Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo...

33
Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, 1100-1400 J.A. (Hans) Mol, Fryske Akademy , 7 april 2018, Aduard

Transcript of Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo...

Page 1: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Kloosters en uithoven in Friesland en

Groningen, 1100-1400

J.A. (Hans) Mol, Fryske Akademy , 7 april 2018, Aduard

Page 2: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Inleiding

• Gegeven de omvang van hun bezit in de 16de eeuw hebben de kloosterorden van de twaalfde eeuw veel succes gehad in de Friese landen.

• Waar en hoe hebben ze hun bezit opgebouwd. Was er sprake van ontginningen en bedijkingen?

• Welke rol speelde de eigen exploitatie van het bezit in uithoven of grangiae (boven-modale bedrijven) met hulp van lekenbroeders of conversen?

• In hoeverre hebben de diverse orden (benedictijnen, cisterciënzers, norbertijnen e.a. eigen varianten van het uithofsysteem ontwikkeld of copieerden ze het van elkaar?

• Was er sprake van autarkie of juist van inpassing in de zich ontwikkelende markteconomie?

Page 3: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Indeling• 1. Bronnen en methode.

• 2. Stichting, filiatie en eerste expansie

• 3. Omvang en waarde van de kloostergoederen van de diverse orden ten tijde van de opheffing (ca. 1600) in Groningen en Friesland.

• 4. Bezitsvorming: analyse van de bezitsreconstructie van Wittewierum en Mariëngaarde.

• 5. De uithoven: grootte, ligging, functie en exploitatie.

• 6. Uithoven en ontginningen

• 7. De transformatie van het uithofsysteem sinds ca. 1350.

• 8. Samenvatting en conclusies

Page 4: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

1. Bronnen en methode

• Bronnenarmoede (geen cartularia, en maar heel weinig

oorkonden.

• Wel onschatbare verhalende bronnen: de Kroniek van

Bloemhof (Emo en Menko) en de Abtenlevens van

Mariëngaarde (Vitae Abbatum Orti Sancte Marie, allebei uit

de 13de eeuw.

• Wel bezits- en pachtregisters 16de en 17de eeuw van door

Staten in beslag genomen kloostergoederen.

• Het is mogelijk om die aan de administratie van het

kadaster van 1832 te koppelen en ze zo in beeld te

brengen.

• Het kadaster van 1832 is inmiddels gedigitaliseerd en in

www.hisgis.nl in kaart gebracht.

Page 5: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

De mooiste bronnen die we hebben: uit de 13de eeuw de kroniek van Bloemhof

door Emo, Menko en een onbekende abt, en de Vitae Abbatum Orte Sancte Marie

ofwel de abtenlevens van Mariëngaarde (rechts)

Page 6: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Via bezitsregisters en atlassen van kloosterlanderijen in kaart brengen van

voormalige kloosterlanderijen op de kaart van 1832 (www.hisgis.nl)

Page 7: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

2. Stichting en filiatie. De wonderbare vermenigvuldiging

van kloosters in de Friese landen (12de-13de eeuw)

Page 8: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

7 M/V 5 M 5 V 6 M 5 V 1 M 5

M/V

9 M/V

Ben. Cist. Prem. Aug.

Canons

Military

Orders

Hectares

Hectares

Omvang van het voormalige kloosterbezit in Friesland and Groningen ,

ingedeeld naar orde en gemeten in ha’s. N.B. alles bij elkaar besloeg

het kloosterbezit ca. 20% van het cultuurland

Page 9: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Bezitsverwerving in een gebied zonder grote ‘sponsoren’

1. Stichtingsdotatie (in het geval van Bloemhof familiegoed Emo van Romerswerf;

2. Inbreng van parochiekerken met pastoriefonds, als de pastoor een kanunnik van het

klooster mag zijn (Huizinge, Hallum in het geval van Frederik van Hallum:

3. Intredeschenkingen door aspirant-kloosterlingen (zowel koormonniken/kanunniken

als nonnen als lekenbroeders). Eigenlijk kerkrechtelijk verboden vanwege simonie;

had Emo ook gewetenswroeging over.

Vervolgens verkopen en aankopen: bezitscomplexen opbouwen

Page 10: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

3. De orde van

Cîteaux, met de H.

Bernardus van

Clairvaux als

charismatisch

gangmaker (o.

1153)

Eerst iets over de functie

van een klooster in de

middeleeuwen:

heilsbemiddeling, de hel

vermijden en verblijf in het

vagevuur bekorten

Page 11: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Op den duur vorming van aaneengesloten domein rondom het klooster: hier

Mariëngaarde bij Hallum

Page 12: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Een

Benedictijner

klooster dat zich

bij de

Citerciënzers

aansloot en de

exploitatie

vervolgens

grondig

aanpakte:

Grijzemonniken-

klooster of

Menterne (Sint

Benedictus).

Page 13: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Cist. ‘Zwart

monnikhuis’

(L) and Prem.

‘Wit

monnikhuis (R)

in Holwerd,

west en east of

the village terp

5. De uithoven

(grangiae,

curiae,

monnikhuizen,

voorwerken)

grootte, ligging,

functie en

exploitatie

Page 14: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Orders Land size (ha) Granges

Benedictines 9 8750 38

Austin Canons 4 4544 19

Cistercians 6 20378 44

Premonstratensians 11 12877 48

Military Orders 8 5743 24

Page 15: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46)

in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw)

• Moris fuit ob initio fundati monasterii ingentes agrorum possessiones allodia et garangias vocitari. Hae abundanti fratrum conversorum et laicorum regebantur adminiculo. His quicquid aut de lactariis, pecore, frumento caeterisque proventibus praeter necessariam sustentationem supererat, id summa fide et obedientia suo ad monasterium deferebant abbati et oeconomo. Hinc magnae in omnibus familiae alebatur coenobitarum numerus, unde nomina garangiis ‘Munkhuisen’ indita.

