld op het 06-nummer; dus houd steeds je mobiel aan. Blijkt dat je echt te laat zult komen, dan is het een kwestie van jammer. We laten het aan de inventiviteit en zelfredzaamheid van telaatkomers over om Miskolc op eigen kracht te bereiken. Verderop in het boekje vind je adres en telefoonnummer van de hotels.

11:30 - Aankomst op ‘Budapest Liszt Ferenc’, de luchthaven van Boedapest• Terwijl je op je bagage wacht: bezoek een wc, want de bussen hebben weliswaar

een wc, maar die mag niet worden gebruikt (wij begrijpen ook niet waarom, maar = echt waar).

• Er is één sanitaire pauze onderweg gepland.

Vervolg dag 1 op de volgende pagina.

DAG 1 - dinsdag 5 november

7

• We worden in de hal opgewacht door een medewerker van Lighthouse Travel, met een bord. Graag bij deze persoon gaan staan = even wachten.

• Daarna stap je óf in de bus met het bordje ‘Hotel Öreg + Hotel Pannonia’, óf in de bus met het bordje ‘Hotel Pannonia’.

De eerstgenoemde bus stopt eerst bij Öreg. Die bagage wordt dus apart (vooraan) gestouwd, en gaat aldus het laatst het busruim in. De beide hotels liggen een paar honderd meter van elkaar vandaan. Dus dan weet je wat je te doen hebt als je in de verkeerde bus bent gestapt of als je je bagage verkeerd hebt laten stouwen.Zie voor de instaplijsten van de twee bussen: als losse bijlage achterin het boekje.

• En dan... zitten we heeeeel lang in de bus (2-2,5 uur). Dus doe iets leuks! Of breng iets leuks muzikaals! Een lied (als je van zingen houdt tenminste)... een lekkere meezinger? Speel een gezelschapsspel!

circa 15:00 uur - Aankomst in Miskolc • Jullie tourleaders regelen de incheck in de hotels. Voor Hotel Öreg: Joke. Voor

Pannonia: Albertine en Aad.

vanaf 18.30 uur – Iedereen komt naar de lobby van Hotel Pannonia19:00 – Begin van het welkomstdiner in Hotel Pannonia • Uiteraard is ook gezorgd voor maaltijden voor de vegetariërs onder ons. • Het diner in Hotel Pannonia is inclusief 1 glas wijn of 1 bier of 1 fris, en water. Als

je meer wilt drinken, dan kun je dat óf laten bijschrijven via je kamernummer óf die avond meteen contant betalen.

Over uit eten gaan• Omdat tijdens onze koorreis de kans groter is dat je ergens met een groepje binnenkomt

dan met z’n tweeën = het aan te raden van tevoren te reserveren. Dat kan ook het hotel voor je doen. De lunch begint rond 12:30. Het avondeten begint wat later dan bij ons, vanaf 20:00 uur.

• De Hongaarse kok kookt gevarieerd; de restaurants zijn thuis in alle wereldkeukens. De Hongaarse keuken zelf kent trouwens zowel een verfijnde als een boerse kant. Het bekend-ste gerecht is natuurlijk goulash, die daar ons idee van ‘goulash’ (vaak te vet) ver in smaak overtreft. Op menukaarten vind je vier typen goulash: gulyás (een soepachtige goulash), pörkölt (met rood, vooraf geroosterd vlees met ui en met behoorlijk pittig paprikapoeder), tokány (vaak met geitenvlees of met wild en bijna zonder paprikapoeder) en tot slot paprikás (met een mild paprikapoeder). Paprikapoeder is er overigens in vijf scherptegraden: hoe roder de kleur, hoe milder de smaak.

• De standaardfooi is 10 procent. Niet op tafel achterlaten (wordt gezegd), maar aan de ober geven.

vervolg dag 1

8

Adres: 3525 Miskolc, Horváth Lajos utca 11, telefoon (+36) 46 550 550

Hotel Öreg is gevestigd in een van de kleinste straatjes in het historische centrum van Miskolc. Het is geheel in art deco ingericht en past hierdoor precies in de omgeving waarin het is gebouwd. Het heeft een restaurant met zowel Hongaarse als Internationale specialiteiten.

Ruime kamers met airconditioning, badkamer met douche, TV, minibar, telefoon, bureau, haardroger en zowel Wi-Fi als kabelinternet. Er zijn een bar, een sauna en een kleine wellness.

Het hotel ligt op 750 meter van het Müvészetek Háza. Ongeveer 10 minuten lopen.

Roominglist als losse bijlage achterin het boekje.

Hotel Öreg – www.oregmiskolcz.hu

Adres: 3525 Miskolc, Kossuth Lajos utca 2, telefoon (+36) 46 504 980

Hotel Pannonia ligt ideaal gelegen in het historische deel van Miskolc. De meeste bezienswaardigheden van Miskolc liggen op loopafstand van het hotel. Verder beschikt het hotel over Café Bigben, dat een bijzonder interieur heeft.

Ruime kamers met airconditioning, bad of douche, TV, bureau en Wi-Fi. Er is ook een sauna.

Het hotel ligt op 160 meter van het Müvészetek Háza. Ongeveer 5 minuten lopen.

Roominglist als losse bijlage achterin het boekje.

Hotel Pannonia – www.hotelpannonia-miskolc.hu

9

Een paar restaurants in het centrum van MiskolcBORs Restaurant, Kossuth u. 8, +36 46 320 035, www.bors-etterem.eu Goede wijnen en dito eten, maar niet duur

Impresszó Club-Restaurant, Széchenyi u. 3-9, +36 46 509 669, www.impresszo.hu Perfect lokaal eten

Kortyolda Restaurant, Széchenyi u. 26, +36 46 783 635, www.kortyolda.hu Ongedwongen, pub & restaurant

Dolce Vita Restaurant & Pizzeria, Déryné u. 7, +36 505 045, www.freund.hu Een stukje geschiedenis van de stad MiskolcMiskolc ligt in het noordoosten van Hongarije. Met circa 170.000 inwoners op 84 km² is het de vierde stad van het land. Het is de hoofdstad van het comitaat Borsod-Abaúj-Zemplén (de term comitaat is afgeleid van het Latijnse comes (= graaf) en wordt gebruikt voor de tweede bestuurslaag van Hongarije). Sinds 1954 is het een ‘stad met comitaatsrecht’ (megyei jogú város).

