KLEINSCHALIG WONEN - Provincie Vlaams-Brabant · lariseerd tot ‘zone voor kleinschalig wonen en...

1

KLEINSCHALIG WONENals oplossing voor maatschappelijke uitdagingen

2 3

INHOUDVoorwoord 3

Het verhaal van Jean 5

I Inleiding 6

II Oproep kleinschalig wonen 8

III Evaluatie van de oproep 9

IV De kleinschalige woningen 11

V Enkele beschouwingen bij de inzendingen 24

VI De sociale en juridische aspecten van het nieuwe kleinschalig wonen op voormalige campings en weekendverblijven 28

VII Andere ervaringen 30

VIII Sugesties voor de toekomst 38

IX Selectie van bronnen 43

VOORWOORD

De provincie Vlaams-Brabant wil werk maken van be-taalbaar wonen. Door de omvorming van weekendver-blijven en campings slaan we twee vliegen in één klap. Mensen die voordien in overtreding woonden, krij-gen dankzij het Provinciaal Ruimtelijk Uitvoeringsplan (PRUP) woonzekerheid. Tegelijk zijn er zones voorzien voor sociale huisvesting. Zo wordt het Bindend Sociaal Objectief (BSO) gerealiseerd. Ook voor enkele private woonwagenterreinen waar gezinnen permanent wo-nen, werd een oplossing gezocht.

Als taakstelling binnen de Codex herbestemde de pro-vincie met het PRUP ongeveer 1/3 van de voormalige recreatieve sites tot ‘zones voor kleinschalig wonen in vaste en verplaatsbare constructies’. Daarmee is de kous niet af. Wegen en voorzieningen dienen verbe-terd te worden om er tot kwalitatieve woonzones te komen. De provincie maakte draaiboeken om die tran-sitie in goede banen te leiden.

Mensen wonen ook nog vaak in caravans of vertim-merde chalets. Verbouwen of renoveren is niet altijd de investering waard. Bewoners zijn op zoek naar een betaalbaar alternatief. Daarom schreef de provincie Vlaams-Brabant een oproep uit naar architecten: “Ont-werp ons een woningtype dat met alle regels in orde is: de stedenbouwkundige voorschriften, de eisen van woningkwaliteit en de normen van energieprestatie (EPB).” Een betaalbare prijs werd uitdrukkelijk voorop-gesteld als criterium. Een jury – bestaande uit verte-genwoordigers van de Vlaamse administratie, sociale huisvestingssector, provincie en diverse deskundigen van architect tot opbouwwerk –, toetste de ingediende voorstellen op alle criteria af.

Het resultaat is een catalogus met een 25-tal ont-werpen. De publicatie zal op grote schaal verspreid worden op de voormalige recreatieve sites. Voor alle geïnteresseerden is ze digitaal beschikbaar.

Deze brochure ‘Kleinschalig Wonen als oplossing voor maatschappelijke uitdagingen’ bespreekt uitvoerig de ambities van de provincie Vlaams-Brabant, de ont-werpoproep en de lessen die hieruit kunnen geleerd worden. Ik wil iedereen uitdrukkelijk bedanken die meewerkte aan de praktische en inhoudelijke organi-satie van de oproep: de ontwerpers die de uitdaging aangingen, de juryleden die hun expertise ter beschik-king stelden en de medewerkers die deze publicatie mogelijk maakten.

Tot slot nog dit: de provincies staan ter discussie. Met het PRUP, deze ontwerpoproep, de pilootprojecten Kleinschalig Wonen en de actieve samenwerking op het terrein maakt de provincie Vlaams-Brabant alvast het verschil.

Tom Dehaenegedeputeerde voor wonen

I VOORWOORD

Beeld cover: ©Vandewalle Jonckheereprojects

4 5

Jean timmert naarstig aan zijn constructie. Een slordige

25.000 euro telde hij neer voor de levering van dit prefab

bouwpakket. Het is geen standaardpakket, want de nok

is verlaagd. Die mag hier maar vijf meter hoog zijn, zo

blijkt. Wat zijn huis moet worden, heeft een uitstekend

en wat vervaarlijk overhellend balkon. Blootgesteld aan

weer en wind staat de constructie er zo al weken. Net

nog zaagde Jean een opening in de massieve houtcon-

structie voor een bijkomend raam. Verwarming, sanitair

en elektriciteit, het interieur en de gevelbekleding, die

wil hij ook aanpakken, maar dat zal nog wel even duren.

Hij lijkt zich geen zorgen te maken over zijn gebrek aan

bouwervaring. Zijn eigen huis heeft hij drie maanden ge-

leden verkocht, na zijn scheiding. Een buurvrouw geeft

hem, terwijl hij aan het timmeren is, onderdak in haar

chalet. Dunne muurtjes, een golfplaten dak, een uit zijn

scharnieren hangende voordeur. Geen van de twee wo-

ningen zijn ideaal. Maar of hij een andere keuze heeft?

I HET VERHAAL VAN JEAN

HET VERHAAL VAN

JEAN

6 7

I INLEIDINGwoonwagens, vaak zonder goede verwarming of stro-mend water.

Ongeveer de helft van de mensen die wonen in week-endverblijven of op campings zijn in staat hun eigen woonsituatie te verbeteren. De helft heeft daarvoor niet de (financiële) draagkracht. Ze hebben met het PRUP dan wel woonrecht gekregen, maar wonen nog steeds in oude constructies.

Er blijkt nood aan kwalitatieve betaalbare woningen die voldoen aan de regelgeving, want op dit moment is de situatie – denk maar aan de stabiliteit en de water- en luchtdichtheid van het huis van Jean – verre van ideaal. Sommige bouwfirma’s maken misbruik van de vaak al penibele situatie van bewoners door producten aan te bieden waarvan de bijkomende kosten de pan uit swin-gen en de kwaliteit twijfelachtig is. Sommige architec-ten, makelaars en notarissen nemen het niet te nauw met de taken van algemeen belang en lichten de be-woners onvoldoende in over de vergunbaarheid van de constructies. Bepaalde gemeentes hebben het dan weer lastig met het handhaven van de stedenbouwkundige voorschriften.

Sinds midden jaren 1980 wonen duizenden mensen op campings en weekendverblijven in Vlaanderen, vaak omwille van financiële overwegingen. Deze mensen komen niet meer aan de bak op de reguliere woon-markt. Er zijn lange wachtlijsten voor een sociale woning. Ze staan vaak financieel te zwak om maandelijks zelfs de sociale huur te betalen. Soms ook vluchten ze voor het onveiligheidsgevoel en de drukte in de stad. Op de camping vinden ze vaak nog een stukje groen, een beetje vrijheid om de ei-gen woonst – hoe armtierig ook – naar hun eigen hand te zetten, en belangrijker nog: een leefgemeenschap die doet denken aan de dorpscultuur van vroeger. Wat hen be-treft, is dit het beste wat ze zich kunnen voorstellen. Deze mensen wonen er ech-ter vaak in precaire omstandigheden, niet alleen op materieel maar ook op juridisch vlak. De voormalige toeristische infrastruc-tuur kreunt onder de illegale permanente bewoning en de leefomstandigheden in de winter zijn vaak ondermaats. Permanent wonen op een camping of in een week-endverblijf is niet toegelaten, en de gronden op een camping blijven eigendom van de terreinuitbater, hoeveel de bewoners ook investeren of verbeteren.

Eind jaren 1990 besloot de Vlaamse re-gering om de permanente bewoning van kampeerterreinen via gemeentelijke begeleidingsplannen te laten uitdoven. Permanent campingwonen zou worden verboden. Dit luidde het begin in van een woelige periode. Vandaag is de provincie Vlaams-Brabant al meer dan tien jaar ac-tief bezig met de problematiek. Als taak-stelling binnen de Codex Ruimtelijke Or-dening maakte ze recent niet alleen werk van het wettelijke kader via het Provinciaal Ruimtelijk Uitvoeringsplan (PRUP) ‘Week-endverblijven, campings en residentiële woonwagenterreinen’. Ze wil ook wat doen aan de woonkwaliteit. 3.000 ge-zinnen in Vlaams-Brabant vonden onder-tussen een ruimtelijke oplossing door het PRUP: ofwel werd hun woonplek geregu-lariseerd tot ‘zone voor kleinschalig wonen en verblijven’ ofwel, indien hun woonplek niet werd geregulariseerd, krijgen ze een perspectief op herhuisvesting. Er is voor-zien dat sociale huisvestingsmaatschappij-en een aanbod kleinschalig wonen reali-seren die hun woonvorm benadert. In de naar woonzone omgezette sites wonen de mensen momenteel niet enkel in voor-malige weekendhuizen, maar ook nog in houten chalets en al dan niet vertimmerde

De voormalige toeris-tische infrastructuur

kreunt onder de illegale permanente bewoning

en de leefomstandig-heden in de winter zijn

vaak ondermaats.

Er is voorzien dat sociale huisvestings-maatschappijen een aanbod kleinschalig wonen realiseren die

de woonvorm van campingbewoners

benadert.

I INLEIDING

8 9

II OPROEP KLEINSCHALIG WONEN III EVALUATIE VAN DE OPROEP

Na de opmaak van de provinciale ruimtelij-ke uitvoeringsplannen lanceerde de provincie Vlaams-Brabant daarom begin 2015 een markt-verkennende open oproep naar aannemers en architecten om kleine woningtypes aan te bieden als betaalbaar alternatief voor de vaak precaire behuizing in de nieuwe ‘zones voor kleinschalig wonen’.

