KINDEREN HELPEN NA EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS

KINDEREN HELPEN NA EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

KINDEREN HELPENNA EEN SCHOKKENDE

GEBEURTENIS

Praktische gids na een misdrijf of een plotseling overlijden

_ _ _ _ _ q g

www.lannoo.com

Zesde drukOmslagontwerp CitroenCitroen

Omslagillustratie PhotoAlto© Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2003

D/2008/45/349 – ISBN 978-90-209-5260 5 (5de bijdruk) – NUR 740/749Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, internet of op welke wijze ook

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.Gedrukt en gebonden bij Drukkerij Lannoo

_ _ _ _ _ q g

Inhoud

Dankwoord 7

Voorwoord door Adelheid Byttebier, Jaap Smit 9

Inleiding 15

DEEL 1 KINDEREN HELPEN NA EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS 19

1. Is Sinterklaas dan ook een dief? 21Hoe anders kinderen reageren op een schokkende gebeurtenis 21

Leeftijdsspecifieke reacties 22Kinderen reageren op hun eigen manier 28

2. Mag het licht nog even aanblijven? 37Verwerking van schokkende gebeurtenissen 37

Invloeden 38Verwerkingsproces na een eenmalige schokkende gebeurtenis 42Verwerkingsproces bij herhaald slachtofferschap 47Verwerkingstaken 50Wanneer is een kind klaar met verwerken? 55

3. Van doodgaan word je toch niet vuil?! 57Rouwverwerking bij kinderen na plotseling overlijden 57

Rouwtaken 58

4. Alleen op vrijdag mag je vragen hoe het met mij gaat! 65Wegwijzers bij het ondersteunen van kinderen 65

Denk aan jezelf! 65Wegwijzers voor ouders en al wie kinderen wil ondersteunen 66Wegwijzers voor het werken met groepen 72

_ _ _ _ _ q g

DEEL 2 EN NU AAN DE SLAG 77

5. Ik lust niet graag spruitjes 97Werkvormen rond kennismaking

6. …en toen kroop ik onder mijn bed, en toen… 101Werkvormen rond de feiten

7. Mijn voeten willen altijd maar stampen 105Werkvormen rond gevoelens

8. Ik kan het niet 137Werkvormen rond het zelfbeeld

9. Broer is nu een ster 141Werkvormen rond verlies en afscheid

10. Ik weet niet hoe ik het moet zeggen 149Algemene werkvormen

Overzicht werkvormen 163

Bibliografie 167

Verder lezen 169

Nuttige adressen 181

Index 199

_ _ _ _ _ q g

Dankwoord

Graag willen we iedereen bedanken die ons heeft gesteund om dit boektot stand te brengen. In de eerste plaats de kinderen en hun ouders diehebben meegewerkt. Bedankt Evelyne, Naomi, Hannah, Laura, Eveline,Ward, Simon, Gilles, Justine, Louis, Shane, Tatiana, Eva, Jens, Aline,Liesbeth, Katoo en Branko.Daarnaast ook speciale dank aan Mieke Vogels en haar kabinetsmede-werkers omdat zij de middelen hebben geboden om het project ‘Kin-derwerking Slachtofferhulp’ mogelijk te maken en aan minister Bytte-bier voor het verder zetten van dit project.Dan willen we ook nog iedereen bedanken die tijd en ruimte maakte omons te ondersteunen. Onze dank gaat in het bijzonder uit naar de mede-werkers van de diensten Slachtofferhulp, de leden van de werkgroepkinderen, de directie en de medewerkers van het Steunpunt AlgemeenWelzijnswerk, de directie en medewerkers van Slachtofferhulp Neder-land en daarnaast ook naar Marc, Maickel, Gert, Werner, Johan, Gip,Ann, Lynn, Sabine, Ingrid, Flore, Linda, Liesbeth, Antony, Ineke, Ca-therine, Tine en Astrid.

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

Voorwoorddoor Vlaams minister Adelheid Byttebier

Bij volwassenen die met een schokkende gebeurtenis geconfronteerdworden, staat de wereld vaak op zijn kop. Waarom zou dat bij kinderenanders zijn?Charlotte, 15 jaar, komt als eerste thuis van school. De achterdeur staatopen. Alles is overhoop gehaald. Er is ingebroken.Thijs, 4 jaar, staat samen met zijn mama aan te schuiven aan de kassa ineen winkel. Plots komt een man binnen met een pistool en de kassierstermoet het geld afgeven.Marie, 11 jaar, vertelt in de klas dat haar vriendinnetje Sofie gisterenwerd aangereden door een auto en gestorven is. Ze was onderweg naarMarie.Als Lies, 8 jaar, op een zaterdag thuiskomt, is de politie daar. Die verteltdat haar papa dood is. Hij heeft zich verhangen op zolder.

Met deze voorbeelden werd de toon gezet in de brochure ‘kinderenslachtoffer van een schokkende gebeurtenis’, die in 2001 op ruime schaalverspreid werd.Het was het eerste concrete resultaat van het project KinderwerkingSlachtofferhulp. Mevrouw Mieke Vogels, minister van welzijn, besloottot de uitbouw van de kinderwerking nadat ze belangrijke signalen kreegvan ouders van verongelukte kinderen, van ouders van vermoorde kin-deren en van Slachtofferhulp.De ouders vroegen dringend iets te doen rond de opvang en begeleidingvan hun achtergebleven kinderen. Overmand door eigen verdriet enbezig om zelf overeind te blijven, beseften een aantal ouders dat er abso-luut geen energie overbleef om de signalen op te vangen en goed zorg tedragen voor hun andere kinderen.Ook van jongeren hoorden we een gelijkaardig verhaal. Alle aandachtvan volwassenen gaat naar de ouders. Niemand die vraagt: ‘en hoe gaathet met jou?’ Terwijl ook zij in diepe rouw zijn door het verlies van broerof zus waar zij ook een sterke band mee hebben.

Voorwoord 9

_ _ _ _ _ q g

Ook Slachtofferhulp gaf het signaal dat ze meer en meer hulpvragen endoorverwijzingen van politiediensten kregen rond de begeleiding vankinderen slachtoffer van een schokkende gebeurtenis.

Te vaak wordt slachtofferschap bij kinderen automatisch geassocieerdmet kindermishandeling en seksueel misbruik. Toch zijn heel wat kin-deren rechtstreeks of onrechtstreeks slachtoffer van feiten die schok-kend zijn. Een diefstal, een zelfdoding, een verkeersongeval, een bedrei-ging…

Het gebeurt dagelijks en wie het meemaakt is geschokt. Ook kinderen.Ook zij maken een verwerkingsproces door. Ze doen dit op hun eigenmanier. Zij geven aan wat gebeurde een eigen betekenis. Dit is afhanke-lijk van hun leeftijd en ontwikkeling. In denken, voelen en doen kunnenkinderen verschillend reageren. Vaak denken kinderen eerst dat het eengrap of een droom of een film is. Ze kunnen zich angstig voelen en onge-rust. Ze kunnen hard weglopen of juist als aan de grond genageld blij-ven staan. Ook fysieke reacties komen voor zoals concentratiestoornis-sen, opnieuw bedplassen,… Daarbij is het belangrijk te benadrukkendat elke reactie, hoe ongewoon ook, een normale reactie is op eenabnormale gebeurtenis.

Nog te vaak heerst er de misvatting bij volwassenen dat hoe minder kin-deren betrokken worden bij de nasleep en verwerking van een schok-kende gebeurtenis, hoe sneller ze het zullen vergeten, hoe sneller ze er-overheen zullen geraken. Niets is minder waar.

Begrijpelijk is het wel. Wij willen inderdaad onze kinderen zoveel moge-lijk behoeden, afschermen van pijn. En soms gaan we daarin ver, te ver.‘Papa is op reis’, werd heel lang aan Tim verteld. Terwijl papa dood enbegraven op het kerkhof ligt. We vergeten daarbij dat kinderen een zeergroot intuïtief vermogen hebben, nog ongeschonden voelsprieten,waardoor ze zeer goed aanvoelen wanneer er iets in ons verhaal nietklopt. Het vertrouwen tussen volwassenen en kind wordt aangetast. Indeze context van ‘leugens om bestwil’ wordt bovendien ruimte gelatenvoor fantasie. Fantasie, vaak veel erger dan de werkelijkheid.

10 Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis

_ _ _ _ _ q g

Anderzijds is het zo dat kinderen en jongeren ook hun ouders willenbeschermen. Wanneer ouders het reeds moeilijk hebben, zullen ze vaakniet met hun eigen angsten en pijn komen.

Hoewel voor kinderen en jongeren leeftijdsgenoten zeer belangrijk zijn,stellen we vast dat het voor hen ook niet evident is om met vrienden overhun gevoelens te praten. Ze willen vooral niet ‘anders’ zijn. Als er al aan-dacht en begrip is, is dit meestal van korte duur. Na een tijdje wordt erovergegaan tot de orde van de dag. Het kind voelt zich alleen.

Precies omdat we weten dat een goede eerste opvang meestal vermijdtdat kinderen meer problemen ontwikkelen en verwezen moeten wor-den voor therapeutische hulp, is dit boek zo belangrijk. Wetenschappe-lijk onderzoek heeft aangetoond dat bij een goede eerste opvang, slechts4% van de volwassenen slachtoffer van een schokkende gebeurtenis,therapeutische hulp nodig heeft. Uit de ervaringen van slachtofferhulpleren we dat wanneer kinderen een goede eerste opvang krijgen, ook zijlater minder problemen hebben.

Als minister van welzijn, gezondheid en gelijke kansen ben ik sterkbegaan met deze thematiek. Maar er is meer. Als coördinerend ministervan kinderrechten wil ik dat kinderen in hun leefwereld erkend en geres-pecteerd worden. De wijze waarop zij de dingen beleven en betekenisgeven, moet een eigen plaats krijgen.

Dit boek doet een appél op ouders, leerkrachten en eenieder die metkinderen leeft of werkt, om ons erop attent te maken dat wij een belang-rijke steun kunnen zijn voor kinderen die slachtoffer zijn van een schok-kende gebeurtenis. Bovendien helpt het boek ons over de drempel heenvan onze eigen onzekerheid. Het verduidelijkt wat een schokkendegebeurtenis is, hoe kinderen ermee omgaan en hoe wij ze bij de verwer-king kunnen helpen.Warm aanbevolen.

Adelheid ByttebierVlaams minister voor Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen

Voorwoord 11

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

Voorwoord door Jaap Smit, directeur Slachtofferhulp Nederland

De vergeten slachtoffers. Jarenlang behoorde goeddeels alle slachtoffersvan misdrijven tot deze categorie. In het strafrechtsysteem ging alle aan-dacht uit naar de dader en wat deze ten opzichte van de staat, het collectief, had misdaan. Dat er achter deze normovertreding ook per-soonlijk leed van het slachtoffer schuil ging, werd echter vaak veron-achtzaamd.

In de laatste twintig jaar is deze situatie veranderd. Nationale overhe-den, maar ook supranationale organisaties als de Europese Unie en deVerenigde Naties zijn zich steeds meer gaan aantrekken van het lot vanhet slachtoffer. Dit heeft geleid tot wetgeving waarmee de positie van hetslachtoffer verbeterd is en het laat zich aanzien dat nog meer zal volgen.Het EU-kaderbesluit over de positie van slachtoffers in het strafrechts-proces zal hierbij ongetwijfeld een katalyserende werking hebben. Eenandere belangrijke verbetering in de positie van slachtoffers is de ont-wikkeling van organisaties voor slachtofferhulp op vele plaatsen in dewereld. Deze organisaties geven gehoor aan de praktische en emotione-le noden van slachtoffers. Zij spelen daarmee een grote rol in de verwer-king van de gevolgen van misdrijven.

Er is dus genoeg om ons hoopvol te stemmen. Toch blijkt steeds weeropnieuw een voorname groep slachtoffers buiten beeld te blijven: dekinderen. Zij vragen vaak niet om hulp als ze dat nodig hebben, of wor-den niet goed begrepen als zij dat wel doen. Ze proberen zich groot tehouden om hun ouders te beschermen. Wij, de volwassenen, houden zeonwetend over wat er nu precies is voorgevallen, zodat zij met vragenblijven zitten. En dit terwijl de groep jeugdige slachtoffers van misdrij-ven helaas erg groot is. Behalve de werkelijk schrijnende gevallen, zoalsde vijftig kinderen (althans in Nederland) die jaarlijks worden ver-moord, zijn er talloze kinderen die slachtoffer worden van ‘lichtere’delicten als inbraken, bedreiging en mishandeling.

Voorwoord 13

_ _ _ _ _ q g

Het boek Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis, dat nu voor uligt, beoogt de positie van jonge slachtoffers te verbeteren en is daarmeeeen belangrijke stap in de goede richting.

Ilse Vande Walle en collega’s hebben hun jarenlange ervaring in deopvang van kinderen omgezet in een goed leesbare en bruikbare hand-leiding voor iedereen die hiermee te maken krijgt. Het grote aantal prak-tijkvoorbeelden en tips maken het geschikt voor ouder, leraar en hulp-verlener. Lezen van het boek is echter niet vrijblijvend!

Het geeft allen die een betere positie van kinderen beijveren de impli-ciete opdracht mee de lessen uit het boek te vertalen in de praktijk. Aandeze opdracht en aan deze oproep geven ondergetekende en de organi-satie Slachtofferhulp Nederland graag gehoor. Ik verwacht dat dit ookvoor u zal gelden. Samen kunnen wij dan zorgen dat kinderen, dieslachtoffer worden, aan de vergetelheid worden onttrokken.

Jaap SmitDirecteur Slachtofferhulp Nederland


_ _ _ _ _ q g

Inle iding

Dit is het land, waar grote mensen wonen.Je hoeft er nog niet in: het is er boos.Er zijn geen feeën meer, er zijn hormonen,en altijd is er weer wat anders loos.

Annie M.G. Schmidt

Een boek vanuit Slachtofferhulp

Dagelijks worden tientallen gezinnen in België en Nederland gecon-fronteerd met inbraak, overval, verkrachting, seksueel geweld en ande-re gewelddadige gebeurtenissen. In België sterven jaarlijks 140 kinderenin het verkeer.

Ook kinderen worden geconfronteerd met schokkende gebeurtenissenen moeten, net als volwassenen, deze ervaringen een plaats geven in hunleven.

Vanuit Slachtofferhulp merken we dat voornamelijk kinderen jongerdan 14 jaar, in de hoek van vergeten slachtoffers worden geduwd. Ditheeft te maken met verschillende factoren. Allereerst drukken kinderenvan die leeftijd zich op manieren uit die niet altijd even duidelijk zijnvoor volwassenen. Vervolgens doen ze vaak alsof er niets aan de hand isom hun ouders te beschermen. Daarnaast hebben volwassenen veelal deneiging jonge kinderen weg te houden van de realiteit van schokkendegebeurtenissen.

Op een groepsbijeenkomst voor kinderen bij wie een gezinslid plotselingwas overleden, werd hun de vraag gesteld wat ze het ergste vonden in deweek tussen het overlijden en de begrafenis. Allen gaven hetzelfde ant-woord: ‘Al die mensen die bij ons langskwamen, maar niemand kwam

Inleiding 15

_ _ _ _ _ q g

voor ons.’ Een jongetje voegde eraan toe: ‘Zelfs mijn juf kwam op bezoek,maar ze praatte de hele tijd met papa.’

Binnen Slachtofferhulp wordt uitgegaan van de visie dat deze kinderenrecht hebben op een eigen verwerking. Die verwerking moet erkendworden, zonder te overdrijven dan wel te minimaliseren.

Wanneer deze kinderen een zorgzame ondersteuning krijgen, wanneerhun gevoelens erkend en herkend worden, zullen ze deze feiten op eenheel normale manier verwerken. Maar kinderen zijn in de eerste plaatskinderen. Ze zullen dan ook verwerken op hun manier met hun eigencapaciteiten en uitdrukkingsmogelijkheden.

Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis

Dit boek richt zich tot iedereen die kinderen wil helpen die betrokkenwaren bij een misdrijf of een plotseling overlijden.De verschillende aspecten van het verwerkingsproces bij kinderen dieslachtoffer werden van een schokkende gebeurtenis, worden in dit boekbelicht.Wat is een schokkende gebeurtenis?Hoe anders dan volwassenen reageren kinderen?Hoe verloopt het verwerkingsproces bij kinderen?

Naast een theoretisch gedeelte is er ook plaats ingeruimd voor specifie-ke werkvormen. Deze werkvormen kunnen een hulpmiddel zijn om tecommuniceren met kinderen over de gebeurtenis en de gevoelens diedaarmee samengaan.

Onze inspiratie voor de verschillende hoofdstuktitels haalden we bij dekinderen zelf. Kinderen reageren vaak vanuit hun spontaniteit. We heb-ben er dan ook voor gekozen elk hoofdstuk te beginnen met hun uit-spraken. Achter elke uitspraak zit een verhaal waarin een kind, slacht-offer van een schokkende gebeurtenis, centraal staat.

Een kind emotioneel zien lijden is voor volwassenen heel zwaar, we zou-den de pijn zo graag willen wegnemen. Maar dat kan nu eenmaal niet.


_ _ _ _ _ q g

Net als volwassenen moeten kinderen door de pijn heen, maar ze kun-nen dit niet alleen. De belangrijkste personen voor kinderen zijn desteunfiguren in hun directe omgeving. In eerste instantie zijn dat deouders, maar daarnaast spelen ook grootouders, andere familieleden,leerkrachten, leiders van de jeugdbeweging, trainers in de sportclub,onthaalmoeders / oppasmoeders een belangrijke rol. Naast de steunfi-guren uit de onmiddellijke omgeving van het kind kunnen ook anderepersonen die beroepshalve met kinderen in contact komen na hetgebeuren zoals politie, brandweerlui en professionele hulpverleners eenbelangrijke functie vervullen in het verwerkingsproces van het kind.

Als steunfiguur is het niet altijd gemakkelijk om kinderen te helpen.Vaak word je zelf overspoeld door je eigen gevoelens van kwaadheid,verdriet en angst. Of weet je niet hoe je om moet gaan met alle vragen enreacties van kinderen in deze toch niet alledaagse situaties.Als volwassenen zouden we niets liever willen dan kinderen weg te hou-den uit deze ‘boze grotemensenwereld’.

We kunnen kinderen ondersteunen, maar niet hun pijn wegnemen.Dingen die gebeurd zijn, kunnen we niet terugdraaien of veranderen eneen oplossing kunnen we niet geven. Maar we kunnen er wel zijn voorhet kind, en wel vanuit onze eigen persoon, met onze eigen kwetsbaar-heid. Dit boek wil je hierbij helpen.

Inleiding 17

Overal wordt in dit boek ‘hij’ gebruikt, maar er wordt ‘hij/zij’ bedoeld.

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

Deel 1 Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

1 Is Sinterklaas dan ook een die f?

Hoe anders kinderen reageren op een schokkende gebeurtenis

Marie, 6 jaar, is op 3 december getuige van een inbraak thuis via het dak-venster. Ze vertelt hierover in de klas.

Juffrouw: ‘Vandaag schrijven we een brief naar de Sint en Zwarte Piet.’Marie: ‘Leuk, dan kan ik vragen of hij voor mij een pop meebrengt.’Juffrouw: ‘Ja, weten jullie wie er meekomt met de Sint?’Marie: ‘Zwarte Piet en zijn paard. Dat paard kan op het dak lopen.’Marie wordt plots stil. Dan stelt ze volgende vraag.Marie: ‘Als Sinterklaas, Zwarte Piet en het paard over het dak lopen, zijnzij dan ook dieven?’

Wanneer kinderen slachtoffer worden van een schokkende gebeurtenis,gaan zij, net als volwassenen, hierop reageren. Ook zij zijn boos, ver-drietig, verward, bang. Naast overeenkomsten zijn er ook een aantalessentiële verschilpunten met volwassenen. Kinderen zijn in de eersteplaats kinderen en reageren vanuit hun kind zijn op een manier die doorvolwassenen niet altijd even goed begrepen wordt.

Volwassenen hebben het voordeel dat hun persoonsontwikkeling gro-tendeels voltooid is. Bij kinderen daarentegen zal de ervaring van eenschokkende gebeurtenis hun normale ontwikkeling doorkruisen. Omkinderen te kunnen helpen met de verwerking van een schokkendegebeurtenis, is het dan ook belangrijk dat de volwassene zicht heeft opmogelijke reacties van het kind binnen de verschillende ontwikkelings-stadia. Kinderen reageren immers op een manier die eigen is aan hen-zelf, hun leeftijd en mogelijkheden.

In dit hoofdstuk geven we een overzicht van de specifieke reacties vankinderen, eigen aan hun leeftijd en hun ‘kind zijn’.

Is Sinterklaas dan ook een dief? 21

_ _ _ _ _ q g

Leeftijdsspecifieke reacties

• Baby’s (0- tot +/- 1-jarigen)

Een baby is sterk onderhevig aan verschillende sferen in zijn omge-ving. Omdat baby’s nog geen ik-besef hebben, drijven ze als het wareop de emoties van hun omgeving. Ze hebben vooral behoefte aanliefde, eten, drinken en knuffels op regelmatige tijdstippen. Het vast-houden aan hun ritme is belangrijk.Een baby kan gemakkelijk een nieuwe hechting aan. Een andere per-soon dan een van de ouders kan de levensnoodzakelijke dingen aande baby geven zolang deze persoon betrouwbaar aanwezig is.

• Peuters (+/- 1- tot 2-jarigen)

Peuters zijn ook heel sfeergevoelig. Zo voelen zij haarfijn aan wan-neer er in hun directe omgeving iets ingrijpends is gebeurd. Bijschokkende gebeurtenissen gaan peuters vooral af op de reactie vanhun ouders. Hun mogelijkheden om de gebeurtenis te begrijpen ofom nare gevoelens te hanteren dan wel af te weren zijn nog beperkt.Leven is voor peuters bewegen, ontdekken, actie en geluid. Ze kun-nen nog niet goed onder woorden brengen wat ze ervaren. De men-tale en motorische acties van het kind zijn gericht op het zoeken vaneen beschermende figuur. Vaak worden ze hierdoor opnieuw aan-hankelijker en afhankelijker.

Het doodsconcept bestaat voor peuters nog niet. Ze weten niet watde dood is, maar ze hebben wel notie van wat scheiding betekent. Hetkind zal ontregeld zijn door het plotseling verdwijnen van iemanddie voor hem zorgt, iemand van wie hij afhankelijk is. Hij kan zichverdrietig voelen, zit soms stil in een hoekje zonder interesse voorzijn omgeving. Een peuter kan de confrontatie met deze gevoelensniet lang aan en zal algauw op zoek gaan naar iemand die zijn behoef-ten bevredigt. Er ontstaat een slingerbeweging tussen het wegkruipenin verdriet en het zoeken naar plezier.Een kind jonger dan 3 laten begrijpen wat ‘dood zijn’ is, is nietgemakkelijk. Toch is hij in staat te beseffen dat ‘dood zijn’ iets andersis dan slapen of weg (op reis) gaan. Wat hierbij kan helpen, is


_ _ _ _ _ q g

afscheid nemen van de overledene. Het is eveneens belangrijk omeerlijke en concrete informatie te geven en om dit meermaals te her-halen.

• Kleuters (+/- 3- tot 5-jarigen)

Kleuters richten zich in gevaarlijke situaties op primaire steunfigurenom hun gevoelens van angst te verminderen. In eerste instantie zijndit de ouders, maar daarnaast zijn ook de kleuterjuf, de meester,oma, opa en andere vertrouwenspersonen belangrijk. Toch gaan zijal meer af op hun eigen oordeel bij het inschatten van gevaar. Ze krij-gen langzaamaan controle over hun lichaam en hun impulsen, ont-wikkelen een gevoel van autonomie en proberen de wereld om zichheen te begrijpen.Na een schokkende gebeurtenis zal een kleuter vooral last hebbenvan scheidingsangsten. De ouders of de kleuterjuf kunnen geen stapdoen zonder dat het kind zich aan hen vastklampt. Tegelijkertijd kanhij extreem bang zijn voor vreemden.Kleuters herinneren zich vaak slechts één enkel aspect van de gebeur-tenis. Ze geven blijk van deze herinnering in de vorm van spel of teke-ningen. Ze verwerken thema’s uit de schokkende gebeurtenis in hunspel. Vaak is er sprake van eindeloos herhalen zonder dat er ontwik-keling in het spel zit. De herhaling in het spel is van belang, want kin-deren leren door herhaling.Meestal reageren deze kleuters ook met regressief gedrag. Ze plassenopnieuw in bed of gaan weer duimzuigen. Ze kunnen stil of terugge-trokken zijn of juist extreem lastig dan wel agressief gedrag vertonen.Problemen zoals slaapwandelen of praten in de slaap, nachtmerriesen algemene rusteloosheid komen soms voor.

Voor een kleuter is de dood tijdelijk en omkeerbaar. De dood bestaatniet echt in hun leefwereld. Dood zijn is zoals in de sprookjes vanSneeuwwitje en Doornroosje omkeerbaar waarbij de kus van de prinsde dode weer tot leven wekt. Dit soort beelden heeft een enormeinvloed op hun beleving.‘Voor altijd’ en ‘nooit meer’ zijn begrippen die voor een kleuter moei-lijk te vatten zijn. Het is belangrijk dat je niet zegt dat doodgaan het-zelfde is als slapen of op reis gaan, aangezien kinderen daarna vaak


_ _ _ _ _ q g

niet meer durven te gaan slapen of bang zijn als iemand op reis gaat.Ook het verband tussen ziekte en dood moet omzichtig benoemdworden: ziek zijn betekent niet automatisch dat je doodgaat.De dood wordt door de kleuter ervaren als scheiding. Het verdriet ofde angst na het overlijden van een dierbaar persoon is dan ook schei-dingsangst. Als het een ouder betreft, kan deze emotie overigens zeerhevig en hartverscheurend zijn. Het kind is vaak ontroostbaar enblijft koortsachtig naar die ouder zoeken.Kleuters die geconfronteerd worden met het verlies van een dierbaarpersoon, zullen via hun spel proberen het verlies een plekje te geven.Het verblijven in een vertrouwde omgeving en het volgen van eenvast ritme zijn belangrijk. Het kind heeft behoefte aan veiligheid,geborgenheid en een warm lichamelijk contact.Durf te praten met het kind, blijf zijn vragen beantwoorden, ook alheb je dit al eindeloos gedaan. Praat er ook over met mensen uit zijnomgeving: familie en school.

• Basisschoolkinderen (+/- 6- tot 10-jarigen)

Deze kinderen zijn voor hun verzorging nog sterk afhankelijk vanhun omgeving. Toch functioneren ze al zelfstandiger en onafhanke-lijker van hun ouders. Het kind leidt meer een eigen leven buiten hetgezin, op school of met vriendjes uit de buurt. Hij heeft al meermogelijkheden om te reageren op cognitief, emotioneel en gedrags-matig gebied. Hij baseert zich minder op de reacties van de ouders enbegrijpt beter wat er aan de hand is. Dit maakt kinderen juist kwets-baar. Ze begrijpen wel wat er is gebeurd, maar bezitten nog niet altijdde vaardigheden om hiermee om te gaan.

Kinderen in deze leeftijdscategorie hebben een levendige fantasie.Daarom is het belangrijk dat zij eerlijke en concrete informatie krij-gen over het gebeurde. Hun fantasie is vaak erger dan de werkelijk-heid.Eigen aan deze kinderen is het ‘magisch denken’. Ze hebben behoef-te om verklaringen te zoeken voor wat er gebeurd is met hen. Aange-zien hun vermogen om de werkelijke feiten te begrijpen tekortschiet,fantaseren ze over een oorzaak. Vaak zoeken ze de oorzaak bij zich-zelf waardoor ze te maken krijgen met schuldgevoelens.


_ _ _ _ _ q g

Marie (8 jaar) denkt dat het haar schuld is dat Sofie is verongelukt,omdat ze pas tegen Sofie had gezegd dat ze haar nooit meer wilde zien.

Het naspelen van het gebeuren kan een uitlaatklep zijn voor het kind.Hierbij kunnen ze hun vriendjes betrekken.

Mogelijke reacties na een schokkende gebeurtenis zijn: gedragspro-blemen, verminderde schoolprestaties en afgenomen concentratie,slecht slapen, een ander eetpatroon, psychosomatische klachten zoalsbuikpijn en hoofdpijn.

Kinderen vanaf 6 jaar begrijpen langzaamaan dat de dood onom-keerbaar is. Bij het ouder worden komen ze tot het besef dat de doodonvermijdelijk is en ook hen kan treffen. Hierdoor kan de doodgezien worden als een beangstigend iets of iemand. Spreken over dedood blijft ook bij deze leeftijdscategorie nog heel moeilijk, maar hetis wel belangrijk. Juist van volwassenen leren ze hoe ze met gevoe-lens kunnen omgaan en met wie ze gevoelens en gedachten kunnendelen.Deze kinderen stellen vragen over wat er na de dood gebeurt, die vol-wassenen kunnen afschrikken, zoals: ‘Zouden de wormen mijn papakunnen opeten?’Het zijn vragen waar je als volwassene geen antwoord op weet of opkunt geven en die hoef je niet te beantwoorden. Het kan helpen tevragen aan het kind hoe hij er zelf over denkt.Betrek de kinderen bij alle aspecten van het afscheid nemen en geefhun hierover een duidelijke uitleg.

