Educatieve dienst - KBR 1

PEDAGOGISCHE DOSSIERS

HET LEVEN VAN EEN BOEK

INHOUDSOPGAVE

I. Van idee tot manuscript 2II. Van schrijver tot uitgever 3III. De maquette 5IV. Afdrukken en inbinden 6V. Het boek op weg naar zijn lezers 8VI. Gebruik van een boek 9VII. Dood 11VIII. Wedergeboorte 14IX. Schema: het leven van een boek 15

BIBLIOGRAFIE 16

Eens de inspiratie er is, moet de schrijver ze aan hetpapier kunnen toevertrouwen. Deze fase is allesbe-halve gemakkelijk in het schrijversvak. Sommigeauteurs schrijven en herschrijven hun tekst ver-schillende keren. Dit resulteert in een manuscript.Het geeft blijk van de aarzelingen van de schrijveren de manier waarop zijn ideeën zijn geëvolueerd.Dit waardevolle getuigenis is met verdwijnenbedreigd omdat de meeste schrijvers vandaag metde computer werken. Als de tekst getypt is, spreektmen van een typoscript.

Educatieve dienst - KBR2

De allereerste fase in het tot stand komen vaneen boek is het rijpen van een idee in het hoofdvan een schrijver of auteur. Hij is een persoonzoals u en ik. Hij put inspiratie uit het dagelijksleven en zijn persoonlijke ervaringen. Hij kiestervoor om die met anderen te delen in de vormvan een boek. Inspiratie vinden is niet altijd evengemakkelijk. Tot de renaissance wachtten demeeste auteurs tot de (goddelijke) inspiratie totbij hen kwam. Daarna won de rede het van degodsdienst en ging de auteur zelf op zoek naarinspiratie: hij verzamelt documentatie, bezoektbibliotheken, gaat op reis… Zo verzamelt hij denodige informatie om zijn verhaal te stofferen.

1. VAN IDEE TOT MANUSCRIPT

Portret van Erasmus, Dürer, 1526 (gravure, Musée de la ville, Parijs)

Manuscript van Georges Rodenbach

De auteur bezorgt zijn manuscript of typoscriptaan een aantal uitgevers. Zij beslissen of de tekstal dan niet wordt uitgegeven. Deze fase kan langduren. Uitgevers ontvangen veel teksten vanverschillende auteurs. Het werk wordt verdeeld.Een eerste groep lezers maakt een selectie.Alleen de beste teksten worden doorgestuurdnaar een leescomité dat vervolgens zal beslissenof een tekst al dan niet geselecteerd wordt. Vaakhangt dit samen met de oriëntering van een uit-geverij. Uitgeverijen hanteren verschillende enuiteenlopende criteria: trends, smaak en voorkeurvan een uitgever, economische beperkingen…De uitgever kan ook zelf de opdrachtgever zijn.Dan bestelt hij zelf een boek over een bepaaldonderwerp dat hij wil uitgeven.

De uitgeverswereld is door de eeuwen geëvo-lueerd. Tot het einde van de 18de eeuw was hetvaak een en dezelfde onderneming die instondvoor het uitgeven, drukken en verspreiden vanboeken. Het vak van uitgever en boekhandelaarliep door elkaar. In de 19de en 20ste eeuw ontstaater een duidelijk onderscheid tussen de functievan uitgever, drukker en boekhandelaar. Ditkomt onder meer door de nieuwe technischeontwikkelingen. Met de opkomst van het industrieel kapitalismeworden uitgevers steeds meer zakenlieden. Zebepaalden zelf welke nieuwe boeken ze zoudenuitgeven en stonden borg voor de financiëlerisico’s die verbonden waren aan de productievan een boek. De uitgever werd een ondernemerdie voortdurend probeerde zijn auteurs voor hetvoetlicht te brengen. De auteurs werden op hunbeurt het echte kapitaal van de uitgeverij.