De oproep peilde naar ontwerpen voor twee maten van kleinschalige wooneenheden – zo-wel vaste als verplaatsbare constructies – met enerzijds een maximale oppervlakte van 80 m² en een volume van niet meer dan 240 m³ en anderzijds een maximale oppervlakte van 50 m² en een maximaal volume van 160 m³. Bijkomend moeten de woningen voldoen aan de normen en voorschriften van de diverse deel-RUP’s, aan de kwaliteits-, oppervlakte- en bezettingsnor-men van de Vlaamse Wooncode (VWC), aan de EPB-normen (EnergiePrestatie en Binnenklimaat).Dit alles moest gebeuren tegen een betaalbare prijs van maximum 80.000 euro (1.000 euro/m²), dit wil zeggen inclusief btw en erelonen voor het ontwerp en exclusief erelonen voor de aanvraag van een stedenbouwkundige vergunning en de werfopvolging, fundering en aansluiting op de riolering.

Een jury beoordeelde de inzendingen op basis van stedenbouwkundige vergunbaarheid en de con-formiteit met voornoemde normen enerzijds, en basiskwaliteit en functionaliteit, materiaalgebruik en technieken anderzijds, en ten slotte niet in het minst de totale bouwkosten.

Het resultaat van de oproep wordt gepu-bliceerd in een catalogus met daarin een selectie van een vijfentwintigtal dergelij-ke woningen, een catalogus die ruim zal worden verspreid. In Vlaams-Brabant blijkt uit veldwerk op de terreinen dat bewoners geïnteresseerd zijn in vaste en verplaats-bare constructies ter vervanging van hun huidige ‘woonst’, als dat tegen een betaal-bare prijs kan. Nog eens 2.000 gezinnen in Vlaams-Brabant bezitten een eigendom als zuiver weekendverblijf. Ook voor hen is deze catalogus bedoeld. Mogelijk komen de ontwerpen ook in aanmerking voor sociale huisvesting, als zorgwoningen of kunnen ze worden gebruikt voor verdichting van verka-velingen of stadsdelen, kortom in de regu-liere woningmarkt. De catalogus zal daarom ook digitaal beschikbaar zijn voor alle geïn-teresseerde bouwers.

De organisatie van de marktverkenningsprocedu-re verliep niet zonder slag of stoot. Na lang wikken en wegen heeft de provincie geopteerd voor een open marktverkenning, en dus niet voor een be-perkte offertevraag voor ontwerpen of een Open Oproep-procedure via de Vlaams Bouwmeester.

Na publicatie van de oproep vond de Orde van Ar-chitecten het raadzaam om zonder voorafgaand overleg met de provincie alle architecten af te ra-den om deel te nemen aan de oproep. Aangezien de Orde van Architecten de oproep opvatte als een design and build-formule zou de onafhanke-lijkheid van de architect in het gedrang komen, omdat de architect reeds een contract zou heb-ben afgesloten met die promotor. Volgens een eerder arrest van de Raad van State is in het geval van een samenwerking tussen architect en aanne-mer in ontwerpfase elke latere samenwerking en overeenkomst met de bouwheer of eindgebruiker uitgesloten. Het mag gezegd dat de provincie het initiatief nam om deze knoop te ontwarren. Na juridisch advies, bijkomend overleg met de Orde en enkele tekstuele aanpassingen aan de oproep trok de Orde de waarschuwing in. Aannemer en architect moeten elk onafhankelijk een contract afsluiten met de bouwheer. So far, so good. De ongelukkige demarche van de Orde heeft wel zijn impact gehad op het aantal indieners voor de open oproep waarvoor aanvankelijk ruime interesse was.

Een beperkte offertevraag wordt dezer dagen door de architectenorganisaties naar voor gescho-ven als dé manier om een ontwerper te selecte-ren. Naast het feit dat er zo langzamerhand een wildgroei aan offertevragen ontstaat, is het doel in de oproep van de provincie niet om slechts één ontwerper te selecteren, zoals dat in de meeste beperkte offertevragen het geval is. Men wil net zoveel mogelijk marktspelers stimuleren om kwa-litatieve kleinschalige woningen aan te bieden, zodat er meer keuzevrijheid ontstaat voor de ge-bruikers en zodat bestaande monopolies doorbro-ken kunnen worden. Daar is de oproep alvast in geslaagd.

Wat de mogelijkheid tot Open Oproep via de Vlaams Bouwmeester betreft: die piste heeft de provincie wel proberen te bewandelen, maar daar werd ze slechts lauw onthaald omdat het kleinschalige buitenwonen niet zou passen in het reguliere verdichtingsdiscours van compact bou-wen in bestaande woonkernen. Onder het huidig bouwmeesterschap ligt het accent veeleer op ste-delijkheid, grootschalige ontwerpen, wonen en zorg. Los van het feit dat één op drie sites de toets van de ligging weerstaan hebben en onder meer op die basis geregulariseerd werden, klopt het inderdaad dat bij dergelijke vrijstaande kleinscha-lige woningen bijvoorbeeld in verhouding meer gevelmateriaal nodig is en dat de kost van infra-

III EVALUATIE VAN DE OPROEP II OPROEP KLEINSCHALIG WONEN

10 11

structuur en mobiliteit hoger is. Anderzijds kunnen zij geplaatst worden in zones voor kleinschalig wonen die de toets van de ruimtelijke planning hebben doorstaan, voldoen ze aan de kwaliteitsnormen, maakt de stedenbouwkundige regelge-ving het mogelijk woningen te schakelen en tasten meerdere ontwerpen alvast de mogelijkheden daarvan af. Hopelijk gaan ontwerpers en de vergunningverlenende overheid hier verder creatief mee aan de slag. Daarnaast heeft de oproep ook de verdienste dat er in Vlaanderen eindelijk ernstig wordt nagedacht over wonen op een kleinere oppervlakte. Architecten kun-nen bovendien een bijdrage leveren aan concepten voor wonen die anders vaak aan hun neus voorbijgaan. Tot op heden worden architecten vaak niet eens betrok-ken bij de ontwikkeling van de chalets die de reguliere marktspelers aanbieden. Het is daarom dubbel jammer dat de Orde van Architecten net deze oproep als symbool-dossier dacht te moeten aangrijpen, en de reguliere offertevragen met soms veel grotere tekortkomingen ongemoeid laat.

Uiteindelijk werd het dus een marktver-kennende oproep naar aannemers en architecten, met als bijkomend voordeel dat in één enkele fase meteen ook de haalbaarheid van de ontwerpen werd af-getoetst. De catalogus maakt alvast een snelle doorstart mogelijk voor de particu-liere percelen. Deze lenigt tenminste de reeds lang aanslepende urgentie op het terrein, en biedt keuzemogelijkheden tus-sen een aanbod aan kant-en-klare woon-producten met een zo goed als vaststaand budget. Voor bouwlustige bewoners van omgevormde campings en weekendver-blijfzones kan dit een zegen zijn. Ook woonwagenbewoners die in familiaal ver-band hoe langer hoe meer permanent op privéterreinen wonen en naar ‘verstening’ overgaan, kunnen hierin hun gading vin-den. De provincie nam deze terreinen mee in haar PRUP-afweging

Architecten kunnen een bijdrage leveren aan

concepten voor wonen die anders vaak aan

hun neus voorbijgaan.

III EVALUATIE VAN DE OPROEP

IV DE KLEINSCHALIGE WONINGEN

Vijftien teams legden uiteindelijk een of meerdere voorstellen voor. Een of meer woningen van tien verschillende teams werden geselecteerd, omdat ze voldoen aan alle randvoorwaarden. Het dient gezegd dat ook de niet-geselecteerde teams en-kele bijzondere voorstellen deden die een interes-sante bijdrage kunnen leveren aan de discussie.

De catalogus toont uiteindelijk projecten met een totale ramingsprijs – exclusief fundering en lucht-dichtheidstest en inclusief btw en architectenerelo-nen voor het ontwerp – tussen 70.000 en 100.000 euro (een enkele uitschieter van 127.000 euro). Het streefdoel van een woning voor 80.000 euro bleek, in het bijzonder voor de types van 80 m², te scherp.

De geselecteerde woningen bieden een ruime keu-ze aan types, zowel wat betreft de grondplannen en de volumes als de bouwsystemen. De grondplannen gaan van rechthoek over L- tot U-vorm. De volumes zijn balkvormig, hebben een lessenaarsdak of een vlinderdak, en zijn meestal van het bungalowtype, een enkele uitzondering niet te na gelaten. De ge-vels bestaan vaak uit houten planken, vergrijzend of zwart gebeitst, maar er zijn ook varianten in sili-conenharspleister, gegolfde sandwichpanelen en bamboecomposiet. Ook de bouwsystemen variëren: van woonunits die kant-en-klaar op de werf worden afgeleverd en enkel op de nutsvoorzieningen moeten worden ingeplugd, over houtskeletbouw en meer

gesofisticeerde, met uit diagonaal lattenwerk opgebouwde panelen, tot zelfdragende isole-rende sandwichpanelen en kruiselings verlijmde massieve houten panelen. De verplaatsbaar-heid varieert met de bouwsystemen mee: het plug-and-playtype is in zijn geheel verplaatsbaar, terwijl andere types inzetten op dynamisch bou-wen met cradle-to-cradle-filosofie. Dit betekent dat de gebruikte producten na gebruik kunnen worden toegepast in een nieuw product of als grondstof kunnen dienen. Sommige woningen zetten zo in op een uitschroefbare fundering. Andere zitten toch erg vast verankerd in de grond. De funderingskost varieert daardoor sterk. Ook de leverings- en uitvoeringstermijnen variëren met de systemen mee: van twee maan-den leveringstermijn en één plaatsingsdag tot een bouwperiode van bijna een jaar.