• 11- tot 14-jarigen

Deze kinderen vallen vaak tussen twee groepen in. Soms neigen zewat verwerking betreft naar de groep van de 6- tot 10-jarigen. Ande-ren zijn al wat verder vooruit en gedragen zich reeds als ‘echte’ jon-geren. Het is belangrijk om elk kind als individu te benaderen en afte tasten tot welk ontwikkelingsstadium ze behoren.


_ _ _ _ _ q g

• Jongeren (+/- 14- tot 18-jarigen)

In deze toch al ambivalente levensfase worden jongeren enerzijdsgeconfronteerd met hun behoefte aan zelfstandigheid en aan alleszelf willen oplossen, en anderzijds met hun behoefte aan bescher-ming. Ze moeten vaak terugvallen op hun ouders die ze net proberente ontgroeien. Ze willen hun eigen leven leiden, maar hebben de zorgvan hun ouders broodnodig. Onzekerheid omtrent hun identiteit enhet doel van het leven zijn normale kwesties bij deze leeftijdsgroep.Jongeren richten zich vooral op hun leeftijdsgenoten. Bij het verwer-ken van een schokkende gebeurtenis kan dit nog sterker op de voor-grond treden. Het maakt hun functioneren en hun positie zowel bijleeftijdsgenoten als in het gezin kwetsbaarder en complexer.

Deze ‘leeftijdsfase’ is een periode waarin bepaalde gevoelens uitver-groot of op een theatrale manier beleefd worden. Jongeren zijn nogniet altijd in staat om hun gevoelens op een adequate manier te uiten.Hierdoor ontstaan er vaak conflicten met hun ouders of problemenop school en is alcohol- of drugsmisbruik mogelijk.Typisch ook voor deze leeftijdsgroep is onder meer de nuchterheiden zelfstandigheid van de jongeren. Zij durven zich nogal eens stoerop te stellen. Achter al hun stoerheid houden ze hun gevoelensmeestal verborgen. Angst voor afwijzing, ambivalentie ten aanzienvan hun ouders en problemen met het zelfstandig functioneren staancentraal in deze ontwikkelingsfase.Jongeren kunnen zichzelf sterk veroordelen en zich zeer schuldigvoelen. Net als volwassenen kunnen zij, door hun vermogen om ab-stract te redeneren, erover nadenken hoe een bepaalde gebeurtenisvermeden had kunnen worden. Als ze getuigen waren van geweld-pleging, zullen zij zich afvragen of ze wel of niet hadden moeteningrijpen.

Jongeren hebben een volwassen doodsbesef, al weigeren ze vaak teaccepteren dat het ook hen kan overkomen. Het onafhankelijkegedrag dat ze vertonen, is een camouflage voor de onmacht om hunverdriet te verwoorden en het een plaats te geven in hun leven.Vooral in deze leeftijdsfase voelt de jongere intens wat ‘dood’ bete-kent. Deze ‘bijna-volwassene’ zoekt onbewust naar zijn eigen manier


_ _ _ _ _ q g

van rouwen. Jongeren willen het liefst vrijheid en eigen ruimte, priva-cy. Tegelijkertijd hebben ze behoefte aan veiligheid en bescherming.Het rouwproces is iets dat ze vaak uit de weg gaan en uitstellen. Ze wil-len niet anders zijn dan hun vrienden, niet soft zijn maar cool. Ze wil-len erbij horen ondanks hun verdriet. Weerstand om met volwasse-nen te praten is eigen aan deze leeftijdscategorie, wat door verdrietvaak alleen nog maar wordt versterkt. Jongeren kunnen zich afsluitenvoor de buitenwereld en pas op latere leeftijd de verwerking toelaten.Met andere woorden: het is mogelijk dat het verlies van een dierbarepas later in het leven een plek krijgt. Dit kan op het moment zijn datde betrokkene eraan toe is of dat hij de juiste persoon ontmoet om hetmee te kunnen en willen delen. Wanneer jongeren niet onmiddellijkkunnen rouwen, is het belangrijk dat ze van volwassenen de gerust-stelling krijgen dat ze de overledene niet zullen vergeten.


_ _ _ _ _ q g

Kinderen reageren op hun eigen manier

Kinderen reageren op een heel eigen manier op een schokkende gebeur-tenis. Voor volwassenen is het vaak moeilijk om deze reacties te begrij-pen. Hieronder worden de mogelijke reacties van kinderen opgesomden verduidelijkt.

Wet van duale gevoelens

Kinderen hebben de capaciteit om pijn niet in volle intensiteit toe telaten. Ze kunnen een intens verdrietig moment naast een intens blijmoment plaatsen. Dit wordt ‘de wet van de duale gevoelens’ genoemd.Door deze eigenschap kunnen kinderen beter met pijnlijke gevoelensomgaan dan volwassenen. Als het genoeg is, dan is het genoeg en kiezenkinderen weer voor spel. Op deze manier beschermen zij zichzelf tegenhet ‘verdrinkingsgevoel’. Volwassenen begrijpen dit niet altijd. Ze den-ken dat het kind de ernst van de situatie niet bevat, noch beseft wat eraan de hand is. Het lijkt of de gebeurtenis het kind niet diepgaand raakt.

Eva (6 jaar) vertelt honderduit over de dieven die in de garage de auto vanhaar papa hadden willen stelen. Midden in haar verhaal stopt ze en vraagtaan de hulpverleenster of ze de nieuwe kleren van haar pop wil zien. Zon-der te wachten op een antwoord rent ze de trap op en komt met haar armenvol poppenkleertjes terug.

Het is belangrijk om kinderen de ruimte te geven om zowel gevoelensvan blijdschap, plezier en vreugde te tonen als gevoelens van verdriet enkwaadheid. Ontken als volwassene de pijnlijke gevoelens van kinderenniet en ga het praten hierover nooit uit de weg. Durf met kinderen oververschillende gevoelens te praten.Kinderen die geconfronteerd worden met een pijnlijk verlies door eenoverlijden, vertonen soortgelijke symptomen. Ook zij plaatsen vaak ver-drietige en blije momenten naast elkaar. Ze zullen hun verdriet doseren,al naargelang het voor hen haalbaar is op dat moment.

Na de begrafenis van zijn papa vraagt Joris (6 jaar) of hij mag gaan spelenmet zijn neefjes.


_ _ _ _ _ q g

Uitstel van verwerking

Een schokkende gebeurtenis brengt bij kinderen, net als bij volwasse-nen, verwarring teweeg. Kinderen hebben behoefte aan voldoende vei-ligheid om de verwerking toe te laten. Soms kunnen ouders zo over-spoeld zijn door eigen emoties dat ze de greep op de realiteit kwijtrakenen de kinderen emotioneel onvoldoende kunnen opvangen. Daarom ishet belangrijk dat er, naast de ouders, ook andere steunfiguren zijn bijwie het kind terechtkan. Dit kan een familielid zijn, een leerkracht, eenleider van de jeugdbeweging, maar ook iemand van de dienst Slacht-offerhulp.In geen enkel geval mag men echter aan de ouders voorbijgaan. Zij blij-ven immers de centrale personen in het leven van het kind.

De dood van een geliefd persoon is voor een kind heel verwarrend. Vande ene op de andere dag verandert zijn leven drastisch. De eerste weken,maanden na een sterfgeval gaat het er thuis vaak heel anders aan toe danvroeger. Dit maakt een kind vaak onzeker en geeft hem een gevoel vanonveiligheid.Wanneer er na verloop van tijd een zekere regelmaat terugkeert in hetgezin, is het moment voor het kind aangebroken om zijn verdriet in deze‘opnieuw veilige omgeving’ te uiten. Dit kan soms zelfs jaren duren.Het is van het allergrootste belang dat ook kinderen worden erkend inen aangesproken over het verlies en hun verdriet daaromtrent.

Heftige gevoelens

Sinds twee maanden geeft Hilde les in het tweede leerjaar op een voor haarnieuwe school. In het begin was dit voor haar een hele aanpassing, maargelukkig heeft ze een fijne klas. Volgende week is het schoolfeest. Haar klaszal die dag een dansje opvoeren. De kinderen hebben hiervoor aangepastekleding nodig. Hilde stelt een briefje op, gericht aan de ouders. In de klasdeelt ze de briefjes rond en zegt: ‘Geef dit briefje straks aan jullie mama!’Jonas verscheurt het briefje en gooit het op de grond. Hilde zegt boos dat hijde stukjes papier moet oprapen. Jonas weigert dit, waarop ze reageert dathij niet mag gaan spelen zolang de stukjes niet opgeraapt zijn. Jonas raaptwoest de snippers op en gooit ze in de papiermand. Daarna loopt hij stamp-voetend de klas uit.


_ _ _ _ _ q g

Hilde begrijpt er niets van.Marieke, die naast Jonas in de klas zit, zegt dat Jonas dit briefje niet aanzijn mama kan geven, omdat zijn mama dood is. Hilde schrikt hiervanomdat ze er niets van afwist. Ze gaat naar Jonas toe om zich te veront-schuldigen. Ze zegt dat ze het heel erg vindt voor hem, waarop Jonas begintte huilen.

Kinderen hebben dezelfde capaciteit om te voelen als volwassenen, maarzijn niet in staat om op dezelfde wijze gevoelens te beschrijven en te ver-woorden. Kinderen hebben dan ook andere uitingsvormen nodig.Het uiten van gevoelens gebeurt soms heel explosief. Dit vertaalt zich inagressief gedrag, hevige huilbuien en/of angstaanvallen. Volwassenenhebben hier vaak moeite mee omdat ze niet weten hoe ze met deze hef-tige gevoelens dienen om te gaan. Vooral omgaan met kwaadheid blijktmoeilijk te zijn.Soms wordt bij het kind enkel het agressief gedrag op zich gezien en wordtde link met de schokkende gebeurtenis of de verlieservaring over het hoofdgezien. Het kind voelt zich daardoor niet begrepen, wat een heel gammaaan nieuwe explosieve gevoelens tot gevolg kan hebben. Op deze manierontstaat er een spiraal van agressie tussen de volwassene en het kind.Wanneer je te maken krijgt met een kind dat heel heftig reageert, is hetvan belang hem de ruimte te geven om deze gevoelens te uiten, maar welbinnen afgebakende grenzen. Van daar uit is het belangrijk samen methet kind op zoek te gaan naar manieren om zijn gevoelens op een veili-ge manier te uiten.

Fantasie

Kinderen hebben een rijke fantasie. Het is daarom belangrijk dat ze zosnel mogelijk concrete en eerlijke informatie krijgen over de gebeurte-nis. Wanneer dit niet bijtijds gebeurt, is het mogelijk dat ze in hun fan-tasiewereld een eigen invulling gaan geven aan de feiten. Deze invullingis vaak erger dan de werkelijkheid.Het is tevens van belang met het kind af te spreken dat ze steeds met alhun vragen en bedenkingen terechtkunnen bij een steunfiguur.


_ _ _ _ _ q g

Regressie

Kinderen kunnen soms terugvallen in een vroegere ontwikkelingsfase.In de fase waarnaar het kind teruggrijpt, is de wereld nog overzichtelijken daarom ook veilig. Het emotioneel teruggaan naar deze veilige perio-de heeft als functie dat het kind opnieuw greep kan krijgen op de nieu-we situatie die ontstaan is na een schokkende gebeurtenis.Wanneer er sprake is van regressie, merken we dat kinderen opnieuwbeginnen met duimzuigen, bedplassen, dat ze aanhankelijker worden enbepaalde verworvenheden plotseling niet meer kunnen.Kinderen hebben na een overlijden een enorme behoefte aan veiligheiden geborgenheid en zoeken hiernaar op alle mogelijke manieren. Van-daar het teruggrijpen naar een fase waarin ze deze ervaring hebbengekend.

Kinderen beschermen anderen

Zeven maanden nadat Sandy (14 jaar) seksueel misbruikt is, zegt ze: ‘Ikvertel niet aan mama dat ik nog bang ben op straat, anders wordt mamaweer heel verdrietig.’

Heleen, mama van Bart (6 jaar), durft hem niet te vertellen dat er bij deburen is ingebroken. Ze probeert ook haar angst te verstoppen. Bart merktechter wel dat er bij hem thuis op elke deur een grendel is bij gekomen.

De reacties van Heleen en Sandy zijn heel normaal. Zowel volwassenenals kinderen hebben een enorme drang en behoefte om elkaar tebeschermen tegen pijn en verdriet. Hierdoor verstoppen kinderen hungevoelens vaak voor volwassenen en omgekeerd. Kinderen denken vaakdat ze hun ouders nog verdrietiger maken door het tonen van hungevoelens. Daarom is het erg belangrijk dat volwassenen aanvaarden datkinderen niet altijd hun intens verdriet delen met hun ouders. Het kangebeuren dat kinderen behoefte hebben om er met niet-direct-betrok-kenen over te praten. Omdat de ouders dit als pijnlijk of als een afwij-zing kunnen ervaren, is het van belang dat ouders hiervan op de hoogtegebracht worden. Ouders begrijpen dit meestal wel, aangezien zijzelfook de behoefte kunnen hebben om met een derde te praten over hunverdriet.


_ _ _ _ _ q g

Kinderen w illen graag vo or anderen zorgen

Wanneer een persoon uit de omgeving van het kind door omstandighe-den bepaalde taken niet meer kan uitvoeren, is het mogelijk dat het kinddeze taken spontaan overneemt. Hij doet dit uit zorg voor de anderegezinsleden.Het is belangrijk dat het kind waardering en erkenning krijgt voor zijninzet. Bepaalde taken kunnen door kinderen wel worden overgeno-men, maar volwassenen moeten daar grenzen aan stellen. Het kinddient kind te zijn en te blijven en voldoende ruimte te hebben voor spelen plezier.

De mama van Kim (7 jaar) is op straat overvallen en ligt nu in het zieken-huis. Papa moet alle dagen vroeg opstaan, Kim staat op om papa wakker temaken. Papa zegt dat hij dit wel lief vindt van haar, maar dat ze dit nietmeer hoeft te doen.

Kinderen w illen niet bijzonder zijn

Kinderen hebben de sterke behoefte om bij een groep te horen. Ze wil-len niet anders zijn dan hun klasgenootjes of vriendjes van de jeugdbe-weging. Dit maakt dat kinderen er moeite mee hebben hun gevoelens tetonen in de groep.Wanneer het kind te maken krijgt met een schokkende gebeurtenis ofhet verlies van een dierbare (een ouder, broer, zus, grootouder, vriend,vriendin), wordt zijn wereld overhoopgegooid. Deze gebeurtenis onder-scheidt het kind van andere kinderen die niet te maken hebben met zo’nzwaar verlies. Ze houden zich sterk omdat ze bang zijn om afgewezen teworden en er niet meer bij te horen wanneer ze hun gevoelens zoudendurven te uiten.Soms gaan volwassenen of andere kinderen het kind vermijden omdatze niet weten hoe ze moeten reageren of wat ze moeten zeggen. Het kindkrijgt dan het gevoel genegeerd te worden. Het gevoel van er niet meerbij te horen wordt op deze manier versterkt.

In sommige situaties kan het helpen om met kinderen in groepsverbandaan hun gevoelens te werken. Toch moeten we ervoor waken dat hetkind in kwestie niet in het middelpunt wordt geplaatst. Het is altijd van


_ _ _ _ _ q g

belang om eerst te checken of het kind dat wel ziet zitten.Dit toont het belang aan van kinderpraatgroepen.

Joachim (9 jaar), die deelnam aan een kinderpraatgroep rond rouw, voel-de zich eindelijk begrepen. Hij verwoordde het als volgt: ‘ Mama, steeds alsik van de groep kom, voel ik me een stuk lichter. Ik vind de groep echt leuk,niet gewoon leuk, maar leuk dat je er zo’n goed gevoel van krijgt. Nu vindik het minder erg dat ik er in de klas niet meer over kan praten, want nuzijn er de kinderen van de groep.’

Kinderen w illen graag iets d oen

Jan is politieman en heeft veel ervaring met het werken met kinderen. Janwordt opgeroepen na een inbraak. Wanneer hij ter plaatse komt, verteltTine, mama van Ward (5 jaar) en Shane (7 jaar), wat er gebeurd is. Janvraagt of ze het al aan de kinderen heeft verteld. Ze zegt dat de kinderensamen met haar thuis zijn gekomen en dus op de hoogte zijn. De kinderenzijn momenteel op hun kamer om te kijken of daar iets weg is. Even laterkomen de kinderen de kamer binnengestormd en zeggen dat de dieven ophun kamer niets hebben meegenomen. Jan stelt zich voor en zegt dat eensporenonderzoek noodzakelijk is. Shane vraagt of hij mee mag zoeken naarsporen. Jan vindt dit geen probleem en gaat samen met Shane in de tuin opzoek naar sporen.

Kinderen hebben er behoefte aan om concreet uitdrukking te geven aanwat ze voelen en denken. Ze willen bijvoorbeeld met de politie sporenvan de dief zoeken of mama troosten. Vaak hebben zij ook behoefte aanrituelen. Een ritueel is een herhaalde handeling die kinderen in staatstelt om te gaan met schokkende gebeurtenissen of een overlijden. Ritu-elen gelden voor elke leeftijd.

Na een overlijden wordt er vaak gebruikgemaakt van afscheidsrituelen.Het gaat hierbij om een eenmalig ritueel dat plaats vindt tussen de dagvan het overlijden en de uitvaart. Afscheidsrituelen zijn heel belangrijkvoor kinderen want ze helpen hen om de werkelijkheid te aanvaarden.Het is van belang dat kinderen kunnen deelnemen aan deze rituelen enhun eigen inbreng hebben, aangezien ze na de uitvaart niet meer her-haald kunnen worden.


_ _ _ _ _ q g

Louis (12 jaar) is plotseling overleden. De kinderen van zijn klas hebbenkleine doosjes gemaakt. In deze doosjes stoppen ze een afscheidsbriefje. Dedoosjes worden tijdens de begrafenis bij de kist gelegd.

Honderdmaal

Aangezien kinderen leren door herhaling, kan het gebeuren dat je deuitleg over het gebeuren niet één keer, niet twee keer, maar een aantalkeren dient te herhalen. Herhaling is voor kinderen heel belangrijk.Hierdoor leren en ontwikkelen ze zich.Wanneer iemand uit de omgeving van het kind doodgaat, is het belang-rijk om het kind uitleg te geven over de verschillende aspecten die in ver-band staan met het overlijden: wat is dood zijn? Wat gebeurt er bij eenbegrafenis of crematie?

A-specifieke klachten

Dikwijls reageren kinderen na een schokkende gebeurtenis met a-speci-fieke klachten. Hiermee bedoelen we dat kinderen last krijgen van psy-chosomatische klachten en concentratiestoornissen.Psychosomatische klachten zijn een lichamelijke vertaling van de psy-chische pijn die de kinderen op dat moment doormaken. Dit kan zichonder andere uiten in buikpijn, hoofdpijn, geen eetlust meer hebben,misselijkheid.Deze psychosomatische klachten komen vaak voor. Ook bij kinderendie een rouwperiode doormaken.Concentratiestoornissen kunnen zich uiten door onder meer vermin-derde leerprestaties.Wees als volwassene alert op deze signalen en ga na of deze in verbandstaan met de schokkende gebeurtenis of de verlieservaring.

Uitleven v ia actie en spel

Simon (10 jaar) ging samen met papa sigaretten halen bij de krantenwin-kel op de hoek. Toen ze daar aankwamen, zagen ze twee gemaskerde man-nen de winkel uitlopen. Wanneer ze de winkel binnengaan, vertelt de win-kelier wat er is gebeurd en dat de politie al op de hoogte is gesteld. Simon is


_ _ _ _ _ q g

erg onder de indruk. De volgende dag speelt hij met zijn vrienden de over-val na. Simon wil de politieman spelen die de overvallers heeft kunnenarresteren.

Spel is de taal van kinderen. Spel is bij kinderen het meest natuurlijkeinstrument voor communicatie. Volwassenen praten over hun gevoe-lens of denken na over het gebeurde. Bij jonge kinderen zijn verbale enmentale mogelijkheden soms nog niet voldoende ontwikkeld om hungevoelens op deze manier te uiten. In hun spel kunnen ze zich op eenveilige manier uitdrukken. Ze spelen de schokkende gebeurtenis na enproberen ze zo onder controle te krijgen. Dit wordt ook wel posttrau-matisch spel genoemd. Na verloop van tijd zullen kinderen spontaanthema’s in het spel veranderen, waarbij ze al spelend de eigen controlevergroten.

Tom (7 jaar) is samen met zijn mama betrokken geweest bij een gewapen-de overval op een supermarkt. Hij speelt dit dagelijks na en betrekt allebuurtkinderen bij het spel. Voor mama is dit niet gemakkelijk omdat ze tel-kens opnieuw met de feiten geconfronteerd wordt. Ze merkt wel dat het ver-haal van Tom gaandeweg verandert. Hij wordt sterker en sterker in zijnspel tot het moment dat hij de overvallers overwint.

Het spel van kinderen is net zoiets als het discussiëren en bespreken vande schokkende gebeurtenis en de gevoelens die daarmee gepaard gaanbij volwassenen.Door het wegvallen van een dierbare verandert er heel wat in het levenvan een kind. Vaak komen er gevoelens van machteloosheid, angst enverdriet bovendrijven waar het kind op het eerste gezicht geen vat opkan krijgen. Ook dan is spel voor hem een veilig middel om opnieuween klein beetje controle te krijgen op de situatie.

Schuld gevoelens

Kort na een schokkende gebeurtenis kunnen kinderen zich schuldigvoelen. Ook een overlijden in hun omgeving kan aanleiding geven totheel wat schuldgevoelens. Kinderen gaan op zoek naar een verklaringvoor de dood van iemand en leggen dan soms de oorzaak bij zichzelf.Er zijn twee vormen van psychologische schuld: de rechtmatige en de


_ _ _ _ _ q g

onrechtmatige.Bij rechtmatige schuld heeft het kind nog iets goed te maken met deoverledene.

Jan (10 jaar) heeft Jeroen vóór zijn dood veel gepest en voelt zich daaroverschuldig.

Minimaliseer in dit geval de schuld niet, maar zoek samen met het kindnaar een manier om met deze schuldgevoelens om te gaan.

Zo kun je bijvoorbeeld samen met Jan een briefje schrijven waarin hij zijnspijt betuigt aan Jeroen omdat hij hem heeft gepest. Je kunt dit briefjesamen met Jan bij het graf van Jeroen leggen.

Onrechtmatige schuldgevoelens hebben dikwijls te maken met hetmagisch denken van kinderen.

Lars (9 jaar) voelde zich heel schuldig toen er brand was uitgebroken in zijnschool. Een maand voordien had hij gewenst dat de school zou afbranden.Zo zou hij niet meer naar school moeten en kon hij de hele dag spelen metzijn vrienden. Nu had hij het gevoel dat het zijn schuld was dat er brandwas uitgebroken, aangezien hij dit gewenst had.

Kortom, wanneer je merkt dat een kind worstelt met schuldvragen, ishet van belang om bij deze gevoelens stil te staan en deze te (h)erken-nen. Al te vaak hebben we de neiging om deze schuldgevoelens toe tedekken: ‘Je hoeft je daar toch niet zo schuldig over te voelen!’ Zo blijvenkinderen met hun gevoelens zitten. Ze moeten deze schuldgevoelensechter een plaats kunnen geven.Probeer kinderen uit te nodigen om over hun schuldgevoelens te pra-ten, bied een luisterend oor en leg zonodig uit dat er nog nooit een onge-luk is gebeurd of nog nooit iemand gestorven door de gedachten vaniemand anders.


_ _ _ _ _ q g

2 Mag het l i cht nog even aanbl i jven?

Verwerking van schokkende gebeurtenissen

Na de handtasroof bij mama durft Jef, 4 jaar, niet meer te gaan slapen.

Mama: ‘Kom Jef, nu moet je echt wel slapen.’Jef: ‘De stoute mannen gaan komen. Ik kan niet slapen.’Mama: ‘Maar nee, zij komen niet binnen. Mama en papa zijn toch ookhier.’Jef: ‘Het is donker in mijn kamer. Ik zie ze niet komen.’Mama: ‘Je moet nu echt slapen. Morgen moet je naar school.’Jef: ‘Mag het licht nog even aanblijven?’

Schokkende gebeurtenissen hebben als kenmerk dat ze onverwacht zijnen een gevoel van machteloosheid teweegbrengen bij betrokkenen. Der-gelijke gebeurtenissen kunnen ervoor zorgen dat het leven van het kindvan het ene moment op het andere ontwricht raakt.Er zijn twee soorten schokkende gebeurtenissen: de eenmalige schok-kende gebeurtenis en het herhaald slachtofferschap.Onder een eenmalige schokkende gebeurtenis verstaan we een gebeur-tenis zoals een inbraak, een overval, moord, zelfdoding, verkrachting,dodelijk verkeersongeval…Van herhaald slachtofferschap is sprake wanneer een persoon meer-maals en opeenvolgend wordt blootgesteld aan dezelfde of gelijksoorti-ge feiten zoals seksueel misbruik, het getuige zijn van huiselijk geweld,stalking… Deze feiten kunnen weken, jaren of maanden aanhouden. Zekunnen zich afspelen binnen of buiten de gezinscontext.

Ieder kind zal de schokkende gebeurtenis een plaats geven in zijn leven.Bij het ene kind lukt dit al gemakkelijker dan bij het andere. Dit heeft temaken met een aantal factoren zoals de aard van de feiten, de persoon-lijkheid van het kind en de mate waarin het kind ondersteuning krijgt.Ieder kind zal op zijn eigen manier het verwerkingsproces doorlopen.Toch is er een aantal gemeenschappelijke elementen in terug te vinden.

Mag het licht nog even aanblijven? 37

_ _ _ _ _ q g

Invloeden

Katrien (33 jaar) fietst met haar twee kinderen, Casper (7 jaar) en Tom (4 jaar), van school naar huis. Ter hoogte van hun huis horen ze plotselingluide knallen. Casper roept uit: ‘Mama, ze zijn aan het schieten!’ Katrienkijkt op en ziet aan de overkant van de weg een gepantserde wagen die doortwee andere auto’s is klemgereden en wordt beschoten. Katrien zorgt ervoordat ze zo snel mogelijk thuis is om zichzelf en haar kinderen in veiligheid tebrengen. Casper vindt heel het gebeuren enorm spannend en kijkt door hetraam naar de afloop. Tom daarentegen is in paniek en huilt aldoor. OokKatrien weet niet wat ze doen moet.Een uur later belt Casper naar oma om het verhaal te vertellen en is heeluitgelaten over het feit dat zelfs oma dit nog nooit heeft meegemaakt. Hijroept: ‘Oma is al 78 jaar en heeft dit nog nooit in haar leven gezien!’’s Avonds willen de kinderen niet naar bed. Tom huilt en is nog steeds bang.Hij wil niet slapen uit angst dat de stoute mannen gaan terugkomen. Cas-per kan van de spanning ook niet slapen. Hij kijkt er enorm naar uit omheel zijn verhaal morgen in de klas te vertellen.

Net als bij volwassenen worden de reacties van een kind op een schok-kende gebeurtenis beïnvloed door een groot aantal factoren.Sommige factoren zullen het verwerkingsproces van kinderen positiefbeïnvloeden. Andere factoren zullen ervoor zorgen dat het verwerkings-proces wordt bemoeilijkt, maar dit sluit niet uit dat het kind de schok-kende gebeurtenis niet op een normale manier zal kunnen verwerken.Er zijn factoren die rechtstreeks gelinkt kunnen worden aan de gebeur-tenis. Andere factoren hebben dan weer te maken met de persoonlijk-heid van het kind en zijn omgeving.

• De aard en de duur van de schokkende gebeurtenisZo zullen de gevolgen voor een kind dat te maken heeft met herhaaldslachtofferschap, groter zijn dan voor een kind dat het slachtofferwordt van een eenmalige schokkende gebeurtenis. Wanneer bij dieeenmalige schokkende gebeurtenis een dierbare van het kind om hetleven komt, zullen de gevolgen ook weer anders zijn.

• De context waarin de ervaring plaatsvindtWanneer het kind thuis slachtoffer wordt, zullen de gevolgen anders


_ _ _ _ _ q g

zijn dan wanneer hij slachtoffer wordt buiten de vertrouwde context.Zijn veilige omgeving wordt op deze manier geschonden.

• Het direct getroffen zijn door het geweldWanneer het kind direct slachtoffer is van de schokkende gebeurte-nis of er heel nauw bij betrokken is, zal dit andere gevolgen hebbendan wanneer hij het van op afstand heeft meegemaakt of erover heefthoren vertellen.

• Het al dan niet betrokken zijn van de ouders bij de schokkendegebeurtenisWanneer ouders, samen met hun kind, slachtoffer worden van eenschokkende gebeurtenis, maken ook zij een verwerkingsproces doorwaar ze tijd en ruimte voor moeten nemen. Hierdoor is er minderruimte voor de verwerking van hun kinderen. Wanneer enkel hetkind slachtoffer wordt, kan alle zorg van de ouder naar het kind gaan.