Educatieve dienst - KBR 3

2. VAN SCHRIJVER TOT UITGEVER

Portret vanDonat Casterman

Wist je dat?

Met een uitgeverij werken is niet de enigemanier om een boek uit te geven. Een methodedie even oud is als de geschiedenis van het uit-geverswezen, is uitgeven ‘in eigen beheer’.Zeker in ons digitaal tijdperk is deze maniervan uitgeven populair geworden. Ze is ookminder duur.

De publicatie door intekening is ook eenaparte manier van uitgeven. De Encyclopédievan Diderot en d’Alembert werd in de 18de

eeuw op deze manier uitgegeven. Het gaat omeen systeem waarbij particulieren zich ertoeverbinden tegen een bepaalde datum een somgeld over te maken om een werk te financieren.Ze verbinden zich ertoe het werk te kopenwanneer het gepubliceerd wordt en betalenop voorhand een deel van de prijs. Uiteindelijk heeft het 25 jaar geduurd vooraleerde 28 volumes van de Encyclopédie gepubliceerdwerden. Meer dan 150 medewerkers warennodig om deze onderneming tot een goedeinde te brengen.

Educatieve dienst - KBR 5

Eens de uitgeverij de tekst heeft geselecteerd,gaan de uitgever en auteur samen aan hetwerk om een definitieve tekst te maken. Somsworden nog ingrijpende wijzigingen doorgevoerd.Er wordt een titel gekozen, het formaat vanhet boek wordt bepaald en er wordt bekekenof het boek al dan niet geïllustreerd moetworden.

Er zijn meerdere leesbeurten nodig om zekerte zijn dat de tekst onberispelijk is. Gemiddeldmoet een tekst zeven keer gelezen wordendoor zeven verschillende lezers opdat er geenfouten meer zouden instaan. Deze leesbeurtenmoeten er voor zorgen dat de tekst duidelijken goed begrijpbaar is.

Eenmaal dit gebeurd is, kan de maquette vanhet boek opgemaakt worden. Hier stopt hetoverleg tussen de schrijver en uitgever (en deeventuele illustrator).

De maquette gaat naar de vormgever die eenplan van het boek zal opmaken. Hij moet zor-gen voor een harmonieuze en evenwichtigelay-out. Vaak wordt alles nog een laatste keerherlezen nadat de vormgever klaar is met zijnwerk.

Dan komt de chemigraaf op de proppen. Hijmaakt eerst een controleproefdruk van hetwerk vooraleer het echt in druk gaat. Dezeproefdruk wordt nagekeken door de uitgeveren de vormgever. Wanneer de uitgever zijnakkoord geeft, worden de bestanden naar dedrukkerij gestuurd.

3. DE MAQUETTE

Voorbeelden van de lay-out van handschriften.De kopiist bakende ruimtesaf voor miniaturen eninitialen vooraleer hijbegon te schrijven.

De drukkerij. Het drukken van een boek verlooptin verschillende fasen. Eerst wordt het papiergekozen. Er bestaan verschillende papiersoorten.De uitgever maakt een keuze op basis van econo-mische, esthetische of praktische criteria. Debladen waarop gedrukt wordt, zijn van eendergelijk formaat dat er verschillende bladzijdenkunnen worden op afgedrukt. Het aantal isafhankelijk van het door de uitgever gekozenformaat.

Eens het papier is gekozen, worden de drukma-chines afgesteld. Dit afstellen is een van deduurste procedures bij het drukken van eenboek. Dit verklaart waarom het interessanter isin grote oplagen te drukken. Na het goedkeurenvan de afstelling kan het drukproces beginnen.

Wanneer alle bladzijden gedrukt zijn, zorgt deboekbinder ervoor dat alle folio’s gevouwen engegroepeerd worden in katernen. Hij vraagt weleerst het akkoord van de uitgever vooraleer hetsamenstellen kan beginnen. De katernen gaandoor een machine om in het midden en vervol-gens samen te worden genaaid. Door de katernente naaien zal het boek steviger zijn dan wanneerze enkel aan elkaar worden gelijmd. Tot slotwordt de omslag die apart werd gedrukt, rond dekaternen gekleefd. Het boek is nu klaar.