10

Hoewel Miskolc al in 1365 stadsrechten kreeg en op een lange geschiedenis als centrum van nijverheid kan terugzien, is het vooral een 20ste-eeuwse stad. In 1945 werd het oude Miskolc samengevoegd met het naburige Diósgyör, waardoor het hui-dige Groot-Miskolc tot stand kwam. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de verdere ontwikkeling van de zware industrie prioriteit. Het stadsdeel Lillafüred ligt 8 km ten westen van de eigenlijke stad in het berggebied; dat is bekend om zijn grotten en de grootste waterval van Hongarije. Het kuuroord Miskolctapolca maakt ook onderdeel uit van de gemeente Miskolc.

Miskolc wilde na 2007 weer een zelfstandige gemeente worden na een referendum. Er is echter door een gerechtelijke uitspraak geen gehoor gegeven aan de zelfstan-digheidswens. Miskolc heeft veel scholen, gymnasia en een universiteit (de grootste van het noorden van Hongarije).

In Miskolc staan nog tal van prachtige panden, huizen en kerken uit vroeger tijden en uit verschillende stijltijdperken, tot en met huizen in art-decostijl. Diosgyör is een historisch 12e-eeuws kasteel, gelegen in het gelijknamige oude stadje Diosgyör, wat tegenwoordig een deel van westelijk Miskolc is. Vroeger was dit kasteel het favoriete vakantieverblijf van de Hongaarse koningen en koninginnen. Tegenwoordig wordt het graag bezocht door toeristen. De stad heeft verschillende musea. De Avas kerk uit de 15e eeuw is de mooiste kerk van Miskolc: hij staat op de Avasheuvel (waar wijn wordt verbouwd en waar sinds de prehistorie al mensen woonden), even buiten het centrum. De kerk is laatgotisch, heeft een houten plafond en een houten klok-kentoren. Verder noemen we de mooie Grieks-orthodoxe kerk (Görögkleti Othodox Templom) met zijn 16 hoge iconostase, en de synagoge (Kazinczy utca) uit 1862.

Het ‘House of Arts’ is een andere benaming voor het concertgebouw, het Müvészetek Háza.

11

Miskolc

12

13

AvasDe Avas is een heuvel (234 m hoog) in het hart van Miskolc. Op de top staat de Avas-toren, het symbool van de stad. Op het noordelijke deel van de heuvel, vlak bij het Erzsébet plein, staat de gotische, protestantse Avaskerk, een van de oudste gebou-wen van Miskolc, samen met het kasteel Diósgyör. De kalkste-nen grotten van Avas worden gebruikt als wijnkelder; de smalle, kronkelende straatjes geven een mediterrane sfeer aan dit deel van de Avasheuvel.

StadscentrumHet centrum van Miskolc bestaat uit de belangrijkste straat Széchenyi St., het Városház tér (het plein met het stadhuis) en het Erzsébet tér (Elizabeth Plein); deze plekken hebben het best de 19e-eeuwse stijl van de stad bewaard. Miskolc bezit echter ook moderne shopping malls in het centrum.

De SynagogeDe Orthodoxe Synagoge, in 1861 ontworpen door Ludwig För-ster, tevens architect van de grote synagoge in Boedapest, is nog een laatste getuige van de eens zo grote Joodse gemeenschap die Miskolc bevolkte.

De Houten KerkDeze kerk werd herbouwd in 1999, nadat de vorige was vernield door brandstichting, in 1997. Het eerste document dat het idee voor zo’n kerk noemde stamt uit 1698, maar de eerste echte Houten Kerk werd gebouwd in 1724 – deze bleef behouden tot 1937. István Bató, een 19e-eeuwse inwoner van Miskolc, liet een grote som gelds na aan de kerk. ’As long as there are Protestants in Miskolc, this wooden church should be kept in good condi-tion... should it burn down, it should be rebuilt of wood’, scheef hij in zijn testament. Dus: de inwoners besloten dat de kerk altijd in hout verbouwd of gerenoveerd moet worden.

Het kasteel DiósgyörHet middeleeuwse kasteel Diósgyör is een van de beroemde monumenten van Miskolc. Zelfs het voetbalteam heet Diósgyör.

Universiteits StadDe moderne Universiteit van Miskolc is van 1950, en ligt tussen Miskolc en het holiday resort Miskolctapolca. De universiteit en de campus zijn omgeven door een mooi en groot park.

Miskolc

14

8:00 - Ontbijt9:00 - Einde ontbijt • Je kunt direct na het ontbijt je lunchpakket (inclusief drinken) voor die dag afhalen.

Vegetariërs hebben een aangepaste versie; dat wordt op het pakket aangegeven. • Draag warme kleding + je grot-schoenen 9:30 - Iedereen is aanwezig in de lobby• We gaan uit van je deelname aan de excursie, tenzij je je uiterlijk 1 dag van tevoren

afmeldt • Instappen in de bussen (= free sitting)[9:45 - De Öreg-mensen stappen in]10:00 - Vertrek van de bussen voor de excursie naar de Grotten van Aggtelek circa 11:00 - Aankomst in Aggtelek. Laat je lunchpakket in de bus liggen. 11:30 stipt -12:30 stipt - Grotbezichtiging o.l.v. een gidscirca 13:00 - Vertrek van de bussen uit Aggtelek• Op de terugreis kun je genieten van je lunchpakketcirca 13:45 - Weer terug bij de hotels (eerst langs Öreg, dan Pannonia)

• Avondmaaltijd: op eigen initiatief en voor eigen rekening. • Je hebt voorafgaand aan de generale repetitie weinig tijd voor uitgebreid eten; je

kunt dat daarom ook ná de generale doen. In nagenoeg alle restaurants kun je ook op latere uren eten, want het avondeten begint in Hongarije pas rond 20:00 uur.