Iris (13 jaar) gaat elke woensdag met haar klas zwemmen. Gisteren werdde schoolbus aangereden door een vrachtwagen. Twee kinderen van de klasraakten daarbij lichtgewond. De anderen, onder wie Iris, waren heel erggeschrokken. De mama van Iris kwam haar ’s middags afhalen van school.Ze vroeg aan Iris wat er was gebeurd. Iris kon honderduit vertellen, en toenpapa thuiskwam, kon ze het nog eens vertellen.

Bij Pieter (9 jaar) thuis gebeurde er ’s nachts een homejacking. Hij hoor-de beneden allerlei geluiden en hoorde ook dat papa opstond. Vervolgenshoorde hij schreeuwen en plotseling een auto starten, daarna was allesweer stil tot hij mama luid hoorde huilen.Pieter stond op, maar mama zei dat hij maar beter weer ging slapen, datalles in orde was. De volgende morgen zat mama te huilen aan de ont-bijttafel. Papa was aan het praten met de politie. Pieter durfde niks tezeggen. Ook niemand vroeg hoe het met hem ging en of hij goed gesla-pen had. Toen Pieter die dag thuiskwam van school, vertelde mamahem wat er die nacht precies was gebeurd.

• Het ontwikkelingsniveau van het kindEen kind reageert op een manier die eigen is aan zijn ontwikkelings-niveau. Dit wordt beschreven in hoofdstuk 1.


_ _ _ _ _ q g

• De persoonlijkheid van het kindEen introvert kind zal minder snel praten over het gebeurde en min-der snel geneigd zijn een beroep te doen op steunfiguren dan eenextravert en sociaal ingesteld kind.Een kind met vaardigheden om problemen op te lossen zal andersomgaan met de gevolgen van een schokkende gebeurtenis dan eenkind dat niet over deze vaardigheden beschikt.

Als Paul (12 jaar) die ochtend met zijn papa naar de bank gaat, vindt ereen overval plaats. Mama wil aan de juf van Paul vertellen wat er isgebeurd. Maar Paul wil niet dat ze dat doet, want niemand hoeft dit teweten.

Bij Mohammed (8 jaar) werd thuis ingebroken. Mohammed is op hetidee gekomen om elke avond voor hij gaat slapen, zijn rolschaatsen voorde achterdeur te zetten. Als de dieven nog eens komen, zullen ze erovervallen en niet meer terug durven te komen. Mohammed vertelt hierovertijdens het kringgesprek in de klas.

• De persoonlijke geschiedenis en/of gezinsgeschiedenis van het kindWanneer een kind reeds eerder een schokkende gebeurtenis heeftmeegemaakt, kan dit invloed hebben op de verwerking van latereschokkende gebeurtenissen. Het is belangrijk dat er ook met vroege-re schokkende gebeurtenissen rekening wordt gehouden.

• Een goede opvang onmiddellijk na de gebeurtenisBelangrijk voor de verdere verwerking is een goede opvang onmid-dellijk na de gebeurtenis, waarbij het kind eerlijke en juiste informa-tie krijgt.

Maarten (8 jaar) komt thuis van school en merkt meteen dat er iets aan dehand is. Het hele huis ligt overhoop. Papa vertelt dat er ingebroken is en datde politie er spoedig zal zijn. Maarten mag met papa en de politie mee omte kijken op de plek waar de dieven het huis zijn binnengedrongen.

• De mate waarin beschermende factoren aanwezig zijnOuders zijn de belangrijkste personen voor een kind. Het is belang-rijk dat zij plaats maken voor hun eigen verwerking en ook kinderen


_ _ _ _ _ q g

de kans geven hun emoties te uiten. Daarnaast is de aanwezigheidvan ondersteunende figuren essentieel in het leven van het kind zoalsde juf, meester of de leider van de jeugdbeweging.

• Culturele en religieuze invloedenElke cultuur gaat op een andere manier om met een schokkendegebeurtenis of het overlijden van een dierbare. Zo is in de islamiti-sche cultuur de gemeenschap veel belangrijker dan in de westersecultuur.Wanneer je geconfronteerd wordt met een kind, afkomstig uit eenandere cultuur, dat slachtoffer werd, kan het belangrijk zijn over dezecultuur informatie in te winnen om zo bepaalde reacties van hetkind, zijn familie en omgeving beter te begrijpen.


_ _ _ _ _ q g

Verwerkingsproces na een eenmalige schokkende gebeurtenis

Op een nacht wordt er bij de familie Peeters ingebroken. De daders beukenmet een balk de achterdeur in en komen met veel lawaai het huis binnen.Ze gaan naar boven en bedreigen Frank en Mieke Peeters met een pistoolen eisen hun autosleutels op. Louis (12 jaar), de oudste zoon, wordt wakkerdoor alle herrie in huis en loopt naar de slaapkamer van zijn ouders om tekijken wat er aan de hand is. Op dat moment komen de daders net dekamer uit en lopen de trap af. Louis volgt hen tot buiten en roept hen na datze moeten stoppen. De dieven stappen in de wagen en rijden in volle vaartweg. Frank, die zijn zoon hoort roepen, loopt ook naar beneden om te kij-ken waar Louis is. Ondertussen haalt Mieke de twee andere zoontjes uitbed. Ze verstoppen zich in de badkamer.Wanneer Frank beneden komt, ziet hij Louis achter de auto aanlopen.Frank schrikt enorm van de reactie van Louis en roept in paniek dat Louisonmiddellijk moet terugkeren. Hij schreeuwt: ‘Ben je nu helemaal gekgeworden!’ Op dat moment begint Louis te huilen.

Iedereen die een schokkende gebeurtenis meemaakt, moet door een ver-werkingsproces heen. In dit proces vinden we verschillende verwer-kingsfasen terug: de schokfase, de naschokfase en de eigenlijke verwer-king. Deze fasen manifesteren zich onbewust. De duur en intensiteit vandeze drie fasen zijn voor iedereen verschillend.

Schokfase

De schokfase vindt plaats op het moment dat het kind geconfronteerdwordt met het gebeuren. Er gebeurt heel wat op verschillende vlakken.• Denken: veel kinderen vertellen achteraf dat ze dachten dat het ging

om een grap, een droom of een film.• Voelen: een schokkende gebeurtenis gaat samen met een gevoel van

machteloosheid. Dit zorgt tevens voor een extreem gevoel van onbe-hagen en angst, wat zich eventueel kan uiten in de vorm van licha-melijke reacties zoals zweten, hartkloppingen of kortademigheid.

• Doen: kinderen kunnen heel verschillend reageren op het momentzelf. Hierbij zijn drie primaire reacties te onderscheiden:1) Sommige kinderen ‘vluchten’: ze lopen weg of verstoppen zich. 2) Andere kinderen, zoals Louis in voorgaand voorbeeld, ‘vechten’.


_ _ _ _ _ q g

Louis probeert de dieven tegen te houden. Weer andere kinderenzullen slaan, schoppen, dingen kapotmaken, schreeuwen… 3) Nog een manier van reageren is ‘bevriezen’. Deze kinderen blijvenals aan de grond genageld staan, kunnen niets meer zeggen, reagerenals een robot. Een extreme vorm van bevriezen is flauwvallen.Belangrijk is om goed te beseffen dat het gaat om ‘primaire reacties’:om spontaan gedrag dat niet bewust of weloverwogen wordt gesteld.

Elke reactie, hoe ongewoon ook, is een normale reactie op een abnor-male situatie.

Naschokfase

De schokfase vloeit over in de naschokfase op het moment dat hetgebeuren begint door te dringen. Deze fase kan een paar uur tot enkeledagen duren.Ook hier zien we zeer uiteenlopende reacties en gedragingen bij kinde-ren, die weer anders kunnen zijn dan in de schokfase.

Louis reageert tijdens de feiten heel koel. Wanneer Frank geschrokken naarhem roept, beseft Louis plotseling wat er aan de hand is en begint te huilen.

Sommige kinderen blijven uiterst kalm en kunnen rustig vertellen water is gebeurd, anderen klappen volledig dicht, huilen, lachen of doengewoon alsof er niets aan de hand is. Ook lichamelijke reacties zoals tril-len, overgeven en hevige hoofdpijn komen vaak voor.

De manier waarop een kind in deze fase reageert, zegt niets over het ver-dere verwerkingsproces. Zo kan een kind dat heel kalm blijft net na defeiten, het achteraf nog heel moeilijk krijgen.

De eigenlijke verwerking

Het verwerken van een schokkende gebeurtenis is een proces waarbijherbeleving van het gebeurde en vermijding ervan elkaar afwisselen.Deze afwisseling is een gezond en normaal proces dat ervoor zorgt datde schokkende gebeurtenis kan worden geïntegreerd in het leven vanhet kind.


_ _ _ _ _ q g

Ieder kind verwerkt deze gebeurtenis op zijn eigen manier. Wat voor hetene kind makkelijk te verwerken is, kan voor het andere kind loodzwaarzijn. Toch zijn er overeenkomsten terug te vinden.

HerbelevingMet herbeleving verwijzen we naar de terugkerende, onaangename her-inneringen die het kind heeft na een schokkende gebeurtenis. Tijdensdeze herinneringen ervaart hij opnieuw de angst die te vergelijken is metde angst die hij had tijdens de schokkende gebeurtenis. Bij een normaleverwerking vermindert de intensiteit van deze angst.

Herbeleving kan verschillende vormen aannemen.Eén vorm van herbeleving is het zien van beelden. Het kind ziet beeldendie zich als een film voor zijn ogen afspelen. Het gaat dikwijls om diebeelden van de schokkende gebeurtenis die in de beleving van het kindhet meest aangrijpend waren. Dit zijn niet altijd de objectief meest pijn-lijke momenten, maar veeleer de ogenblikken die het kind het meestgeraakt hebben. Deze beelden dringen zich vooral op tijdens rustigemomenten voor het kind, bijvoorbeeld tijdens een les in de klas, in bed…

Zo kan Annelies (12 jaar) zich moeilijk concentreren in de klas. Ze heeftsteeds het beeld voor ogen van de kamer die overhooplag na de inbraak bijhaar thuis.

De herbeleving wordt op gang gebracht door wat in de literatuur ‘trig-gers’ of ‘reminders’ genoemd wordt. Dit kunnen dingen, situaties, men-sen, gesprekken… zijn die in de beleving van het kind verband houdenmet de schokkende gebeurtenis. Ook geuren en geluiden kunnen eenherbeleving uitlokken en zijn op hun beurt weer triggers.

Op het moment dat Jelle (7 jaar) zich samen met zijn zusje en mama tij-dens de homejacking in de badkamer verstopt, hangt daar de geur vanmama’s parfum. Nu, maanden later, moet hij steeds terugdenken aan diebewuste avond, telkens als hij het parfum van zijn mama ruikt.

Herbelevingen kunnen in de eerste periode na de schokkende gebeurte-nis heel hevig zijn, waarbij het kind heel angstig kan reageren. Geef het


_ _ _ _ _ q g

kind, indien mogelijk, de gelegenheid en de ruimte om over deze bele-vingen te ventileren.

Extreme herbelevingen die gepaard gaan met heel veel angst, kunnenleiden tot een reorganisatie van het dagelijks leven van het kind. Zo zalhet kind bijvoorbeeld niet meer alleen naar school durven of niet alleendurven te gaan slapen.

De inhoud en de vorm van de herbeleving zijn afhankelijk van het ver-mogen van het kind om informatie van zijn verschillende zintuigen teintegreren in één herinnering. Ook de mate van rijping van het geheu-gen speelt hierbij een rol.Zo zullen jonge kinderen enkel indrukken van de gebeurtenis onthouden,terwijl oudere kinderen al volledige flashbacks ervan kunnen hebben.

Luuk (4 jaar) en Josien (9 jaar) zijn allebei aanwezig als papa hun mamazwaar mishandelt. Luuk herinnert zich enkel dat mama toen heel hard aanhet schreeuwen was en dat hij toen heel bang is geworden. Josien daarente-gen kan letterlijk vertellen wat er die avond is gebeurd. Ze kan zelfs maan-den later nog vertellen welke kleren mama droeg op dat moment. Ze ziet tel-kens opnieuw de gebeurtenissen als een film voor haar ogen voorbijtrekken.

Herbelevingen kunnen ook de vorm aannemen van nachtmerries waar-bij kinderen de schokkende gebeurtenis opnieuw beleven in hun dro-men. Kinderen worden vaak midden in de nacht angstig wakker en kun-nen moeilijk weer in slaap vallen. Hierdoor lopen kinderen overdagsoms heel vermoeid rond.De angst voor nachtmerries kan er op zijn beurt voor zorgen dat kinderenbang worden om te gaan slapen of dat ze niet meer alleen willen slapen.

Een andere vorm van herbeleven is het zogenaamde posttraumatischespel. Voor kinderen is spelen, tekenen, knutselen… dé manier om zichuit te drukken. Via dit kanaal krijg je een beeld over wat kinderen heb-ben meegemaakt en hoe ze het beleven. Kinderen spelen de schokkendegebeurtenis of onderwerpen die ermee te maken hebben, herhaaldelijkna. Op deze manier trachten zij de schokkende ervaringen te verwerkenen opnieuw vat te krijgen op het gebeurde. Controle geeft veiligheid,waardoor de angst bij kinderen zal afnemen.


_ _ _ _ _ q g

VermijdenKinderen wisselen het herbeleven van gebeurtenissen af met het vermij-den van prikkels die bij de schokkende gebeurtenis horen. Vermijdenvan prikkels is soms nodig om het kind te beschermen tegen te veelemotionele pijn.

Zo zal het kind bepaalde gedachten, plaatsen, thema’s in zijn spel ofgedrag, bepaalde mensen of dingen vermijden die hem doen denken aande gebeurtenis.Soms gaan kinderen onaangename herinneringen bewust vermijden.

Joris (11 jaar) gaat wekelijks op woensdagmiddag naar de muziekschool.Hij wandelt meestal via het veldweggetje omdat dit de kortste weg is. Opeen dag komt Joris op dit weggetje een man tegen die een lange jas aanheeft.Wanneer hij deze wil voorbijwandelen, opent de man zijn jas en toont zijngeslachtsdelen. Joris schrikt en loopt hard weg. Tegen de juf van de muziek-school zegt hij hierover niets. Wanneer hij thuiskomt, vertelt hij het heleverhaal aan mama. Mama stelt voor hem vanaf nu met de auto weg tebrengen. Joris vindt dit niet nodig, maar loopt voortaan om, om de exhibi-tionist die op het kleine weggetje stond niet meer tegen te komen.

Dit vermijdingsgedrag kan zich ook ruimer vertalen: na een ongeval nietlanger alleen over straat durven te gaan, bang zijn om naar school tegaan en mama achter te laten (omdat papa is overleden terwijl het kindop school was…).

Een andere belangrijke vermijdingsreactie is het reageren op een vlakkemanier. Dit kan tot uiting komen in het minder zin hebben om te spe-len, minder belangstelling hebben voor zaken die het kind tevoren welheel leuk vond, zoals sport, muziek…Door minder deel te nemen aan activiteiten buitenshuis willen kindereneen nieuwe ingrijpende gebeurtenis vermijden.

Samenvattend zouden we kunnen zeggen dat het kind door zijnherbelevingen probeert de schokkende gebeurtenis te begrijpenen het gevoel van controle te herstellen. Door de herbelevingen afte wisselen met vermijding, heeft het kind als het ware even degelegenheid om op adem te komen.


_ _ _ _ _ q g

Verwerkingsproces bij herhaald slachtofferschap

Kinderen die het slachtoffer worden van herhaald slachtofferschap,moeten dit verwerken – net als kinderen die het slachtoffer worden vaneen eenmalige schokkende gebeurtenis. Als deze kinderen eraan toe zijnmet het verwerkingsproces te beginnen, verloopt dit op dezelfde manierals na een eenmalige schokkende gebeurtenis. Maar kinderen kunnenpas met verwerken beginnen als ze zich veilig voelen. Kinderen die ineen situatie leven waarin herhaald slachtofferschap plaatsvindt, krijgenmoeilijker het gevoel van veiligheid en hierdoor kan de verwerking nogniet van start gaan. Vaak zie je bij deze kinderen dat ze de opeenvolgen-de gebeurtenissen op een negatieve manier gaan integreren in hunleven.Als dit gebeurt in het gezin nemen zij soms het negatieve gedrag van hunouders over om zich te kunnen handhaven in de gezinssituatie. Dit heeftgrote gevolgen voor hun verdere leven.

Beau (8 jaar) is al zolang hij zich kan herinneren met ruzie opgevoed. Hijis al tientallen keren getuige geweest van het geweld en de ruzies tussen zijnouders. Hij heeft deze gezinssituatie zo goed mogelijk proberen te integrerenin zijn leefwereld. Als hij zijn zin niet krijgt, schopt hij tegen het meubilair,hij speelt de baas over zijn zusjes en broer en is niet bang om klappen uit tedelen aan zijn leeftijdsgenootjes.

Deze kinderen hebben duidelijk behoefte aan ondersteuning. Vaak mer-ken we dat leerkrachten voor hen een vertrouwenspersoon zijn. Aange-zien deze situaties vaak zo complex zijn, is het heel belangrijk dat je alsleerkracht zelf ook bij iemand terechtkunt met de vertrouwelijke infor-matie. Beloof dus nooit aan een kind volledige geheimhouding, maarzoek samen met hem naar een deskundige.

Tim (8 jaar) wil aan de juf op een dag een geheimpje vertellen. Hij verteltdat papa mama opnieuw pijn heeft gedaan. De juf luistert naar Tim en zegtdat ze dit heel erg vindt en dat hij altijd bij haar terechtkan. De volgendedag vraagt de juf of Tim even bij haar wil komen, ze heeft veel aan hemmoeten denken. Ze is heel bezorgd om hem en zegt dat ze het niet juist vindtdat Tim zulke dingen moet zien. Ze zegt dat ze iemand kent die er speciaalis om kinderen te helpen die dat soort dingen meemaken. Ze zegt ook dat ze


_ _ _ _ _ q g

naar die persoon toe zal gaan om te vragen hoe Tim het beste geholpen kanworden.

Wanneer kinderen buiten het gezin herhaald slachtoffer worden, bij-voorbeeld van seksueel misbruik door een buurman, dan gaan ze in eer-ste instantie meestal wel steun zoeken bij hun ouders. Indien ouders decapaciteit niet hebben om hen op te vangen, zoeken kinderen anderevertrouwenspersonen zoals de leerkracht of een tante.

Reacties naar binnen gericht, naar buiten gerichtof een combinatie van beide

Kinderen die een herhaald slachtofferschap meemaken, kunnen hunreacties op deze gebeurtenis naar binnen richten, naar buiten richten ofeen combinatie van beide maken. Wanneer kinderen hun reacties naarbinnen richten, is er sprake van internaliseren. Als zij hun reacties naarbuiten richten, spreekt men over externaliseren.

Reacties naar binnen gerichtWanneer kinderen hun reacties naar binnen richten, kan dit duidelijkworden in het volgende gedrag: extreme angsten, een negatief zelfbeeld,schuldgevoelens, zich terugtrekken in een zelfgecreëerde fantasiewerelden depressieve gevoelens. Bij deze kinderen zijn het zelfvertrouwen enhet zelfrespect vaak ondermijnd. Dit komt door het machteloze gevoelniks te kunnen doen aan de situatie.Veelvoorkomende klachten bij kinderen met naar binnen gerichte reac-ties zijn slaap- en concentratieproblemen, bedplassen en suïcidaalgedrag.

Reacties naar buiten gerichtBij kinderen die hun reacties naar buiten richten, komt het volgendegedrag voor: weglopen, verbale agressie en het gebruik van geweld. Dezevormen van gedrag komen vooral tot uiting op school en in de buurt.De agressie en woedeuitbarstingen die deze kinderen vertonen, hebbenvoor hen een stoomaflatende functie. Het zijn momenten waarop kin-deren de onmacht die ze ervaren binnen hun situatie, omzetten inmachtsvertoon naar de buitenwereld om op deze manier wat meergreep te krijgen op hun leven en op zichzelf.


_ _ _ _ _ q g

Binnen de hulpverlening, in de klas en in andere omgevingen waar dithandelen naar voren komt, is het belangrijk dat kinderen vanwege ditgedrag geen verkeerd etiket opgeplakt krijgen. Vaak worden ze foutiefbestempeld als kinderen met ADHD of met gedragsmoeilijkheden.Enkel gespecialiseerde diensten mogen deze diagnose stellen.


_ _ _ _ _ q g

Verwerkingstaken

Om de schokkende gebeurtenis een plaats te geven moet het kind ver-schillende verwerkingstaken vervullen. Binnen deze taken zien westeeds de reeds eerder aangehaalde afwisseling tussen herbeleving envermijding van wat er gebeurd is.

Een kind heeft vier ‘verwerkingstaken’ te vervullen:

1 . Zich realiseren wat er is gebeurd

Alvorens kinderen kunnen beginnen met hun proces van verwerking, ishet essentieel dat ze zich realiseren wat er is gebeurd.Volwassenen hebben vaak de neiging kinderen te beschermen tegenslecht nieuws. Toch is het belangrijk dat ook kinderen eerlijke informa-tie krijgen over de gebeurtenis. Zo niet, dan maken kinderen hun eigenverhaal dat deels gebaseerd is op fantasie. Ervaring leert dat het ‘fanta-sieverhaal’ vaak erger is dan de werkelijkheid.

Joke (9 jaar) komt logeren bij tante Erika en oom Koen omdat haar mamain het ziekenhuis ligt. Ze vertelt huilend aan tante Erika dat papa meemoest met de politie omdat hij mama geslagen heeft. Erika schrikt van dereactie van Joke en zegt dat dit helemaal niet waar is. Joke zegt dat dit welzo is omdat ze gehoord heeft van de politie dat mama geslagen werd endaarom naar het ziekenhuis moest. Toen namen ze papa mee.Erika vertelt aan Joke dat mama inderdaad geslagen is, maar niet doorpapa. Mama werd op straat overvallen en omdat ze niet onmiddellijk haarhandtas wou geven, werd ze geslagen door de dieven.Erika stelt Joke voor samen naar papa te bellen om hem te vragen langs tekomen. Papa kan dan zelf uitleggen wat er precies is gebeurd. Joke vindt diteen goed idee en toont zich enorm opgelucht.

Sommige volwassenen zijn bang om met kinderen te praten over degebeurtenis omdat ze niet weten wat ze hun moeten vertellen en opwelke manier. Toch is het belangrijk dat de juiste informatie wordt gege-ven, bij voorkeur door een vertrouwenspersoon.Dit is niet altijd gemakkelijk, volwassenen zijn immers zelf vaak onderde indruk van de gebeurtenis en kunnen soms moeilijk geloven dat de


_ _ _ _ _ q g

schokkende feiten hebben plaatsgevonden. Daarbij komt dat kinderensoms heel concrete vragen gaan stellen, waar volwassenen op datmoment niet altijd een antwoord op kunnen geven.

Wanneer Lea thuiskomt van haar werk, merkt ze dat er is ingebroken. Inpaniek belt ze naar de politie. Kort daarna komen de kinderen thuis vanschool. Lea vertelt dat er ingebroken is. De kinderen vragen waarlangs dedieven zijn binnengekomen, wat ze hebben meegenomen, waarom ze dithebben gedaan en of ze nu naar de gevangenis moeten. Lea antwoordt nietop de vragen en begint op te ruimen.

Deze reactie van Lea is heel normaal. Het is vaak moeilijk om op alle vra-gen van kinderen antwoord te geven. Als volwassene hoef je niet alles teweten en mag je aan je kinderen gerust zeggen dat je het niet weet.

Bovendien zijn heel wat volwassenen bang voor de gevoelens die ze bijkinderen zullen losmaken wanneer ze met hen over de gebeurtenis spre-ken. Daarnaast zijn ze eveneens bang voor de gevoelens die een kind bijhen kan oproepen.

Bij de eerste verwerkingstaak kun je kinderen helpen door open te zijnover wat er is gebeurd en hun de kans te geven vragen te stellen. Geefkinderen steeds de gelegenheid om over de gebeurtenis te praten.

2. Omgaan met gevoelens

Bij de tweede verwerkingstaak staat het omgaan met de pijnlijke gevoe-lens die verbonden zijn aan de feiten centraal.Er zijn verschillende soorten pijn te onderscheiden: enerzijds emotione-le pijn – onder andere zich verdrietig voelen, zich schuldig voelen, bangzijn, boos zijn – anderzijds lichamelijke pijn – onder andere hoofdpijn,buikpijn, maagpijn.

Net als volwassenen houden kinderen niet van pijn en proberen ze dezete ontlopen. Wanneer volwassenen pijnlijke emoties opmerken bij kin-deren, hebben ze de neiging deze emoties toe te dekken. Er is echter geenweg om de pijn heen. Het vermijden of onderdrukken van de pijnlijkegevoelens verlengt het verwerkingsproces alleen maar en kan ervoor


_ _ _ _ _ q g

zorgen dat deze gevoelens in andere vormen de kop opsteken, zoals vialichamelijke pijn en niet meer kunnen slapen.Deze pijn uit zich eveneens in een reeks van gevoelens zoals: zich schul-dig, boos, machteloos, bang, blij, eenzaam, raar, droevig, moe, onbegre-pen, rot voelen.Er zijn vier basisgevoelens te onderscheiden: angst, boosheid, verdriet,blijheid.Het is essentieel dat deze gevoelens bij kinderen herkend en érkend wor-den. Het is onvoldoende dat slechts opgemerkt wordt dat een kind bangis. Het is eveneens van belang dat het wordt uitgesproken: ‘Ik zie dat jebang bent.’Tevens is het belangrijk dat kinderen hun gevoelens uiten. Aan de wijzewaarop deze geuit worden, moeten echter grenzen worden gesteld. Zoeksamen met het kind naar een aanvaardbare manier om alle gevoelens teuiten zodat ze een plaats kunnen krijgen in het leven van het kind.

Een kind mag kwaad zijn, maar mag zijn broertje niet schoppen en magniet op het behangpapier schrijven. Hij mag in de tuin wel hard tegen eenbal trappen.

Na een inbraak mag ’s nachts een klein lichtje blijven branden op de kamervan het kind. Het kan echter niet zo zijn dat het licht op de hele bovenver-dieping moet blijven branden.

Kinderen hebben een veilig klimaat nodig om hun gevoelens te kunnenuiten. De basis hiervoor is dat volwassenen hun eigen gevoelens niet ont-kennen en ze ook uitspreken. Ook volwassenen mogen boos, verdrietig,angstig of blij zijn. Vanuit hun ‘zorgen voor’ durven volwassenen huneigen gevoelens weleens weg te duwen. Een kind voelt haarfijn aan welkeemoties volwassenen hebben, ook al worden deze niet uitgesproken.Maar juist door ze uit te spreken wordt veiligheid gecreëerd waardoor hetvoor het kind makkelijker zal zijn om ook zijn gevoelens te uiten.

Marleen en Erik, de ouders van Yentl (5 jaar), zijn gescheiden. De papa vanYentl heeft het hier heel moeilijk mee. Sinds enkele maanden stalkt hij zijnex-vrouw. Hij belt regelmatig ’s nachts op, komt voortdurend bellen aan dedeur en heeft de banden van de auto kapotgemaakt. Yentl hoorde papa ookeens zeggen dat hij mama ging vermoorden. Mama is heel bang en de poli-


_ _ _ _ _ q g

tie raadde haar aan om eens langs te gaan bij de dienst Slachtofferhulp. Ineen van deze gesprekken vertelt Marleen dat ze merkt dat ook Yentl heelbang is: hij durft niet meer alleen te gaan slapen en laat haar geen secondealleen. Marleen zegt dat ze nochtans haar best doet om Yentl zoveel moge-lijk buiten de moeilijke situatie te houden en zichzelf heel sterk houdt tegen-over Yentl.De hulpverlener van Slachtofferhulp stelt voor een gesprek te hebben metYentl erbij, waarbij Marleen aan Yentl kan zeggen dat zij ook bang is en datze samen naar een oplossing zullen zoeken. In dit gesprek vertelt Marleendat ze naar de politie is geweest om ervoor te zorgen dat papa dit niet meerdoet. Yentl vertelt dat hij bang is dat mama hem niet zal horen als hij haar’s nachts nodig heeft. Mama stelt voor dat ze elke avond samen het nacht-lampje zullen laten branden en dat zij opnieuw de babyfoon zal installerenzodat zij Yentl zeker hoort als er iets is.

Kinderen moeten actief gestimuleerd worden om woorden en vorm tegeven aan hun gevoelens. Bijvoorbeeld door hen te laten schrijven over hetverdrietige gevoel, of hen hun kwade gevoel te laten tekenen…Volwassenen mogen niet vergeten dat kinderen zich niet alleen bang,boos en verdrietig voelen, maar ook blij kunnen zijn. Het is belangrijkdat blijheid wordt toegelaten.

3 . Zich opnieuw aanpassen aan de omgeving

In deze fase verkent het kind hoe het nu verder moet met zijn leven. Hetblijft van belang steeds te luisteren naar wat kinderen te zeggen hebben.Volwassenen denken vaak dat het voor kinderen beter is om niet meeraan het gebeurde te denken en er niet meer over te praten. Tijdens dezefase wordt juist het belang benadrukt om er wél over te praten. Er dienteen manier te worden gevonden waarop het kind de ruimte krijgt zichhet gebeuren te herinneren en erover te praten zonder dat anderegespreksonderwerpen in het gedrang komen.