• Het was gewoonte dat de enorme bezitscomplexen aan land vanaf de stichting van het klooster allodia en grangiae genoemde werden. Die werden met hulp van een groot aantal lekebroeders en leken uitgebaat. Alles wat van de opbrengsten overbleef boven wat voor het eigen levensonderhoud (van die lekebroeders) noodzakelijk was, aan zuivelproducten, vee, veldvruchten en wat nog meer geproduceerd werd, leverden zij trouw en gehoorzaam in het klooster aan hun abt en hun procurator. Zo werd de grote kloosterfamilies en een groot aantal kloosterlingen gevoed en daarom werd aan die grangiae de naam van

munkhuisen gegeven.

Page 16: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

De uithof Monnikhuis te Spannum van de abdij Lidlum; het bezit

grenst aan dat van de pastorie en de kerkfabriek (roze en paars)

‘monniken’ zijn in dit geval lekenbroeders: die waren er tot ca. 1300/1350 in grote

aantallen. Verhouding lekenbroeder / koorbroeder was tot die tijd ca. 3:1 bij de

norbertijnen

Page 17: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen

Page 18: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

De Friese landen (inclusief de Ommelanden) fysisch-geografisch, ca. 1200

Autarkie of specialisatie? Let op de landschappelijke mogelijkheden

Page 19: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

• Dieren West Oost Tot.

• Paarden 17 7 24

• Veulens 3 1 4

• Koeien 55 33 88

• Vaarzen 4 5 9

• Stieren 1 2 3

• Ossen 2 2

• Kalveren 6 10 16

• Varkens 5 13 18

• Totaal 93 71 164

Uithoven als grote, rationeel

geleide bedrijven: het

voorbeeld van Marken

Het veebeslag op twee

uithoven daar van

Mariëngaarde (Westhuis en

Oosthuis, samen ca. 170 ha)

Page 20: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

De uithof Oosternijkerk van Mariëngaarde, opgesplitst in de 15de eeuw

Page 21: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Nijeklooster of Rozenkamp (vrouwenafdeling van Wittewierum (olijfgroen) met

de grangia aan de Eems gesticht 1216 van Wittewierum

Page 22: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

De bouw en

ligging: nog

maar één

uithof echt

opgegraven:

het

Hoogeheem,

van het

Cisterciënzer

vrouwenkloos

ter te Assen

maar

uitgebaat

door Aduard

Reconstructie

via de

archieven van

de Staten van

Drenthe

Page 23: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio
Page 24: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Hoogeheem in zijn

verhouding tot het

reusachtige,

eveneens van

uithoven voorziene

complex van de abdij

van Aduard, even ten

noorden van

Roderwolde

Page 25: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

De Cisterciënzer abdij

van Aduard, gesticht in

1192: het grootste en

qua landbezit rijkste

klooster in het

noordelijk kustgebied

(ca. 6.000 ha

omstreeks 1350)

Page 26: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio
Page 27: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Systematisch opgebouwd ca. 1290 met gracht, brug en

podium waarop de bedrijfsgebouwen waren geplaatst

Page 28: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Monnikhof: een belangrijke uithof of

grangia van de Vlaamse

Cisterciënzer abdij van Ter Doest, bij

Kattendijke in Zuid-Beveland (Zld.)

Page 29: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

De indijking van de

Fivelboezem 12de-

15de eeuw, volgens

de reconstructie

van Otto

Knottnerus

7. Uithoven en

ontginningen/

bedijkingen

Fivelboezem

en Middelzee-

kom

Page 30: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Westeremder voorwerk Ww

Garsthuizer voorwerk Fw

Kolhol Fw

De Hoorn Fw

Zandtster voorwerk Ww

De voorwerken van Wittewierum (Prem.)

en Feldwerd (Ben.) in de Fivel boezem

Page 31: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Inzoomen op de Cisterciënze abdij van Bloemkamp of Oldeklooster (1192)and zijn

vrouwendependance Aula Dei of Nijeklooster: reconstructie van hun beider bezittingen

tegen de achtergrond van de grondwaardekaart van 1832, en met de weergave van de

eerste dijken rond de opgeslibde kwelder van de Middelzee in het bekken tussen Sneek

en Bolsward. Let op de hoge waarde van de ingepolderde nieuwland-kleigronden.

Page 32: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

Zelfde reconstructie maar nu tegen de achtergrond van de

hoogtekaart (Actueel Hoogtebestand Nederland)

Page 33: Kloosters en uithoven in Friesland en Groningen, …...Uithoven of grangiae volgens Sibrandus Leo (p. 46) in diens kroniek over het klooster Lidlum (16e eeuw) • Moris fuit ob initio

8. Samenvatting en conclusie

• Het beeld van de bezitsopbouw is divers: wel in het kleigebied, minder succes op de oude kwelderwallen, meer in het lage kleigebied.

• Er is wel sprake van bedijkingen en ontginningen. Maar dan in een latere fase: aanleg van dammen en sluizen.

• De exploitatie in uithoven (in eigen beheer met grote aantallen lekenbroeders) is belangrijk tot 1350/1400.

• Sommige norbertijne en benedictijner uithoven zijn verbonden met parochiekerken (en –bezit) maar dat is toch meer uitzondering dan regel.

• Spreiding van uithoven wijst op autarkiestreven. Maar succes toch vooral dankzij productie voor de markt.

• Transformatie na 1350: verpachting noodzakelijk door afname aantal conversen (lagere status, concurrentie bedelorden, demografische krimp).