17:45 - Aanwezig zijn in het concertgebouw: het Müvészetek Háza (= niet later dan 17:45)• Loopafstand: 150 m van Öreg en 750 m van Pannonia 18:00 – Start Generale Repetitie 21:00 – Einde Generale Repetitie• Het is thans nog niet duidelijk hoe de consumpties zijn geregeld; neem in elk geval

kleingeld mee.

De Grotten van Aggtelek. Een kijkje in de wereld van stalagtieten en stalagmietenHet gebied Aggtelek herbergt een uniek grottenstelsel (meer dan 300 grotten, verdeeld over zo’n 30 kilometer) in Noord-oost-Hongarije. Toeristen zien op de korte tours (die wij doen) maar één of twee grotten, maar er zijn ook tours van acht uur. De grotten van Aggtelek zijn een fenomeen op zich; sinds 1995 staan ze op de UNESCO Werelderfgoedlijst. Het zien van de immense verscheidenheid aan formaties in dit karstlandschap maakt het een bijzondere ervaring. De gids vertelt over de geschiedenis van de ontsluiting van de grotten. Aggtelek is 230 miljoen jaar oud; het was een zuurstofarme zee.Toen het land steeg, werd de karst gevormd. Dit leisteengebergte heeft tal-loze valleivormige dieptes, gaten en spelonken.

DAG 2 - woensdag 6 november

15

8:00 - Ontbijt9:00 - Einde ontbijt9:30-10:30 - Koorrepetitie in een zaal in hotel Pannonia• Met Wim en Gerrie, zonder solisten 10:45 - Iedereen is aanwezig in de lobby • Instappen in de bussen (= free sitting)• We gaan uit van je deelname aan de excursie, tenzij je je uiterlijk 1 dag van tevoren

afmeldt• Iedereen ontvangt een stadsplattegrond van Eger [11:00 - De Öreg-mensen stappen in]11:00 - Vertrek van de bussen voor een excursie naar de stad Egercirca 12:00 - Aankomst in Eger 12:00-13:45 - Vrij te besteden in Eger • Lunch op eigen initiatief en op eigen kosten

14:00 - Vertrek van de bussen uit Egercirca 15:00 - Weer terug bij de hotels (eerst langs Öreg, dan Pannonia)

• Avondmaaltijd: op eigen initiatief en voor eigen rekening. Houd er rekening mee dat je voorafgaand aan het inzingen voor het concert weinig tijd hebt voor uitgebreid eten.

17:45 - Aanwezig zijn in concertgebouw Müvészetek Háza (= niet later dan 17:45)• Loopafstand: 150 m van Öreg en 750 m van Pannonia 18:00 - Start inzingen 19:00-22:30 - Concert22.30 - Gezellige nazit (‘Spiegelzaal-effect’) in het pand, met koorleden, musici, Wim en Gerrie, en wie weet ook met onze solisten Frank Fritschy en Hans Christiaan Hinz. • Het is thans nog niet duidelijk hoe de consumpties zijn geregeld; neem in elk geval

kleingeld mee.

Eger: een van de mooiste barokke steden in Hongarije! Eger ligt ten noordoosten van Boedapest en op ongeveer 60 km van Miskolc. De vele gebouwen en monumenten die hier te zien zijn, maken een wandeling door de stad zeker de moeite waard. De basiliek, het Dobóplein en de burcht van Eger (met aflossing van de wacht), de onderaardse gangen, het wapen-museum én de enige Mozart-brief die in Hongarije is te zien, zijn enkele highlights van deze stad. Eger is ook wel bekend als de stad van de kuurbaden, de studenten en de wijn.