Soms krijgen kinderen na het ervaren van een schokkende gebeurtenishet gevoel dat de wereld alleen maar een gevaarlijke wereld is waaringeen plaats is voor positieve ervaringen. Het beeld van een wereld waarhet ook ‘goed leven’ is, waarin mensen meestal veilig zijn, is gebroken.Er wordt plaats gemaakt voor een beangstigende wereld waarin niets en


_ _ _ _ _ q g

niemand meer te vertrouwen is. Er dreigt overal gevaar. Kinderen die-nen opnieuw op zoek te gaan naar positieve ervaringen, zodanig dat hunmens- en wereldbeeld opnieuw meer aansluiting vindt bij het beeld datze hadden vóór de gebeurtenis.

4. Investeren in nieuwe relaties

Sommige kinderen durven niet meer na te denken over de toekomst uitangst dat hen in de toekomst weer iets ergs zal overkomen. Het isbelangrijk dat kinderen weer kunnen geloven in en werken aan een toe-komst. Wat kinderen nodig hebben om dit opnieuw te realiseren, is ver-trouwen in zichzelf en anderen. Wanneer je iets ergs hebt meegemaakt,heeft je vertrouwen een flinke deuk opgelopen. Vandaar het belang omkinderen erbij te helpen opnieuw vertrouwen te krijgen in zichzelf enhen te ondersteunen bij het zoeken naar nieuwe en het hervinden vanvroegere doelen.

Bij het ondersteunen van een kind tijdens het verwerkingsprocesis het belangrijk om:• kinderen de nodige informatie te geven zowel over de gebeurte-

nis zelf als over de gevoelens die daarmee gepaard gaan;• kinderen de ruimte te geven om over de feiten en hun gevoelens

te vertellen;• als steunfiguur jezelf hierbij niet voorbij te lopen, want ook jij

hebt jouw gevoelens die evengoed verwoord mogen worden.


_ _ _ _ _ q g

Wanneer is een kind klaar met verwerken?

Er staat geen termijn op de duur van het verwerkingsproces na eenschokkende gebeurtenis. Dit verschilt namelijk van persoon tot per-soon. Wel is een aantal elementen aan te geven waaruit kan wordenbesloten dat het kind de feiten op een goede manier heeft verwerkt zoals:het kind neemt langzaamaan zijn leven weer in eigen handen, het kindkrijgt weer het gevoel dat hij van alledaagse dingen kan genieten…De herinnering aan de schokkende gebeurtenissen is nog steeds aanwe-zig en zal ook aanwezig blijven, maar kinderen maken na verloop vantijd weer ruimte voor andere zaken. Er is een nieuw, soms steviger even-wicht gevonden, waardoor kinderen de confrontatie met moeilijkhedenopnieuw aankunnen.Wanneer je het gevoel hebt dat kinderen er niet uit komen, noch opeigen kracht noch met hulp van de directe omgeving, en dat er geenpositieve ontwikkeling merkbaar is in hun verwerkingsproces, moetbekeken worden of een doorverwijzing naar meer gespecialiseerde hulp-verlening noodzakelijk is. Belangrijk is dat het kind eerst zelf rustig detijd krijgt om een plaats te geven aan wat er gebeurd is.


_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

3 Van doodgaan word je toch niet vui l? !

Rouwverwerking bij kinderen na plotseling overlijden

Het zusje van Tine, 7 jaar, is opgenomen in het ziekenhuis na een verkeers-ongeval. Door een complicatie sterft ze onverwachts enkele dagen later inhet ziekenhuis. Na het overlijden worden de persoonlijke spullen van haarzusje aan mama meegegeven. Thuis vindt Tine de pyjama, waarin haarzusje stierf, bij de was. Ze wil deze aantrekken voor het slapen. Mama vindtdit wat vervelend en vraagt of ze de pyjama eerst mag wassen. Tine reageerthierop heel verbaasd: ‘Van doodgaan word je toch niet vuil?’

Afscheid nemen gaat gepaard met zeer veel gevoelens. Het is van grootbelang dat deze geuit kunnen worden.In de huidige maatschappij leeft er een taboe op het tonen van dezeemoties. Mensen moeten vooral sterk zijn. Vroeger leefden mensen inhechte gemeenschappen en werd er ruimte en tijd genomen voor hetrouwproces. Nu leeft iedereen meer en meer op zijn eigen eilandje. Er isgeen tijd meer om te rouwen. Toch is de impact van het verlies van eendierbare door de tijd niet veranderd. Daarom blijft het even belangrijkdat mensen tijd en ruimte nemen voor deze periode van rouw. Dit kanenkel plaatsvinden binnen een cultuur waar aandacht wordt gegevenaan elkaar en waar men leeft met respect voor de ander.

Dood en afscheid nemen zijn onherroepelijk verbonden met het leven.Ook kinderen krijgen met dood en verlies te maken. Ze moeten dan ookde kans krijgen om te leren omgaan met de pijnlijke emoties die hiermeesamengaan. Wanneer kinderen in een verliessituatie een aangepaste eneerlijke opvang krijgen, blijken ze achteraf minder problemen te heb-ben. Steunfiguren zijn hierin heel belangrijk, aangezien zij vertrouwenen veiligheid geven.

Van doodgaan word je toch niet vuil?! 57

_ _ _ _ _ q g


Rouwtaken

Vooral tijdens het verwerkingsproces na een verlieservaring, het rou-wen, is er een aantal duidelijke aspecten te omschrijven. J.W. Worden1

spreekt hier over rouwarbeid. Arbeid impliceert het vervullen van eenaantal taken, waarbij er hulp kan worden geboden door anderen. Bij deverschillende taken van verwerking zien we steeds de afwisseling tussenhet reeds eerder aangehaalde herbeleven en vermijden.

Er zijn vier rouwtaken te onderscheiden:

1 . Onder o gen zien van het verlies of aanvaardenvan de realiteit

Het overlijden van een dierbare persoon is voor nabestaanden vaakmoeilijk te aanvaarden. Dit kan nog moeilijker zijn wanneer het gaat omeen plotseling overlijden, aangezien er in zulke situaties geen mogelijk-heid is geweest om afscheid te nemen vóór de dood.

Bij deze eerste rouwtaak is het belangrijk dat kinderen leren accepterendat iemand echt dood is en dat die persoon nooit meer terugkomt.In veel situaties wordt aan kinderen verteld dat ‘opa is weggegaan’ of dat‘mama nu voor altijd slaapt’. Voor kinderen is dit zeer verwarrend enbeangstigend, waardoor ze vragen gaan stellen zoals: ‘Waarom heeft opageen afscheid genomen?’ of ‘Als ik ga slapen, ga ik dan ook dood?’…Kinderen hebben recht op duidelijke en juiste informatie over de dooden het afscheid nemen, hoe moeilijk het ook is om dit te geven.

Paula kan hierover meespreken, ze wist echt niet hoe ze aan haar kinderenmoest vertellen dat hun papa zich verhangen had. Gelukkig kon de politie-man die ter plaatse kwam, haar hierbij helpen. Hij zei dat het heel belang-rijk was voor haar kinderen om de ware toedracht van haar te vernemen.Op het moment dat Paula hun het slechte nieuws meedeelde, vroegen dekinderen waarom papa dit had gedaan. Paula wist hier echt geen antwoordop en zei dit ook tegen hen. De politieman antwoordde toen dat ze misschienwel nooit te weten zullen komen waarom papa niet meer wilde leven. Voor

1 Worden, J.W. (1992), Verdriet en rouw. Amsterdam: Swets & Zeitlinger

_ _ _ _ _ q g

sommige mensen is het leven te moeilijk en deze mensen willen soms lieverdood zijn. Dit betekent niet dat papa mama of hen niet meer graag zag.Paula was blij met de hulp van de politieman. Ze voelde zich hier enormdoor gesteund.

Volwassenen weten vaak niet welke antwoorden ze het best geven op devragen van kinderen. Soms is er ook geen antwoord en ook dit maggezegd worden.Volwassenen willen het verdriet van kinderen zo snel mogelijk wegne-men, maar dit is onmogelijk! We kunnen kinderen enkel leren om metdit verdriet om te gaan. In de eerste plaats door als volwassene zelf ookte vertellen hoe je je voelt en wat je gedachten en vragen zijn.

Volwassenen kunnen kinderen ondersteunen bij het aanvaarden van derealiteit. Zo is het belangrijk om in gesprekken met kinderen het woord‘dood’ te gebruiken. Kinderen moeten het begrip ‘dood’ leren kennenen ook leren dat dit een eigen betekenis heeft.Eveneens is afscheid nemen zeer belangrijk, hoe jong kinderen ook zijn.Het zien en voelen van de overledene kan een grote hulp zijn bij hetrouwproces, aangezien het op die manier duidelijk wordt dat de gelief-de persoon echt dood is.Het is essentieel om kinderen voor te bereiden op het groeten van hetlichaam. Ga als volwassene eerst zelf kijken en geef de kinderen een vol-ledige, gedetailleerde en juiste beschrijving van wat je gezien hebt. Geefonder andere een beschrijving van de omgeving waar de persoon ligt,hoe de overledene eruitziet, hoe hij aanvoelt, wie er nog meer aanwezigis, welke geur er hangt…

De papa van Mirka (4 jaar) is overleden bij een verkeersongeval. Mama ver-telt haar: ‘We kunnen papa gaan groeten in het ziekenhuis. Daar hebben zeeen speciale kamer waar iemand die dood is naartoe wordt gebracht zodat wijhem nog één keer kunnen zien. Papa ligt stil en ademt niet meer. Papa voeltook koud aan, maar dat is normaal. Iemand die dood is, beweegt niet meer,voelt koud aan, ademt niet meer. Papa heeft ook een verband rond zijn hoofdomdat hij zich pijn heeft gedaan. Hij voelt die pijn nu niet meer. Als we in hetziekenhuis zijn, komt een mevrouw of meneer ons halen en brengt ons naardie speciale kamer. In de kamer hangen allemaal doeken aan de muur, erbrandt een kaarsje en er staan bloemen die heel sterk ruiken…’


_ _ _ _ _ q g

Eveneens moet er na het groeten van de overledene met het kind gespro-ken worden over hun ervaringen, gedachten en gevoelens.

Als oma vraagt hoe het was bij papa, zegt Mirka: ‘Het was zo mooi, papalag precies in een bloemenwinkel. Ik heb hem ook een kusje mogen geven!’

Hoe belangrijk afscheid nemen ook is, soms wordt er besloten kinderengeen afscheid te laten nemen. In deze situatie is het belangrijk foto’s tenemen van de overledene omdat kinderen dikwijls na de begrafenis vra-gen blijven stellen over hoe de overledene eruitzag.

Dezelfde principes gelden voor een uitvaartplechtigheid. Iedereen heeftbehoefte aan rituelen bij bepaalde gebeurtenissen in zijn leven. Eenbegrafenis of crematie is een zeer zinvol afscheidsritueel, ook voor kin-deren. Zij hebben een bepaalde band met de overledene en moeten dekans krijgen om op hun manier afscheid te nemen met behulp van teke-ningen, muziek, teksten… Hierdoor krijgen ze het gevoel dat ze ‘mee-tellen’ bij het afscheid nemen en worden ze in hun beleving herkend enerkend door anderen. Door kinderen te erkennen in hun verdriet voe-len ze zich al enorm gesteund.Bij dit alles geldt natuurlijk als basisregel dat kinderen nooit gedwongenmogen worden om deel te nemen aan het groeten van het lichaam enaan de begrafenis of crematie, maar er wel de kans toe moeten krijgen.

De papa van Carlos (8 jaar) en Fernando (9 jaar) is omgekomen bij eenoverval.Elise en Pieter, de leerkrachten van Carlos en Fernando, komen drie dagenna de feiten bij hen thuis op bezoek. Ze hebben een doos meegebracht waar-in de kinderen van de klas kaartjes en tekeningen hebben gestoken voorCarlos en Fernando. Naar aanleiding van die kaartjes zegt Carlos: ‘Kun-nen wij geen kaartjes sturen naar papa, mama?’ Mama zegt dat dit mis-schien wel een goed idee is en vraagt of hij een kaartje wil maken en dit bijpapa leggen. Hierop zegt Fernando: ‘Nee, het kaartje moet naar de hemelgestuurd worden!’ Juffrouw Elise stelt voor dat dit misschien gaat lukkendoor het kaartje aan een ballon te hangen. Carlos en Fernando vinden diteen prima idee. Tot de begrafenis, vier dagen later, schrijven Carlos en Fer-nando samen met hun mama elke avond kaartjes voor hun papa. Hieropschrijven ze hoezeer ze papa missen, dat ze niet weten wie nu met hen naar


_ _ _ _ _ q g

Eurodisney zal gaan, dat ze hun best zullen doen op school, dat ze altijd vanhem zullen blijven houden…De dag van de begrafenis hangen ze de kaartjes aan ballonnen, gevuld methelium, die ze meenemen naar de kerk. Tijdens de uitvaartdienst wordt hetlievelingsliedje van papa gespeeld. Op dat moment gaan Carlos en Fernan-do samen met hun mama naar buiten en laten de ballonnen naar de hemelvliegen.

Kinderen stellen ook zeer praktische vragen op het moment dat ze hetbericht krijgen dat iemand is overleden om zo ‘hun wereld’ veilig te stel-len. Volwassenen schrikken hier vaak van. Dit kunnen vragen zijn overwat er gaat gebeuren, maar ook over wat er met het lichaam gaat gebeu-ren. Kinderen creëren op deze manier ruimte voor zichzelf en kunnenachteraf hun emoties uiten. Het blijft belangrijk om ook op deze prakti-sche vragen een eerlijk antwoord te geven.

De mama van Bart (12 jaar) heeft suïcide gepleegd. Bart vraagt onmiddel-lijk wie nu zijn boterhammen gaat smeren, wie zijn zwemspullen gaatklaarleggen…Pas als hij hier een antwoord op heeft, kan hij zeggen dat hijmama mist.

2. Do or de pijn heen

Als iemand overlijdt, worden mensen geconfronteerd met zeer pijnlijkeemoties zoals verdriet, boosheid, schuldgevoel. Het verdriet van kinde-ren is even pijnlijk als dat van volwassenen, alleen hebben zij er nog geenwoorden voor om dit uit te drukken. Ook kinderen moeten hun ver-driet kunnen uiten. Kinderen beschermen dikwijls hun ouders, waar-door ze hun eigen verdriet vaak gaan uitstellen. Ze zullen hun verdrietpas tonen als hun ouders er klaar voor zijn. Dit kan soms jaren duren.Vandaar het belang dat er kort na het overlijden een externe vertrou-wenspersoon is voor het kind.Kinderen uiten hun verdriet vooral via kwaadheid en zelden via tranen.Hierdoor krijgen ze van volwassenen vaak het etiket opgeplakt van ‘las-tig zijn’ of ‘geen rekening houden met het feit dat mama en papa het nuwel moeilijk hebben’. Kinderen moeten geïnformeerd worden over hungevoelens en gedragingen, zodat ze weten dat datgene wat ze voelen nor-maal is. Ze doen niet vervelend, maar hebben het er moeilijk mee en


_ _ _ _ _ q g

moeten hierin erkend worden. Kinderen mogen best hun boosheiduiten, maar aan de manier waarop ze dit doen, mogen grenzen gesteldworden.

De papa van Hakim (11 jaar) is vermoord. Hakim is hierdoor heel verdrie-tig en boos, maar weet niet hoe hij dit moet uiten. Een paar weken na debegrafenis pest hij vaak de kinderen van de klas en scheurt hij hun knutsel-werken stuk… Samen met Hakim bespreekt de hulpverlener hoe hij booskan zijn zonder de anderen of zichzelf pijn te doen. Er wordt besloten eenboosdoos te maken, alsook een herinneringsdoos. Zo kan Hakim zijn gevoe-lens – boosheid en alle emoties die horen bij de herinnering aan zijn papa– ‘kwijt’ via knutselen, tekenen… Op deze manier krijgt hij erkenning voorzijn totale persoon met alle emoties die horen bij afscheid nemen.

Volwassenen hebben er veel moeite mee om te gaan met de onmacht,het verdriet en de boosheid van kinderen. Ze trachten dit vaak te nege-ren en hopen dat het vanzelf overgaat. Op deze manier leren kinderenniet hoe ze moeten omgaan met moeilijke momenten in het leven. Beteris het om met hen een gesprek aan te gaan en te zoeken naar steunfigu-ren, evenals naar manieren die hen kunnen helpen bij de verwerkingvan het verdriet. Het is voor kinderen een geruststelling te weten dat zebij iemand terechtkunnen met vragen, hun angst en hun verdriet. Dittoont aan hoe belangrijk het is om letterlijk en figuurlijk oog te hebbenvoor kinderen.

Sanne (6 jaar) vertelde dat toen haar zusje stierf, niemand vragen aan haarstelde. Iedereen was heel bezorgd om haar mama en papa. Niemand kwamspeciaal voor haar. Dit kwetste haar. Sanne wilde graag aan mensen ver-tellen over haar zusje.

Volwassenen kunnen kinderen niet behoeden voor pijn, ze kunnenenkel met hen op zoek gaan naar manieren om te leren omgaan met diepijn. Zo krijgen kinderen de ‘bagage’ mee om in hun latere leven te kun-nen omgaan met moeilijke momenten. Als volwassene is het belangrijkom voldoende tijd en ruimte te nemen voor jezelf. Pas dan kun je ruim-te maken voor je kinderen.


_ _ _ _ _ q g

3 . Verdriet een plaats geven en zich aanpassen aan de omgeving zonder de overledene

Bij de integratie van het verdriet in het leven komen onvermijdelijk zin-gevingsvragen aan bod. Kinderen geloven zeer sterk in het hiernamaals.Het is opvallend dat ieder kind een duidelijk beeld heeft van ‘de hemel’,welk geloof het gezin ook heeft.Volwassenen mogen hen dit beeld niet afnemen. Ze kunnen enkel luis-teren naar en openstaan voor de ideeën van kinderen hierover. Hungeloof dat er een ‘wereld’ is waar de overledene naartoe is gegaan geefthun zeer veel troost. Iedereen, jong of oud, heeft recht op zijn beeld vanhet ‘hiernamaals’. Het is belangrijk om dit te kunnen delen met ande-ren.

Oma is omgekomen bij een verkeersongeval. Haar kleinkinderen reagerenheel verschillend op haar overlijden.Sofie (12 jaar) gelooft dat haar oma een ster is. Ze heeft gemerkt dat er elkedag sterren bij komen aan de hemel. Sofie weet dat er elke dag mensen ster-ven en aangezien ze opgemerkt heeft dat er elke dag sterren bij komen aande hemel, moeten de mensen die gestorven zijn wel sterren worden.Wesley (7 jaar) vertelt dat oma op een grote deur moest kloppen. Toen zebinnenkwam, was alles wit en stond het er vol met kaarsjes.Elke (10 jaar) zegt dat dood dood is.

Veel kinderen uiten zich met behulp van rituelen en symbolen. Via dezerituelen houden ze ‘contact’ met de overledene en proberen ze om tegaan met hun verdriet dat het overlijden met zich meebrengt.

Sofie (12 jaar) zegt elke avond voor het slapengaan goedenacht tegen desterren. Ze is ervan overtuigd dat haar oma dit hoort. Tegelijkertijd beseftze heel goed dat haar oma niet meer aanwezig is. Toch heeft ze dit ritueelnodig om geleidelijk aan afscheid te nemen.

Ieder kind heeft zijn eigen manier van afscheid nemen en dit dient geres-pecteerd te worden. Kinderen hebben vaak behoefte aan de explicietetoestemming van volwassenen om dit ook daadwerkelijk op hun eigenmanier te doen.


_ _ _ _ _ q g

4. De overledene een nieuwe plaats geven en heroriëntatie van het eigen leven

In de vierde en laatste rouwtaak gaan mensen op zoek naar een manierom op een constructieve manier verder te bouwen aan hun leven. Zeworden niet langer overmand door verdriet wanneer ze aan de overle-dene denken.Kinderen zoeken hierin hun eigen weg. Ze investeren weer in nieuwerelaties zonder het gevoel te krijgen dat ze de relatie met de overledeneopgeven. Ze hebben opnieuw vertrouwen in de toekomst. Kinderenbeseffen dat ze de overledene nooit zullen vergeten en benoemen ofuiten dit ook als zodanig. Het is pas in deze fase dat kinderen een nieu-we partner van de overgebleven ouder kunnen toelaten. Vaak wordthier geen rekening mee gehouden.

Tine (13 jaar) heeft een foto van haar mama in haar kamer staan, maarhuilt niet meer wanneer ze naar de foto kijkt. Sinds kort heeft papa eennieuwe vriendin, Inge. Ze heeft aan Tine gezegd dat haar mama altijd haarmama zal blijven en dat zij gewoon Inge is. Inge doet veel dingen andersdan mama, maar dat vindt Tine niet erg.


_ _ _ _ _ q g

4 Alleen op vri jdag mag je vragen hoehet met mij gaat!

Wegwijzers bij het ondersteunen van kinderen

Bram, 9 jaar, is getuige van een zwaar verkeersongeval. Op de buiten-schoolse kinderopvang vragen ze elke dag hoe het met hem gaat. Bram vindtdit niet leuk. Na verloop van tijd zegt hij een beetje boos dat ze enkel nog opvrijdag mogen vragen hoe het met hem gaat.

Schokkende gebeurtenissen of een plotseling overlijden veroorzaken heelwat verwarring zowel voor kinderen zelf als voor hun directe omgeving.De weg door de vorige hoofdstukken leidde ons langs verschillendepaden. Onderweg werden handvatten meegegeven die je kunt beschou-wen als wegwijzers bij het ondersteunen van kinderen na het meemakenvan een schokkende gebeurtenis. Om de tocht door het verwerkings-proces heen samen met het kind aan te vatten, worden in dit hoofdstukdeze wegwijzers op een rijtje gezet.

Denk aan jezelf!

Wanneer je met een kind op weg gaat door zijn verwerkingsproces heen,is de zorg voor jezelf als ouder, leerkracht of andere ondersteunendefiguur van cruciaal belang. Een kind begeleiden tijdens een moeilijkeperiode is een zware opgave en vraagt dan ook veel energie.Een verwerkingsproces is niet klaar van vandaag op morgen. Somsduurt het jaren voor een kind de schokkende gebeurtenis heeft ver-werkt. Al die tijd heeft hij behoefte aan de steun van volwassenen. Voor-namelijk ouders zijn hierin cruciale spilfiguren. Daarom is het belang-rijk op zoek te gaan naar een evenwicht tussen de zorg voor het kind ende zorg voor jezelf. Hier volgen enkele basispunten:

1. Als volwassene (ouder, leerkracht, hulpverlener, agent…) heb je ookje eigen gevoelens en die mag je benoemen. Dit creëert de ruimte voor

Alleen op vrijdag mag je vragen hoe het met mij gaat! 65

_ _ _ _ _ q g

het kind om er zelf ook over te praten. Praten hoeft niet eindeloos doorte gaan en dient te gebeuren met respect voor de grenzen van de vol-wassene én het kind. Laat ook zo nu en dan stiltes toe!

2. Neem voor jezelf de ruimte om bij een derde terecht te kunnen metje verhaal. Als volwassene mag je jezelf niet vergeten. Het is belangrijkom zelf een praatpaal te vinden.

3. Als volwassene kun je de pijn van het kind niet wegnemen. Je kuntenkel het kind helpen hiermee om te gaan. Geef ook op regelmatige tijd-stippen aan dat hij bij jou terechtkan. Wanneer je merkt dat je er samenmet het kind niet uit komt, kun je altijd een beroep doen op externe des-kundigen.

Wegwijzers voor ouders en al wie kinderen wil ondersteunen

1 . Probeer de oude structuur en routine van hetkind zo snel mo gelijk te herstellen

Een schokkende gebeurtenis brengt heel wat verwarring teweeg in hetleven van het kind. Door de routine en de structuur zo snel mogelijk teherstellen geef je hem opnieuw een gevoel van veiligheid.Het is belangrijk dat het kind merkt dat de structuur van de periode vanvoor de feiten gewoon blijft doorlopen. Herstel de dagelijkse gewoontesvan het kind zoals ‘op tijd’ eten en slapen, het voorlezen van een ver-haaltje voor het slapengaan, woensdagmiddag naar de muziekschoolgaan…

2. Aanvaard hevige reacties van het kind

Soms reageren kinderen heviger dan verwacht. Ze kunnen bijvoorbeeldheel agressief overkomen. Veroordeel hun gedrag niet, maar houdbestaande grenzen en regels in het oog.

De broer van Pablo (6 jaar) is gestorven bij een verkeersongeval. Sinds debegrafenis maakt Pablo veel ruzie met zijn jongere zusje. Hij slaat haarzonder een zichtbare reden. Wanneer ernaar wordt gevraagd, zegt hij dat


_ _ _ _ _ q g

hij zijn broer mist en heel boos is op de chauffeur die zijn broer heeft dood-gereden. Samen met Pablo wordt gezocht naar een manier waarop hij booskan zijn zonder dat hij zichzelf of anderen pijn doet. Uiteindelijk besluitPablo om ‘boze ballen’ te gooien tegen de muur in de tuin.

3 . Nodig het kind uit om te praten over wat ergebeurd is

Wanneer kinderen spontaan met hun verhaal bij je komen, is hetbelangrijk om hiervoor ruimte te creëren. Niet alle kinderen zullen evenspontaan over de gebeurtenissen vertellen. Wanneer een kind uit zich-zelf weinig vertelt, kan het van belang zijn om als volwassene het kindregelmatig te bevragen zonder dat hij verplicht wordt om te praten.

Jos is grootvader van Stef (8 jaar). Elke week gaat hij met Stef voetballen.Deze week merkt hij dat Stef veel stiller is dan anders en ook minderenthousiast voetbalt. Jos stapt naar zijn dochter en vraagt of er iets aan dehand is met Stef… Van zijn dochter verneemt Jos dat Stef getuige is geweestvan een overval.Wanneer Jos en zijn vrouw die week op bezoek gaan bij Stef thuis, verteltStef er niets over. Stef vraagt wel of opa mee gaat voetballen. Jos wil dat Stefweet dat hij altijd bij hem terechtkan. Tijdens het spel vraagt Jos of allesokee is met Stef, want hij heeft van mama gehoord dat er iets gebeurd is.

Carolien (10 jaar) vertelt op een maandagmorgen tegen de juf dat er is inge-broken bij haar thuis en dat de dieven haar spaarpot en de sieraden vanmama hebben meegenomen. De juf vraagt haar of ze er in de klas iets overwil zeggen. Samen besluiten ze dat Carolien haar verhaal kan vertellen inde praathoek.

4. Geef kinderen altijd juiste en directe informatie

Kinderen hebben recht op juiste en directe informatie waarbij je ook dejuiste benamingen gebruikt. Eerlijkheid dient altijd vooropgesteld teworden. Bespreek eerst met de ouders wat er al gezegd werd en bekijksamen met hen welke informatie je het best kunt geven en op welkemanier. Maak hierover goede afspraken met de ouders.


_ _ _ _ _ q g

Bart (11 jaar) is getuige van een aanranding. De dader is opgepakt, maarhij wordt na een aantal uren weer vrijgelaten. Bart is in de veronderstellingdat hij naar de gevangenis is gebracht. Als oma en opa op bezoek komen,hoort hij mama zeggen dat de dader weer op vrije voeten is. Bart begrijptdit niet en reageert zeer angstig op dit bericht. Pas nadat mama een aantalkeren heeft gevraagd waarom hij zo angstig is in huis, vertelt Bart wat hijheeft gehoord. Gelukkig kan mama hem geruststellen. De man is niet naarde gevangenis, maar hij moet nog wel naar de politie gaan voor een verhoor.

5 . Pas de w ijze waarop je kinderen informeert aanaan hun leeftijd en begrippenkader

Amanda (9 jaar) krijgt de uitleg te horen over ‘het parket’. Ze begrijpt erniets van. De enige keer dat ze over ‘parket’ heeft gehoord, was toen mamaen papa praatten over de vloer in de woonkamer. Pas nadat haar verteldwerd dat ‘het parket’ een aantal mensen is die onderzoeken doen naar per-sonen die iets fout hebben gedaan of die iets ergs hebben meegemaakt,begrijpt ze het.

Wanneer je iets aan een kind hebt uitgelegd, check dan altijd even of hijjouw uitleg heeft begrepen.

6. Zorg dat kinderen altijd bij jou of een anderevolwassene terechtkunnen

Veroordeel het gedrag van de kinderen niet, maar bied hun de ruimtehun verdriet, kwaadheid, angst of andere gevoelens op een veilige enaanvaardbare manier te uiten.

De opa van Hanne (6 jaar) is overleden tengevolge van zelfdoding. Nie-mand heeft de juiste doodsoorzaak aan Hanne uitgelegd. Zij denkt datopa’s hartje gewoon is gestopt met kloppen. Na een tijdje reageert Hanneheel boos op mama en papa, ze huilt soms zonder een duidelijke reden…Als haar lievelingstante vraagt wat er toch aan de hand is, wordt veel dui-delijk. Haar vriendjes op school vertelden haar dat opa gestorven is door eentouw rond zijn nek. Ze begrijpt hier niets van. Samen met mama en papapraat ze erover. Achteraf is Hanne veel rustiger en weet dat ze met vragenbij mama en papa terechtkan.