IV DE KLEINSCHALIGE WONINGEN

Vandewalle - Jonckheereprojects

12 13

GRONDPLANNEN WONINGEN tot 50 m²

576

910

910

546 30

1

1/5

30 156 100 100 70 120

140 150 256 30

396

90

234

100

90

Opp: 49.84m²Volume: 134.56 m³

73

83

73

73

73

2.61 m²

Inkom

1.08 m²

WC

3.63 m²

Badkamer

9.61 m²

Slaapkamer

16.09 m²

Living

1.80 m²

Waspl./Berg.

3.94 m²

Keuken

32 482 32

320 162

290 12 180

88 12 80

32

243

12

120

12

115

12

135

12

90

12

83

32

503

12

331

12 150

343

222

100

245

320

232

12

215

1 : 50

GELIJKVLOERS1

406

1206

VOORGEVEL

377 100 316 340 67

1200

29

227

40

0

574

34

7

210342

10

3

1

1

2 2

Project: Kleinschalig wonen Vlaams-Brabant

Model:#48 - BEN - Grondplan + Bemeubelbaarheid

Bouwheer:Provincie Vlaams-Brabant

Datum: 30/4/2015

Schaal: 1/50

Getekend door: FT

Dossier:

Plannummer

80

Slaapkamer = 11.85 m²

Technische ruimte = 1,05m²

Badkamer = 4.15m²

Keuken

Gang = 2,16m²

Leefruimte

Wasmachiene

20m²Bruto Oppervlakte = 48m²

Van de Steene - Luvatri

Vandewalle – Jonckheereprojects

Jacquemyn & Daems – Liviq

Mols – Machiels Building Solutions

Stragier - Timberteam

Skilpod

T’Jonck-Nilis – Manu Parts

660

2941

1

32 140 188 279,5 95 5,5 188 140 32

29 302 29 380 29 331

A A

1100

440

29 307 17,5 119 7 90 7 170 17,5 307 29

626

34

5

GRONDPLANN ?0 1 2 m

Nieuwbouw woning 02/05/2015

Bouwheer: Kleinschalig Wonen - LIVIQ

koel

kast

vestiairewasm. +

droogk.

CV

vent. +

RW pomp

tvKeuken

Bergruimte

Zithoek

InkomToilet

Badkamer

Slaapkamer

rook

mel

der

AOAO

AOAO

125

55

318

150

281

281

150

150

150

330

50 110 90 185

283

TOTO

60 65 205

160

61

61

afv. wasm.

afv. CV

afv. wc

afv. lavabo afv. douche

240

160

38

telle

rs

2.30m²

15.98m²9.27m²

1.35m²2.78m²

afv. keuken

Eethoek90

120

120

467

124 110 110 110 110 110 190

864

498

435 110 319

864

498

183

Grondplan gelijkvloers type 42r

437

2.44m²

72

110

317

Schaal 1/50

Module B Module B

Modulaire opbouw type 42r

NOORD

IV DE KLEINSCHALIGE WONINGEN - GRONDPLANNEN tot 50 m²

Sibomat

221 86 88 86 88 86 430

1085

27 280 17 160 17 60 493 29

SLAAPKAMER11,3m²

INKOM2,5m²

LEEFRUIMTE21,2m²

RWA

BADKAMER3,6m²

4286

3486

212

460

2940

229

2922

517

6010

029

+0.00

-0.38

TECHN.WM/DK

deur inoptie

deur inoptie

-0.38

+2.92

460

330

4225

033

5

5723

538

325

5

35

-0.38

+0.00

+2.92

+2.92

TYPE 50m²(bruto 49,91m²)

GRONDPLAN 1/50

SNEDE 1/50

14 15

GRONDPLANNEN WONINGEN VAN 51 tot 80 m²

1

1/6

OPP: 75.22m²VOLUME: 215.45 m³

73

83

73

7373

4.32 m²

Badkamer

10.38 m²

Slaapkamer 1

600

12

334

32

50 180 100 160 70 340

335

158 150 152 100 120 220

900

680 220

342

100

222

346

664

346

1010

360 256

311 12 188 12 263

360 12 85 12 147

235

12

230

12

150

12

295

150

188

150

100

150

90

521

399

90

521

1010

900

2.20 m²

Waspl./berg.1.28 m²

WC

7.54 m²

Keuken

21.60 m²

Living

73

plaf

ondh

oogt

e =

240

plafondhoogte = 240plaf

ondho

ogte

= 2

40

8.82 m²

Slaapkamer 2

4.33 m²

Inkom

1 : 50

GELIJKVLOERS1

1026

WASMACHINE

766


Mols – Machiels Building Solutions

Stragier - Timberteam

Project: Kleinschalig wonen Vlaams-Brabant

Model:#80 - BEN - Grondplan

Bouwheer:Provincie Vlaams-Brabant

Datum: 30/4/2015

Schaal: 1/50

Getekend door: FT

Dossier:

Plannummer

36

140

0

76

1

70

8

33

437

4

375 120 210 259

12

415

8

147 100 390 340 73

1050

32

436

4

Bruto Oppervlakte = 79,9m²

220 765

Slaapkamer 1 = 12.15 m²

Slaapkamer 2 = 8.00 m²

Badkamer = 4.15m²

Technische ruimte/ Berging = 2,4m²

Gang = 4m²

Keuken = 8,65m²

Leefruimte = 28,62m²

312 100

30

80 528Skilpod

660

2937

734

32 140 188 279,5 95 5,5 188 140 32

29 29 380 29 302 29

A A

1100

440

29 307 17,5 119 7 90 7 170 29

2834

34

5

2859

834

30717,5

GRONDPLANN ?0 1 2 m

28 380 28

3428

9

ETAGE

A A

357A A

436

34

Jacquemyn & Daems – Liviq

Nieuwbouw woning 02/05/2015

Bouwheer: Kleinschalig Wonen - LIVIQ

90

180

tv

koelkast

Keuken

Zithoek

Eethoek

Badkamer

Slaapkamer

AOAO

Grondplan gelijkvloers type 67r

afv. douche


32.81m²

11.65m²

3.98m²Toilet

AO

afv. wc

1.35m²

afv. lavabo

TOTO

vestiairewasm. +

droogk.

CV

vent. +

RW pomp

BergruimteAO

afv. wasm.

afv. CV

telle

rs

3.53m²

afv. keuken

60

150

50

199

80

80

222 110 110 110 200 110 317

1373

85

70

188

70

85

498

855 110 409

1373

120

55

323

498

437

281

150

150

150

60

2709040 60 153180498

280

281

110 85

891 415

240

60

205

16080

90

Inkom2.90m²

393

Schaal 1/50

Module A


Module A

NOORD


IV DE KLEINSCHALIGE WONINGEN - GRONPLANNEN VAN 51 tot 80 m²

Sibomat LEEFRUIMTE24,7m²

BADKAMER4,6m²

WC1,2m²

SLAAPKAMER 111,3m²

SLAAPKAMER 38,0m²

SLAAPKAMER 27,9m²

INKOM2,4m²

HAL4,0m²

RWA

TYPE 80m² (variant 1)(bruto 79,92m²)

TERRAS (optie)16,1m²

+0.00

+0.00

-0.38

29 280 17 350 29 72 86 34 86 104

29 280 17 90 17 76 17 150 29

705 380

29 200 17 160 17 633 29

1085

2940

223

402

29

2928

517

100

2316

017

225

29

4286

3486

212

8622

286

31

460

425

9186

531

8691

885

RWA

TECHN.

WM/

DK

TYPE 80m² (variant 1, 3 slpk)(bruto 79,92m²)

GRONDPLAN 1/50


16 17

IV DE KLEINSCHALIGE WONINGEN - VOLUMES tot 50 m²

VOLUMES tot 50 m²Sibomat


Skilpod

NewcraftVandewalle - Jonckheereprojects

Stragier - TimberteamJacquemyn & Daems - Liviq

Mols - Machiels Building SolutionsT’Jonck-Nilis - Manu Parts

18 19

VOLUMES VAN 51 tot 80 m²

IV DE KLEINSCHALIGE WONINGEN - VOLUMES VAN 51 tot 80 m²

Sibomat Skilpod Stragier -TimberteamJacquemyn & Daems - Liviq

NewcraftMols - Machiels Building SolutionsDollez - E+Bouwen Vandewalle - Jonckheereprojects T’Jonck-Nilis - Manu Parts

20 21

BOUWSYSTEMEN

IV DE KLEINSCHALIGE WONINGEN - BOUWSYSTEMEN

WOLFE BVBA – KBO 0534.393.388 – RPR Tongeren – Biesbosstraat 5, 3670 Meeuwen-Gruitrode

T: +32 476/65.55.46 – E: [email protected] – W: www.skilpod.com

Aan de provincie Vlaams-Brabant Provincieplein 1 3010 Leuven

Geel, 2 mei 2015 Uw ref: Open Oproep Kleinschalig Wonen Beste, Hierbij geven we graag wat extra informatie bij onze onderneming en de kandidatuurstelling voor de Open Oproep Kleinschalig Wonen. 1. Skilpod (vennootschapsnaam: Wolfe bvba) is een Vlaamse onderneming die zich specialiseert in de ontwikkeling en productie van kleinschalige woningen. Skilpod vertrekt hierbij van een eigen ontwikkeld 3D-prefab systeem waarbij de woningen volledig in het productie-atelier worden opgebouwd en afgewerkt.