In ons huidige digitale tijdperk met de ontwikke-ling van e-books, i-pads en andere informatica-dragers kan men zich afvragen of het drukproceswel zal blijven bestaan. Alleen de toekomst zaluitwijzen of de papieren vleugels van boekenbinnenkort tot het verleden behoren.

4. AFDRUKKEN EN INBINDEN

Atelier van de drukker

Atelier van de drukker

Educatieve dienst - KBR6

Zou papier kunnen verdwijnen?

Stel dat papier ooit zou verdwijnen, dan is het inieder geval niet de eerste schriftdrager die inonbruik zou raken. Vele andere dragers zoalskleitabletten, papyrus of perkament zijn in deloop van de geschiedenis verdwenen om plaatste maken voor andere dragers. Meestal waren denieuwkomers praktischer en minder duur ingebruik.

Volgens Michel Vernis is het verdwijnen van hetpapieren boek niet onvermijdelijk. Hij haaltverschillende argumenten aan:

- We hebben nog nooit zoveel gedrukt alsvandaag nu elke computer met een printerverbonden kan worden.- Een geschreven tekst blijft een veilig middelom een grote hoeveelheid informatie op teslaan. Een tekst kan een grote hoeveelheidkennis weergeven in een vrij korte tijdspanne.Een voorbeeld: in 1 uur spreekt een redevoer-der ongeveer 9.000 woorden als hij snel spreekt.Een bedreven lezer leest in datzelfde uur onge-veer 28.000 woorden 1. - Als we de geschiedenis van de media bekijken,stellen we vast dat de opkomst van een nieuwmedium niet noodzakelijk het communicatie-middel vernietigt dat eerder bestond. De persheeft het boek niet gedood, net zomin als debioscoop het theater en de televisie de geschre-ven pers heeft gedood.Het e-book en andere digitale toepassingenzullen dus niet noodzakelijk het papieren boekveroordelen.

Gutenberg, een revolutie?

Toen Gutenberg, ook wel Johan Gensfleich,in de 15de eeuw de boekdrukkunst uitvond,bracht hij een ingrijpende verandering teweegin de productie van geschriften. Tot de 15de

eeuw was de productiewijze van boekenlangzaam, duur, vereisten ze veel werk en lietze geen productie op grote schaal toe. In 1450bracht Gutenberg daar verandering in. Hetproductieproces versnelde aanzienlijk en dekosten werden gedrukt. Dit zorgde ervoor datvanaf dan veel meer boeken in omloop waren.

Enkele eeuwen na deze ‘eerste revolutie’ vanhet boek kwam er een ‘tweede boekrevolutie’in de 19de eeuw. In Europa vindt de industriëlerevolutie plaats. In de boekenwereld breekteen fase van massaproductie aan. Enkele cijfersbewijzen dit: in 1840 werden 6.220 titels uitge-geven tegenover 24.443 in 1913. Een vervier-voudiging in slechts 70 jaar tijd.

De handpers werd vervangen door steedsgeavanceerder mechanische machines die hetmogelijk maakten de productie gevoelig opte drijven. Halverwege de 19de eeuw werdook een nieuw soort papier gebruikt.Lompenpapier, dat al sinds de middeleeuwenin gebruik was, werd vervangen door papierop basis van hout. Daardoor was er veel meerpapier beschikbaar, maar de kwaliteit was slecht.Lignine bedreigde de gedrukte werken enzorgde ervoor dat het papier snel verouderde,geel en broos werd.