DAG 3 - donderdag 7 november

16

Eger (Latijn: Agria; Duits: Erlau) is een stad in het noorden van Hongarije. Het is de hoofdstad van het comitaat Heves en is een stad met comitaatsrecht. Eger telt nu zo’n 70.000 inwoners. De stad is het be-kendst om de burcht, de thermaalbaden, de historische gebouwen, inclusief de noordelijkste Ottomaanse minaret, en de meest bekende rode wijn van Hongarije, de Egri Bikavér (stierenbloed van Eger).Eger wordt al bewoond sinds de steentijd. In de middeleeuwen werd het gebied bewoond door Duit-sers, Avaren en Slavische stammen. De Hongaren bevolken het gebied sinds de 10e eeuw. Stefanus I (997-1038), de eerste christelijke koning van Hongarije, stichtte een bisdom in Eger. De eerste kathedraal van Eger werd gebouwd op de burchtheuvel, waar later de burcht van Eger verrees. De stad is gebouwd rondom de kathedraal, die niet meer bestaat – Eger bleef echter wel een belangrijk religieus centrum.Tijdens de invasie van de Mongolen, in 1241, werd Eger vernield. Daarna werd ze herbouwd en in 1261 met wallen omgeven. De 14e tot de 16e eeuw was een welvarende tijd voor Eger. Wijnbouw, waar de stad beroemd om is, werd in die tijd steeds belangrijker. Tijdens de regeerperiode van koning Matthias (1458-1490), toen de renaissance ook zijn stempel begon te drukken op de Hongaarse cultuur, lieten de bisschoppen van Eger er prachtige gebouwen neerzetten.Gedurende de Ottomaanse bezetting van Hongarije werd Eger een belangrijk grensbastion. In 1552 werd de stad door een Turkse legermacht omsingeld. Onder leiding van István Dobó vochten de verdedigers van de burcht (2100 mensen, inclusief vrouwen en kinderen) succesvol tegen een overmacht van 80.000 Ottomaanse soldaten. Vrouwen en kinderen, die kuipen kokend water en teer op de belegeraars stortten, en de mannen die streden, weerstonden de Turkse aanvallen – uiteindelijk een halve eeuw lang. Voor de meeste Hongaren is deze overwinning bekend van de roman Egri csillagok (De sterren van Eger) van de beroemde 19e-eeuwse Hongaarse schrijver Géza Gárdonyi. De naam van de bekendste wijn van Honga-rije, Egri Bikavér (‘stierenbloed’) komt voort uit twee legendes rond deze overwinning.In 1596 echter lukte het de Ottomanen met een groter leger om kapitein Nyáry van Eger, nadat de burcht zes dagen belegerd was geweest, tot overgave te dwingen. Eger viel toen voor tachtig jaar onder Ottomaanse heerschappij en werd de hoofdstad van een Ottomaanse provincie (vilayet). De Ottoma-nen herbouwden de burcht, veranderden de kerken in moskeeën en bouwden openbare badhuizen en minaretten.Nadat de Ottomanen probeerden om Wenen te veroveren, dachten de Habsburgers, die het niet-Otto-maanse deel van Hongarije bestuurden, dat het tijd was om de Ottomanen te verdrijven. Het christelijke leger onder leiding van Karel IV van Lotharingen veroverde de burcht van Boeda in 1686 en hongerde in 1687de burcht van Eger tot overgave uit. Daarna begon Eger weer op te bloeien. De bisschoppen vor-derden de stad terug, waardoor vele protestantse inwoners de stad verlieten. Gedurende de Hongaarse onafhankelijkheidsoorlog tegen de Habsburgers tussen 1703 en 1711 steunde de stad vorst Frans II Rákóczy, maar het keizerlijke leger versloeg de Hongaren en niet snel hierna leed Eger onder de pest.In het begin van de achttiende eeuw trokken veel mensen naar Eger en tussen 1725 en 1750 steeg het inwonersaantal van 6000 naar 10.000. Nieuwe gebouwen werden gebouwd in de barokstijl, inclusief een nieuwe kathedraal, het bisschoppelijk paleis, het comitaathuis, het college (nu genaamd het Eszterházy-college, naar de oprichter) en meerdere kerken. Moskeeën werden omgebouwd tot katholieke kerken.De 19e eeuw begon met rampen. Een brand vernielde de helft van de stad in 1800 en de zuidelijke muur van de burcht stortte in 1801 in; veel huizen werden vernield. In 1804 kwam alle macht in Eger in handen van de aartsbisschop. De stad vocht om los te komen van deze heerschappij, echter de macht van de kerk was te groot en de aartsbisschop bleef de eigenaar van de stad. In 1827 werd het grootste deel van het centrum verwoest door brand en vier jaar later stierven er 200 mensen door een epidemie. De inwoners van Eger hadden een belangrijk aandeel in de revolutie van 1848. Ook al werd de revolu-tie onderdrukt, de tijd van landeigenaren en lijfeigenen was voorbij en in 1854 werd Eger bevrijd van de heerschappij van de aartsbisschop. Helaas voor Eger was de aanleg van de spoorlijn van Boedapest naar Miskolc al voltooid, zodat de kleinere stad Füzesabony de rol van spoorwegknooppunt op zich nam. Na de Eerste Wereldoorlog kwam de economie langzaam op gang, pas vanaf 1925 werden er nieuwe gebouwen neergezet. Er werd begonnen met de archeologische blootlegging van de burcht.Tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden het terugtrekkende nazileger en het opkomende Sovjetleger beide hun effecten op de stad, maar er waren geen bombardementen. Anno nu is Eger een welvarende stad en een internationaal populaire toeristische bestemming met een aantrekkelijk barok stadscentrum.

Een stukje geschiedenis van de stad Eger

17

8:00 - Ontbijt9:00 - Einde ontbijt• Uitchecken uit de hotels: wordt geregeld door de tourleaders• Betaal zelf bij de receptie wat je hebt gebruikt uit de mini-bar op je kamer

• Zie losse bijlage: bus-sitting naar Boedapest + naar de luchthaven!!!9.15 - Iedereen is aanwezig in de lobby9:30 - Vertrek van de bussen naar Boedapest + voor sommigen naar de luchthaven[9:45 - De Öreg-mensen stappen in]

circa 12:00 - Aankomst bij Hotel President in Boedapest • Na het concert van gisteravond is voor een aantal koorleden de reis nu afgelopen.

Zij rijden, nadat de Boedapest-gangers zijn afgezet bij Hotel President, door naar de luchthaven (= uitzwaaien!)

12:30 – Je kunt je kamer betrekken (nóg eerder kregen we niet voor elkaar)• De tourleaders regelen de check-in in de lobby • Iedereen krijgt een plattegrond van Boedapest

• Lunch op eigen gelegenheid en op eigen kosten

14:20 - Iedereen is aanwezig in de lobby14:30-17:00 – Excursie: Stadswandeling Boedapest • We gaan uit van je deelname aan de excursie, tenzij je je uiterlijk 1 dag van tevoren afmeldt• We wandelen in 2 of 3 groepen, met ook 2 of 3 gidsen (Dutch spoken is zeer waarschijnlijk)• Iedereen ontvangt 2 metrokaarten, want de werkelijk schitterende metro (in art-

decostijl) vormt een onderdeel van de wandeling en mag niet worden gemist17:00 - Eindpunt van de wandeling is weer bij Hotel President 18:00 -19.30 uur - Buffetdiner (= lekker warm...) in Hotel President (locatie: de ontbijtzaal)• Het buffet is voor eigen rekening (inclusief een aantal drankjes); dit is al bekend.

Op dit moment hebben zich rond de 70 mensen aangemeld voor dit buffet, dus beregezellig.