B O U W C O N C E P T BOUWCONCEPT 1 vs. BOUWCONCEPT 2 BOUWCONCEPT 2: plaatfundering Bij bouwconcept 2 wordt er meer werk op de werf verricht, dit vereist uiteraard meer plannings- en voorbereidingswerk. Maar de voordelen tegenover bouwconcept 1 zijn: - een vaste vloer: wat de mogelijkheid schept om meer isolatie in de vloer te verwerken. - er is de mogelijkheid tot afwijking van standaardafmetingen. - dit resulteert uiteraard in meer vrijheid in architectuur. - de toegankelijkheid op de werf is iets makkelijker. Er bestaat de mogelijkheid om bouwconcept 2 als gelijkvloerse basis te voorzien en bouwconcept 1 als verdieping. Voor de Open Oproep werd er geopteerd om te werken met het tweede bouwconcept. Reden hiervoor zijn de voordelen wat betreft isolatie & architecturale vrijheid.

LIVIQ Living In Quality + Jacquemyn & Daems Architecten, OPEN OPROEP KLEINSCHALIG WONEN: Ontwerp van een betaalbare woonentiteit.

De binnenmuren dienen bij beide bouwconcepten ter plaatse Uitgevoerd te worden.

7

LIVIQ Living In Quality + Jacquemyn & Daems Architecten, OPEN OPROEP KLEINSCHALIG WONEN: Ontwerp van een betaalbare woonentiteit.

OPEN OPROEP KLEINSCHALIG WONEN Ontwerp van een betaalbare woonentiteit

& 1

Plug-and-play box van CLT-panelen (Skilpod)In-situ constructie van geprefabriceerde CLT-panelen (Newcraft) Houtskeletmodule (Vandewalle - Jonckheereprojects) Staalstructuur (Dollez)

Staalstructuur + afwerking in Thermowood (Dollez)Zelfdragende isolerende sandwichpanelen Ecohomepanel (Van de Steene - Luvatri)

Gegalvaniseerde staalstructuur (Jacquemyn & Daems - Liviq)

Architect PIETER VANDEWALLE – JONCKHEEREPROJECTS – INHOUT

DUURZAME PLANNING Beide modules zijn opgebouwd uit een doorgedreven prefabricatiesysteem in

houtskelet. Het type 50 bestaat uit twee delen die ‘on site’ aan elkaar worden

gekoppeld, het type 80 bestaat uit drie delen. Daarmee worden de voordelen van

optimale werkomstandigheden in het atelier gekoppeld aan snelheid van uitvoering op de werf.

De types 50 en 80 kunnen mits kleine ingrepen ook gekoppeld worden en de

dakhelling kan worden gericht ifv een optimale zonnewinst. Alles wordt zorgvuldig door het bouwteam gepland en voorbereid alvorens tot

prefabricatie over te gaan. Met de meest geavanceerd software wordt alle data,

communicatie en planning gedeeld en up to date gehouden. Elke partner in het project

werkt samen in eenzelfde virtueel documentbeheer teneinde een optimale proces-planning en een kostenefficiënt product af te leveren.

DUURZAME CONSTRUCTIE

Recreatiegebieden zijn specifieke leefwerelden waar mensen kiezen voor een ‘andere’

levensstijl. Trager, dichter bij de natuur, eenvoudiger… enkelingen streven er zelfs naar

een onafhankelijke levenswijze. Deze filosofie, waar de mens centraal staat, hebben we doorgetrokken in alle aspecten van de typemodules:

• Gezond bouwen:

o door materiaalkeuze: o dampopen constructie o formaldehyde-arme materialen

• Energie-onafhankelijk: o zeer laag K-peil

o minimale afhankelijkheid van energieleveranciers

o dakhelling wordt gericht ifv een optimale zonnewinst

• Grondstofarm: o alle materialen hebben een NIBE-classificatie van maximaal 3c

o materialen zijn grotendeels nagroeibaar

o FSC of PEFC gelabeld hout

• Ecologie en landschappelijke waarde:

o minimaal grondverzet

o gebouw op poten o infiltreren van overtollig dakwater in de bodem

o groendak ifv de inertie van het gebouw en de biodiversiteit

22 23

SCHAKELINGEN

IV DE KLEINSCHALIGE WONINGEN - BOUWSYSTEMEN

De meeste woningtypes kunnen worden geschakeld via eenvoudige nevenschikkingen, via een heuse combina-tie van meerdere types in één woningrij, via compacte clusters met vier woningen of via rug-aan-rugschakelin-gen van nog meer woningen. De betaalbaarheid van de woningen is alvast gebaat met schaalvergroting van het project, zoals dat meestal bij sociale woonprojecten het geval is. Heel wat ontwerpers geven een reductie bij af-name van een groter aantal woonconstructies.

Open oproep Kleinschalig wonen – Provincie Vlaams Brabant

Offerte PARTS TJONCK NILIS

Planvariantes

De basismodule is opgebouwd uit prefabelementen en heeft een binnenafmeting van 10.25 x 4.00.

Voor de kleine woning van 50 m2 past alles binnen deze module. Inkom, badkamer, slaapkamer en keuken zijn zo compact mogelijk opdat er maximale leefruimte overblijft. Deze kan naar believen worden gebruikt om de keuken wat groter te maken, een grote tafel te voorzien, of eerder een grote “salon”.

In de basismodule van 80m2 wordt ofwel een kleine kamer ofwel een badkamer geplaatst, zodat de woonruimte nog wat groter wordt. Door een tweede module met dezelfde breedte ernaast te plaatsen, maar minder diep, ontstaat een hoek waarin een omsloten terras kan worden geplaatst.

De modules worden opgebouwd uit prefab wand-, vloer- en dakelementen. De montagetijd wordt op die wijze tot het minimum herleid. Vermits de vloer eveneens een zelfdragend hout/rotswolpaneel is, kan een eenvoudige strokenfundering volstaan.

Tenslotte kan door de modulering op eenvoudige wijze worden geschakeld. Een mogelijke koppeling van 50m2 en 80m2 woningen wordt in de schets hieronder aangegeven.

Opties

De opgegeven verkoopprijzen gelden voor de basisversie, waarin alles is voorzien zoals gevraagd in het lastenboek van de open oproep.

Bijkomend kunnen onder andere volgende opties worden aangeboden : -extra binnendeuren slaapkamer en leefruimte type 50m2 -buitenterras in zelfde hout en bekleding als gevel -helling in plaats van trede aan de inkom -inox ipv plaatstalen boiler -warmtepompboiler in plaats van elektrische boiler -pelletkachel met 2 tot 4 radiatoren ipv lucht lucht pomp -gaswandcondensatieketel ipv lucht lucht pomp

Architect PIETER VANDEWALLE – JONCKHEEREPROJECTS – INHOUT

SCHAKELBAARHEID

KW15 50m2 & 80m2

Typemodule 80 kan gekoppeld worden in halfopen typologie, kan verschoven worden tov elkaar, kan met porch voorzien worden

en/of met verschillende dakhelling voorzien worden…

Typemodule 50 kan gekoppeld worden in rij of halfopen, kan verschoven worden tov elkaar, kan met porch voorzien worden en/of met verschillende dakhelling voorzien worden…


Skilpod


24 25

V ENKELE BESCHOUWINGEN BIJ DE INZENDINGEN

Er zijn enkele kanttekeningen te maken bij de ontwerpen. Bij deze eerste marktverken-ning werd erg gefocust op de prijsgarantie, wat ongetwijfeld de grootste uitdaging was, maar wat het ontwerpend onderzoek de facto minder heeft aangemoedigd. Niet alle ontwerpen zijn even inspirerend. Voor de provincie was dit dan ook geen architec-tuurwedstrijd, maar wel degelijk een markt-verkenning van betaalbare kleine woningen waaraan de nood op het terrein groot is en die toepasbaar zijn voor de ‘zones voor kleinschalig wonen’.

Kleinschalig en compact wonen heeft ui-teraard voordelen. Het energieverbruik in een goed geïsoleerde woning kan tot een minimum worden beperkt. Er zijn minder onderhoudsproducten nodig of minder verf. Premies voor verzekeringen zijn lager. Gemiddeld is het kadastraal inkomen lager. Voor een niet geschakelde woning is de gevelbekleding in verhouding echter wel duurder. Bovendien liggen de kosten voor nutsvoorzieningen en transport op afgele-gen bouwplaatsen hoger.

Uit de voorgelegde ontwerpen blijkt dat kleinschalig ontwerpen nog niet in de vin-gers van de meeste ontwerpers zit. Zo wordt het vaak ingenieuze ruimtegebruik van de betere woonwagens niet overgeno-men in de kleinschalige woningen. Slechts één van de inzendingen experimenteert wat meer met dergelijke ruimte-efficiëntie: van de twee naast elkaar gelegen slaapkamers bevinden de respectievelijke bedden zich boven elkaar in een nis. Jammer dat net deze inzending geen prijsofferte bevatte, zodat ze niet kon worden opgenomen in de catalogus.

Kleinschalig en compact wonen heeft uiteraard

voordelen. Het energie-verbruik in een goed ge-

isoleerde woning kan tot een minimum worden

beperkt. Er zijn minder onderhoudsproducten

nodig of minder verf. Premies voor verzeke-

ringen zijn lager. Gemid-deld is het kadastraal

inkomen lager.