1 Deze opmerking komt van François RICHAUDEAU, auteur en onderzoeker uit de 20ste eeuw.

Educatieve dienst - KBR 7

Een andere oplossing voor de aankoopbeperkingzijn de digitale bibliotheken. Zo is Google albegonnen met het op grote schaal digitaliserenvan boeken en konden er in 2009 bijna 10 miljoenboeken via het internet worden geraadpleegd.En dit is nog maar het begin.

Een boek produceren is één ding. Daarna moethet ook nog bij zijn lezers terechtkomen.

Vele maanden vóór de publicatie van een boekleggen vertegenwoordigers al de nodige contactenmet de boekhandelaars om de nieuwe boeken voorte stellen en hen ertoe te bewegen bestellingen teplaatsen. Deze fase is zeer belangrijk voor hetcommercieel bestaan van het boek. Het aantalbestellingen is bepalend voor het latere leven vanhet boek. Kent het boek geen succes, dan zal hetsnel uit de handel verdwijnen.

Bij het verlaten van de drukkerij gaat een aantalboeken naar de uitgeverij om daar als promotie-materiaal te worden gebruikt. De rest van deboeken komt terecht bij een verdeler die overopslagplaatsen beschikt waar de boeken wordenopgeslagen. De taak van de verdeler bestaat erinde bestellingen van de boekhandelaars te beherenen op te volgen. Verdelers kunnen voor verschil-lende uitgeverijen werken.

Vanaf dan zijn boeken beschikbaar voor de lezersin bibliotheken, boekhandels, supermarkten…

Boeken kunnen op verschillende manierenworden geraadpleegd. Voor een boekenliefhebberis het onmogelijk om alle verkrijgbare boeken tekopen. Hij kan boeken lenen in een bibliotheek.Maar ook bibliotheken kunnen niet alle nieuwverschenen boeken aankopen. Om dit probleemop te lossen, hebben nationale bibliotheken hetwettelijk depot ingevoerd. In België werd in1966 een wet ingevoerd die elke Belg die eenboek publiceert, verplicht een exemplaar af testaan aan de Koninklijke Bibliotheek. In 2004verwierf het Wettelijk Depot 22.317 boeken, in2006 24.148 en in 2008 37.933.

Atelier van de boekbinder

Educatieve dienst - KBR8

5. NAAR DE LEZERS

In 2008 heeft de Europese Commissie eendigitale bibliotheek gelanceerd: Europeana(www.europeana.eu). Dit gemeenschappelijkproject van de 27 lidstaten heeft de ambitie dedigitale bronnen samen te brengen van deverschillende nationale bibliotheken, archief-centra en musea die zich ertoe hebben ver-bonden hun erfgoed te digitaliseren en teontsluiten voor alle internetgebruikers.Vandaag biedt Europeana toegang tot 6 miljoendigitale objecten (afbeeldingen, teksten,geluidsfragmenten en filmpjes). Ook deKoninklijke Bibliotheek neemt deel aan ditproject via haar digitaal platform Belgica(http://belgica.kbr.be)

Boeken kunnen op verschillende manierengebruikt worden. Het kan een werkinstrumentzijn, een documentatiebron, een verzamelobject…Kortom, het gebruik van boeken is heel uiteen-lopend. De soorten boeken die gedrukt worden,het profiel van de lezers en de plaatsen waar

boeken verkrijgbaar zijn, hebben in de loop vande geschiedenis grote wijzigingen ondergaan. Bijhet ontstaan van de boekdrukkunst bestond45% van de incunabelen2 uit religieuze boekenen was 77% in het Latijn geschreven.

6. GEBRUIK VAN HET BOEK

Educatieve dienst - KBR 9

2 Incunabelen of wiegendrukken zijn boeken gedrukt tussen 1450 en 1501.

Gedurende de hele middeleeuwen werden boekenvoornamelijk bewaard in kloosters. Vanaf de 12de

en 13de eeuw komen boeken ook in universiteitenterecht, maar ook daar bleef de theologischefaculteit lange tijd oppermachtig. Pas met deFranse Revolutie en de beslaglegging op degoederen van de clerus ging het merendeel vanhet schriftelijk erfgoed over van de religieuzennaar de Staat.