_ _ _ _ _ q g

7. Stimuleer het kind zijn gevoelens te uiten

Verdriet hebben, kwaad zijn, zich schuldig voelen: dat mag allemaal.Ook gevoelens van blijheid mogen er zijn. Kinderen vragen hier vaaktoestemming voor. Geef het kind ook informatie over zijn gevoelens enbenoem ze.

Sinds de carjacking begint Tamara (12 jaar) snel te huilen in de klas. Zevindt dit echt niet leuk. De leerkracht meldt dit aan de moeder van Tama-ra. Mama praat hierover met haar dochter en zegt haar dat wanneer je ietsergs meemaakt, je soms heel verdrietig kan zijn en mag huilen.

8. Erken het kind als slachtoffer

Ieder kind heeft het recht om zijn emoties en gedachten omtrent hetgebeuren te uiten en moet hierin gerespecteerd worden.Zorg ervoor dat je niet letterlijk en figuurlijk over het hoofd van het kindheen praat.

In de supermarkt kom je een vriendin met haar zoontje Ibrahim (7 jaar)tegen. Er is vorig weekend bij hen ingebroken. Je vraagt aan beiden hoe hetmet hen gaat. Voor Ibrahim is het de eerste keer dat iemand rechtstreeksaan hem vraagt hoe het met hem is. Hij fleurt hier helemaal van op en ver-telt het hele verhaal in geuren en kleuren.

9. Vraag kinderen wat ze nodig hebben

Kinderen kunnen perfect zelf aangeven wat zij al dan niet nodig hebbenom zich opnieuw veiliger te voelen.

Stefanie (7 jaar) kan sinds de inbraak niet meer goed inslapen. Als haargevraagd wordt wat ze nodig heeft, blijkt dit iets zeer eenvoudigs te zijn. Zewil het lampje in haar kamer heel de nacht aan laten. Meestal doen mamaen papa het uit als zij gaan slapen en wat moet ze dan doen als ze wakkerwordt in het donker? Samen met haar mama en papa wordt afgesprokendat het lichtje aan blijft. Vanaf dat moment is ze gerustgesteld en slaapt zezonder problemen in.


_ _ _ _ _ q g

10 . Let op de verbale en non-verbale signalen vankinderen

Vraag de kinderen regelmatig hoe het gaat, ook al lijkt er geen aanleidingte zijn om je zorgen te maken.

Sinds haar mama in het ziekenhuis ligt nadat papa haar geslagen heeft, zitRoos (8 jaar) veel te dromen in de klas. Ze is blij dat de juf niet boos wordtals ze iets niet gehoord heeft. De juf heeft gezegd dat het logisch is dat zevaak aan mama en papa moet denken en dat ze altijd naar de juf magkomen als ze iets wil vertellen of vragen.

1 1 . Spel is de taal van kinderen

Laat kinderen het gebeurde naspelen of over de feiten tekenen en knut-selen. Schrik niet van bizarre spelletjes die kinderen kunnen spelen, metde schokkende gebeurtenis als thema. Het is hun manier om greep tekrijgen op wat er is gebeurd.

Timor (6 jaar) is getuige van een verkeersongeval. Sindsdien betrekt Timordeze gebeurtenis bij al zijn spelletjes. Hij speelt op de speelplaats de feitenvan het ongeval met zijn vriendjes na.

12 . Zorg dat een kind gewo on kind kan blijven

De oma van Elias (5 jaar) is overleden tengevolge van een verkeersongeval.Elias is ervan overtuigd dat oma in de hemel is. Tijdens een gesprek over dehemel vraagt Elias zich plotseling af of er wel koffie in de hemel is. Oma kanniet zonder koffie, weet hij. Nadat hij de hemel heeft getekend waar omaeen kopje koffie aan het drinken is, voelt hij zich gerustgesteld.

13 . Bereid het kind vo or op mo gelijke reacties uitde omgeving

Geef uitleg aan het kind over de zaken die eventueel in de pers versche-nen zijn en die ‘iedereen’ dus kent.


_ _ _ _ _ q g

Toen de vader van Tibeau (10 jaar) zijn moeder had vermoord, stond ditbericht in elke krant. De kinderen van zijn klas zijn met een krantenartikelnaar hun meester gestapt.Enkele dagen voor Tibeau opnieuw naar school zou komen, is de meesterbij hem langs geweest. Hij heeft de jongen ingelicht over de reacties van dekinderen. Samen zijn ze nagegaan hoe verschillend de kinderen van zijnklas zouden kunnen reageren als Tibeau opnieuw naar school zou gaan.Vervolgens hebben ze het er ook samen over gehad hoe Tibeau zelf zou kun-nen reageren op de mogelijke uitlatingen van de kinderen.

14 . Rituelen zijn belangrijk bij de verwerking vaneen schokkende gebeurtenis

Fatima (5 jaar) droomde zeer eng na een inbraak bij hen thuis. Samen metmama heeft ze een dromenvanger gemaakt. De dromenvanger ‘vangt’ alleslechte dromen zodat Fatima niet meer bang hoeft te zijn. Elke avond voorze gaat slapen, kijkt ze met mama of de dromenvanger nog goed hangt.

Kinderen hebben vaak nood om concreet uitdrukking te geven aan watze voelen en denken. Rituelen kunnen hierbij belangrijk zijn.

Ook bij een overlijden is het goed om kinderen te betrekken bij deafscheidsrituelen. Het is belangrijk dat het kind zelf kan beslissen of hijmeegaat om het lichaam van de overledene te groeten, aanwezig zal zijnop de begrafenis of crematie, enzovoort. Geef hun ook hier de juisteinformatie over het verloop, wat ze te horen en te zien zullen krijgen endergelijke, zodat ze voldoende ‘voorbereid’ zijn.

Elke, de zus van Marina (6 jaar), is met haar fiets aangereden en daarnaoverleden. Elke ligt opgebaard in het ziekenhuis. Mama en papa zijn eerstafscheid gaan nemen van hun dochter. Na het groeten van Elke vertellenze aan Marina hoe het is geweest. Ze vertellen dat als je dood bent, je in hetziekenhuis in een aparte kamer wordt gelegd op een bed. Het hartje vanzus klopt niet meer en daardoor voelt ze heel koud aan. In de kamer kaniedereen die dat wil afscheid gaan nemen van zus en eventueel nog iets ophet bed leggen zoals een tekening… Marina wil dit ook. Ze neemt de knuf-fel van Elke mee omdat ze weet dat haar zus niet kan zonder de knuffel.


_ _ _ _ _ q g

15 . Durf de overledene bij naam te noemen

Bij de opvoering in de muziekschool wordt één liedje speciaal opgedragenaan Lien, die bij een verkeersongeval is overleden. De juffrouw van de klasvertelt aan het publiek ook een anekdote over Lien.

16 . Respecteer de v isie van kinderen op d o od enafscheid nemen

De scoutsgroep (7-jarigen) van Nico, die vorig jaar overleed, gaat op zijnverjaardag naar het kerkhof om een geschenk op zijn graf te leggen dat zesamen hebben gemaakt.

Wegwijzers voor het werken met groepen

Soms moet je een schokkende gebeurtenis collectief verwerken in groep.

A. Vóór een schokkende gebeurtenis

1. Bij het opzetten of uitbreiden van een interne bibliotheek kan de aan-dacht uitgaan naar de aankoop van kinderverhalen en films met betrek-king tot emoties, schokkende gebeurtenissen, enzovoort. Zorg ervoordat de bibliotheek ook beschikt over vakliteratuur voor leerkrachten enopvoeders.

2. Stel preventief een handleiding op met aandachtspunten die gehan-teerd kan worden wanneer een leerling van de school of iemand van dejeugdbeweging betrokken raakt bij een schokkende gebeurtenis. Je kunthiervoor ondersteuning krijgen bij het CLB (Vlaanderen), de OBD(Nederland) of andere welzijnsdiensten zoals Slachtofferhulp.

3. Binnen een groep zijn rituelen van groot belang. Deze rituelen kun-nen grotendeels op voorhand bepaald worden. Rituelen bespreek je bijvoorkeur samen met de kinderen.

4. Zoek naar geschikte manieren om met kinderen te praten over‘moeilijke’ onderwerpen, zoals het inrichten van een ‘stille’ hoek in de


_ _ _ _ _ q g

klas met kussens, of het plaatsen van een brievenbus waar briefjes inge-stoken kunnen worden.

B. Ná een schokkende gebeurtenis

1. Bespreek met de ouders het eventueel vragen van professionele steunen hulp voor hun kind wanneer hij na een paar maanden nog niet deoude is.

2. Zorg dat na het overlijden van een leerling, deze niet doodgezwegenwordt. Gebruik de naam van de overledene nog en maak bijvoorbeeldeen herinneringshoekje in de klas of bij de buitenschoolse opvang meteventueel een foto en enkele voorwerpen als aandenken.

3. Geef ouders informatie over het verwerkingsproces bij kinderen enhoe verschillend dit kan zijn voor ieder kind. Stel eventueel de folder‘Kinderen, slachtoffer van een schokkende gebeurtenis’ ter beschikking. Jekunt deze bestellen via de Vlaamse infolijn.

4. Creëer binnen elke groep een basishouding waarin emoties kunnenworden getoond en met elkaar gedeeld. Spreek af dat er geluisterd wordtnaar elkaar en dat men ieders inbreng dient te respecteren. Spreek in hetbegin ook duidelijk af dat wat in de groep gezegd wordt, vertrouwelijk isen dat niets wordt doorgegeven aan externen. Er mag wel gelachen wor-den, maar niet uitgelachen. Kinderen die zich niet aan deze afsprakenhouden, moeten hieraan herinnerd worden.

5. Kom altijd eerst samen met betrokken leerkrachten, groepsleiders…voordat je informatie geeft aan de kinderen. Op die manier kun je zelfeerst ventileren en vragen stellen. Eveneens is het van belang dat ieder-een dezelfde informatie geeft aan de kinderen.

6. Bespreek enkel die zaken in de groep waarvoor je toestemming hebtgekregen van het betrokken kind en/of de ouders.


_ _ _ _ _ q g

C. Contacten met de pers

1. Duid vlak na een schokkende gebeurtenis een perswoordvoerderaan. Deze persoon kan de media steeds te woord staan en zich daar danook op voorbereiden. Omdat het belangrijk is dat aan de pers zoveelmogelijk objectieve informatie gegeven wordt, is de perswoordvoerderbij voorkeur iemand die emotioneel niet te zeer betrokken is bij degepleegde feiten.

2. Verwijs de pers ook steeds naar de perswoordvoerder van politie ofjustitie.

3. Maak afspraken over het al dan niet ontvangen van de media. Je bentniet verplicht de pers toe te laten of te woord te staan!

4. Wanneer besloten wordt de media te woord te staan, denk er dan vantevoren over na waar je de pers ontvangt (op de speelplaats, in hetbureau van de directie, in de vergaderzaal, in de lerarenkamer…), wat jewel en niet wenst mee te delen, hoeveel tijd je wenst te besteden aan hetinterview… Pleeg ook steeds overleg met de politiediensten.

5. Geef nooit informatie over de betrokken personen zonder eerst huntoestemming te hebben gevraagd.

6. Vraag aan de journalist(en) of je het verslag of het interview vóórpublicatie mag lezen en corrigeren. Dit om misverstanden te voorko-men.

7. Hoe kun je reageren wanneer je niet akkoord gaat met het versche-nen artikel?

• Je kunt contact opnemen met de betrokken journalist en een recht-zetting vragen.

• Vraag de hoofdredacteur om een rechtzetting.• Indien je recht op antwoord geweigerd wordt, kun je dit recht

afdwingen via de rechtbank en eventueel een schadevergoedingeisen.


_ _ _ _ _ q g

• Je kunt ook altijd contact opnemen met de Raad voor Deontologievan de Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België(A.V.B.B. – Steenkoolkaai 9B – 1000 Brussel – tel + 32 22/229.14.70),of in Nederland (Raad voor de Journalistiek – Joh. Vermeerstraat22 – 1071 DR Amsterdam – tel + 31 20/673 57 27).


_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

Deel 2 En nu aan de s lag

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

Volwassenen die geconfronteerd worden met kinderen die slachtofferwerden van een schokkende gebeurtenis, zijn vaak angstig om hierom-trent met het kind de communicatie aan te gaan.Dit heeft verschillende redenen. Zo worden wij als volwassenen liefst zomin mogelijk geconfronteerd met vragen van kinderen over wat ergebeurd is, met hun gevoelens en hun pijn. Een andere reden is dat wijonvoldoende op de hoogte zijn van een geschikt communicatiemiddelom met kinderen moeilijke zaken bespreekbaar te maken.Kinderen hebben hun eigen taal. Die taal houdt veel meer in dan alleenhet gebruiken van woorden. Zij maken onder andere gebruik van spel,tekenen, handpoppen en fantasie.Het is voor volwassenen niet eenvoudig om de taal van kinderen tebegrijpen en te gebruiken.

In dit hoofdstuk bieden we een aantal werkvormen aan. Deze werkvor-men hebben we gehaald uit de dagelijkse praktijk in het werken met kin-deren en uit verschillende vormingen. De werkvormen zijn opgesplitstnaar thema’s: rond kennismaking, rond feiten, rond gevoelens, rondzelfbeeld, rond verlies en afscheid.Binnen elk thema maken we tevens een opsplitsing tussen werkvormenvoor ouders, familieleden, leerkrachten of opvoeders, die verder steun-figuren worden genoemd en hulpverleners. Deze opsplitsing is echterenkel bedoeld als richtlijn.Belangrijk is wel dat je als volwassene alleen die werkvormen gebruiktwaar je je goed bij voelt. Kinderen voelen het haarfijn aan als de com-municatie geforceerd of onoprecht is.

Kinderen durven directe vragen te stellen, onder meer over je eigen leef-wereld of je eigen gevoelens. Ze zijn in hun vragen goudeerlijk, wat opsommige momenten heel confronterend kan zijn. Als volwassene mag jeduidelijk aangeven wat voor jou wel of niet kan.Realiteit is wel dat een minimale openheid een vereiste is om met kin-deren te kunnen werken of te communiceren.

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

Paspoort (zie p.98)

81

Levenslijn (zie p.100)

_ _ _ _ _ q g


_ _ _ _ _ q g

83

Reconstructieboekje (zie p.103)

_ _ _ _ _ q g


Weerkalender (zie p.112)

Gevoels-thermometer (zie p.110)

_ _ _ _ _ q g

85

Gevoelsboekjes (zie p.114)

_ _ _ _ _ q g


Tekening over gevoelens (zie p.114)

_ _ _ _ _ q g

87

Tekeningen rond gevoelens (zie p.114)De kopjes werden overgenomen uit: De Ruiter, A. (1999) Let op dekleintjes: handleiding voor psycho-educatie aan kinderen die getuigezijn (geweest) van geweld in relaties. Transact

_ _ _ _ _ q g


Tekeningen rond gevoelens (zie p.114)De kopjes werden overgenomen uit: De Ruiter, A. (1999) Let op dekleintjes: handleiding voor psycho-educatie aan kinderen die getuigezijn (geweest) van geweld in relaties. Transact

_ _ _ _ _ q g

89

Zorgenpopjes (zie p.117)

Je binnenste buiten (zie p.126)

_ _ _ _ _ q g


Variant: kwaadmuur (zie p.128)

_ _ _ _ _ q g

91

Tranenpotje (zie p.130)

Talententrein (zie p.138)

_ _ _ _ _ q g


Herinneringsdoos (zie p.142)

_ _ _ _ _ q g

93

Eigen hemel (zie p.146)

_ _ _ _ _ q g


Brievenbus (zie p.149)

Dromenvanger (zie p.119)

_ _ _ _ _ q g

95

Ideale wereld (zie p.153)

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

5 Ik lust niet graag spruit jes

Werkvormen rond kennismaking

Communicatie met kinderen kan enkel plaatsvinden indien er voldoen-de aandacht wordt geschonken aan een kennismaking tussen de vol-wassene en het kind. Kinderen die slachtoffer zijn van een schokkendegebeurtenis, gaan niet onmiddellijk praten over deze feiten of over hungevoelens daarbij. Het is belangrijk dat beiden eerst de kans krijgenelkaar beter te leren kennen om op die manier vertrouwen te kunnenopbouwen. Deze vertrouwensband is noodzakelijk om met kinderen decommunicatie aan te gaan rond de schokkende gebeurtenis. Aan dezewerkvormen kun je zelf dan ook actief deelnemen om het kind de kanste geven ook jou beter te leren kennen.

Volgende werkvormen zijn met name bruikbaar voor hulpverleners,aangezien ouders of andere steunfiguren de leefwereld van het kind alvoldoende kennen.

Ik lust niet graag spruitjes 97

_ _ _ _ _ q g

Pasp o ort (foto)

Deze werkvorm is een goede manier om informatie te verzamelen overhet kind en zijn leefwereld.Het paspoort bestaat uit verschillende invulbladen waarbij verschillen-de thema’s aan bod komen zoals het gezin, de school, hobby’s, vriend-jes en huisdieren. Bij elk thema is voldoende ruimte gelaten om iets teschrijven, te tekenen of te plakken. Afhankelijk van de leeftijd en hetniveau van het kind worden de thema’s aangepast.Bij het eerste contact met het kind wordt het paspoort voorgesteld alseen deel van het dossier. Je kunt het kind vervolgens uitnodigen om ditdossier in te vullen.

Geschikt voor kinderen tot ongeveer 12 jaar.

Materiaal:– papier (gekleurd)– tekenmateriaal

Werkwijze:Per thema kies je één gekleurd papier. Deze papieren bundel je al danniet op voorhand tot een boekje.Bij kleuters vul je het paspoort samen in aan de hand van tekeningen ofhet opplakken van prentjes.Bij kinderen van de basisschool kan er, afhankelijk van hun niveau,gekozen worden om ofwel hen eerst zelfstandig het paspoort te lateninvullen en het daarna samen te bekijken, ofwel om het samen in te vul-len.Samen met de kinderen kan worden besloten of zij het paspoort zelf wil-len bewaren of het aan de begeleider willen meegeven.


_ _ _ _ _ q g

Fotoboek

Aan de hand van een fotoboek kun je meer te weten komen over de leef-wereld van het kind. Vraag aan het kind foto’s van voor hem belangrij-ke personen, dieren, voorwerpen of gebeurtenissen mee te brengen. Uit-gaande van deze foto’s kun je met het kind een gesprek aangaan.

Geschikt voor kinderen tot ongeveer 14 jaar.

Materiaal:– papier (gekleurd)– lijm– nietmachine– foto’s die het kind zelf meebrengt

Werkwijze:Laat het kind de foto’s op gekleurd papier plakken en maak er een boek-je van. Eventueel kan hij bij elke foto iets opschrijven. Ondertussen laatje het kind bij de verschillende foto’s vertellen.

Ik lust niet graag spruitjes 99

_ _ _ _ _ q g

Levenslijn (foto)

Bij deze werkvorm geeft het kind weer wat de belangrijkste gebeurtenis-sen in zijn leven zijn of zijn geweest. Op deze manier krijg je een beeldvan het kind zoals hij zichzelf plaatst binnen de gebeurtenissen in zijnleven. Dit kan anders zijn dan het verhaal dat je van de ouders te horenhebt gekregen. Het gaat immers om een subjectieve beleving. Het isbelangrijk om datgene wat het kind aangeeft, niet in twijfel te trekken.Het creëert een kans om bepaalde aspecten uit zijn leven opnieuwbespreekbaar te maken.

Geschikt voor kinderen tussen 6 en 14 jaar.

Materiaal:– papier– touw of lint– tekenmateriaal– lijm– schaar

Werkwijze:Maak met het kind kaartjes waarop hij belangrijke gebeurtenissen uitzijn leven kan tekenen, plakken, schrijven… Probeer samen met hetkind deze kaartjes chronologisch te ordenen. Hang de kaartjes in dezevolgorde aan een touw.


_ _ _ _ _ q g

6 …en toen kroop ik onder mijn bed,en toen…

Werkvormen rond de feiten

Kinderen en volwassenen hebben dezelfde behoefte om te vertellen overde gepleegde feiten. Door erover te praten uiten kinderen deze behoefteook met behulp van tekeningen of spel. Als volwassene moet je het kindertoe stimuleren de feiten en hun gevoelens hieromtrent bespreekbaarte maken.Om kinderen goed te kunnen ondersteunen dienen we de kijk van hetkind op de schokkende gebeurtenis te kennen. Indien nodig kunnen weeventuele vragen beantwoorden, onjuistheden corrigeren en hiaten aan-vullen.Kinderen hechten vaak belang aan sommige schijnbaar onbelangrijkedetails zoals kleuren of de uitdrukking op het gezicht van mama of papatijdens de gebeurtenis. Deze details kunnen echter een zeer grote indrukachterlaten bij het kind. Het is dan ook belangrijk om deze detailsbespreekbaar te maken en waar nodig te corrigeren of te verduidelijken.

Deze werkvormen zijn voornamelijk geschikt voor hulpverleners. Voorhen is het van belang een duidelijk zicht te krijgen op het gebeuren omzo bepaalde vragen van het kind en de ouders te kunnen beantwoordenen om bepaalde gevoelens van kinderen te kunnen linken aan degebeurtenis. Kinderen kunnen veel makkelijker vertellen aan de handvan onder andere tekeningen en prentjes.In sommige situaties kan het nuttig zijn om deze werkvormen te gebrui-ken bij alle leden van het gezin. Iedere persoon heeft zijn eigen kijk opwat er gebeurd is en zit vaak met vragen over de reacties en gedragingenvan de andere gezinsleden tijdens het gebeuren. Soms kan dit zelfs lei-den tot heel wat onbegrip. Aan de hand van de gebruikte werkvormenkan er dan een duidelijk beeld ontstaan van de manier waarop de ver-schillende gezinsleden tegen de feiten aankijken. Ofwel tekent iedereenzijn versie van de gebeurtenis en wordt deze naderhand samen bespro-ken, ofwel werkt iedereen samen aan één werkvorm.

…en toen kroop ik onder mijn bed, en toen… 101

_ _ _ _ _ q g

Deze werkvormen zijn eveneens van toepassing bij een groep mensendie allemaal slachtoffer zijn geworden van eenzelfde schokkendegebeurtenis.

Juffrouw Mariska staat in het vierde leerjaar / groep 6. Onlangs heeft zicheen dodelijk verkeersongeval voorgedaan voor de schoolpoort, juist op hetmoment dat de juf met haar klas de school verliet voor de zwemles. Hetslachtoffer was een buurvrouw van een van de leerlingen, die veel kinderenhadden gekend. De dag na het ongeluk merkte de juf dat er allerlei verha-len circuleerden in de klas en dat veel kinderen vragen hadden bij heel hetgebeuren. Samen met de kinderen heeft ze een kringgesprek gehouden meteen groot wit papier in het midden. Op het papier was de straat getekend.Iedereen mocht nu één voor één zijn verhaal vertellen aan de hand van degetekende plattegrond. De anderen mochten vragen stellen. Op deze manieris er veel duidelijk geworden. Sommige kinderen hadden de vrouw zien val-len, anderen hadden het slachtoffer zien liggen en weer anderen haddenenkel het beeld van de geschokte automobilist onthouden. Door de verschil-lende verhalen waren veel kinderen gaan fantaseren, waardoor ze een heeleng beeld gekregen hadden over de hele gebeurtenis.Juffrouw Mariska heeft de kinderen tot slot een samenvatting gegeven vanhet ongeluk. Voor de kinderen gaf dit structuur en veel veiligheid, aange-zien er geen ruimte meer was voor fantasie rond het ongeval.

Er zijn verschillende werkvormen te gebruiken bij het reconstrueren vanhet verhaal.


_ _ _ _ _ q g

Reconstructielijn of boekje (foto)

Met behulp van de reconstructielijn trachten we met kinderen de ver-schillende facetten van de schokkende gebeurtenis te tekenen en deze inde juiste volgorde te plaatsen.


Materiaal:– tekenmateriaal– lijm– papier– touw

Werkwijze:Laat het kind de verschillende facetten van de feiten tekenen, beschrij-ven, opplakken op verscheidene kaartjes. Probeer samen met het kinddeze kaartjes chronologisch te ordenen.Hang vervolgens de kaartjes in de juiste volgorde aan een touw of maaker een boekje van.

…en toen kroop ik onder mijn bed, en toen… 103

_ _ _ _ _ q g

Stripverhaal

Bij deze werkvorm is het belangrijk oog te hebben voor de realiteit vanhet verhaal. Kinderen en jongeren kunnen in het verhaal een aantalzaken verwerken die niet daadwerkelijk gebeurd zijn, juist omdat zebezig zijn een verhaal te creëren.

Geschikt voor kinderen vanaf 9 jaar.

Materiaal:– papier– tekenmateriaal

Werkwijze:Laat het kind de feiten tekenen in de vorm van een stripverhaal, com-pleet met tekstballonnetjes. Achteraf kan dit gebundeld worden tot eenecht boek.


_ _ _ _ _ q g

7 Mijn voeten wi l len al t i jd maar s tampen

Werkvormen rond gevoelens

Kinderen ontdekken al vroeg in hun leven dat er een heel gamma aangevoelens bestaat. Soms is het moeilijk voor hen om gevoelens thuis tebrengen of te benoemen.Kinderen die slachtoffer zijn van een schokkende gebeurtenis, worstelenvaak met hun eigen gevoelens. Ze willen enerzijds hun gevoel niet tonen,anderzijds worden ze geconfronteerd met zeer heftige gevoelens die opde een of andere manier een uitweg moeten vinden.Voor volwassenen blijkt het bij kinderen bespreekbaar maken vangevoelens een van de moeilijkste gespreksonderwerpen. Volwassenenstellen zich hierbij veel vragen zoals:

- Hoe ga je om met boosheid zonder kinderen te straffen?- Hoe hanteer je hun intense verdriet?- Hoe maak je angst bespreekbaar?- Hoe geef je kinderen de boodschap dat gevoelens tonen mag?- Hoe ga je om met blijheid na een schokkende gebeurtenis?- Hoe verklaar je al deze reacties aan andere volwassenen?

Om op deze vragen te kunnen antwoorden, is het een eerste vereiste datgevoelens bespreekbaar zijn tussen ouders, andere steunfiguren en kin-deren.Het is opvallend dat kinderen na een gesprek over hun gevoelens perfectkunnen aangeven wat zij nodig hebben.

Alle werkvormen hebben als gemeenschappelijke doelstelling: het voe-ren van een gesprek met het kind over gevoelens. Bepaalde werkvormenmaken kinderen vertrouwd met het hele gamma aan gevoelens. Anderewerkvormen stimuleren kinderen ertoe bewust stil te staan bij hun eigengevoelens en kunnen hen helpen om deze op een aanvaardbare manierte uiten.

Mijn voeten willen altijd maar stampen 105

_ _ _ _ _ q g

Zowel ouders als hulpverleners kunnen aan de hand van deze werkvor-men een gesprek over gevoelens aangaan met het kind.

Maria is onthaalmoeder / oppasmoeder van vier kinderen. Dieter (6 jaar)is een van hen. Vorige week is er bij hem thuis ingebroken. De mama vanDieter heeft er wel iets van gezegd, maar vertelde erbij dat zij en papa Die-ter zoveel mogelijk gespaard hebben. Sinds een paar dagen is Dieter onge-looflijk stout. Hij maakt tekeningen van andere kinderen stuk, schopt henen loopt de hele tijd te mokken. Maria begrijpt er niets van. Ze bespreekt hetmet de mama van Dieter, maar die zegt dat Dieter gewoon een lastigeperiode doormaakt en dat ze hem maar moet straffen als hij niet luistert.Maria besluit om toch een gesprek te hebben met Dieter.Tijdens het gesprek stelt ze hem voor om eens een tekening te maken van deinbraak. Dieter tekent de inbrekers die met zijn Playstation naar buitenlopen. Spontaan vraagt Maria of hij niet boos is op de inbrekers omdat zeweet dat hij zo graag op de computer speelt. Op dat moment begint Dieterte huilen en vertelt over de inbraak. Zelfs op school wil niemand meer methem spelen omdat hij de kindjes van de klas pijn heeft gedaan. Maria heefteens gelezen dat je kinderen een doos kunt laten maken waar ze moeilijkegevoelens in kunnen stoppen. Ze stelt dit voor aan Dieter. Hij is dolenthou-siast. Als de doos af is, besluit hij om deze bij Maria te laten staan zodat hijer altijd iets in kan steken als hij boos is. Maria bespreekt dit later met demama van Dieter.


_ _ _ _ _ q g

A. Werkvormen voor steunfiguren

Taartjes / pannenkoeken bakken

Ouders stellen vaak de vraag op welke manier ze met hun kinderen kun-nen spreken over gevoelens zonder dat er een directe aanleiding toe is.Er hoeft niet altijd per se iets gebeurd te zijn voordat je met kinderenover gevoelens kunt spreken. In principe kun je dit integreren in tallozedagelijkse activiteiten binnen het gezin. Deze werkvorm is slechts éénvoorbeeld hiervan.