- 14 -

80 m2

- 15 -

80 m2

- 16 -

80 m2

- 18 -

80 m2

Snede

Niveau +1

Gelijkvloers

Ontwerp woning van 51 tot 80 m² Stein Meulenijzer en Thomas Depreitere

26 27


De stedenbouwkundige randvoorwaarden lei-den vooral naar gelijkvloerse bungalows, maar de meeste ontwerpen besteden weinig of geen aandacht aan levenslang wonen, laat staan dat ze ruimte laten voor rolstoelgebruik. Sommige leef- en slaapkamers voldoen niet aan de op-pervlaktenormen die de Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen (VMSW) hanteert voor sociale woningen. Deze normen zijn strenger dan de Vlaamse Wooncode die voor particuliere woningen geldt. Toch waren er zes indieners met types die de VMSW-bouwnormen benaderen. Twee dossiers voldoen bijna helemaal aan de planmatige nor-men. Nog twee komen mits aanpassing mogelijk in aanmerking. Er werd door de jury beslist geen specifieke aanvullingen te vragen op dit vlak. Een aanbesteding inzake kleinschalig wonen binnen het kader sociale woningbouw wordt later opge-start. Hierover zijn er afspraken tussen provincie en de VMSW.

Door de vele randvoorwaarden op de verschil-lende locaties zijn de ontwerpen ook eerder generiek. Hier zijn geen lessen getrokken uit de kleine parels van woningen die we bijvoorbeeld kennen uit Japan. Het ontwerp voor en in overleg met een specifieke bouwheer zou, zelfs binnen de stringente budgettaire randvoorwaarden, on-getwijfeld in een meer inspirerende architectuur kunnen resulteren. Sommige woningen hebben bovendien een minimum aan ramen, een lage plafondhoogte en een beperkt contact met de buitenomgeving, wat het wonen minder aange-

naam maakt dan het zou kunnen zijn. Het con-tact met buiten als verlengde van het interieur in de groene, naar wonen omgezette recreatieve sites zou nochtans een enorme meerwaarde kun-nen betekenen voor de woonkwaliteit. Uiteraard mag de architect bij een concrete inplanting van de woning niet vergeten om de oriëntatie van de raamopeningen kritisch te bekijken, en zo nodig de plannen aan te passen.

Een bedenking van heel andere aard is dat de woningen wel erg ‘af’ zijn. Dit was dan ook de opdracht die de oproep meegaf. De projecten werden met argusogen door de jury gescreend op energieprestaties en luchtdichtheid. Nazorg is zeker vereist, niet alleen voor het gebruik van de technieken, maar ook om de bewoners te sensibi-liseren voor de luchtdichtheidseisen bij eventuele verbouwingen. Voor de woningen in particulier bezit is deze opgave nog moeilijker dan voor de sociale huursector.

De open oproep werd niet rechtstreeks aan de bewoners getoetst. Het opbouwwerk heeft ech-ter een jarenlange ervaring met de permanente bewoners en een opbouwwerker van het Regi-onaal Instituut voor Samenlevingsopbouw RISO Vlaams-Brabant zetelde wel degelijk mee in de jury.

House C door Hiroshi Nakamura

The Black Shed door Rural Design

© Hiroshi Nakamura and NAP architects

© RURAL DESIGN ARCHITECTS

28 29

VI DE SOCIALE EN JURIDISCHE ASPECTEN VAN HET NIEUWE KLEINSCHALIG WONEN OP VOORMALIGE CAMPINGS EN WEEKENDVERBLIJVEN

Eén van de bezorgdheden die Henk Meert uitte in het kader van de opkomende regu-lering van permanent wonen op campings, was dat het geïntroduceerde beleid zou lei-den tot de creatie van ‘witte producten’ op de huisvestingsmarkt: minderwaardige twee-derangswoningen voor mensen die als twee-derangsmensen beschouwd worden. Met de huidige catalogus van kleinschalige woningen lijkt die vrees alvast ongegrond. Klein wonen betekent niet noodzakelijk minderwaardig wonen, tenminste op het niveau van de wooneenheid zelf.

Wel dringt de vraag zich op of door de ruimtelijke omvorming de kous af is voor dit sociale buitenwonen. Tot op heden is er voor de meeste voormalige campings en weekendverblijfzones geen sprake van een kwaliteitsvolle woonomgeving. Weliswaar wordt het wonen in het groen, het uitzicht en de rust als kwaliteit benoemd door de be-woners. Het is er vaak aangenaam wonen, dat is ook de eerste indruk voor bezoekers. Vaak moeten echter de verouderde nuts-voorzieningen worden aangepakt, ook de relaties met de omgeving buiten het terrein

kunnen vaak beter, net als de toegankelijk-heid en overgangen van privé-buitenruimte naar collectieve en publieke ruimtes. Daarom voorzag de provincie voor elk deel-RUP ook een draaiboek dat door overheden en instan-ties mee met het PRUP werd goedgekeurd. Het voorziet zes acties om de transformatie van de voormalige recreatieve zones in goe-de banen te leiden. Naast het realiseren van een bijkomend aanbod van kleine betaalbare (sociale) woongelegenheden van voldoende kwaliteit en woonzekerheid, de begeleiding en ondersteuning van de permanente be-woners naar een betaalbaar en kwaliteitsvol woonalternatief met woonzekerheid, is de derde actie “uitvoering geven aan de kwalita-tieve inrichting en beheer van de terreinen”. Diverse inrichtingsplannen zijn ondertussen in opmaak. Landmeters worden aangesteld om van de private wegen tot uitgeruste openba-re weginfrastructuur te komen. Overleg met gemeenten en nutsmaatschappijen heeft plaats om deze zones van de nodige basis-voorzieningen te voorzien. Het grote pijn-punt is de kostprijs van deze investeringen.

Klein wonen betekent niet noodzakelijk

minderwaardig wonen.

Het aanbod op de bestaande reguliere

sociale woonmarkt en van nieuwe sociale

woonprojecten is voor-alsnog onvoldoende.

Els Vervloesem en Barbara Van Dyck leggen nog andere pijnpunten bloot: “Het recente regularise-ringsbeleid rond campingwonen en de bijbehoren-de regelgeving heeft onder meer als doel om meer rechten en woonzekerheid te geven aan campingbe-woners. Ons onderzoek laat zien dat lokale overhe-den hierdoor in ambivalente posities terechtkomen. We stellen vast dat na de inwerkingstelling van de eerste PRUP’s campingwonen meer en meer gezien wordt als een (problematisch) alternatief voor soci-ale huisvesting, dat vormen van sociale verdringing op de camping niet worden tegengegaan en dat de onduidelijkheid en onzekerheid voor een aantal cam-pingbewoners en -uitbaters niet verkleint.”

Het aanbod op de bestaande reguliere sociale woon-markt en van nieuwe sociale woonprojecten is voor-alsnog onvoldoende. Het is uiteraard niet door het regulariseren van de huidige campings en weekend-verblijven dat er voor alle nieuwe slachtoffers van de wooncrisis een oplossing zal zijn. Toch is het PRUP ook hier een opportuniteit gebleken. Nog onbe-bouwde binnengebieden in de zones voor kleinscha-lig wonen werden herbestemd en gereserveerd voor groepswoningbouw sociale huisvesting. Op deze wijze werd een ruimtelijke regularisatieoefening een win-winsituatie om zo het bindend sociaal objectief in buitengebiedgemeenten (mee) te realiseren.

Maatregelen om speculatie tegen te gaan blijven noodzakelijk. Zo durft een campingeigenaar op een van de onderzochte campings bijvoorbeeld de huurprijs voor een lapje grond al eens verhogen. De

huidige huurwet staat dit soort verhogingen niet toe, maar aangezien deze wet tot op heden niet van toepassing is op de huur van gronden, zijn de bewoners, die vaak nog met een jaarlijks huurcon-tract enkel hun grond huren, al op zeer korte termijn kwetsbaar voor forse verhogingen. Er zijn echter ook goede voorbeelden waar intussen langdurige huur-contracten gelden of erfpacht is ingevoerd. Hierover werden binnen de draaiboeken ook afspraken ge-maakt tussen gemeente, provincie en campingeige-naars. Campingwonen is in die zin een Community Land Trust-experiment avant la lettre waarin eigen-dom van grond en woning wordt losgekoppeld. Dat het de betaalbaarheid van wonen ten goede komt is net mee een van de motivaties van mensen om voor deze woonvorm te kiezen. Tot op heden is het niet evident voor kopers om hy-pothecaire leningen aan te gaan voor deze nieuwe woonvorm. Bovendien kopen ze vaak enkel het huis en sluiten een huurcontract af voor de bijbehorende grond dat slechts beperkt bescherming aan de huur-ders biedt. Daarom gaat de provincie momenteel in gesprek met de VMSW en het Vlaams Woningfonds om sociale leningen toegankelijk te maken. De regel-geving voorziet de mogelijkheid ‘aankoop van een woning op plan’. De ontwerpen kleinschalig wonen zijn alvast uitvoerig gescreend, zodat de woningen in aanmerking zouden kunnen komen voor sociale leningen. Interessant in dat kader is dat sommige aanbieders van kleinschalige woningen in de cata-logus ook financieringsmogelijkheden aanbieden bij de aankoop van een woning.

VI DE SOCIALE EN JURIDISCHE ASPECTEN

30 31

VII ANDERE ERVARINGEN

SOCIAAL WOONPROJECT SOLARIUM IN ZEMST

In Vlaams-Brabant zoekt men al langer naar een alterna-tief voor het precaire permanente wonen op campings en weekendverblijven. Proefprojecten in Zemst, Boortmeer-beek en Aarschot onderzoeken experimentele vormen van wonen en sociaal beheer op campings, weekendverblijven en zelfs voor woonwagenterreinen.