In de 18de eeuw ontstaan de leeskabinetten. Daarkon men in ruil voor een abonnement krantenen boeken lezen of uitlenen. Deze kabinettenwerden vaak door boekhandelaars naast hunwinkel ingericht. Ze kunnen gezien worden alseen eerste stap in de verspreiding van het boeknaar een ruimer publiek.

In 1803 creëerde de Franse Staat (dus ook inBelgië dat toen onder Frans bewind stond)gemeentelijke bibliotheken. Ze werden belast

met het beheer van enorme verzamelingen dieals gevolg van de Franse Revolutie in beslag warengenomen bij geestelijken. Die bibliotheken blevengedurende lange tijd tempels van kennis die alleendoor geleerden werden bezocht.

Op het einde van de 19de eeuw verschenen devolksbibliotheken die heel uiteenlopende vormenkonden aannemen: schoolbibliotheken, bedrijfs-bibliotheken, parochiebibliotheken… Dit allesvond plaats in de geest van het onderricht vanhet volk.

In de loop van de 20ste eeuw bleef het aantalbibliotheken groeien. Daarnaast ontwikkeldenzich ook nieuwe vormen: denk aan de mediathe-ken en het internet.

Plaatsen waar boeken verkrijgbaar zijn: een overzicht

Evolutie van het lezersprofiel:

Het lezersprofiel is in de loop van de geschiedenisgeëvolueerd. Algemeen kunnen we stellen dat hetlezerspubliek is verruimd. In de loop van de 16de

eeuw stellen we een secularisering vast van debezitters van boeken, met een steeds groter per-centage rechtsgeleerden:

Rechtsgeleerden Geestelijken

1480-1500 1 24

1501-1550 54 60

1551-1600 71 21

Tot de 19de eeuw waren boeken voornamelijk hetalleenrecht van religieuzen en de hogere klassenin de maatschappij. Daar zijn 3 redenen voor:analfabetisme, de kostprijs van boeken en hetontbreken van openbare bibliotheken.

In de 19de eeuw komen er nieuwe lezers bij. Hetsucces van het onderwijs zorgt ervoor dat ermeer gespecialiseerde literatuur voor de jeugdverschijnt. Ook vrouwen halen hun achterstandin op het vlak van de alfabetisering. Ze wordenhet bevoorrechte publiek van bv. feuilletonro-mans. Daarnaast wordt ook de volkslectuurpopulair.

Educatieve dienst - KBR10

In het verdere verloop van de 19de eeuw ontwikkeltde massaliteratuur zich. Er komt een explosievan het publiek dat wordt bereikt door deverspreiding van het boek. De nieuwe doelgroepenvertegenwoordigen ‘commerciële doelwitten’ in

het kader van een steeds feller woedendeconcurrentiestrijd tussen de uitgevers. Die laatstegaan zich meer en meer specialiseren in eenpoging hun commerciële ‘niche’ te vinden.

Het boek heeft niet het eeuwige leven. Het kanook verdwijnen als gevolg van censuur of ver-nietiging of welke oorzaak ook. Het materiaalwaaruit het boek bestaat, is vergankelijk. Hetbewaren van (oude) boeken vandaag is een groteuitdaging: hoe kunnen we ze zo goed mogelijkbeschermen tegen de tand des tijds?

Censuur kan aan de basis liggen van het ver-dwijnen van een boek. Al sinds de oudheid oefenenreligieuze of politieke machthebbers censuur uit.Boeken die ingingen tegen de officiële ideeënof waarvan de inhoud als gevaarlijk werd be-schouwd, werden vernietigd. Zo werden in de 5de

eeuw v.C. de boeken van Pythagoras verbrandomdat hij daarin twijfelde aan het goddelijkebestaan. In 1275 plaatste Filips de Stoute deboekhandelaars onder toezicht van de Universiteitzodat er niets verdacht zou worden uitgegevenen verkocht.