20.00-22.30 – Feestavond! Er worden bij het inchecken in het hotel 3 vouchers pp uitgereikt voor de drankjes op de feestavond: 2 voor alcoholische dranken en 1 voor niet-alcoholische dranken. Je kunt die vouchers ook al tijdens het buffetdiner gebruiken.• Albertine heeft de organisatie voor deze avond in handen en is jullie gastvrouw. • Pianino aanwezig. En Wim is er ook. Nu nog MUZIEK en ZANG en de sfeer is

compleet! Geef je Wim bijtijds een kopie van je bladmuziek? Het programma voor de feestavond wordt eerder bekendgemaakt.

DAG 4 - vrijdag 8 november

18

Adres: Hold utca 3-5, telefoon (+36) 1 373 8200

Het hotel ligt zeer centraal in Buda, niet ver lopen vanaf de oostoever van de Donau

Roominglist als losse bijlage achterin het boekje.

Tips voor koffiedrinken in Boedapest: de koffiehuizenBoedapest is de evenknie van Wenen en Praag als het gaat om koffiedrinken. In sommige koffiehuizen waan je je terug in de rijke tijd van Hongarije, de eeuw van keizerin Sissi. We noemen de vier bekendste/mooiste. Je kunt er ook (lunch)hapjes eten (= handig).

Café Gerbeaud (Vörösmárty Tér 7-8)Gerbeaud is voor Boedapest wat Sacher betekent voor Wenen. De naam is een begrip in Boedapest. In de 19e eeuw was het een ontmoetingsplek voor schrijvers en journalisten. Dit sfeervolle café is een absolute aanrader (je betaalt wel wat voor een kop koffie...), al is het alleen al vanwege het schitterende interieur. Het is ook mogelijk een lunch te gebruiken, maar dan zit je wel in de (wederom sfeervolle) bierkelder.

Koffiehuis Müvész (Andrássy út 29)Müvész opende zijn deuren in 1898. Het staat schuin tegenover de opera.

Café New York (Erzsébet Körút 9-11)Een absoluut weelderige pand (niet ver van Hotel President), van eind 1800. Het stond op instorten na twee Wereldoorlogen en 40 jaar communistische verwaarlozing, maar de Italiaanse hotelketen Boscolo heeft het koffiehuis nieuwe adem gegeven. Reken op de duurste cappuccino van Boedapest - maar wel met grandeur.

Koffiehuis Ruszwurm (Szentháromság utca 7)Meer een banketbakkerij dan een koffiehuis. Zo groot als een huiskamer en in Biedermeier stijl ingericht. Het levert al bijna 200 jaar de beste taartjes van Boedapest.

Hotel President – www.hotelpresident.hu

19

De naam Boedapest bestaat pas sinds 1873, maar het gebied zelf werd al door de Romeinen bewoond. Toen bestond Boedapest nog uit twee afzonderlijke delen, die Aquincum, het hui-dige Boeda (oostelijk van de Donau), en Contra-Aquincum, het huidige Pest (westelijk van de Donau), heetten. Het land ontkwam echter niet aan de vernietigende veroveringstochten van de Hunnen en na hun inval verdween de oude Romeinse stad zo goed als volledig. Pas in de 10e eeuw verschenen de Hongaren ten tonele. In Boeda, dat op een heuvel ligt, werd in 1247 een kasteel gebouwd, wat er mede voor zorgde dat dit deel van Boedapest later de hoofdstad van het koninkrijk Hongarije werd. Het land en vooral Boeda kenden een bloei-end tijdperk onder het bewind van koning Matthias Corvinus. Deze welvaartsperiode onder-ging een abrupt einde met de verovering door de Turken in de eerste helft van de 16e eeuw. De Turken verwoestten de stad, net als de Hunnen, nagenoeg volledig. Na anderhalve eeuw, in 1686, kwam de stad dan in Oostenrijkse handen terecht en nog een eeuw later viel Honga-rije onder Habsburgs bewind. Ook bij de bevrijding van het Turkse juk werd Boedapest voor een derde keer zo goed als volledig vernietigd, nu door een allesverwoestende brand. Een jaar later vormde Hongarije samen met Oostenrijk het welbekende tweeluik Oostenrijk-Hongarije en deze situatie zou tot en met het einde van de Eerste Wereldoorlog onveranderd blijven. In die periode onderging Pest een sterk groeiproces.

Zoals eerder vermeld ontstond Boedapest als stadsnaam pas in 1873 omdat toen drie histori-sche wijken Oboeda, Boeda (beide op de rechteroever van de Donau) en Pest (op de linkeroe-ver) onder één magistratuur werden samengebracht. Behalve deze eenheid op papier vertonen Boeda en Pest echter geen gelijkenissen. Boeda is het oude, historische deel van de stad en bestaat uit hoogtes en laagtes, warmwaterbronnen, veel groen en bovenal het Koninklijk Paleis. Pest wordt dan weer gekenmerkt door moderne gebouwen, rechte lanen, veel winkels en supermarkten en als dominant bouwwerk het Parle-ment (aan de oever).

De eerste helft van de 20ste eeuw betekende nieuwe stadsuitbreidingen voor Boedapest, maar ook duistere gebeurtenissen waaronder de deportatie van een groot deel van de Joodse gemeenschap. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kende Boedapest opnieuw een van de donkerste bladzijden uit haar geschiedenis. Na de wintergevechten in 1945 bleek de stad nog maar eens met de grond gelijkgemaakt. Na de oorlog werd het land ‘bevrijd’ en opnieuw bezet door de Sovjets. Diezelfde Sovjets waren ook verantwoordelijk voor de Hongaarse Op-stand tegen het stalinisme in 1956, die de Sovjets met bloedig geweld neersloegen. Met de val van het IJzeren Gordijn in 1989 werd in Boedapest de Republiek Hongarije opge-richt. Sindsdien ondergaat de stad grondige veranderingen en hervormingen. De terugkeer van de markteconomie heeft ervoor gezorgd dat het stadsbeeld ingrijpend is gemoderniseerd en verlevendigd.