Samen met het kind kun je taartjes of pannenkoeken bakken waarop jegezichtjes tekent of maakt met onder andere stroop, slagroom, smarties.Deze gezichtjes kunnen eender welke gezichtsuitdrukking hebben. Opdeze manier kun je samen met het kind spelenderwijs werken rond hetuitdrukken van gevoelens.Een groot voordeel van deze werkvorm is dat iedereen met het kindhiermee kan werken.


_ _ _ _ _ q g

Gevoelens uitdrukken op muziek

Iedereen hoort dagelijks muziek. Zeker kinderen zijn zeer gevoelig enontvankelijk voor sferen binnen de muziek. Vanaf de kleuterleeftijddansen kinderen spontaan mee. Je kunt gebruik maken van muziek omgevoelens te herkennen en uit te spreken, uit te beelden of te tekenen.Deze werkvorm kun je spontaan toepassen of er heel bewust tijd voormaken.Deze werkvorm is ook heel leuk om te doen in een groep. We denkenhierbij aan een klas of aan jeugdclubs.

Joost is scoutsleider van de welpen (3de en 4de leerjaar / groep 5 en 6 van debasisschool). Elke zondagochtend komen ze met de groep bijeen. Deze keergaan ze dansen op muziek. De leiding heeft telkens ook kleine opdrachtenvoor de kinderen. Zo moeten ze onder andere de tekst uitbeelden, het gevoelvan het liedje uitbeelden en dansen zonder muziek waarbij de anderen moe-ten raden welk liedje ze aan het uitbeelden zijn. De kinderen vinden dit onge-looflijk fijn en leven zich volledig uit. Vooral het liedje van K3, ‘Verliefd zijn’,heeft veel succes. Bij dit liedje vraagt Joost wie al eens verliefd is geweest. Eerstlachen de kinderen, maar daarna beginnen ze spontaan te vertellen.

Materiaal:– muziek– cd-speler– papier– tekenmateriaal

Werkwijze:Laat het kind verschillende soorten muziek beluisteren en vraag bij elkstuk muziek het bijpassende gevoel te benoemen. Aanvullend kun je hetkind vragen de gevoelens uit te beelden, in dat gevoel te dansen, hetgevoel te tekenen.


_ _ _ _ _ q g

Gevoelscollage

Met deze werkvorm leren kinderen verschillende gevoelens bij zichzelfherkennen. Ze moeten in onder andere tijdschriften en reclamebladenzoeken naar zaken die hen doen denken aan een bepaald gevoel of dieeen bepaald gevoel uitdrukken.


Materiaal:– tijdschriften of reclamebladen– schaar– papier– lijm– tekenmateriaal

Werkwijze:Maak samen met het kind een collage van de vier basisemoties (blij,bang, boos, verdrietig). Hiervoor kun je gebruik maken van foto’s vangezichten, kleuren, woorden… Na het maken van de collage kun je dezemet het kind bespreken.


_ _ _ _ _ q g

Gevoelsthermometer (foto)

Op de gevoelsthermometer staan de vier basisgevoelens (blij, bang,boos, verdrietig) aan de hand van tekeningen afgebeeld.Door een wasknijper op een van de vier basisgevoelens op de thermo-meter te plaatsen, kan het kind aangeven welk gevoel hij op dat momentervaart.

Wanneer Esther (7 jaar) van school komt, zet zij haar wasknijper op hetboze gezichtje. Mama ziet dit en vraagt haar of er misschien op school din-gen gebeurd zijn die haar boos maakten.

Het is de bedoeling dat het kind via deze thermometer leert aangevenwelk gevoel bij hem op een bepaald moment overheerst.De gevoelsthermometer wordt samen met het kind gemaakt en versierd.

Deze werkvorm is ook geschikt om te gebruiken in heel het gezin. Zokunnen er samen met het kind thermometers gemaakt worden voorpapa, mama, broer, zus. Tevens is het mogelijk deze activiteit met hethele gezin samen te doen waarbij ieder gezinslid zijn eigen thermometermaakt. Aan de hand van de eigen thermometer kan iedereen aan elkaartonen welk gevoel op een bepaald moment overheerst.Het gebruik van deze werkvorm stimuleert het bespreekbaar maken vangevoelens en interacties binnen het gezin.

Geschikt voor kleuters én kinderen van de basisschool.

Materiaal:– papier– tekenmateriaal– lijm– schaar– materiaal om de thermometer mee te versieren: sterretjes, pluimpjes,

stempelstiften…

Werkwijze:Neem vier lege kaartjes (10 x 15 cm). Leg het kind één kaartje voor envraag hem zichzelf te tekenen met een boos gezicht. Dit herhaal je voor


_ _ _ _ _ q g

de drie andere gevoelens (blij, bang, verdrietig). Voor elk gevoel neem jeeen apart kaartje.De vier kaartjes plak je onder elkaar op een smalle strook papier. Je laathet kind deze strook versieren.Neem daarna een wasknijper waarop het kind zijn naam schrijft. Dezeknijper kan ook door het kind beschilderd of versierd worden. Je vraagthem hoe hij zich nu voelt en laat hem de knijper op de tekening met hetovereenkomstige gevoel zetten.Hang de thermometers op een goed zichtbare plaats in huis op zodatiedereen ze kan zien.

Bij oudere kinderen (vanaf 10 jaar) kan de gevoelsthermometer uitge-breid worden naar meer specifieke gevoelens zoals jaloers zijn, zichschuldig voelen en andere gevoelens, zodat ook deze gevoelens kunnenworden benoemd.


_ _ _ _ _ q g

Weerkalender

De weerkalender is een variant op de gevoelsthermometer. Deze heeftals doel kinderen hun stemming te leren uiten.


Materiaal:– papier– tekenmateriaal– lijm of paperclips

Werkwijze:Laat het kind verschillende weersymbolen tekenen op kaartjes (regen,storm, zon, bliksem, regenboog, bewolking…). Deze kunnen verschil-lende stemmingen van het kind weergeven.Vervolgens maak je een kalender waarop voldoende ruimte per dag isom een prentje te plakken. Op die manier kan het kind elke dag eenprentje opplakken of vastmaken met paperclips en krijg je een overzichtvan de gevoelens van het kind gedurende een bepaalde periode. Je kunter ook voor kiezen om het kind rechtstreeks op de kalender een weer-symbool te laten tekenen.

In plaats van weersymbolen kun je gebruik maken van gezichtjes metverschillende uitdrukkingen.

Variant : weerkaartjes


Werkwijze:Op een blad papier laat je het kind gedurende 5 minuten een weerkaart-je maken van zijn stemming. Stemming laat zich goed vertalen naar zon,wolken, storm, regen, bliksem… Daarna volgt er een kort gesprekje over


_ _ _ _ _ q g

het gemaakte weerkaartje. Eventueel kan het kind elke dag zo’n weer-kaartje maken om een overzicht te krijgen van zijn stemmingen gedu-rende de week.


_ _ _ _ _ q g

Gevoelsboekjes (foto’s)

Waar bij de vorige werkvormen aandacht wordt geschonken aan eenaantal gevoelens, richten we ons hier op één bepaald gevoel. Dit gevoelwordt in al zijn aspecten benaderd.Bij kinderen komt op sommige momenten heel specifiek één gevoelnaar boven. Door hiermee te werken, leren kinderen stilstaan bij dit enegevoel. Ze leren zoeken naar manieren om met dit specifieke gevoel omte gaan.

Lies (7 jaar) is getuige van een handtasdiefstal bij haar mama. Ze heeft ophet moment van de feiten heel hard geschreeuwd. In de handtas van mamazat het geld dat ze voor haar eerste communie gekregen had. Lies is heel boosop de dief. Mama heeft het gevoel dat Lies haar beschermt door niets te ver-tellen over haar gevoelens. Via een doorverwijzing van de politie komt eenvrijwilliger van Slachtofferhulp bij hen thuis. De begeleidster praat eerstmet mama en vraagt vervolgens aan Lies of het goed is dat ze even met haaralleen kan praten. Mama gaat ondertussen het avondeten klaarmaken.De begeleidster vraagt aan Lies hoe het met haar gaat en vertelt ook datmensen die zoiets meemaken, soms heel boos of angstig kunnen worden.Lies bevestigt dit. Ze is heel boos. Ze had centjes gekregen en wilde hiermeeiets leuks kopen. Nu kan dat niet meer! De begeleidster leest een verhaaltjevoor en vervolgens vullen ze samen een ‘boosboekje’ in. Op deze manier kanLies haar verhaal kwijt en leert ze iets bij over boos zijn.

Geschikt voor kinderen tot 12 jaar.

Materiaal:– voorleesboekjes (zie literatuurlijst)– een blanco (blij, bang, boos…) boekje– tekenmateriaal

Werkwijze:Ter inleiding op deze oefening lees je samen met het kind een boekjevoor over het bepaalde gevoel waarmee je wilt gaan werken. Naar ana-logie met dit boekje laat je het kind een eigen gevoelsboekje maken. Inhet boekje kunnen onder andere volgende thema’s aan bod komen (bij-voorbeeld rond bang zijn):


_ _ _ _ _ q g

– Als ik bang ben, dan voel ik me net een…– Als ik heel bang ben, dan… (wat doe ik dan, wat denk ik dan).– Mijn bangthermometer. Laat het kind een thermometer tekenen. Wijs

samen met het kind graden aan op zijn thermometer. Vraag hemeerst waarvoor hij niet bang is. Zet dit onderaan op de thermometerbij de laagste ‘graden’. Daarna vraag je hem waarvoor hij heel bang is.Dit schrijft het kind helemaal bovenaan op de thermometer. Bekijkdaarna samen alle andere zaken waar hij bang voor is en geef dezeook een plaatsje op de thermometer. Op deze manier leert het kinddat er gradaties zijn in zijn gevoel. De bangthermometer kan ook alswerkvorm op zich gebruikt worden, los van het bangboekje. Dezethermometer is tevens bruikbaar voor de andere gevoelens.

– Als ik bang ben, dan doe ik… om niet meer bang te zijn.– Ik vind het leuk om… (ook al is dat soms een beetje griezelig).– Mama is bang van…– en dan doet zij…– Papa is bang van…– en dan doet hij…– Mijn vriendin / vriend is bang van…– en dan doet zij / hij…Kinderen kunnen zelf de vraagjes invullen, er een tekening bij maken ofer prentjes bij plakken.


_ _ _ _ _ q g

Gevoelsd o os (bangd o os, bo osd o os, blijd o os,verdrietige d o os)

Kinderen hebben behoefte aan erkenning voor hun gevoel. Een gevoels-doos is eigendom van het kind. Hij bepaalt zelf wat er met de doosgebeurt of wie de doos mag bekijken. Kinderen leren op deze maniergrenzen trekken ten behoeve van zichzelf en hun gevoel. Tegelijkertijdleren ze om hun gevoel bewust te delen met anderen.De doos kan worden gebruikt om briefjes, foto’s, voorwerpen, tekenin-gen… die verband houden met dat bepaalde gevoel, in te bewaren.


Materiaal:– doos (bijvoorbeeld een schoenendoos)– materiaal om de doos mee te versieren (pluimpjes, sterretjes, touw,

slingers, verf, tekenmateriaal)– lijm– schaar

Werkwijze:Versier samen met het kind een doos rond een bepaald gevoel. Bena-druk daarbij dat via de versiering van de doos het gevoel een vorm krijgt.Een boosdoos zal er bijvoorbeeld heel anders uitzien dan een blijdoos.

Sinds Hans (9 jaar) een bangdoos heeft, maakt hij tekeningen van de dief.Deze tekeningen stopt hij in de bangdoos. Dit lucht op.


_ _ _ _ _ q g

Zorgenp opjes (foto)

Als kinderen eenmaal een bepaald gevoel hebben kunnen benoemen enhier ook de erkenning voor krijgen, dan moeten ze leren hiermee om tegaan. Dit gaat voor veel kinderen gepaard met onrust, angst of verdriet.Kinderen kunnen – net als volwassenen – liggen piekeren en nadenkenover wat er allemaal gebeurd is en hoe ze zich daarbij voelen. Het isbelangrijk dat ze een manier vinden om met die gevoelens om te gaan enaldus rust te vinden. Met behulp van de zorgenpopjes leren kinderenom hun gevoelens uit te spreken en ze los te laten.De poppetjes worden vaak enkel gebruikt bij het slapengaan, maar ditkan gerust uitgebreid worden. Als kinderen kracht vinden door dezepoppetjes bij zich te dragen, is dit heel heilzaam. Het uiteindelijke doelis leren omgaan met het gevoel.

Geschikt voor kinderen van de basisschool.

Materiaal:– ijzerdraad of sluitstrippen van vuilniszakken– wol in verschillende kleuren– schaar

Werkwijze:Vertel eerst het verhaaltje over de poppetjes. De poppetjes komen uitGuatemala, van bij de indianen. De kinderen uit deze cultuur krijgen depoppetjes van hun ouders. Deze poppetjes worden gebruikt om je zor-gen aan toe te vertrouwen. Vooral ’s avonds voor het slapengaan komendikwijls je zorgen naar boven.Het is de bedoeling dat het kind al zijn zorgen tegen de poppetjes vertelten ze dan onder zijn kussen legt. Terwijl het kind slaapt, neemt het pop-petje zijn zorgen over. Zo zal hij beter kunnen slapen.

Vervolgens worden de zorgenpopjes samen met het kind gemaakt.Neem drie stukjes ijzerdraad of verdeel een grote sluitstrip in drie gelij-ke delen. Eén deel vormt het lichaam en het hoofdje van het poppetje.Een ander stukje ijzerdraad draai je bovenaan rond het lichaam: dit zijnde armpjes. Idem voor de beentjes. Op deze manier verkrijg je in ijzer-draad de vorm van een poppetje.


_ _ _ _ _ q g

Laat het kind de wol kiezen voor het gezichtje. Hecht de wol vast aan hetgeraamte met een knoopje (ter hoogte van de armen) en begin de wolrond de ijzerdraad te draaien tot de gewenste dikte van het hoofdje isbereikt. Maak de wol vast door opnieuw een knoop te maken aan hetgeraamte. Herhaal deze handeling voor het truitje en het broekje.

De zorgenpopjes zijn ook verkrijgbaar in sommige winkels (bijvoor-beeld wereldwinkels).

Variant

Eventueel kan het kind, afhankelijk van zijn interesses, zelf iets knutse-len waar hij kracht uit put. Bijvoorbeeld met klei een leeuw maken ofeen slang… een zelfgemaakt voorwerp dat hun angst doet verminderenwanneer ze dit op zak hebben.


_ _ _ _ _ q g

Dromenvanger (foto)

Na een schokkende gebeurtenis krijgen heel wat kinderen te maken metangst. Deze angst kan zich uiten via nare dromen waardoor het kind nietmeer durft slapen.

Dromenvangers komen oorspronkelijk van de indianenstammen inNoord-Amerika. Een oude indiaan verspreidde het verhaal en tot op dedag van vandaag hangen mensen over heel de wereld een dromenvangerop om de goede dromen te vangen en de slechte dromen te laten ver-dwijnen door de kraal in het midden…

Heel lang geleden had een oude indiaan van de Lakota-stam, Iktomigenaamd, dit visioen. ‘De bedrieger’ en ‘Wijze’ verscheen in de gedaantevan een spin. Hij vertelde de oude man van de cyclus van het leven: ‘Wijbeginnen ons leven als baby, worden langzaamaan volwassen en ten slottemoet er weer voor ons gezorgd worden zoals er voor kleine kinderen wordtgezorgd.’Terwijl Iktomi sprak, had hij van een stukje wilgentak een hoepeltje gemaakten spon hierin een web met veertjes, paardenharen, schelpjes en kralen.‘Kijk!’ zei hij. ‘Het web is een cirkel zoals ons leven een cirkel is. Het web zalin jouw leven alle goede dromen en ideeën vasthouden. Alle slechte dingenzullen door het gat van de kraal, in het midden van het web, kunnen ver-dwijnen!’

Kinderen hebben een zeer sterk geloof in dergelijke zaken. Je kunt hetverhaal ook aanpassen en een soort net maken dat versierd wordt. Ditnet vangt alle nare dromen op en ’s morgens kun je het net gewoon uit-schudden waarna alle slechte dromen verdwenen zijn.

Materiaal:– touw of netje– kralen– veertjes– ijzeren ring of kleerhanger


_ _ _ _ _ q g

Werkwijze:Je neemt de ring of maakt van een ijzeren kleerhanger een ring. Ofwelbevestig je het netje aan de ring ofwel maak je met het touw een spin-nenweb door telkens met touw rond de ring te draaien.Dit blijf je doen tot je web groot genoeg is om dromen in op te vangen.Je kunt ondertussen af en toe een kraal aan het touw rijgen of er eenveertje aan bevestigen. Als de dromenvanger af is, kun je er nog touw-tjes aan bevestigen met kralen.

Om een dromenvanger te maken kan ook een vis- of vlindernetje wor-den gebruikt dat je kan versieren met bv. kraaltjes en veertjes.

In sommige winkels zijn ook dromenvangers te koop. Het knutselensamen met het kind geeft echter ook de kans om een aantal zakenbespreekbaar te maken.


_ _ _ _ _ q g

Brieven schrijven

De doelstelling van brieven schrijven is zich leren uiten. Op zich is het nietbelangrijk hoe dit gebeurt, maar wel dát het gebeurt. We moeten ervoorwaken dat kinderen en jongeren geen feiten, gevoelens of vragen gaanopkroppen. Het leren uiten van dingen waar ze mee zitten, is van grootbelang voor het latere leven. Zo leren ze automatisch opkomen voor huneigen gevoel en dit is zeer positief in verband met hun zelfvertrouwen.In sommige situaties is het niet mogelijk om zich rechtstreeks te richtentot een bepaalde persoon (dader, overledene). Een brief kan dan helpenom zich te uiten. Het kind besluit zelf – eventueel in samenspraak meteen begeleider of de ouders – wat er met de brief dient te gebeuren. Zokun je de brief, afhankelijk van het gevoel van het kind, verbranden, ver-scheuren, op het graf leggen of bijhouden.

Geschikt voor kinderen vanaf de basisschoolleeftijd.

Materiaal:– verschillende soorten pennen– papier


_ _ _ _ _ q g

Boze ballen

De verwerking van schokkende gebeurtenissen gaat vaak samen metgevoelens van boosheid. Voor kinderen is het moeilijk om deze boos-heid op een aanvaardbare manier te uiten. Kinderen brengen boosheidvaak op een zeer fysieke manier naar buiten, dit lucht hen op. Het is eentaak van volwassenen om samen te zoeken naar een manier om zich afte reageren.


Materiaal:– ballen (eventueel van verschillende grootte)

Werkwijze:Samen met het kind bepaal je eerst waarom hij boos is. Is dit eenmaalbepaald, dan kan hij boze ballen gaan gooien of tegen de ballen schop-pen. Een kleine bal staat voor een beetje boos, een grote bal voor heelboos of woedend.Maak wel met het kind duidelijke afspraken. Hij mag zichzelf of ande-ren niet pijn doen en geen voorwerpen beschadigen. Je kunt eveneensafspraken maken over het tijdstip van afreageren of manieren van af-reageren zoeken die passen bij elk mogelijk tijdstip.

De papa van Gert-Jan (9 jaar) heeft met hem een aantal afsprakengemaakt. Gert-Jan mag altijd in de tuin tegen ballen schoppen, maar hijmoet dit eerst komen vertellen zodat papa weet waar hij is. Hij mag de balniet tegen een raam schoppen, maar enkel tegen de garagemuur. Als hij heelboos is wanneer het al donker is, kan hij op zijn bed op het kussen slaan.

Mocht het kind voetballen niet leuk vinden, dan kun je alternatievenbedenken zoals tegen een boksbal meppen, telefoonboeken stukscheu-ren of rondjes lopen in de tuin.


_ _ _ _ _ q g

B. Werkvormen voor hulpverleners

Alvorens je met een kind ‘in gesprek gaat’ omtrent gevoelens, is hetbelangrijk te weten of hij voldoende op de hoogte is van de verschillentussen de gevoelens en of hij deze ook kan benoemen.De eerste werkvormen schenken hier aandacht aan.

Herkennen van gevoelens

Via deze werkvorm trachten we een inventaris te maken van de gevoe-lens die het kind kent. Op basis van deze gegevens kun je met een kindverder in communicatie gaan zonder verwarring te scheppen met voorhem onbekende gevoelens.

Geschikt voor kinderen van de basisschool.

Materiaal:– papier– schrijfgerei

Werkwijze:Deze oefening is op te splitsen in twee sessies.In de eerste sessie worden aan het kind verschillende emoties gevraagd.Je vraagt hem al die verschillende emoties op te schrijven. Daarna nodigje het kind uit om de verschillende emoties te uiten via mimiek. Als vol-gende stap kun je hem uitnodigen om de verschillende emoties met hetvolledige lichaam te uiten. Je kunt zelf ook meedoen; dit verlaagt dedrempel voor het kind.Tijdens de tweede sessie kun je samen met het kind de verschillendeemoties uit de vorige sessie herhalen. Nu kun je hem vragen de verschil-lende emoties te groeperen in de vier basisemoties (blij, bang, boos, ver-drietig). Laat het kind bij de verschillende groep emoties één of enkelevoorbeelden geven.


_ _ _ _ _ q g

Emotieblad

Het emotieblad is een goed instrument voor de hulpverlener om na tegaan of het kind in staat is de verschillende emoties te herkennen. Doormet het kind te zoeken naar de juiste emotie, kun je met hem eengesprek aangaan over de eigen beleving van deze emotie.

Het emotieblad bestaat uit een stuk papier waarop verschillendegezichtjes zijn getekend. Je kunt dit als hulpverlener zelf maken. Boos,verdrietig, verliefd, woedend, blij, verbaasd, angstig: het zijn slechtsenkele voorbeelden van mogelijke emoties.


Materiaal:– emotieblad– kleurpotloden– schrijfgerei

Werkwijze:Bekijk samen met het kind het blad met de verschillende gezichtsuitdruk-kingen. Vraag het kind om onder elke gezichtsuitdrukking de emotie teschrijven die volgens hem erbij past. Daarna vraag je het kind om bij elkvan die emoties een kleur te kiezen en het prentje in die kleur in te kleuren.


_ _ _ _ _ q g

Gevoelsdagboek

Het gevoelsdagboek richt zich voornamelijk op kinderen vanaf 10 jaar.Zij kunnen reeds goed beschrijven hoe ze zich voelen en hebben ookgenoeg kennis van hun eigen gevoelens.Waar het ‘gewone’ dagboek dient om dagelijkse belevenissen en beden-kingen in te noteren, mag je in het gevoelsdagboek enkel je gevoelensnoteren. Op die manier leert het kind stilstaan bij de eigen gevoelens endeze ook benoemen. Het opschrijven van hun gevoelens is voor kinde-ren van deze leeftijd vaak veiliger dan het daadwerkelijk uitspreken vanhun emoties.


Materiaal:– schrift– schrijfgerei

Werkwijze:Vraag het kind om een schriftje te versieren. Bij de versiering kan er ookaandacht geschonken worden aan het bewaren van de privacy van hetkind door er bijvoorbeeld duidelijk de naam van het kind op te schrij-ven en een boodschap voor degene die eventueel het dagboek vindt.Vraag het kind om elke dag op te schrijven hoe hij zich voelt. Je kunt ditachteraf samen bespreken.


_ _ _ _ _ q g

Je binnenste buiten (foto)

Kinderen leren via deze werkvorm herkennen waar gevoelens zich inhun lichaam situeren. Tegelijkertijd is dit nogmaals een oefening in hetherkennen van gevoelens bij zichzelf en ze op te schrijven.Kinderen voelen heel sterk aan waar een bepaald gevoel zich situeertbinnen hun lichaam. Zo zal kwaadheid soms in de benen zitten – zemoeten dan stampen van boosheid – of in de keel – ze voelen dan ietszitten dat er niet uit wil.Vaak linken kinderen ook spontaan een kleur aan een bepaald gevoel.


Materiaal:– verhaal van Toon Tellegen (Misschien wisten zij alles, blz. 276; zie lite-

ratuurlijst)– grote vellen papier– tekenmateriaal– lijm– schaar– versiering (sterretjes, stempels…)

Werkwijze:Ter inleiding op deze oefening kun je het verhaal van Toon Tellegengaan vertellen. Het is een verhaal over gevoelens.

‘Op een ochtend aan de rand van het bos probeert de krekel wanhopigerachter te komen hoe zijn binnenste, zijn gevoelens, eruitzien.Hij wurmt zich binnenstebuiten en vraagt aan de mier en de lijster watze zien, in de hoop meer vat te krijgen op het onvatbare…’

De hulpverlener tekent de omtrek van het kind op een groot vel papier(zo groot als het kind). Bevestig het getekende vel papier op een nieuwvel papier en knip het bovenste deel open. Laat het kind zijn gevoelensnoteren. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden:

1. Het gevoel dat hij het meest ervaart, laat je hem in de grootste lettersschrijven, het gevoel dat hij het minst ervaart in de kleinste letters.


_ _ _ _ _ q g

2. Het gevoel schrijven op de plaats waar hij het in zijn lichaam voelt.3. Het gevoel een kleur geven.

Deze drie mogelijkheden kunnen ook samen gebruikt worden.

Een variant op deze oefening gaat als volgt. Laat het kind eerst de bui-tenkant van zijn lichaam tekenen (hij kan het lichaam versieren; op debuitenkant eigenschappen schrijven; gevoelens opschrijven; eigen-schappen met de nadruk hoe anderen hem zien…). Pas daarna gaat hijnaar de binnenkant.Dit is een werkvorm die niet in één gesprek rond kan zijn.

Variant : d o os van jezelf

Een mogelijke andere variant op deze werkvorm is kinderen een dooslaten versieren met prenten, teksten uit tijdschriften, eigen teksten,eigen tekeningen… De buitenkant van de doos vertegenwoordigt huneigen buitenkant, de binnenkant van de doos staat voor hun eigen bin-nenkant. Daarna kan met het kind het verschil tussen de eigen binnen-en buitenkant bekeken worden.Eventueel kunnen kinderen achteraf deze doos gebruiken om heel per-soonlijke dingen in op te bergen.


_ _ _ _ _ q g

Kwaadmuur (foto)

Boosheid bij kinderen is vaak heel explosief en tegelijkertijd heel inge-houden. Ze voelen zeer veel, maar kunnen dit niet altijd uiten omdat zehet niet kennen of omdat het niet mag. Boosheid is nog steeds de emo-tie waar het grootste taboe op rust. Dit komt voornamelijk doordatmensen verwachten dat iedereen zich kan beheersen en dit is nu juist zomoeilijk bij het uiten van boosheid. Er moeten natuurlijk grenzen wor-den getrokken zodat het kind dat zijn kwaadheid uit, zichzelf of anderengeen pijn berokkent.Schokkende gebeurtenissen kunnen een enorme kwaadheid oproependie vanuit de samenleving echter niet mag worden geuit. Ook wraakge-voelens mogen niet uitgesproken worden.

Als hulpverlener kom ik bij Sofie (11 jaar) thuis voor een gesprek. Haar papaheeft zichzelf doodgeschoten. Sofie is razend op hem. Hij had beloofd ommet haar een nieuwe school te zoeken en nu laat hij haar zomaar in desteek. Wanneer zij dit zegt, wordt haar onmiddellijk meegedeeld dat je nietboos mag zijn op dode mensen en zeker niet op papa. Hij kon er niets aandoen. Hij was ziek. Sofie voelt zich niet begrepen en wordt zeer onhandel-baar voor de volwassenen om haar heen.Tijdens het gesprek met Sofie zeg ik dat ik ook zeer boos op papa zou zijngeweest als hij mij alleen had gelaten. Sofie reageert hier onmiddellijk op.Samen beslissen we om hierover een tekening te maken. Ze mag zoveel teke-ningen maken als ze wil over alles waar ze boos over is. Sofie tekent ook demensen uit haar omgeving. Later hangen we de tekeningen aan een doek ofzeil dat we tegen een muur of boom spannen. Met klei trachten we de teke-ningen er af te gooien. Sofie schreeuwt hierbij heel hard. Achteraf vertelt zeme dat ze enorm opgelucht is. Plotseling vertelt ze me een verhaal over watze met papa allemaal gedaan heeft.

Het is belangrijk om de doelstelling eerst te verduidelijken. Kinderenwillen niet altijd boosheid uiten binnen hun thuissituatie. Hier kan eenoplossing voor gezocht worden.Via deze werkvorm laten we kinderen tot hun kwaadheid komen enproberen we hen deze kwaadheid te laten uiten.



_ _ _ _ _ q g

Materiaal:– papier– tekenmateriaal– klei– zeil om tegen de muur te spannen– plakband

Werkwijze:Vraag de kinderen om dingen te tekenen waar ze heel erg boos over zijn.Bijvoorbeeld de jongen die hen pest; de dief die spullen meeneemt…Als de kinderen klaar zijn met tekenen, plak je deze tekeningen op dekwaadmuur (het zeil aan de muur). Vervolgens krijgen de kinderen kleien mogen ze hun boostekeningen van de muur gooien. Daarbij mogenze heel hard schreeuwen. Nadat alle tekeningen er afgegooid zijn, kun jeeventueel de gegooide klei verzamelen en er samen met het kind eenkleiwerkstuk van maken.