Van de middeleeuwen tot het ontstaan van deboekdrukkunst kon het toezicht op het verschijnenvan nieuwe boeken gemakkelijk worden uit-geoefend. Boeken werden een voor een vervaar-digd en de productie kon gemakkelijk opgevolgdworden. De boekdrukkunst brengt daar snelverandering in.

Censuur werd steeds belangrijker tijdens hetancien régime. Het aantal boeken dat geprodu-ceerd werd, nam aanzienlijk toe en het werd

7. DOOD VAN HET BOEK

Brand van het Paleis van de Coudenberg in 1731. Enkele huidige collecties van de Koninklijke Bibliotheek

zijn aan de brand ontsnapt.

Een handschrift aangetast door schimmel

Educatieve dienst - KBR 11

Educatieve dienst - KBR12

Hendrik II in 1547, in een poging beter tecontroleren wat er zoal verscheen, de auteur ende drukker ertoe hun naam en familienaam aante brengen op hun boeken, samen met het merkvan de boekhandelaar.

Wanneer veroordeelde boeken niet langer ver-brand werden, kwamen ze in een bijzonder deelvan de bibliotheken terecht, ook wel de ‘Enfer’(hel) genoemd. Daar werden gecensureerde boek-en afgezonderd van de rest van de collectie. Denaam ‘enfer’ is afkomstig van de eerste klooster-bibliotheken in Europa. Daar werden boekenwaarvan de raadpleging ervan naar de hel konleiden op een speciale plaats bewaard. Vandaagwordt deze censuur niet meer toegepast, maarbestaat de ‘enfer’ wel nog als historische getui-genis. Het merendeel van de boeken die erinterecht kwamen, zijn erotische werken.

● De eerste catalogus van verboden boekenwerd in 1540 opgemaakt door de FaculteitTheologie van Parijs. Hij is met de hand geschre-ven. In 1542 telde die catalogus al 65 veroor-deelde titels. Het eerste gedrukte exemplaardateert van 1544 en telt 230 titels. In 1556 teldede catalogus al 526 titels van verboden werken

Voorbeeld van censuur

steeds moeilijker om daar toezicht op uit teoefenen. Daarom werden strenge regels inge-voerd en kon elke overtreder tot de doodstrafworden veroordeeld 3 .

Regels werden nog strenger tijdens deReformatie. De gedachte dat boeken op eensnelle manier nieuwe ideeën konden verspreiden,boezemde machthebbers angst in. Zo verplichtte

3 FRANS I (1494-1547) was de eerste vorst die censuur en de doodstraf met elkaar verbond in 1535. Hij verbood nieuweboeken te drukken in zijn rijk. Al wie dit verbod overtrad, werd tot ophanging veroordeeld.

Educatieve dienst - KBR 13

Is censuur volledig verdwenen?

●Als censuur vandaag wordt uitgeoefend, dangebeurt dat op een subtiele manier. Soms zijnbepaalde boeken onvindbaar in een land, ook alzijn ze niet officieel gecensureerd. Dit was bij-voorbeeld het geval met een boek van deMarokkaanse journalist Ali Amar. Zijn boekverscheen in 2009 maar was nergens in Marokkote verkrijgen.

●In juni 2000 werd een Franse rockgroep,Matmatah, veroordeeld tot een boete van15.000 Franse frank wegens het aanzetten tothet gebruik van verdovende middelen in eenvan hun liedjes.

●Op 22 maart 2010 besliste Google zijn websitein China te sluiten om niet langer onderworpente zijn aan de censuur waarvan de Amerikaansezoekmotor tot dan toe het voorwerp wasgeweest. Sindsdien wordt elke internaut die zichmet de Chinese versie van Google (google.cn)wil verbinden, doorgestuurd naar de Hongkongseversie van Google (google.com.hk). Zoomzeilt deze onderneming de censuur van deChinese regering. Merk op dat het hier gaat omzelfcensuur waarmee Google had ingestemdtoen het zich in januari 2006 in China vestigde.