Een stukje geschiedenis van de stad Boedapest

De Opera, het Magyar Allami Operahaz.22

Ontbijttijd: zelf te bepalen• Je ontvangt ’s morgens je entreebewijzen voor de Opera ’s avonds (= als je hebt

geboekt). 11:30 - Iedereen is aanwezig in de lobby• We lopen naar de oever van de Donau. Dat is een leuke wandeltocht, door een

mooi gedeelte van Boedapest (= 20 minuten) 12:00 – Inschepen voor de excursie: Boottocht over de Donau • Lunchbuffet op de boot terwijl we varen...14:00 - Einde boottocht

• Avondmaaltijd: op eigen initiatief en voor eigen rekening

18:00 - Iedereen die naar de Opera (het Magyar Allami Operahaz) gaat is aanwezig in de lobby

• Ga je niet vanuit het hotel naar de Opera? Geef dit door aan de tourleaders!18:10 Vertrek naar de Opera (= bijtijds, want dan hebben we vooraf de gelegen-

heid daar iets te drinken, rond te lopen, sfeer te proeven en onze ogen de kost te geven)

• Hoe gaan we (71 personen!) erheen? De Opera ligt helemaal niet ver van De Pre-sident, maar we laten dat toch maar ter plekke van de omstandigheden afhangen (hakken? het regent? sneeuw? wel of niet lopen? er rijdt toch wel een bus? een taxi? groepsinitiatieven?)

19:00 - 22:00 uur Bijwonen van de voorstelling ‘The Golden Brush’ in de Opera• Juist die avond geen opera, maar een ballet: muziek van Liszt, Wagner, Berlioz en Pártay • Voel je feestelijk, en kleed je vooral feestelijk, want dat is gebruikelijk in Hongarije.

Geniet van deze uitzonderlijke avond in het buitenland, in een van die betoverend gedecoreerde, romantische theaters uit vervlogen tijden. Deze avond zal als slot van de reis een absoluut stijlvolle en gezellige afsluiting betekenen.

DAG 5 - zaterdag 9 november

BadhuizenBoedapest heeft 123 bronnen en circa 30 badhuizen. Het grootste badhuis (ook van Europa) is Széchenyi (Állatkerti körüt 11), gevestigd in een neobarok pand. Het water (77 graden) komt van 1256 m diepte. Het art-nouveaubadhuis Gellért (foto) wordt als het mooiste beschouwd (Kelenhegyi út 4).

Boottocht over de Donau Een leuke boottocht over de op één na langste rivier van Europa, de Donau! Tijdens de boottocht wordt er langs bezienswaardigheden aan beide oevers gevaren en wordt er wat over verteld – en dat alles terwijl je geniet van het lunchbuffet.

23

Ontbijttijd: zelf te bepalen

• We hebben een extra late check-out weten te regelen: om 14:00 uur• Betaal zelf bij de receptie wat je hebt gebruikt uit de mini-bar op je kamer

• Mocht je nog willen lunchen? Op eigen initiatief en voor eigen rekening.

14:00 - Iedereen is aanwezig in de lobby• Groeps-check-out wordt geregeld door de tourleaders 14:15 - Vertrek van de bussen naar het vliegveld van Boedapestcirca 15:00 - Aankomst op het vliegveld voor Boedapest - Amsterdam Vlucht KL1978

Hoe kun je zelf meehelpen aan een vlotte gang van zaken?• Meld je bij de juiste bagageband bij Aad – ook als je niet via het koor hebt geboekt• Het is nu individueel inchecken = houd je ticket en paspoort gereed• Daarna kun je langs de douane door de gate gaan • We zien je weer bij de gate• Wie niet op tijd is, wordt door ons gebeld op het 06-nummer; dus houd je mobiel aan! 17:10 - Vertrek vliegtuig 19:20 - Aankomst op Schiphol

Afscheid... en welkom thuis!

DAG 6 - zondag 10 november

Café/(Lunch)/Restaurants in Boedapest

Callas Café & restaurantAndrássy Út 20 - +36 1 354 0954www.callascafé.hu callascafe@gmail.comGezellig, stijlvol maar gemoedelijk

Borbirosag Csarnok tér 5 - +36 1 219 0902 info@borbirosag.com http://en.borbirosag.com/Modern, eenvoudig, maar met lekker eten

Gerlóczy Café& Rooms de LuxV. Gerlóczy U 1 - +36 1 501 4000http://www.gerloczy.hu/Eten in een boutiquehotel, elegant, prijzen niet echt laag

BagolyvarGundel Károly út 4 - +36 1 468 3110info@bagolyvar.com http://www.bagolyvar.com/Voor heerlijke goulash, hoorden we

The Borssó Bistro (in de buurt van Hotel President)Kiralyi Pal u. 14,www.borsso.hu Uitstekend eten, beetje chic, Hollandse prijzen

Central Caféwww.centralkavehaz.hu Gezellig grand café, niet duur, goed eten

Restaurant Pomo D’OroArany Janos utca 9www.pomodorobudapest.com Italiaans restaurant, tussen de Basiliek en de Donau

Spoon Café & LoungeVigadó tér 3, kikötöwww.spooncafe.huTrendy, in een grote boot, aan de kade bij de Kettingbrug

Bohémia Bistro (ten oosten van Hotel President)Adres: Liszt Ferenc tér 11, +36 1 321 8425 www.bohemiaetterem.com Groot, gezellig lawaaiig, jonger publiek

24

Artikel over Joods Boedapest De Joodse wijk. Vóór de Tweede Wereldoorlog was een kwart van de bevolking van Boedapest Joods, en nog steeds wonen er zo’n tachtig- tot honderdduizend Joden in de Hongaarse hoofdstad, verreweg de grootste Joodse gemeenschap in Centraal-Europa. Overal in de stad vind je synagogen en Joodse monumenten. Er zijn nog steeds drie synagogen die wekelijks sabbat vieren.