Variant

Door geleide fantasie kun je kinderen tot hun boosheid laten komen.Laat hen die boosheid tekenen. Bevestig deze tekeningen aan de kwaad-muur en gooi ze er af met klei.


_ _ _ _ _ q g

Potje vol gevoelens

Ook deze werkvorm heeft tot doel kinderen te laten stilstaan bij gevoe-lens en deze te herkennen.Kinderen kunnen deze werkvorm tevens gebruiken om hun ouders tetonen hoe ze zich voelen.


Materiaal:– glazen potje met deksel (of klei om zelf een potje mee te maken)– verschillende kralen

Werkwijze:Vraag het kind om verschillende gevoelens die hij ervaart te benoemenof op te schrijven. Het kind mag voor elk gevoel een kraaltje kiezen ineen bepaalde kleur (bijvoorbeeld geel voor blij of zwart voor boos). Vanelk gevoel worden er verschillende kraaltjes in het potje gedaan. Over-eenkomstig zijn stemming haalt het kind de bijbehorende kraaltjes uithet potje en legt deze op het dekseltje. Op deze manier wordt het kindzich meer bewust van zijn gevoel.Het kind kan ook dagelijks deze kralen verwerken tot een halsketting ofarmband.

Variant : het tranenp otje (foto)

Het tranenpotje laat kinderen stilstaan bij hun verdriet. We gaan uit vanhet volgende verhaal.

Toverdruppels (Ann De Bruyn)

Pluisje is een gelukkige bruine eekhoorn. Hij heeft een leuk klein hol-letje in een grote dikke eik. De eik staat op de hoek van de derde laanin een heel groot bos. In het bos wonen nog vele andere dieren:Ollie de olifant woont in een groot huis aan de rand van het bos.Stan de slang woont in een klein huisje in een oude boomstam.Bruna de beer en haar zoontje Lars wonen in het grote berenhol in dedikke dennenlaan.


_ _ _ _ _ q g

Miet de muis huurt een piepklein huisje bij de familie paddestoel.En Jo de aap verhuist van de ene boom naar de andere.

Pluisje gaat elke dag op pad om noten te verzamelen. Hij heeft in degrote mensenwereld een grote hamer gevonden die hij gebruikt om deharde schelp van de noten te kraken. Pluisje is dol op nootjes.

Op een dag stond Pluisje, zoals gewoonlijk, vroeg op om op pad tegaan. Hij wreef zijn blauwe oogjes uit en strekte zijn armpjes. Na eennotenontbijt en een plantensapje trok hij zijn blauwe trui aan enstapte de Eikenlaan in. De zon scheen op zijn snoet. Fluitend liep hijdoor het bos. Hij groette Ollie die op weg was naar zijn werk. Olliewerkte sinds vorige week in het circus in de grote mensenwereld.Hij zwaaide naar Jo die boven hem in een boom hing…

Plots gebeurde er iets heel raars… het werd heel, heel donker… delucht zat vol donkere wolken. En toen begon het heel hard te rege-nen… maar het was geen gewone regen die uit de lucht viel… nee…de druppels hadden allemaal verschillende kleuren: er waren goudendruppels bij… en ook zilveren… en rode… maar ook blauwe engroene… Pluisje zag heel grote druppels en ook hele kleintjes…Zoiets had hij nog nooit gezien… Terwijl de druppels neervielen opzijn trui, voelde Pluisje traantjes achter zijn ogen prikken… plotsbegon hij zo maar te wenen en hij wist niet waarom.

Terwijl hij daar zo stond, zoefde plots een klein grijs mannetje voor-bij dat riep: oeioeieoei… wat ben ik stom… oeieoeieoeie…

‘Meneer!’… riep Pluisje…. ‘Meneer… Kan ik u helpen?’Plots hield het zoevend geluid op en viel het mannetje met een groteplof op de grond… net voor de voeten van Pluisje. Het mannetje zager heel verward uit en riep: ‘Vang de druppeltjes… o nee… al de tra-nen lopen weg… Wat nu?’Pluisje stampte met zijn voet op de grond en riep: ‘STOP!’…‘HALT!’… ‘Vertel nu eens eerst wat er hier gebeurt!’

Het mannetje schrok en begon al snikkend te vertellen…:


_ _ _ _ _ q g

‘Ik ben Mahal, de tovenaar en ik ben schatbewaarder in het tover-rijk.’

‘Welke schat bewaar jij dan?’ vroeg Pluisje. ‘Wel’… zei hij, ‘ikbewaar tranen.’.‘Tranen?’ vroeg Pluisje verwonderd.

‘Wel,’ zei de tovenaar, ‘in mijn toverwolk heb ik een grote kast, detranenkast. In die kast staan allerlei doosjes. Voor elk dier, voor elkemens een doosje… een tranendoosje. Wanneer iemand heel verdrie-tig is, vliegt er een tovertraan omhoog… soms een grote als iemandheeeel verdrietig is, soms een piepklein traantje als iemand een kleinbeetje verdrietig is. Omdat mensen wenen voor verschillende dingen,heb ik ook verschillende tranen: gouden tranen, zilveren, rode… tra-nen…‘Vanmorgen heb ik iets heel doms gedaan… ik trok de lade van jul-lie dierenbos open om daar een beetje op te ruimen… maar ik trok tehard waardoor de lade uit de kast viel. De doosjes van alle dieren vie-len open. Alle tranen begonnen naar beneden te druppelen waardooral jullie verdriet in het bos is gevallen. Door die vallende tranenbegint iedereen te wenen. Nu ben ik alle tranen kwijt… en als dezetranen niet terug in hun doosje zitten, gaan alle dieren blijven wenenom al hun verdriet en gaan zij niet meer kunnen stoppen… dus ikmoet voor twaalf uur vannacht de toverdruppels in hun doosje krij-gen. Als de andere tovenaars te weten komen dat ik alle tranen kwijtben, gaan ze heel boos zijn…’De tovenaar begon te wenen en te wenen… Plots verscheen er een zil-veren traan in de hand van de tovenaar. Hij keek verwonderd… enzei: ‘Oh mijn eigen toverdruppel.’ Vanuit zijn mouw toverde hij eenzilveren doosje… hij stak de traan erin en deed het doosje zorgvuldigterug dicht.

‘Wat is dat?’ vroeg Pluisje. ‘Dat… dat is nu mijn verdrietdoosje,’ zeiMahal. ‘Hierin zitten al mijn tranen… mijn tovertranen. Wanneerik verdrietig ben, zoals nu, vliegt er een tovertraan in mijn doosje.’‘Wat gek,’ zei Pluisje. ‘Heb ik dan ook zo’n doosje?’ ‘Natuurlijk!’ zeiMahal… ‘maar ik ben nu al de tranen kwijt door de doosjes te latenvallen!’ En hij begon terug te snikken: ‘…Wat moet ik nu doen?’


_ _ _ _ _ q g

Pluisje dacht diep na… Hij probeerde eerst de tranen die gevallenwaren te vangen… maar de druppels liepen heel hard weg…‘Dathelpt niet,’ snikte Mahal. ‘We moeten een andere oplossing vinden.’‘Misschien weet meneer uil wel raad,’ zei Pluisje. Meneer uil is deslimste vogel uit het bos. Pluisje nam Mahal bij de arm en samen gin-gen ze op zoek naar meneer uil. Pluisje liep naar de school voor wij-zen en geleerden. Elke maandag geeft meneer uil daar les. Ze zagenmeneer uil in de verte staan. Hij stond met een stok naar een bord tewijzen en sprak geleerde woorden.

‘Meneer uil!’ riep Pluisje… ‘Meneer uil!’Meneer uil keek heel nors: ‘U stoort mij in mijn les,’ zei hij kort.‘Maar we hebben u nodig, meneer uil. Het is heel dringend!’ riepPluisje. Meneer uil stapte uit de klas en liep naar hen toe. ‘Verteleens,’ zei hij.Samen met Mahal vertelde Pluisje het verhaal van de toverdruppels.Meneer uil dacht heel, heel diep na. Plots ging er een lampje bovenzijn hoofd branden.

‘Eureka, ik weet het!’… zei hij plots.

‘Ga op zoek naar alle dieren uit het bos en vraag hen te vertellenwaarover zij allemaal verdrietig zijn. Je zal zien dat de tovertranendan opnieuw zullen verschijnen. Deze tranen kan je dan terug in hetjuiste doosje steken. En zo kan je al je doosjes terug vullen.’

‘Wat een goed idee!’ lachte Mahal blij!

Samen met Pluisje ging Mahal op stap. Eerst gingen ze naar Ollie envroegen waarom hij verdrietig was. Ollie snikte en vertelde dat hijverdrietig was omdat de dieren in het circus hem uitlachten. Hijwerkte nog maar net in het circus en kon nog niet zo goed op eenkoord lopen. Iedereen lachte met zijn stuntelig gedans. Terwijl hij ditvertelde, begon Ollie heel hard te huilen en… Plots verscheen er eengouden traan… ‘Dit is jouw tovertraan,’ zei Mahal en stak de gou-den traan vlug in het doosje met de naam Ollie. ‘Nu ik het jullie ver-teld heb dat ik uitgelachen word, voel ik me al veel beter!’ zei Ollie enhij stopte met wenen. Ollie kon opnieuw lachen en was heel blij dat


_ _ _ _ _ q g

er iemand naar hem geluisterd had.Mahal was blij dat hij de tovertraan van Ollie terug had.

Zo gingen ze naar alle dieren en iedereen vertelde al snikkend zijnverhaal.

Stan de slang vertelde dat hij in de knoop zat met zichzelf. Bij hemverscheen een rode traan die Mahal vliegensvlug in een ander doosjestak.

Miet snikte dat ze verdrietig is als Jo, de aap, haar pest.

Bruna vertelde al huilend over Bruno, de papa van Lars die op eendag was vertrokken naar een ander bos.

Jo was heel verdrietig geweest toen hij niet was uitgenodigd op hetverjaardagsfeestje van Miet.

…

Als laatste was Pluisje aan de beurt: ‘Ik ben soms heel verdrietig alsik zo alleen in mijn holletje zit en dan ween ik heel de avond…!’Als laatste stak Mahal de zilveren traan van Pluisje in een doosjewaarop in sierlijke letters ‘Pluisje’ was geschreven!

Na hun tocht door het bos had Mahal al zijn doosjes gevuld… hijglunderde van blijdschap! Ook alle dieren lachten opnieuw! Ze voel-den zich blij omdat ze hun verhaal hadden kunnen vertellen tegenMahal en Pluisje en omdat hun tovertranen terug in hun doosjezaten.

‘Ik organiseer vanavond een groot dierenfeest!’ riep Mahal. Alle die-ren juichten van plezier en… vierden feest tot na middernacht.


_ _ _ _ _ q g

Vanuit dit verhaal wordt er verder gewerkt.

Voor kleuters én kinderen van de basisschool tot het derde leerjaar / groep 5.

Materiaal:– glazen potje met deksel (of klei om zelf potje te maken)– verschillende tranen in papier (gouden, blauwe, rode…)– tekeningen van de verschillende dieren

Werkwijze:Laat een knuffel of een handpop het verhaaltje van de ‘toverdruppels’vertellen. Toon onder het voorlezen van het verhaaltje verschillendedierenprenten. Na het verhaaltje toont de knuffel het potje met tranen:er zijn grote en kleine tranen, blauwe, gouden, zilveren tranen. Vraaghet kind bij elk dier een traan te plakken en vraag hem te vertellen waar-om de verschillende dieren verdrietig zijn.De knuffel toont het kind vervolgens een doosje met de naam van hetkind erop. Hij vraagt of het kind ook tranen wil uitkiezen om in zijnpotje te steken. De knuffel vraagt het kind wanneer hij soms verdrietigis en welke traan bij dat verdriet past. Bijvoorbeeld een grote zilverentraan omdat ik gepest word; een middelgrote blauwe traan voor mamaomdat ze heel veel huilt en mij dat ook heel verdrietig maakt. Het kindkan zijn tranen in zijn potje, doosje bewaren.


_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

8 Ik kan het niet

Werkvormen rond het zelfbeeld

Sommige kinderen hebben na het meemaken van een schokkendegebeurtenis of door andere oorzaken te kampen met een negatief zelf-beeld.Deze kinderen hebben het moeilijk om positieve eigenschappen vanzichzelf te formuleren en kunnen enkel de dingen opsommen waar zeniet goed in zijn.De volgende werkvormen zijn een manier om samen met het kind opzoek te gaan naar zijn positieve eigenschappen en deze tastbaar temaken.De werkvormen rond het zelfbeeld van het kind kunnen door hulpver-leners worden toegepast. Ouders kunnen wel betrokken worden bij deverschillende werkvormen. Vaak hebben zij een duidelijk zicht op decapaciteiten van hun kind en kunnen hem hierin steunen.

Ik kan het niet 137

_ _ _ _ _ q g

De talententrein (foto)

De talententrein is een manier om samen met het kind op zoek te gaannaar zijn positieve eigenschappen en deze tastbaar te maken.Zoals de naam reeds aangeeft, is de talententrein geen gewone trein. Dewagonnetjes van deze trein stellen namelijk talenten voor: dingen diehet kind goed kan, positieve eigenschappen, enzovoort. Zo staat eenrood wagonnetje bijvoorbeeld voor ‘mooi kunnen tekenen’, een blauwwagonnetje voor ‘is lief voor zus en helpt haar veel’ en een groen wagon-netje voor ‘het goed verzorgen van de poes’.Wanneer de talententrein op een goed zichtbare plaats staat, bijvoor-beeld naast het bed, ziet het kind ook regelmatig wat hij allemaal goedkan.


Materiaal:– plasticine (eventueel klei) in verschillende kleuren– tandenstokers

Werkwijze:Laat het kind zoeken naar positieve eigenschappen van zichzelf of zakenwaar hij goed in is. Wanneer dit te moeilijk blijkt, kun je andere fami-lieleden vragen of ze positieve eigenschappen van het kind op papierwillen zetten. Voor elke eigenschap wordt een wagonnetje gemaaktwaarin de eigenschap wordt gekerfd. De wagonnetjes worden aan elkaargehangen met een tandenstoker. Op deze manier krijgt het kind zijntalententrein. Eventueel kun je samen de locomotief maken.Het is de bedoeling dat er op geregelde tijdstippen wagonnetjes wordenbijgemaakt, zodat de ketting van positieve eigenschappen van het kindblijft groeien, wat een positieve invloed zal hebben op zijn zelfbeeld.

Variant : talentenket ting

Materiaal:– kraaltjes in verschillende kleuren– touw of kettinkje


_ _ _ _ _ q g

Werkwijze:Laat het kind zoeken naar positieve eigenschappen bij zichzelf of zakenwaar hij goed in is. Wanneer dit te moeilijk blijkt, kun je andere fami-lieleden vragen of ze positieve eigenschappen van het kind op papierwillen zetten. Voor elke eigenschap wordt een kraaltje aan de draadgehangen. Op deze manier kan het kind een ketting dragen vol goedeeigenschappen.

Variant : talentenbo om

Materiaal:– papier– tekenmateriaal– lijm– schaar

Werkwijze:Laat het kind zoeken naar positieve eigenschappen bij zichzelf of zakenwaar hij goed in is. Teken samen met het kind op een groot stuk papiereen boom met verschillende takken. Knip dan samen bladeren uit.Eventueel kunnen echte, gedroogde bladeren van een boom gebruiktworden. Op elk blad wordt een goede eigenschap geschreven. Je kunteen aantal bladeren meegeven aan familieleden waarop zij de positieveeigenschappen van het kind kunnen schrijven. De bladeren worden danin de boom gehangen. Het kind kan zijn boom een plaatsje geven in zijneigen kamer.

Ik kan het niet 139

_ _ _ _ _ q g

_ _ _ _ _ q g

9 Broer i s nu een s ter

Werkvormen rond verlies en afscheid

Wanneer kinderen afscheid dienen te nemen van een dierbaar persoonin hun leven, willen zij dit graag uiten. Kinderen koesteren foto’s, mate-riaal van de overledene of tekeningen.Volwassenen weten niet altijd hoe zij met kinderen verlies, afscheid endood bespreekbaar moeten maken. Vaak worden zijzelf geconfronteerdmet moeilijke gevoelens rond dit overlijden en is praten hierover niet zovanzelfsprekend. Ze hebben het gevoel dat ze elkaar moeten bescher-men, en daarom zijn we op zoek gegaan naar werkvormen die kinderenen ouders helpen de dood en het afscheid bespreekbaar te maken.Samen knutselen aan iets schept al een band waarbij ze zonder woordentoch hun verdriet, boosheid of een ander gevoel kunnen delen.

Broer is nu een ster 141

_ _ _ _ _ q g


Herinneringsd o os (foto)

Voor kinderen zijn herinneringen heel kostbaar. Het is niet altijdgemakkelijk om over het verlies te praten, want het zijn juist die herin-neringen, hoe mooi ze ook zijn, die de pijn en het gemis zo voelbaarmaken. Toch zijn het ook die herinneringen die het beeld van de over-ledene levendig houden. Ze nemen dan ook een heel belangrijke plaatsin in het leven van het kind. Wanneer kinderen iets tastbaars hebben vande overledene, is het voor hen gemakkelijker om herinneringen leven-dig te houden en deze te delen met anderen.In de herinneringsdoos kunnen allerhande zaken bewaard worden diehet kind doen denken aan de overledene. Thuis kan een speciaal plekjeworden ingeruimd voor deze herinneringen.

Geschikt voor kinderen vanaf 6 jaar. Ook in de klas te gebruiken.

Materiaal:– doos (eventueel een schoenendoos)– materiaal om de doos mee te versieren (pluimpjes, sterretjes, papier,

tekenmateriaal, slingers, eventueel een foto van de overledene…)– lijm– schaar

Werkwijze:Er kan gestart worden met het samen lezen van het verhaal ‘Het geheim-zinnige doosje’. Dan wordt het kind gevraagd een doos te versieren omherinneringen aan de overledene in te bewaren. Terwijl er geknutseldwordt, kan er gepraat worden over de overledene. Vraag het kind ookwelke spullen hij gaat opbergen in die doos. Eventueel kunnen brievenaan de overledene ook in deze doos bewaard worden.

Het geheimzinnige doosje (Ann De Bruyn)

In een land hier ver vandaan, waar er woestijnen zijn en palmbomengroeien, leeft een meisje, Feride genoemd. Samen met haar mama enzus woont ze in een tent die gemaakt is uit de mooiste stoffen. Deze


_ _ _ _ _ q g

tent is gelegen aan een klein meertje zodat Feride en haar zus zoveelals ze willen kunnen gaan zwemmen. Toch zit Feride nu droevigalleen aan de kant van het meer. Een dikke traan druppelt over haarwang naar beneden. Ze huilt omdat ze haar papa mist. Vorig jaar ishaar papa op een verre reis doodgegaan. Wat zou ze haar papa graagnog eens zien… ze zou er alles voor overhebben… Ze zucht diep…Plots verschijnt uit het niets een grote luchtbel waarin een witte vogelfladdert. Hij heeft een doosje in zijn bek dat hij prompt voor de voe-ten van Feride laat vallen. Alvorens zij iets kan zeggen of vragen, is deluchtbel verdwenen. Nieuwsgierig bekijkt ze het doosje. Zo’n mooidoosje heeft ze nog nooit gezien: het doosje is fel blauw gekleurd, ver-mengd met heerlijk zonnige tinten zoals zongeel en grasgroen. Toevalof niet… dit zijn net de lievelingskleuren van haar papa. Overal ophet doosje fonkelen sterretjes als diamantjes in de zon. En als ze goedkijkt, ziet ze dat de sterretjes de naam van haar papa vormen: NOU-RIDIN.Nu wordt Feride wel heel nieuwsgierig. Ze droogt haar tranen enneemt het doosje in haar handen.Ze doet het dekseltje voorzichtig omhoog… In het doosje zitten alle-maal voorwerpen: een grote gekleurde knikker, een tekening, een klei-ne gitaar en een zilveren halsketting.Ze neemt de gekleurde knikker en houdt hem naar de zon. Plots her-innert ze zich de avonden waarop ze samen met papa knikkerde voorhet slapengaan. Ze speelden toen beiden om deze grote knikker… Zelacht als ze terugdenkt aan het beteuterde gezicht van papa toen hijhet spel verloor… en hoe ze daarna samen gekke bekken trokken naarelkaar en in een deuk lagen van het lachen. Ze krijgt een warm gevoelin haar buik.Ze legt de knikker terug en bekijkt de tekening. Op de tekening ziet zeenkel wat gekrabbel staan… ze moet diep nadenken… ja… nu weetze het weer. Voor haar vierde verjaardag bracht haar papa uit de stadtoverpotloden mee die ze onmiddellijk uitprobeerde. Als je met tover-potloden kleurt, weet je nooit van tevoren welke kleur je tekening zalhebben. De kleuren veranderen wanneer je ze op papier zet… Feridehoudt de tekening naar de zon en ziet dat de kleuren van de krabbelsinderdaad voortdurend van kleur veranderen. Als ze zo naar de teke-ning kijkt, voelt ze het warm worden rond haar hartje.


_ _ _ _ _ q g

Ze legt de tekening in de doos en neemt de gitaar. Nu moet ze nietlang nadenken… papa speelde regelmatig op zijn gitaar. Samen zon-gen ze dan de leukste liedjes. Bij deze gedachte begint Feride het lie-velingslied van haar papa te zingen. Ze zingt en zingt… Ze kan nietmeer stilzitten en begint te dansen… Ze danst tot ze moe neerploft inhet zand.Nu ligt er nog één voorwerp in de doos: het zilveren kettinkje. Dit ishet halskettinkje dat papa haar gaf juist voor hij op zijn verre reis ver-trok. Feride miste haar papa altijd enorm wanneer hij op reis was. Bijhet afscheid gaf hij haar dit geschenk en zei hij: ‘Wanneer je mij mist,draag dan dit kettinkje en dan ben ik bij jou in je gedachten!’ Feridedeed het kettinkje om haar hals en het was net of ze de stem van haarpapa hoorde zeggen: ‘Ik zal altijd in je hartje zijn, mijn lief meisje!’Ze kreeg een warm gevoel over heel haar lichaam.Feride bleef aan het meer zitten en droomde van haar papa tot de zononderging. Ze stak de spulletjes opnieuw in haar doosje en verstoptehet doosje onder haar kussen.Telkens wanneer ze haar papa mist, neemt ze het doosje en bekijkt despulletjes…

Variant : herinneringszakje

Werkwijze:Idem als voor de herinneringsdoos.De doos wordt vervangen door een zakje, dat je samen met het kindkunt maken. Knip een rond lapje stof uit dat je rondom dichtnaait,enkel de bovenste rand blijft open. Trek er een koordje doorheen. Destof kan samen met het kind versierd worden (met kraaltjes, verschil-lend gekleurde stofjes…).


_ _ _ _ _ q g

Herinneringsboek

Een herinneringsboek heeft als voordeel dat je het overal mee naartoekunt nemen. Veel kinderen leggen het naast hun bed om altijd foto’s vande overledene bij de hand te hebben. Je kunt het boek ook wegleggen ener niet meer naar kijken om het na verloop van tijd weer op te pakkenen open te slaan.Deze werkvorm wordt – vaak spontaan – toegepast door personen vanalle leeftijden. Iedereen heeft zijn eigen dierbare herinneringen aan deoverledene die kunnen verschillen van de andere gezins- of familiele-den.

Materiaal:– papier– tekenmateriaal– lijm– schaar

Werkwijze:Er wordt samen met het kind een boek gemaakt over de dierbare per-soon die is overleden. In dit boek kunnen kinderen van alles tekenen,plakken, schrijven, bewaren… Het boek is van het kind zelf. Hij bepaaltzelf wie het mag zien. Sommige kinderen houden het enkel voor zich-zelf, anderen laten het graag zien aan de meester/juf, vrienden…


_ _ _ _ _ q g

Mijn eigen hemel (foto)

Kinderen hebben altijd een duidelijk beeld van waar de overledene nuis. Zij spreken zelf spontaan over een hemel – los van geloof of overtui-ging. Als we kinderen vragen stellen over die hemel, kunnen zij die goedbeschrijven of tekenen en dit zelfs vanaf de leeftijd van 5 jaar. Voor henkan hierover praten zeer geruststellend zijn en ook hoop geven. Zeweten dat de overledene op een mooie plek is, waar hij gelukkig kan zijn.Dit geeft troost.


Werkwijze:Wanneer kinderen van welke leeftijd dan ook over de hemel praten, kunje hier als volwassene op inspelen. Je kunt hun vragen hier een tekeningvan te maken of eventueel een collage. Dit kan aanleiding geven tot eenverder gesprek. Desgewenst kun je het ook zelf ter sprake brengen.


_ _ _ _ _ q g

Kaars maken of beschilderen

Bij een ritueel na een overlijden wordt heel vaak gebruik gemaakt vankaarsen. Zo kan het bijvoorbeeld belangrijk zijn om een kaarsje te latenbranden bij een foto van de overleden persoon.Kaarsen kun je persoonlijk maken door ze te beschilderen of zelf temaken in bijvoorbeeld de lievelingskleur van de overledene. Dit kanapart gebeuren of gezamenlijk binnen het gezin.Je kunt ook een glazen potje beschilderen met glasverf, waar een kaarsof theelichtje in gezet kan worden.

Materiaal:Het pakket om kaarsen te maken is te koop in speelgoedzaken of hob-bywinkels. Eveneens is daar speciale verf beschikbaar om kaarsen tebeschilderen.


_ _ _ _ _ q g


Rupsje

Praten over wat de overledene voor jou betekent, waarom hij jou blij ofboos maakte, is niet eenvoudig.Via deze werkvorm trachten we dit moeilijke onderwerp bespreekbaarte maken. Iemand missen en de redenen waarom – zowel positief alsnegatief – mogen worden uitgesproken.


Materiaal:– tekening van een rups– schaar– splitpennen– tekenmateriaal

Werkwijze:Als eerste worden het hoofdje en de verschillende lijfjes van de rups uit-geknipt. Daarna vraag je het kind om in elk lijfje een eigenschap van deoverledene te schrijven die hij heel leuk vond en nu dan ook erg mist.Wanneer dit allemaal klaar is, worden de verschillende lijfjes en hethoofdje met splitpennen aan elkaar vastgemaakt. Daarna kan nog eenshetzelfde worden gedaan met eigenschappen die het kind niet mistomdat dit helemaal niet zulke leuke eigenschappen waren.Na het maken van de twee rupsen kan een klein gesprek volgen over hetmissen (en niet missen) van die bepaalde eigenschappen van de overle-dene. Het kind kan de rups thuis in een gedenkhoekje ophangen.

Je kunt ook een foto van de overledene op een blad papier plakken enom deze foto heen alle eigenschappen en gevoelens schrijven of tekenen.


_ _ _ _ _ q g

10 Ik weet niet hoe ik het moet zeggen

Algemene werkvormen


Brievenbus (foto)

Na een schokkende gebeurtenis leeft er binnen het gezin vaak eenbeschermingscultuur. Zowel kinderen als volwassenen gaan elkaarbeschermen omdat ze elkaar geen pijn willen doen. Toch is het belang-rijk dat gezinsleden hun gevoelens met elkaar kunnen delen, hoewel ditniet altijd vanzelfsprekend is.

Via een brievenbussysteem trachten we de communicatie binnen hetgezin weer op gang te brengen. Mensen leren gedachten en emotiesopnieuw uitspreken naar elkaar door ze eerst op te schrijven en vervol-gens als een brief te posten in het postvakje van de betrokken persoon.Achteraf kan dit besproken worden. Voor kinderen heeft schrijven eenlagere drempel, waardoor ze het gevoel hebben wél dingen te kunnenuitspreken naar mama en papa.Hierdoor kunnen personen binnen eenzelfde gezin elkaar ondersteunentijdens moeilijke momenten. Deze mantelzorg is van essentieel belangbij de verwerking van schokkende gebeurtenissen.

Het neefje van Pieter (9 jaar) is overleden. Ze konden heel goed met elkaaropschieten. Pieter heeft het er heel moeilijk mee om afscheid te nemen vanBram. Ook mama en papa zijn hierover heel verdrietig. Mama wil vooralhaar best doen om haar zus te troosten. Mama helpt in het huishouden bijhaar zus. Hierdoor is ze minder vaak thuis en wordt er minder gepraat.Pieter durft thuis niet te vertellen hoe hij zich voelt om mama geen extraverdriet te doen. Mama merkt dit en stelt voor om een brievenbus te makenzodat hij haar toch een aantal zaken kan doorgeven. Ze hoopt dat Pieter opdeze manier zijn gevoelens kan uiten zonder een schuldgevoel te hebben.

Ik weet niet hoe ik het moet zeggen 149

_ _ _ _ _ q g

Geschikt voor alle kinderen vanaf het moment dat ze kunnen schrijven enlezen.

Materiaal:– doos– papier– schaar– lijm– tekengerei– versieringen

Werkwijze:Je laat het kind (eventueel met alle gezinsleden samen) vakjes maken inde doos. Iedereen krijgt zijn eigen vakje dat versierd kan worden. Opdeze manier kan iedereen een brief, knutselwerkje ‘posten’ in de brie-venbus van een gezinslid. Je kunt de gekregen brieven achteraf bespre-ken met het kind.