In Zemst realiseerde de sociale huisvestingsmaatschappij Providentia op een voormalige, goed gelegen camping de herhuisvesting van een aantal campingbewoners via het sociaal woonproject Solarium. Dit totaalproject ontworpen door Bogaerts Architectuur en Interieur, heeft onder meer aandacht voor de relatie tot de omgeving, de levenswijze op de campings en gemeenschappelijke voorzieningen.


32 33

INRICHTINGSPLAN VOOR SOCIAAL BUITEN-WONEN FLOREAL IN BOORTMEERBEEK

In 2011 ontwierp het architectenbureau RE-ST in samenwerking met kunstenaar Karl Philips en in opdracht van vzw Habito een ‘inrichtingsplan voor sociaal buitenwonen op de Floréal I-site in Boortmeerbeek’. Naar analogie met de strategie van Elemental Architecture voor het project Quin-ta Monroy in Chili, stelde RE-ST een kleine woon-kern voor die door de bewoners zou kunnen worden uitgebreid. De bewoners werden met maquettes betrokken volgens de planning for real-methode. Het project strandde uiteindelijk op het gebrek aan budget voor de woonkernen en aan investeringskracht van de vastgoedvzw Habito voor aanleg van infrastructuur. Momen-teel organiseert de provincie gesprekken tussen Habito en de sociale huisvestingsmaatschappij Providentia om het project alsnog te realiseren.

Ondertussen staan bijkomende sociale woonpro-jecten op de planken. De provincie betrok in het PRUP van meet af aan de sociale huisvestingsmaat-schappijen (SHM’s). Vijf SHM’s uit Vlaams-Brabant beslisten om op tien locaties telkens tien à vijf-tien wooneenheden (nieuwbouw sociale huur) te realiseren volgens de typologie kleinschalig wonen. Voor twee sites in Sint-Pieters-Leeuw en

Halle zijn de gronden reeds verworven. Voor de andere terreinen lopen nog gesprekken met de huidige grondeigenaars. De provincie voorzag de onteigeningsbevoegdheid voor de SHM’s als stok achter de deur.l

PILOOTPROJECT STAD AARSCHOT

De stad Aarschot wil de kwaliteiten van kleinschalig wonen realiseren op haar stedelijk woonwagenterrein. Ze investeert momenteel in de woonkwaliteit voor de meest kwetsbare be-woners. Aarschot ging de uitdaging aan om kleine verplaatsba-re constructies te ontwerpen die betaalbaar zijn en toch hoog scoren op het vlak van kwaliteitsnormen en energiebesparing. Eli Geyzels tekende voor het ontwerp. De stad bouwt vijf woon-gelegenheden kleinschalig wonen van het type studio met een oppervlakte kleiner dan 50 m². Twee woongelegenheden zijn tot op heden afgewerkt. Bewoners die momenteel in verkrotte caravans wonen krijgen er de kans op een nieuw verblijf. Dit project heeft een belangrijke pilootwaarde om deze betaalbare, solidaire woonvorm een plek te geven in het woonbeleid.


34 35

PROEFPROJECTEN IN DURBUY EN ESNEUX

Ook in Wallonië worstelt men met de problematiek van het permanent wonen op campings en in weekendverblijven. De open oproep van Vlaams-Brabant had als uitdaging te komen tot betaalbare kwali-teitsvolle woontypes kleinschalig wonen. Ze moesten realiseerbaar zijn in de verschil-lende deel-RUP’s. In Wallonië ging het om een opdracht op locatie, enigszins zoals het project in Zemst. Een oproep voor de aanstelling van een ontwerper voor twee pilootprojecten in Durbuy en Esneux in 2013 wilde de bewoners actief bij het ont-werp van hun woonomgeving betrekken en legde de klemtoon meer op het men-selijke vlak. Het Fonds du logement des fa-milles nombreuses de Wallonie wilde tien woningen bouwen die per stuk gemiddeld 100.000 euro mochten kosten, exclusief btw, erelonen en bouwgrond. Daarnaast was een budget van 15.000 euro per wo-ning voorhanden voor de aanleg van het publieke domein.

In het licht van voorgaande bedenkingen bij de inzendingen van de oproep kleinschalig wonen van de provincie Vlaams-Brabant is de projectdefinitie voor de woningen in Wallonië bijzonder inspirerend. Hier gaat men niet enkel uit van een rationele op-

somming van normen, waarvan de optel-som geacht wordt te leiden tot een goed resultaat, maar van een meer kwalitatieve benadering. Zo vraagt men naar wonin-gen van beperkte omvang die ‘andere’ woonwijzen toelaten en die een link leg-gen met de buitenomgeving en de natuur. De opdrachtgever vraagt expliciet om de bescheiden omvang van de woningen te compenseren door andere kwaliteiten, zo-als de uitbreiding van de leefruimtes naar buiten toe, de aanwezigheid van tuinen of collectieve ruimtes en aanpasbaarheid van de woning. Men heeft in de project-definitie aandacht voor het samenleven en de overgang van de intieme levenssfeer naar collectieve ruimtes en het publieke domein. De woningen moeten functioneel zijn en onderhoudsvriendelijk. Er worden zowel binnen- als buitenbergingen voor-zien. Het project moet de ervaringen van de toekomstige bewoners actief bij het ontwerp betrekken. De bewoners kunnen zich hun woning toe-eigenen en aanpassen, en ze kunnen mee kiezen welke gemeen-schappelijke voorziening - wasplaats, atelier of buitenruimte - hun voorkeur wegdraagt. Zelfs tijdens de bouwfase worden ze zo mogelijk ingezet en geconsulteerd.

Nele Stragier, een van de inzenders voor de oproep van Vlaams-Brabant, kwam in samenwerking met Alive Architecture

als winnaar uit de bus voor het pilootproject in Durbuy. Omwille van gezondheidsredenen van een van de ontwerpers moest het team de uit-voering van het project helaas aan zich voorbij laten gaan. Hun inspirerende inzending berustte op een werkelijk participatief traject waarbij ze de bewoners beschouwen als bron van expertise, als mede-ontwerpers, mede-bouwers en mede-ont-wikkelaars. Bovendien bevatte de aanpak een

strategie voor de inrichting en het onderhoud van de collectieve ruimte. In hun offertevoorstel refe-reren zij naar het concept ‘faire avec’ van de Fran-se architect Patrick Bouchain, die de bewoner als bron van expertise beschouwt, en naar projecten van Raumlabor, Rural Studio en Elemental Archi-tecture, voor respectievelijk het mee ontwerpen, het mee bouwen en het verder ontwikkelen.

DURBUY _ DIX LOGEMENTS ADAPTES AUX BESOINS SPECIFIQUES DES HABITANTS PERMANENTS DES INFRASTRUCTURES DE LOISIRS (ZONES HP) _ FONDS DU LOGEMENT DES FAMILLES NOMBREUSES DE WALLONIE _ NELE STRAGIER & ALIVE ARCHITECTURE DURBUY _ DIX LOGEMENTS ADAPTES AUX BESOINS SPECIFIQUES DES HABITANTS PERMANENTS DES INFRASTRUCTURES DE LOISIRS (ZONES HP) _ FONDS DU LOGEMENT DES FAMILLES NOMBREUSES DE WALLONIE _ NELE STRAGIER & ALIVE ARCHITECTURE DURBUY _ DIX LOGEMENTS ADAPTES AUX BESOINS SPECIFIQUES DES HABITANTS PERMANENTS DES INFRASTRUCTURES DE LOISIRS (ZONES HP) _ FONDS DU LOGEMENT DES FAMILLES NOMBREUSES DE WALLONIE _ NELE STRAGIER & ALIVE ARCHITECTURE

BLOC CENTRAL

EXISTANT PROJETE

ZONES ISOLEES

TECHNIQUES

CUISINE

RANGEMENTS

SANITAIRES

SURFACE MINIMALE

CO-CREATION

detail!!

PRINCIPE STRUCTUREL

DALLE EN BETON

FERMETURE

ECONOMIE DURABLE

PRIX/OPTION

MODULE DE BASE TERRASSE

OFFRE

APPROPRIABLE POLYCARBONATE PANNEAUX DE FACADE

ZONE EXTENSIBLE

1 chambre 2 chambres34

60.08772.88884.84298.151

1.4911.704--

10.03711.09611.09614.252

71.61585.68895.938112.403

6.0756.0756.0757.425

1 chambre2 chambres34

2.3622.5202.5202.975

TOTAL 847.808

TOTAL 117.582

TOTAL 164.093

286.460

257.066

191.876

112.403

1 chambre2 chambres34

SEJOUR

CHAMBR

ES

TECHNI

QUES

EXTENSION

TERRAS

SE

COMPOSER SA MAISON

BOIS CONTRE-COLLE

FACADE PORTANTE

ETANCHEITE CONTINU

TOIT ISOLE

BOIS LAZURE

DOUBLE FLUX

TOIT VERT

BOILERSOLAIRE

POELE CHAUDIERE

CITERNE D’EAUX

PANNEAUX SOLAIRESET PHOTOVOLTAIQUES

TOILETTESSECHES

CHAUDIEREAUX PELLETS

LAVERIE

SANITAIRE

INSPIRATION

ZONE EXTENSIBLE

10 LOGEMENTS

ESPACE COLLECTIVE

INFRASTRUCTURE COLLECTIVE

COUPER ARBRES >BOIS POUR CHAUFFER ET DES POIS PUBLICSMONTRER ECONOMI: ZECO IMPACT

OVECONOMIE SOCIAL

DURABILITE ?