Joods BoedapestTEKST RUNA HELLINGA – uit: TROUW - 18/05/2013 Sholet eten bij Hannah, klezmer horen bij Spinoza Ház, naar een café in een van de hippe binnenhoven: de Joodse wijk in Boedapest bloeit. En dan staat er ook nog de grootste synagoge van Europa. De vrouw bij de ingang kijkt wat bezorgd naar mijn blote armen. Buiten mag het inmiddels lekker weer zijn, in de orthodoxe synagoge in het hart van de Joodse wijk van Boedapest hangt nog winterse kou. De man in ons gezelschap krijgt een keppeltje uit de doos die bij de voordeur staat. Dat is niet nodig voor de andere bezoekers: een drietal orthodox-joodse toeris-ten in knielange, zijden jassen, breedgerande zwarte hoeden en met lange oorlokken langs de slapen.Met grote stappen banjeren ze door het gebouw, luid Jiddisch pratend. Een van hen sprint de treden op naar de kast waar de Thora wordt opgeborgen, en terwijl hij - met de nodige eer-bied, dat wel - het versierde roodfluwelen gordijn een stukje oplicht, neemt een van de anderen een foto met zijn mobieltje. Dan sprint nummer twee naar boven om te poseren, en dan num-mer drie. De medebezoekers wedijveren om onze aandacht met het fraaie art-deco-interieur van de synagoge.Sinds de renovatie een paar jaar geleden is de orthodoxe synagoge open voor toeristen, maar het loopt nog geen storm. Tien minuten verderop, bij de Grote Synagoge in de Dohanystraat, staan bezoekers in de rij. Binnen gonst het daar van de luide stemmen van gidsen. Maar hier in de orthodoxe synagoge zijn we vrijwel alleen, terwijl dit gebouw met zijn façade van versierde bakstenen zeker zo interessant is. Minder overdadig misschien, maar een stuk intiemer.De kleine synagoge vormt het hart van een gebouwencomplex met allerlei winkels en instituten voor de groeiende orthodoxe gemeenschap in Boedapest. Er is een slager, een kruidenier, een school en er is Hannah, het oudste koosjere restaurant van Boedapest. Voor authentiek Hongaars-Joods eten ben je bij Hannah aan het goede adres, als je de soms zeer knorrige be-diening op de koop toeneemt. Misschien, denken we, zijn ze aardiger tegen orthodoxe gasten.In de nabije omgeving zijn meer koosjere restaurants en winkels, onder andere de koosjere banketbakkerij Fröhlich en het enige rituele bad in de stad. Zulke voorzieningen maken Boeda-pest tot een geliefde vakantiebestemming voor orthodoxe joden. Maar ook niet-religieuze res-taurants en cafés houden het imago van de wijk in ere. Spinoza Ház, een restaurant met eigen theater, biedt iedere vrijdag klezmermuziek. De swingende voorstelling duurt ruim een uur en is zeker de moeite waard, ook al zit je behoorlijk opgepropt in het kleine theatertje.Andere restaurants bieden typisch Joods eten, zoals het sabbatsgerecht sholet, een bonen-schotel die vanaf vrijdag al op een zacht pitje staat te pruttelen, zodat gelovigen zaterdag bij de lunch - in Hongarije de hoofdmaaltijd - warm kunnen eten zonder het verbod op arbeid te hoeven schenden.Met 80.000 tot 100.000 Joodse inwoners heeft de Hongaarse hoofdstad nu de derde Joodse gemeenschap van Europa. Oorspronkelijk woonden velen in het zevende district, maar wie in die wijk Joodse winkels verwacht, komt bedrogen uit. Dat is vermoedelijk waarom een ken-

25

nismaking met Joods Boedapest veelal niet verder gaat dan de monumentale Grote Synagoge in dit zevende district.Een bezoek aan dat complex is ook voor ons een must. Het gebouw, uit het midden van de 19de eeuw, biedt plaats aan 3000 mensen. Alleen in New York staat een grotere.De pas voltooide renovatie is te danken aan de steun van nazaten van Hongaars-Joodse emi-granten, zoals de in 2010 overleden Amerikaanse acteur Bernard Schwartz, alias Tony Curtis.

In de omgeving van de synagoge herinneren meerdere monumenten aan de periode tussen maart 1944 en januari 1945, toen de wijk een getto was. 400.000 Hongaarse Joden wer-den naar Auschwitz afgevoerd of later, toen de treinen niet meer reden, aan de oever van de Donau door Pijlkruisers - Hongaarse fascisten - doodgeschoten. Het is aan de komst van het Rode Leger in januari 1945 te danken dat in de hoofdstad toch een aanzienlijk aantal mensen de holocaust overleefde. Daardoor is de wijk niet alleen historisch interessant, maar ook het centrum van een bloeiende gemeenschap met eigen scholen, culturele instellingen en winkels.Een paar straten van de synagoge verwijderd, bij Kiralystraat 15, vind je een restant van die negen maanden dat de wijk een getto was. De achterste binnenplaats wordt door een geres-taureerd stuk muur in tweeën gedeeld. Een kaart laat zien hoe het bouwwerk vroeger dwars door een hele reeks van deze binnenhoven liep, soms drie verdiepingen hoog om te voorko-men dat mensen via hun balkons ontsnapten.Je ziet de muur van veraf, maar pas als je ervoor staat, besef je hoe het geweest moet zijn: wel naar buiten kunnen kijken door je keukenraam, maar er niet uit kunnen. Wie als toeristbru-taal is, belt gewoon ergens aan om de binnenhof op te lopen, zoals sommige reisgidsen aan-raden. Dat gaat ons wat ver, maar het loont om even te wachten. Er wonen tientallen gezinnen in het pand en bewoners doen altijd open als ze belangstellenden voor het hek zien staan.De binnenplaats was van oudsher het domein waar kinderen speelden, vrouwen hun kleden uitklopten en mannen hun werkplaats hadden. En het was een plek om te bidden. Lange tijd verbood de wet het bouwen van synagogen aan de straat - veel kleine synagogen staan daarom hier achter de huizen verscholen. Dat is nog te zien bij de kleine sjoel van de Lubavit-cher-beweging in de Vasvari Pálstraat. Als we daar aarzelend heenlopen, wenkt een student van de talmoedschool ons. Hij geeft spontaan een rondleiding door het gebouwtje waar de tijd van voor de oorlog lijkt te herleven. De binnenhoven zijn nu het toneel van een bruisend uitgaansleven. Het district is vooral bekend om de ‘ruïnetuinen’, veelal tijdelijke, op afbraakter-reinen gevestigde cafés. De bekendste is Szimpla, dat het stadium van tijdelijkheid al voorbij is. Behalve café en muziekpodium is Szimpla op zondag een biologische markt. Het café trekt veel jongeren en oogt als een hippieparadijs.Wij kiezen uiteindelijk voor een van de vele nieuwe cafés op het Gozsdu Hof, een complex van zeven binnenplaatsen dat zich de afgelopen jaren ook heeft ontpopt als uitgaansgebied. Op zondag is hier een kleurrijke kunst- en antiekmarkt.