Het toezicht op internet is een interessant enactueel thema. In een rapport dat Google in2010 publiceerde, lezen we dat 25 van de 100landen waar Google gevestigd is censuuruitoefenen op de zoekmotor. ‘Reporters zondergrenzen’ publiceerde in 2010 een lijst van‘internetvijanden’ waar onder meer Iran, Voorbeeld van censuur

China, Tunesië, Cuba, Thailand en Noord-Korea in voorkomen. De ontwikkeling vanhet internet zet steeds meer regeringen ertoeaan om maatregelen te treffen in een pogingte controleren wat er op internet gebeurt.

Educatieve dienst - KBR14

Een boek kan ‘sterven’, maar het kan evengoeduit zijn as verrijzen door recyclage, digitaliseringof bewerking tot film. Op die manier krijgensommige boeken een tweede leven dat soms veellanger kan duren dan hun oorspronkelijke leven.

Meningen over verfilmingen van een boek lopenvaak uiteen. Dit komt onder meer omdat deverfilming van een boek het zich niet kanveroorloven trouw te blijven aan het oorspron-kelijke verhaal. Het gaat om twee verschillendeexpressievormen. De overgang van boek naarfilm vraagt een aantal bewerkingen: scenarioschrijven, knippen, condenseren, enzovoort.

8. WEDERGEBOORTE

● Een voorbeeld: Junglebook.

Het originele verhaal vinden we terug in hetboek van Rudyard Kipling dat verscheen in1894. Het was een verhalenboek. Een van debekendste verhalen gaat over een jongetje,Mowgli, dat verloren raakt in het woud endoor wolven wordt opgevangen. Walt Disneyverwierf de filmrechten in 1962 en de filmverscheen in 1967.

De confrontatie tussen het originele boek vanKipling en de versie van Walt Disney laat toede aandacht te vestigen op de keuzes die zijngemaakt bij de bewerking en dus op de ver-schillen tussen beide.

Een van de opmerkelijkste verschillen ismisschien wel de figuur van Baloe de Beer. BijKipling gaat het om een wijze, geleerde oudebruine beer die Mowgli de basiskennis over dejungle bijbracht. Bij Disney is Baloe een zorge-loze en luie beer die zelf leert wat het betekentom verantwoordelijkheid op te nemen doorzich te ontfermen over Mowgli.

Educatieve dienst - KBR 15

onverkochte exemplaren

Opmaak maquette

Fotogravure

Auteur Uitgever

Verspreiding

Lezer

Druk

Inbinden

Opslag

Verkooppunten Bibliotheken

stelt voor

bestelt

exemplaren voorpromotie

kijk

t na

goed

voo

r gr

avur

e

kijkt na

goed voordrukt

kijkt na

goed voor inbinden

nieuwe

bestellingen

BIBLIOGRAFIE

CHARTIER, R. et MARTIN, H-J., Histoire del’édition française, Paris, 1982.

LERNOUT, G., Een beknopte geschiedenis van hetboek, Antwerpen, 2004.

MINOIS, G., Censure et culture sous l’Ancien Régime,Paris, 1995.

NETZ, R., Histoire de la censure dans l’édition, dansQue sais-je ?, Paris, 1997.

ROBIN, C., Le livre et l’édition, Paris, 2004.

SERVAES, J., De boekenindustrie in Vlaanderen,Leuven, 1978.

VAN DAELE, H., Hoe groeit een boek?,Averbode, 1984.

VERNUS, M., L’histoire du livre et de la lecture,Quétigny, 1995.

Censuur in de Koninklijke Bibliotheek van België,Brussel, 2008.

Educatieve dienst - KBR16