DURABILITE ECOLOGIQUE / ECONOMIQUE / SOCIAL

153.00

151.00

155.00

157.00

158.00

ESPACE COLLECTIF

CONTINUE

SOCRATES /RESTO SOLIDAIRE

PERIFERIA & CIRECOMMUNITY LAND TRUST

ECOLE CLAIRVAL

BIODIVERSITEMONT DES PINS

ASBL INTEGRA+

MAISON CITOYENNE

JARDIN BIO SOLIDAIRE‘POURQUOI PAS’

MIROIR VAGABOND

M. LE BOURGMESTRE

ANTENNE SOCIALEADL

FOND DU LOGEMENT

ESPACE BIODIVERSITE MONT DES PINS

POTAGER SOCRATES

BOIS DE LA REGION

BOIS DE LA REGION

BOIS DE LA REGION

VUE

GARE

MAISONCOMMUNALE

ACCROCHES AU PAYSAGE ACCROCHES AUX EXPERTISES LOCALES

DENSIFIER L’ESPACE CONSTRUIT

DEFINIR UN ESPACE COLLECTIF

APPLIQUER LE PRINCIPE

‘COMMUNITY LAND TRUST’

CONNECTER L’ESPACE COLLECTIF

AUX ENVIRONS

DEGAGER DES RELATIONS SPATIALES

RELATION A L’ESPACE COLLECTIF

VUE

A

1/3 POUVOIR PUBLIC1/3 HABITANTS1/3 SOCIETE CIVILE

HIERARCHISER L’ACCES VOITURE

ET PIETONNIER

OFFRIR UNE INFRASTRUCTURE COLLECTIVE

AMENAGER LE JARDIN COLLECTIF

CHEMIN VERS LA GARE

POTAGER

FONDATION COMMUNITY LAND TRUST

VERGER

BUISSONS DE BAIES

BUISSONS DE BAIES

POULAILLER

COMPOST

4-5 TERRAINS A VENDRE

LOGEMENTS HP

CONSERVER LE PAYSAGE

TOOLBOX ESPACE URBAIN

PLAN 1/250

A

B

B

TOOLBOX ARCHITECTURE

JARDIN COLLECTIF

TOOLBOX PROCESSUS

Coupe AA 1/250

Coupe BB 1/250

ACTIVATION DU LIEU DATE: 03/2014

INSTALLATION ‘MOBILHOME’ COMME ESPACE DE RENCONTRE ET ATELIER

SESSION D’INFORMATION DATE: 01/2014

PRESENTATION DU PROJET, DU PRINCIPE ‘COMMUNITY LAND TRUST’ ET VISITE DU SITE. CRITERE DE COMPOSITION: EQUILIBRE ENTRE HABITANTS PORTEURS ET NON-PORTEURS

VISITE PROJETS DE REFERENCES DATE: 04/2014

PROJET ESPOIR, ‘PILOOTPROJECT AARSCHOT’, SOLARIUM ZEMST, ...

CARTOGRAPHIE DES EXPERTISES DATE: 05/2014

L’HABITANT COMME RESSOURCE & CREATION DES LIENS AUX EXPERTISES LOCALES

ATELIER ‘MON TERRAIN, MON VOISIN’ DATE: 06/2014

L’HABITANT COMME CO-CONCEPTEUR

ATELIERS ‘DO-IT-YOURSELF’DATE: PENDANT L’ATTENTE DU PERMIS D’URBANISME

ESPACES DIVERS: VERGER, POTAGER, COMPOST, POULAILLER, ...

CHANTIER DES ESPACES COLLECTIFSDATE: 03/2015-09/2015

PREPARATION DU TERRAIN (EGOUTS, RUE, PARKINGS, DALLES) ET MONTAGE DE L’INFRASTRUCTURE COLLECTIVE

ATELIER 1:1 DATE: 09/2015

L’HABITANT COMME CO-CREATEURTESTER SA MAISON A L’ECHELLE 1:1 EN CARTON

ACTIVITES COLLECTIVES DATE: A PARTIR DE 09/2015 ENTRETIEN & PRODUCTION AUTO-SUFFISSANTE FORME JURIDIQUE: FONDATION COMMUNITY LAND TRUST

MONTAGE DES MAISONSDATE: 03/2016

L’HABITANT COMME CO-CONSTRUCTEUR

FETE D’INAUGURATION DATE: 12/2016

S’APPROPRIER LE PROJET COLLECTIF

EXTENSION ESPACE COLLECTIFDATE: SELON LES BESOINS

TRANSFORMATION FORME JURIDIQUE: SOCIETE CIVILE COOPERATIVE

EXTENSIONS DES MAISONSDATE: SELON LES BESOINS DES HABITANTS

L’HABITANT COMME AUTO-CONSTRUCTEUR

Men heeft in de project-definitie aandacht voor

het samenleven en de overgang van de intieme

levenssfeer naar collectieve ruimtes en

het publieke domein.


36 37

COÖPERATIES EN COMMUNITY LAND TRUST?

Voor vele permanente bewoners van cam-pings en weekendverblijven blijft de prijs van 80.000 euro voor een woning onbe-reikbaar. De woonzekerheid op sommige campings wordt niet steeds gegarandeerd door de huurcontracten met beperkte duur en de uitbater heeft nog steeds het laatste woord. Het kan daarom interes-sante perspectieven openen om enkele bestaande beheersvormen onder de loep te nemen en creatief op zoek te gaan naar nieuwe vormen van beheer die in België toepasbaar zijn.

De Mutual Aid Housing Cooperatives (MAHC) is een huisvestingsprogramma in Uruguay, gebaseerd op zelfbouw en col-lectief eigendom. Het systeem is ontstaan als een oplossing voor mensen zonder spaargeld, die handenarbeid kunnen ver-richten tijdens de bouwfase. Het systeem wordt gecombineerd met een gunstige hypothecaire lening en vaak ook met een ‘gebruiksrecht’ waarbij bewoners het recht verwerven om de woningen te betrekken terwijl de coöperatie als geheel het eigen-dom bezit en beheert. Als onderdeel van het sociale huisvestingssysteem kunnen leden van de coöperatie worden gefinan-cierd door staatsleningen en krijgen ze toe-

gang tot subsidies. Hoewel opleiding deel uitmaakt van de MAHC-bouwplaatsen, blijven de meeste leden niet-professionele arbeiders. Het grootste deel van de bouw gebeurt door private bouwbedrijven.

In steden als Brussel en Gent lopen expe-rimenten met het systeem van Communi-ty Land Trust (CLT). Het eigendom van de grond blijft dan in handen van een coöpera-tie, terwijl het eigendom van de woning in particuliere handen is. Een juridische haal-baarheidsstudie voor dergelijke systemen in de Belgische context van het permanent wonen op campings en in weekendverblij-ven zou mogelijk boeiende alternatieven op het vlak van financierings- en beheerssys-temen kunnen bieden voor de ‘zones voor kleinschalig wonen’. Zones met weekend-verblijven hebben nu vaak een versnipper-de eigendomsstructuur, terwijl campings in handen zijn van private eigenaars.r

Het eigendom van de grond blijft dan in

handen van een coöperatie, terwijl

het eigendom van de woning in particuliere

handen is


HET DECENTRALE BELEID VAN DE PROVINCIE ANTWERPEN

De provincie Vlaams-Brabant is in nauw overleg met de lokale be-sturen over de uitvoering van het provinciaal RUP op het terrein. In tegenstelling tot Vlaams-Brabant voert de provincie Antwerpen een decentraal beleid. De provincie Antwerpen maakte geen provinciaal RUP op en wil enkel de gemeenten aanzetten en begeleiden om duurzame oplossingen te creëren voor bewoners van zogenoem-de ‘niet-reglementaire’ kleinschalige woonvormen, met bijzondere aandacht voor bewoners in een precaire woonsituatie. De provin-cie biedt procesbegeleiding aan bij deze moeilijke trajecten, brengt verschillende partners samen en faciliteert samenwerkingen over de betrokken beleidsdomeinen heen. Ze brengt goede praktijken en er-varing uit andere projecten in en zoekt mee naar creatieve oplossin-gen. Op dit ogenblik legt de provincie contacten met gemeenten om te kijken welke van start willen gaan.

Appartementsblok in Brussel in handen van de Community Land Trust

38 39

VIII SUGGESTIES VOOR DE TOEKOMST

Gezien de complexiteit van de problematiek is het geen wonder dat kant-en-klare oplossingen niet zomaar voor het grijpen liggen. Het traject dat de provincie Vlaams-Brabant tot op heden heeft afgelegd, is een inspirerend leerproces. De oproep legt een aantal pijnpunten bloot, maar biedt ook kansen, niet alleen in zones voor klein-schalig wonen, maar voor de ruimtelijk-maat-schappelijke evoluties in veel bredere zin.

ALTERNATIEVE TOEPASSINGEN VOOR KLEINSCHALIG WONEN

Zo suggereren firma’s als Skilpod en Newcraft alternatieve toepassingen voor hun kleinschalige woningen. Het creëren van meer woongelegen-heden in stadswijken en in verkavelingen kan bij-voorbeeld gebeuren door het plaatsen van klein-schalige woningen op daken en in grote tuinen. In Vancouver zijn de zogenaamde ‘laneway hou-ses’ typisch kleinschalige woningen die gebouwd worden op reeds bebouwde percelen, meestal in de achtertuin en bereikbaar via een bestaande of nieuwe oprit. Ook in Vlaanderen begint dit con-cept in ontwerpoefeningen de kop op te steken, al dan niet in de vorm van een zorgwoning. De moge-lijkheden liggen voor het grijpen.