Bezoek de Joodse wijk bij voorkeur niet op vrijdagmiddag, zaterdag of op Joodse feestdagen, want dan zijn alle synagogen en winkels gesloten. Synagogen gaan om 10 uur open voor toeristen. De orthodoxe synagoge is tot 16 uur open; de Grote en de Rumbach Synagoge tot 18 uur.Reserveren is aan te raden voor klezmeroptredens bij Spinoza Ház is (spinozahaz.hu). Spinoza Ház verhuurt ook appartementen.Het zevende district ligt direct naast het centrum van Pest en is bereikbaar met de metro (halte Déak tér of Astoria).Schrijver dezes organiseert ook rondleidingen langs Joodse bezienswaardigheden, zoals het schoenenmonument voor de slachtoffers bij de Donau. Meer informatie: www.boedapest-op-maat.com/p/stadswandelingen-en-studiereizen.html

26

Over de Johannes-Passion De Johannes-Passion (BWV 245) van Johann Sebastian Bach is een oratorium met als onderwerp het lijden en sterven van Jezus volgens het Evangelie volgens Johannes. De originele titel luidt ‘Passio secundum Johan-nem’. Bach schreef de Johannes-Passion in 1724, in drie maanden tijd. Op 7 april van dat jaar, Goede Vrijdag, werd de Johannes-Passion voor het eerst uitgevoerd in de Nicolaïkirche in Leipzig. Een jaar later verving Bach het ope-ningskoor door een ingetogen koraalbewerking, waarschijnlijk omdat er kritiek op de (te uitbun-dige) muziek was gekomen. Bach bleef wijzigin-

gen aan de Johannes-Passion aanbrengen, zodat er tegenwoordig vier verschillende versies bestaan (naast die uit 1724 en 1725 zijn er ook versies uit 1728 en 1749). Vlak voor zijn dood begon Bach aan een nieuwe versie, die hij niet heeft kunnen afmaken.

Vergelijking met de Matthäus-PassionDe Johannes-Passion wordt vaak vergeleken met de Matthäus-Passion, die Bach enkele jaren later zou schrijven. In vergelijking met de Matthäus-Passion, is de Johannes-Passion muzikaal wat feller, maar tegelijkertijd ingetogener. Zijn voor de Matthäus-Passion twee orkesten en twee koren nodig: bij de Johannes-Passion volstaat een kleiner orkest en één koor.Bach volgt vrijwel letterlijk de teksten van het Evangelie volgens Johannes. Op twee plaatsen brengt hij een kleine toevoeging uit het Evangelie volgens Matteüs aan (het wenen van Petrus nadat de haan heeft gekraaid en het scheuren van het voorhang in de tempel, de aardbeving, het splijten van de rotsen en de opstanding van de gestorvenen na de dood van Jezus). Hier-door ligt het accent in de Johannes-Passion minder op het lijden van Jezus. Jezus komt meer over als een krachtige persoonlijkheid die een boodschap heeft te vertellen dan als het trieste slachtoffer in de Matthäus-Passion. Veel aandacht wordt besteed aan de beschrijving van het proces van Jezus.

OpbouwDe eerste noot van het openingskoor spelen de houtblazers een driestemmige bes, d g: dit staat voor Soli (bes) Deo (d) Gloria (g): Bach draagt de compositie direct op aan God.Ook op andere plaatsen in de Johannes-Passion maakt Bach gebruik van muzikale symbo-liek. Zo is het moment dat Pontius Pilatus zwicht voor de druk om Jezus ter dood te brengen het centrale punt. Vanuit dit koraal, ‘Durch Dein Gefängnis, Gottes Sohn’ is de opbouw van de Johannes-Passion symmetrisch opgebouwd: hiermee (en door het relatief korte eerste deel en langere tweede deel) geeft Bach een kruisvorm aan.

Overige JohannespassiesNaast de Johannes-Passion van Bach zijn er nog meer Johannespassies gecomponeerd. Zo heeft ook de Estse componist Arvo Pärt een Johannespassie op zijn naam staan. In het jaar 2000, ter gelegenheid van het 250e sterfjaar van Bach, kregen vier componisten ieder de op-dracht een passie te schrijven. De Johannespassie werd toegewezen aan Sofia Goebaidoelina.

27

• B i j be l len is het landnummer van Hongar i je : 36

• C i ty Tax i in Boedapest : 0036-1-211-1111

• De Neder landse ambassade in Hongar i je is gevest igd i n Boedapest

Ambassadeur is Ga jus Sche l temaFüge utca 5-7, 1022 BoedapestTe l : (+36) 1 3366 300Voor Neder landers in nood bu i ten kantooruren: (+36) 20 922 8777E-mai l : bdp@minbuza.n l www.nether landsembassy.hu

• Het weer in Hongar i je? Beg in november is het er onge-veer a ls in Neder land: het v r iest nog n ie t , maar het is overdag max imaa l 10 graden. Dus een f r isse tot koude wind. Missch ien regen, missch ien n ie t .