Skilpod Newcraft

NewcraftNewcraft

40 41


WikiHouse

Het voorstel van Lezze architecten om te experimenteren met het open source-con-structiesysteem WikiHouse werd niet gese-lecteerd voor de catalogus omdat het niet voldoet aan de randvoorwaarden van de huidige oproep. Het is echter een mogelijk interessante en verder te onderzoeken pis-te voor het ontwikkelen van kleinschalige woningen op grote schaal. WikiHouse is een platform dat opgericht is in 2012 door het Londense architectenbureau /00. Het bouwsysteem is gebaseerd op computer-gestuurde freestechnieken die wereldwijd ingang gevonden hebben. Door gebruik te maken van standaard plaatmateriaal en gratis software kan de gebruiker zijn eigen woning ontwerpen, frezen en zelf bouwen. Het systeem valt onder de Cre-ative Commons-licentie. Dit betekent dat alle technieken en ontwerpen wereldwijd gedeeld worden waardoor online een ex-pertiseplatform ontstaat.

Alle geïnteresseerden van bouwer tot ontwerper kunnen zich gratis registreren en krijgen toegang tot de Commons, een grote databank met alle ontwerpen van over heel de wereld. WikiHouse UK is de stichter en blijft het recht behouden over het gebruik van de term WikiHouse, maar lokaal kunnen er zogenaamde chapters

gestart worden, dat zijn groeperingen die een expertisecentrum vormen en die het recht krijgen de term WikiHouse te ver-spreiden. Voor Vlaanderen of België be-staat er nog geen chapter.

Een systeem kan maar zijn nut bewijzen door de bouw ervan. Over heel de wereld worden in alle vormen en maten WikiHou-ses gebouwd. Het is zeker leerrijk om in de marge van de oproep een proefpro-ject te bouwen – waarom geen collectie-ve voorziening? – in de context van het kleinschalig wonen en dit samen met de gebruikers. Door de bouw van dergelijk gebouw worden aspecten als stabiliteit, waterdichtheid, winddichtheid, isolatie en dampdichtheid in de praktijk omgezet. Het zou een fantastische mogelijkheid zijn om de bewoners te sensibiliseren.

Ook in het licht van andere projecten voor kleinschalig wonen, zoals zorgwonen en het creëren van extra woongelegenheden op daken of in tuinen, waaraan klein-schalige woningen een oplossing kunnen bieden, is de suggestie om het systeem in België op te starten erg waardevol.

Door gebruik te maken van standaard plaat-

materiaal en gratis software kan de gebrui-

ker zijn eigen woning ontwerpen, frezen en zelf

bouwen.

© www.wikihouse.cc

42 43

IX SELECTIE VAN BRONNEN1. Donné, A., De Mesmaeker, K., Masquillier, D., Campingwonen: zo veel meer dan een marginaal verschijnsel – Van het illegale permanent wonen op toeristische campings naar erkende terreinen voor sociaal buitenwonen met sociaal beheer: hoe op-bouwwerk het verschil maakt, RISO Vlaams-Brabant, september 2012.

http://www.samenlevingsopbouw.be/site/images/PDF/publicatie_campingwonen2012_Riso.pdf

2. Handboek Ruimtelijke Kwaliteit. Het SPINDUS- project: praktische methoden voor de beoordeling, implementatie en evaluatie van ruimtelijke kwaliteit, ASP, 2013.

3. Meert, H., ‘Arcadië onderuit? Woonzones met recreatief karakter als etalageruimte voor de witte producten van de Vlaamse woningmarkt’ , in: Mens, maatschappij en ruimte, EPO, 2008.

4. Van Dyck, B., Vervloesem, E., Wonen op een camping: De illusie van woonzekerheid, in De Dec-ker, P., Meeus, B., Pannecoucke, I., e.a. (red.), in Woonnood in Vlaanderen. Feiten, mythen, voorstellen, Garant-Uitgevers, 2015.

5. Tratsaert K. (2012), Solarium Zemst. Sociaal wonen op campingleest geschoeid - Kroniek van een proefproject kleinschalig buitenwonen, Provincie Vlaams-Brabant, 2012.

6. Van Dyck, B., Vervloesem, E., Camping Paradiso, Public Space, 2015.

7. WikiHouse: http://on.ted.com/Wikihouse; http://www.wikihouse.cc

Vervolgtraject?

Met de oproep en de catalogus is alvast een eerste aanzet gegeven voor het ont-werpen van kleinschalige woningen als een ontwerpopdracht die tegemoet komt aan ruimtelijk-maatschappelijke evoluties, zoals kleinere gezinssamenstellingen en vergrijzing. Ook wordt hier het pad ge-effend voor een grotere mate van stan-daardisering van woningen, zowat een revolutie in baksteenminnend Vlaanderen, al mag het experiment in het kleinschalig ontwerpen nog worden aangemoedigd. Eerder vermeldde ik al aspecten als effici-ent ruimtegebruik, aandacht voor levens-lang wonen en de mogelijkheid om een marge te creëren voor de bewoners in het vormgeven van woonst en woonomge-ving.

Ik durf alvast de hoop uit te spreken op een vervolgtraject door de Vlaamse Maat-schappij voor Sociaal Wonen (VMSW) voor wat de sociale huisvestingsprojecten betreft, en op een tweede catalogus met meer geïnspireerde woningontwerpen, dit in combinatie met de opmaak van goede masterplannen die ook de woonomgevin-gen en hun relatie met de wereld rondom verbeteren.

Ondertussen is het van groot belang om de effecten van de regularisering, de op-roep en de flankerende maatregelen goed op te volgen met een multidisciplinaire blik, vanuit zowel ruimtelijk als sociaal, fi-nancieel en juridisch standpunt.

Edith Wouters

Ook wordt hier het pad geëffend voor een grotere

mate van standaardi-sering van woningen,

zowat een revolutie in baksteenminnend Vlaan-deren, al mag het experi-ment in het kleinschalig ontwerpen nog worden

aangemoedigd.

IX SELECTIE VAN BRONNEN

De jury van de Open Oproep Kleinschalig Wonen

Luc Bollaert - Agentschap Wonen Vlaanderen / Inspectie Woningkwaliteit Vlaams-Brabant I Danny Daelman- Agentschap Wonen Vlaanderen / Inspectie Woningkwaliteit Vlaams-Brabant I Bruno de Limburg Stirum - campingeigenaar/uitbater I Ann Donné - RISO Vlaams-Brabant I Katrijne Huyghebaert - Vlaamse Maat-schappij Sociaal Wonen I Hannelore Knevels - Vlaamse Maatschappij Sociaal Wonen I Roland Nackaerts - Ruimte Vlaanderen I Marc Paesmans - Gewestelijke Maatschap-pij voor Volkshuisvesting (SHM) I Walter Roedolf - SVK - SPIT I Dominic Van Clé - Provinciaal Steunpunt Duur-zaam Bouwen en Wonen I Bart Vranken - Woonpunt Zennevallei (SHM) I Edith Wouters - TEEMA architecten, artistiek coördinator AR-TUR I Tom Raes - diensthoofd wonen provincie Vlaams-Brabant I Katrien Tratsaert - bestuurssecretaris wonen provincie Vlaams-Brabant I Kathleen Van der Veken - bestuurssecretaris wonen provincie Vlaams-Brabant.

Colofon

‘Kleinschalig wonen als oplossing voor maatschappelijke uitdagingen’ is een publicatie van de dienst Wonen van de provincie Vlaams-BrabantTekst: Edith Wouters Redactie: Tom Raes, Katrien Tratsaert, An Donné, Pia Brys Vormgeving: Dimitri Vanaeken, communicatiedienst, provincie Vlaams-BrabantWettelijk depotnummer: D/2015/8495/12V.U. provincie Vlaams-Brabant, provincieplein 1, 3010 Leuven

Edith Wouters is ingenieur-architect (KU Leuven, 1993) en Master in Bouwmanagement. Ze is zaakvoerder van TEEMA architecten en artistiek coördinator van AR-TUR, het centrum voor architectuur, stedelijkheid en landschap in de Kempen. Zij was als redactielid en auteur betrokken bij publicaties als het Jaarboek Architec-tuur Vlaanderen, Architectuur in de golden sixties- De Turnhoutse school, de cahierreeks van AR-TUR, de publi-caties van de provinciale architectuur-prijs 2009 en 2013 van de provincie Vlaams-Brabant.

44

Dienst WonenProvincieplein 1 - 3010 Leuven

Tel. 016-26 73 56 - [email protected] www.vlaamsbrabant.be/kleinschaligwonen

Beleidsverantwoordelijkegedeputeerde Tom Dehaene

tel. 016-26 70 [email protected]

Deze publicatie schetst de Open Oproep Kleinschalig Wonen die de provincie Vlaams-Brabant lanceerde in 2015. Het doel van de oproep was een antwoord bieden op de actuele vraag naar

kleinschalige wooneenheden op voormalige weekendverblijven en campings. Architecten en aannemers ontwierpen kleine woningen die aan welbepaalde voorschriften

voldoen. Een multidisciplinaire jury beoordeelde de inzendingen en maakte een selectie die werd opgenomen in een aparte publicatie: ‘Catalogus Kleinschalig Wonen’.

De publicaties zijn ook digitaal beschikbaar op www.vlaamsbrabant.be/kleinschaligwonen

KLEINSCHALIG WONEN - Provincie Vlaams-Brabant · lariseerd tot ‘zone voor kleinschalig wonen en...

Documents

Transcript of KLEINSCHALIG WONEN - Provincie Vlaams-Brabant · lariseerd tot ‘zone voor kleinschalig wonen en...