Variant : enveloppen

In plaats van gebruik te maken van een brievenbus, kan iedereen eenversierde envelop ophangen aan zijn slaapkamerdeur.Dit is eveneens goed te gebruiken in een groep. We denken aan eenenveloppensysteem in de klas of op kamp.


_ _ _ _ _ q g

Beloningskalender

Kinderen hebben na een schokkende gebeurtenis soms angst ombepaalde zaken alleen te doen of om bepaalde vroegere gewoontes voortte zetten, zoals alleen naar het toilet gaan of alleen gaan slapen.Volwassenen moeten hier respect voor hebben en het kind erkenninggeven voor zijn angsten. Tegelijkertijd is het belangrijk om het kindopnieuw een gevoel van veiligheid te geven zodat hij een aantal zakenzelf zal kunnen doen, net als voorheen.Ouders kunnen samen met hun kind een aantal doelstellingen bepalenen daar afspraken bij maken. Per dag kan er dan bekeken worden of dedoelstelling bereikt is. Indien het gelukt is, kan het kind een zonnetje oflachend gezichtje tekenen. Indien het niet gelukt is, komt er een wolkjeof droevig gezichtje. Vooraf wordt eveneens samen met het kind deafspraak gemaakt dat indien het x aantal keren lukt om de doelstellingte bereiken, ze met het gezin iets leuks gaan doen zoals naar de speeltuingaan of een ijsje gaan eten.Bij deze werkvorm is het van groot belang om kinderen te betrekken inhet overleg, aangezien zij zeer goed kunnen aangeven wat haalbaar is.Het is niet de bedoeling kinderen te straffen, wel om hun iets extra’s tebezorgen.

Tim (7 jaar) durft sinds de inbraak bij hem thuis niet meer alleen naarboven te gaan. Hij wil dit wel opnieuw kunnen, maar durft het gewoonwegniet. Samen met mama en papa spreekt hij af dat hij de komende week drievan de zeven dagen alleen de trap opgaat. Pas dan komen mama of papanaar boven. Als het lukt, gaan papa en hij voetballen in het park. De weekdaarna gaat hij dit vijf dagen achtereen proberen. Als hij het volledig kan,gaat hij hetzelfde toepassen, maar dan met de doelstelling alleen zijn pyja-ma aan te trekken of zich alleen aan te kleden.




_ _ _ _ _ q g

Werkwijze:Samen met het kind wordt een beloningskalender gemaakt waar vol-doende ruimte per dag is om een symbool te tekenen. Op de kalenderwordt eveneens plaats vrijgehouden voor het noteren of tekenen van debeloning.


_ _ _ _ _ q g

Ideale wereld (foto)

Door de verwerking heen kom je uit op een moment dat je moet durvenkijken naar de toekomst. Eveneens beseffen mensen op dergelijkemomenten uitstekend wat er goed en niet goed loopt in hun huidigeleven en wat ze zouden willen veranderen. Ook kinderen hebben ditbesef. Met hen kun je dit via deze werkvorm bespreekbaar maken.

Materiaal:– klei of plasticine– papier– tekenen schildermateriaal

Werkwijze:Vraag het kind zichzelf te kleien en nadien zijn ideale wereld uit te beel-den in een tekening of een knutselwerk. Hun gekleide ik kunnen ze danplaatsen in hun eigen ideale wereld. Daarna kan met het kind eengesprek worden aangegaan over wat ze zouden willen veranderen indeze wereld en wat haalbaar en niet haalbaar is.


_ _ _ _ _ q g

Schrijven

Schrijven heeft voor kinderen vaak een lagere drempel. Ze bepalen zelf ofde teksten door anderen gelezen mogen worden. Ook bepalen zijzelf wiede teksten mag lezen. Als volwassene dienen we dit te allen tijde te respec-teren. Kinderen kunnen over de feiten schrijven en/of over hun gevoelens.

Variant : dagboek

Kinderen vanaf 10 jaar houden van geheimen en kiezen er vaak voor omzaken op te schrijven in een dagboek. Het kan belangrijk zijn dat ouderseen dagboek cadeau geven. Op deze manier geven zij erkenning aan degevoelens van hun zoon of dochter.

Variant : dagbox

Het voordeel van een dagbox is het feit dat je er naast teksten ookbelangrijke voorwerpen of foto’s in kunt bewaren.

Materiaal:– doos– materiaal om mee te versieren

Werkwijze:Je laat het kind de doos versieren met onder andere een foto van zich-zelf of tekeningen.

Variant : gedichten schrijven

Sommige kinderen kiezen voor gedichten schrijven in plaats van tek-sten. Ook hier bepalen zijzelf wie hun gedichten mag lezen.

Variant : tekeningen maken

Andere kinderen of kleuters kiezen dan weer voor het maken van teke-ningen. Zelfs kleuters bepalen zelf wat er met hun tekening dient tegebeuren. Ook bij deze werkvorm kunnen de kinderen tekenen over defeiten en/of over hun gevoelens.


_ _ _ _ _ q g

Verhaaltjes gebruiken

Verhalen zijn zeer bruikbaar om bepaalde onderwerpen bespreekbaar temaken. Soms lezen kinderen spontaan een verhaal om erkenning en her-kenning te vinden. Het is dan ook zeer belangrijk dat ouders eveneens deverhalen lezen. Zo kunnen zij een gepast antwoord geven op vragen vanhet kind of bepaalde gedragingen verklaren na het lezen van het boek.

Achteraan in het boek vind je een literatuurlijst waarin deze boeken zijnopgenomen.


_ _ _ _ _ q g


Favoriete plek

Kinderen die slachtoffer zijn van een schokkende gebeurtenis, hebbenals essentieel kenmerk een gevoel van onveiligheid. Ze weten dat demooie wereld niet zo mooi meer is. Toch moeten kinderen kunnenleven binnen de – voor hen – geschonden wereld. We moeten dan ooksamen met hen op zoek gaan naar het hervinden van het gevoel van vei-ligheid. We kunnen hen hierbij helpen.Het grote voordeel bij kinderen is dat hun geloof in veiligheid niet tenietis gedaan. Zij kunnen nog fantaseren over een veilige plek of zich inbeel-den waar ze zich veilig zouden voelen.



Werkwijze:Iedereen heeft wel een favoriete plek waar hij het liefst van allemaalrondhangt en verblijft. Vraag het kind te denken aan zijn favoriete plek.Denk eventueel zelf ook na over jouw favoriete plek. Vraag het kind omzijn favoriete plek te tekenen. Je kunt dan ook zelf je eigen favoriete plektekenen. Wanneer het kind klaar is met tekenen, nodig je hem uit ommet zijn tekening en eventueel met jouw tekening samen te gaan zitten.Vraag het kind om te vertellen wat er allemaal op de tekening staat, stelhem ook vragen over de tekening. Vermijd waarom-vragen, want datduidt op normeren en dat kan kinderen afschrikken.

Aansluitend kun je het kind vragen de ogen te sluiten en doe dit zelf ook.Samen stap je – in gedachte – in de tekening van het kind. Je vraagt hetkind erin rond te wandelen en te vertellen wat hij allemaal ziet, hoort envoelt. Op deze manier kan een kind opnieuw een rustig en veilig gevoelbij zichzelf oproepen.


_ _ _ _ _ q g

Vo or- en na-tekeningen

Kinderen hebben het ook nodig stil te staan bij de verandering in hunleven na een schokkende gebeurtenis. Dit om te kunnen leren leven metde verandering. Het is voor volwassenen ook belangrijk om te weten water voor het kind is veranderd. Soms lijken de veranderingen voor onsslechts futiliteiten, maar zijn ze zeer belangrijk voor het kind. Om henmet respect te benaderen, dienen we dit te weten.



Werkwijze:Verdeel een blad papier in twee door een vouw of een lijn te maken inhet midden. Geef het kind de opdracht aan de ene kant van de lijn ietsover zijn leven te tekenen vóór de schokkende gebeurtenis en aan deandere kant van de lijn iets over hoe zijn leven er nu uitziet. Eventueelkun je er ook prenten bij laten zoeken of gebruik maken van foto’s.


_ _ _ _ _ q g

Handp oppen

Kinderen vertellen aan poppen zeer snel waar ze mee bezig zijn in hunleven. Vaak integreren ze hun gedachten en gevoelens in het verhaal datze spelen met de poppen. Je kunt de handpoppen tevens gebruiken ombepaalde gebeurtenissen uit het leven van het kind na te spelen.

Let wel: kinderen hebben alles in vertrouwen verteld aan de pop en ver-wachten niet dat het los van de poppen kan worden gebruikt in de ver-dere begeleiding.


Materiaal:– handpoppen

Werkwijze:Je kunt het kind zelf de handpoppen en de situatie laten kiezen waarmeehij wil spelen. Ook bepaalt hijzelf een naam voor de gekozen poppen.Kinderen beginnen dan meestal spontaan te vertellen over de door henervaren gebeurtenissen in hun leven.

Je kunt ook starten vanuit een verhaal dat gekozen is door de hulpverle-ner. Zo kun je een verhaal kiezen dat gelijk opgaat met het gebeuren bijhet kind, maar dat nog geen einde heeft. Dit verhaal kan dan wordennagespeeld en het kind kan er zelf een vervolg aanbreien.


_ _ _ _ _ q g

Vanuit een verhaal

Materiaal:– een verhaal– tekenmateriaal– papier

Werkwijze:Als voorbereidend werk kun je een passend verhaaltje opzoeken of zelfschrijven.Je leest het verhaal voor aan het kind. Op een bepaald moment in hetverhaal kun je stoppen, zodat het kind zelf een vervolg aan het verhaalkan verzinnen. Je laat hem het vervolg opschrijven. Hierna kan hij teke-ningen maken bij het verhaal.


_ _ _ _ _ q g

Geleide fantasie

Soms is het noodzakelijk dat kinderen zich leren ontspannen.



Werkwijze:Ter voorbereiding op deze oefening maak je van de werkruimte eengezellige en veilige plaats waarin het kind zich makkelijk kan ontspan-nen. Je kunt gebruik maken van onder andere kaarsen, aangepastemuziek of verschillende lichtsferen.

Je vraagt het kind op een makkelijke manier te gaan liggen of op eenstoel te gaan zitten. Als je ziet dat het kind ontspannen zit of ligt, stel jehem op een zachte toon verschillende vragen.

Voorbeeld:Je vraagt het kind welk landschap hij voor zich ziet.Je laat het kind beschrijven wat hij ziet.Je vraagt het kind of hij een persoon of personen ziet lopen in het landschap.Je vraagt het kind welke relatie er is tussen de verschillende personen.

Je kunt verdergaan met vragen stellen die passen bij de situatie van hetkind. Zo kun je bv. dieper ingaan op een bepaald gevoel.


_ _ _ _ _ q g

Asso ciatieoefening

Sommige kinderen durven niet meer spontaan te antwoorden op vra-gen. Ze proberen die antwoorden te geven waarvan ze verwachten datvolwassenen die willen horen. Het kan belangrijk zijn om een aantalzaken op tafel te brengen door onder andere deze associatieoefening.


Materiaal:– tekenmateriaal– papier

Werkwijze:Je zegt tegen het kind een woord en hij geeft het eerste woord dat in hemopkomt. Hij krijgt daarbij geen tijd om na te denken.

Voorbeeld:Begeleider zegt zon, het kind zegt strand…

Een variant hierop is dat de begeleider één woord in het midden van eenvel papier zet en dat het kind alle associaties die in hem opkomen, erom-heen opschrijft.


_ _ _ _ _ q g

Rollenspel

Soms worstelen kinderen met bepaalde vragen of gevoelens die ze nietaan een derde durven te stellen of moeilijk vinden om te uiten. Je kuntmet het kind deze lastige situatie oefenen aan de hand van een rollen-spel. Het kind kan aldus ervaren wat hij moeilijk vindt, wat niet goedlukt met vertellen, of juist ervaren dat het vertellen niet zo moeilijk is alshij dacht.Als begeleider kun je kinderen hierbij ondersteunen of nieuwe gedrags-patronen aanleren.


Werkwijze:De begeleider en het kind zitten tegenover elkaar, de begeleider kan derol innemen van een derde bij wie het kind zich moeilijk kan uiten.

Een jongere wil aan zijn moeder meedelen dat ze zich te veel bemoeit metzijn leven, en de jongere weet niet goed hoe hij dit moet overbrengen aanzijn moeder. De begeleider neemt de rol van de moeder op zich en de jon-gere kan zo verschillend gedrag oefenen.


_ _ _ _ _ q g

Ove

rzic

ht

wer

kvo

rmen

Var

ian

t op

D

oelg

roep

Doe

lP

agin

aw

erkv

orm

KE

NN

ISM

AK

ING

97Fo

tobo

ekva

naf

4 ja

arK

enn

ism

akin

g99

Leve

nsl

ijnva

naf

6 ja

arK

enn

ism

akin

g10

0P

aspo

ort

van

af 4

jaar

Ken

nis

mak

ing

98

FEIT

EN

101

Rec

onst

ruct

ielij

nva

naf

5 ja

arR

econ

stru

ctie

van

feit

en10

3St

ripv

erh

aal

van

af 9

jaar

Rec

onst

ruct

ie v

an fe

iten

104

GE

VO

ELE

NS

105

Steu

nfi

gure

nB

oze

balle

nva

naf

4 ja

arU

iten

van

boo

shei

d12

2B

riev

en s

chri

jven

van

af 6

jaar

Uit

en v

an g

evoe

len

s12

1D

rom

enva

nge

ral

le le

efti

jden

Lere

n o

mga

an m

et a

ngs

t11

9G

evoe

lsbo

ekje

sva

naf

4 ja

arW

erke

n r

ond

één

bep

aald

gev

oel

114

Gev

oels

colla

geva

naf

8 ja

ar

Wer

ken

ron

d éé

n b

epaa

ld g

evoe

l10

9


_ _ _ _ _ q g

Gev

oels

doos

van

af 5

jaar

Wer

ken

ron

d éé

n b

epaa

ld g

evoe

l11

6G

evoe

lsth

erm

omet

erva

naf

5 ja

arU

iten

van

gev

oel

110

Gev

oele

ns

uit

dru

kken

alle

leef

tijd

enH

erke

nn

en v

an g

evoe

len

s +

uit

enop

mu

ziek

108

Taa

rtje

s /

pan

nen

koek

en

alle

leef

tijd

enH

erke

nn

en v

an g

evoe

len

s +

uit

enba

kken

107

Wee

rkal

ende

rW

eerk

aart

jes

van

af 5

jaar

U

iten

van

gev

oel

112

Zor

gen

popj

esal

le le

efti

jden

Uit

spre

ken

van

gev

oele

ns

+ c

opin

g11

7

Hu

lpve

rlen

ers

Em

otie

blad

van

af 6

jaar

Ben

oem

en v

an g

evoe

len

s12

4G

evoe

lsda

gboe

kva

naf

10

jaar

U

iten

van

gev

oele

ns

125

Her

ken

nen

van

gev

oele

ns

van

af 5

jaar

Inve

nta

rise

ren

van

ken

nis

van

ge

voel

ens

123

Je b

inn

enst

e bu

iten

Doo

s va

n je

zelf

van

af 7

jaar

Uit

en v

an g

evoe

len

s12

6K

waa

dmu

ur

van

af 6

jaar

Uit

en v

an b

oosh

eid

128

Pot

je v

ol g

evoe

len

sT

ran

enpo

tje

van

af 6

jaar

Uit

en v

an g

evoe

len

s13

0


_ _ _ _ _ q g

ZE

LFB

EE

LD13

7H

ulp

verl

ener

s T

alen

ten

trei

nT

alen

ten

kett

ing

van

af 5

jaar

Zic

ht

krijg

en o

p ze

lfbe

eld

Tal

ente

nbo

om13

8

VE

RLI

ES

141

Steu

nfi

gure

nH

erin

ner

ings

doos

Her

inn

erin

gsza

kje

alle

leef

tijd

enO

mga

an m

et h

erin

ner

inge

n14

2H

erin

ner

ings

boek

alle

leef

tijd

enO

mga

an m

et h

erin

ner

inge

n14

5K

aars

mak

en o

f al

le le

efti

jden

Rit

uel

enbe

sch

ilder

en14

7M

ijn e

igen

hem

elva

naf

5 ja

arP

rate

n o

ver

wat

na

de d

ood

gebe

urt

146

Hu

lpve

rlen

ers

Ru

psje

van

af 6

jaar

Bes

pree

kbaa

r m

aken

van

ver

lies

148

ALG

EM

EE

NSt

eun

figu

ren

Bel

onin

gska

len

der

van

af 4

jaar

Ver

ande

rin

g va

n g

edra

g15

1


_ _ _ _ _ q g

Bri

even

bus

En

velo

ppen

van

af 6

jaar

Com

mu

nic

atie

149

Idea

le w

erel

dva

naf

5 ja

arT

oeko

mst

bes

pree

kbaa

r m

aken

153

Sch

rijv

enD

agbo

ekva

naf

10

jaar

Uit

en v

an g

evoe

len

s,

geda

chte

n…

154

Ver

haa

ltje

s ge

bru

iken

alle

leef

tijd

enB

espr

eekb

aar

mak

en v

an

bepa

alde

on

derw

erpe

n15

5D

agbo

xva

naf

10

jaar

154

Ged

ich

ten

va

naf

10

jaar

sch

rijv

en15

4T

eken

enva

naf

3 ja

ar15

4

Hu

lpve

rlen

ers

Ass

ocia

tieo

efen

ing

van

af 6

jaar

Bes

pree

kbaa

r m

aken

van

on

derw

erpe

n16

1Fa

vori

ete

plek

van

af 8

jaar

Lere

n o

mga

an m

et a

ngs

t15

6G

elei

de fa

nta

sie

van

af 8

jaar

Zic

h le

ren

on

tspa

nn

en16

0H

andp

oppe

nva

naf

4 ja

arB

espr

eken

van

gev

oele

ns,

fe

iten

…15

8R

olle

nsp

elva

naf

10

jaar

Aan

lere

n v

an n

ieu

w g

edra

g16

2V

anu

it e

en v

erh

aal

van

af 4

jaar

Bes

prek

en v

an g

evoe

len

s,

feit

en…

159

Voo

r- e

n n

atek

enin

gen

van

af 4

jaar

Bes

prek

en v

an v

eran

deri

nge

n15

7


_ _ _ _ _ q g

Bibl iograf ie

Adriaenssens, P. (2003). Mijn kind is bang (en ik ook), opvoeden tot weer-baarheid. Tielt, Lannoo

Baeten, P. & Geurts E. (2002). In de schaduw van het geweld. Kinderen diegetuige zijn van geweld tussen hun ouders. Utrecht, NIZW Uitgeverij

De Ruiter, A. (1999) Let op de kleintjes: handleiding voor psycho-educatieaan kinderen die getuige zijn (geweest) van geweld in relaties. Transact

Eland, J., De Roos C. & Kleber, R. (2000). Kind en trauma. Een opvang-programma. Lisse, Swets & Zeitlinger

Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Afscheid voor altijd, omgaan met verdriet enrouw in het primair onderwijs. Houten, Educatieve Partners Neder-land BV

Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Doodnormaal? Houten, Educatieve Part-ners Nederland BV

Fiddelaers-Jaspers, R. (1998). Jong Verlies. Handreiking voor het omgaanmet rouwende kinderen. Kampen, Kok Lyra

Keirse, M. (2002). Helpen bij verlies en verdriet, een gids voor het gezin ende hulpverlener. Tielt, Lannoo

Keirse, M. (2002). Kinderen helpen bij verlies. Een boek voor al wie vankinderen houdt. Tielt, Lannoo

Kinderen, slachtoffer van een schokkende gebeurtenis. Brussel, Adminis-tratie Gezin en Maatschappelijk Welzijn (brochure)

Leefsleutels vzw (2002). Als de dood voor de dood op school. Mechelen,Leefsleutels vzw

Tellegen T. (1995). Misschien wisten zij alles. Amsterdam, QueridoVanden Abbeele, C. (2001). Nu jij er niet meer bent, Rouwen met kinderen

en tieners. Tielt, LannooVan den Bout, J. & Kleber, R. (1994). Omgaan met verlies en geweld, een

leidraad voor rouw en trauma. Utrecht, Kosmos- Z & K uitgevers B.V.Weijers, A. & Penning, P. (2001). Het leven duurt een leven lang, een boek

om kinderen en jongeren te helpen bij verlies. Nijmegen, A. Weijers

Bibliografie 167

_ _ _ _ _ q g

Wolters, W.H.G. Reacties van kinderen en adolescenten na traumatischeervaringen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie enKlinische Kinderpsychologie, 20, 1995, 106-116

Worden, J.W. (1992). Verdriet en rouw. Amsterdam, Swets & Zeitlinger


_ _ _ _ _ q g

Verder lezen

Boeken voor volwassenen

• Adriaenssens P. (1998). In vertrouwen genomen: voor iedereen die metkinderen omgaat. Tielt: Lannoo (ISBN 90-209-3266-7)Dit boek belicht de verschillende aspecten van ‘kindermishandeling’.Verder bevat het boek richtlijnen over hoe je als volwassene kanomgaan met signalen van kindermishandeling.

• Adriaenssens, P. (2003). Mijn kind is bang (en ik ook), opvoeden totweerbaarheid. Tielt: Lannoo (ISBN 90-209-3120-2)Dit boek beschrijft de verschillende aspecten van angsten bij kinderen.De theorie wordt aangevuld met verschillende herkenbare voorbeel-den en praktische tips. Het boek is heel bruikbaar voor ouders enhulpverleners die in contact komen met kinderen die normale ang-sten doormaken, of kinderen die angstig zijn na bijvoorbeeld eeninbraak of een andere schokkende gebeurtenis.

• Debacker H. (1995). Een kind in rouw. Averbode: Altiora(ISBN 90-304-0810-3)Theoretisch kader over kinderen in rouw. De theorie en praktischetips zijn voornamelijk gericht naar leerkrachten binnen het basis-onderwijs.

• Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Afscheid voor altijd, omgaan met verdrieten rouw in het primair onderwijs. Houten: Educatieve Partners Neder-land. (ISBN 90-402-0087-4)Dit boek richt zich hoofdzakelijk naar leerkrachten en bevat infor-matie over hoe ze kunnen omgaan met verdriet en rouw bij leerlin-gen in het basisonderwijs.

• Fiddelaers-Jaspers, R. (1998). Jong Verlies. Handreiking voor het omgaanmet rouwende kinderen. Kampen: Kok Lyra. (ISBN 90-242-9434-7)Overzichtelijk boek over rouw bij kinderen en jongeren, geïllustreerdmet veel praktische voorbeelden. Het boek besluit met een samen-vatting van nuttige tips.

Verder lezen 169

_ _ _ _ _ q g

• Herman J.L. (1993).Trauma en herstel. Amsterdam: Wereldbibliotheek(ISBN 90-284-1653-6):Verhelderend boek rond de verschillende aspecten van traumatise-ring en de verschillende stappen in het verwerkingsproces.

• Keirse, M. (1995). Helpen bij verlies en verdriet: een gids voor het gezinen de hulpverlener. Tielt: Lannoo. (ISBN 90-209-2693-4)Handleiding voor al wie in contact komen met mensen in een rouw-situatie.

• Keirse, M. (2002). Kinderen helpen bij verlies. Een boek voor al wie vankinderen houdt. Tielt: Lannoo (ISBN 90-209-5004-5)Dit boek is bestemd voor ouders, leerkrachten, familieleden, opvoe-ders en hulpverleners die in contact komen met kinderen en jonge-ren in een verliessituatie. Het laat hen zien hoe ze deze kinderen enjongeren kunnen helpen.

• Stein A. (1996). Als kinderen agressief zijn. Tielt: Lannoo(ISBN 90-209-2842-2)Oorzaken en verschijningsvormen van agressie bij kinderen wordenin dit boek beschreven.

• Van den Bout, J. & Kleber, R. (1994). Omgaan met verlies en geweld,een leidraad voor rouw en trauma. Utrecht: Kosmos- Z & K uitgeversB.V. (ISBN 90-215-2092-3)Dit boek geeft een algemeen overzicht over de verwerking van schok-kende gebeurtenissen door het slachtoffer en zijn omgeving.

• Vanden Abbeele, C. (2001). Nu jij er niet meer bent, Rouwen met kin-deren en tieners. Tielt: Lannoo. (ISBN 90-209-4585-8)Uitgebreide theorie rond rouw bij kinderen en jongeren, aangevuldmet verschillende voorbeelden. Naast de theorie komt het gebruikvan verschillende werkvormen aan bod: werken met tekeningen enkleuren, visualisatietechnieken, …


_ _ _ _ _ q g

• Weijers, A. & Penning, P. (2001). Het leven duurt een leven lang, eenboek om kinderen en jongeren te helpen bij verlies. Nijmegen: AnnetteWeijers (bestellen t.n.v. A. Weijers, St. Annastraat 402, 6525 ZL Nij-megem, girorekening 0925131)Werkboek met korte overzichtelijke theorie rond kinderen en rouwen creatieve werkvormen rond de verschillende rouwtaken.

Boeken voor kinderen Algemeen

peuters:

• Parr T. (1999). Fijne dingen, nare dingen. Bloemendaal:J.H. Gottmer/H.J.W. Becht BV (ISBN 90-257-3067-1)Prentenboekje waar op een leuke manier het contrast tussen fijne envervelende dingen wordt aangegeven.

• Parr T. (1999). Jij bent ok. Bloemendaal:J.H. Gottmer/ H.J.W. Becht BV(ISBN 90-257-3070-1)Prentenboekje voor kleuters dat aangeeft dat er veel verschillen zijntussen mensen. De nadruk ligt erop dat iedereen ok is.

kleuters:

• Crowther K. (2002). In het pikkedonker. Amsterdam: Querido (ISBN 90-451-0002-9)Boek rond het thema ‘angst in het donker’.Jeroen is een vrolijk kikkertje, maar ’s avonds als bedtijd nadertwordt hij stil. Hij hoort rare geluiden en denkt dat er in het donkerangstaanjagende monsters op hem loeren. Hij trommelt zijn vaderuit bed, en samen gaan ze op onderzoek uit.

• De Bode A. & Broere R. (1996). Mag het licht nog even aan? Den Bosch:Malmberg (ISBN 90-208-1376-5)Verhaal over angst om te gaan slapen. Maartje gaat logeren bij haar nichtje. Wanneer ze alleen in een don-kere kamer gaat slapen, krijgt ze schrik. Ze durft het eerst niet te zeg-gen uit schrik dat haar nichtje haar zal uitlachen.

Verder lezen 171

_ _ _ _ _ q g

In het boek wordt aangegeven dat iedereen wel eens bang is en dat hetmoedig is om erover te praten.

• East J. (1997). Eddie de pup, Ik ben bang in het donker. Antwerpen: DeVries-Brouwers (ISBN 90-6174-947-6)Verhaal over een hond die bang is in het donker en bij andere dierengaat slapen. Uiteindelijk merkt hij dat hij het best slaapt in zijn eigenbedje bij papa en mama.

• Freymann S. & Elffers J. (2001). Wat schilt er met je. Voel jij je goed inje pel. Leuven: Cego publishers (ISBN 90-747-9824-1)In dit boek worden gevoelens belicht op een heel originele manier.

• Keen L. & de Waard A. (1987). Ik ben een zon. Deventer: Ankh-Hermes(ISDN 90-202-0058-5)Prentenboek over de blijheid, de zon die elk kind in zich heeft. Ookandere gevoelens, zoals verdriet komen aan bod. Vanuit verdrietwordt dan terug op zoek gegaan naar de eigen zon, de eigen blijheidvan het kind.

• Moses B. & Gordon M. (1998). Mijn hoofd zit vol zorgen. Averbode:Altiora (ISBN 90-5788-009-1)Prentenboek waarin zorgen van kinderen aan bod komen. Het boekstimuleert kinderen om zelf over hun zorgen te praten en te zoekennaar oplossingen.

• Roca & Curto (2001). Ik ben bang: van angsthaas tot held. Averbode:Altiora (ISBN 90-317-1775)Prentenboek over bang zijn.

• Roca & Curto (2001). Mijn gevoelens: van verdrietig zijn tot blij zijn.Averbode: Altiora (ISBN 90-317-1697-9)Een prentenboek waarin verschillende gevoelens aan bod komen:angst, houden van, jaloers zijn, verrassing, blij, boos, verlegen, … Hetboek is aangevuld met tips voor begeleiders, ouders en opvoeders. Inhet boek staan ook een aantal werkvormen vermeld om met kinde-ren rond gevoelens te werken.


_ _ _ _ _ q g

• Schubert (1983). Ik kan niet slapen. Rotterdam: Lemniscaat(ISBN 90-6069-824-X)Prentenboek over een jongetje dat niet kan slapen omdat ‘kleinemonstertjes’ hem ’s nachts bang maken. Zijn oma komt met deoplossing: ze tekenen de monstertjes op papier, hangen ze vast aaneen ballon en sturen ze dan de lucht in zodat ze voor altijd verdwij-nen.

• Velthuys M. (1994). Kikker is bang. Amsterdam: Leopold(ISBN 90-258-4672-6)Kikker denkt dat er spoken onder zijn bed zitten en loopt naar eendom hulp. Samen gaan ze naar varkentje. Met hun drietjes voelen zezich veilig en vallen samen in slaap. In het boek wordt aangegeven datiedereen wel eens bang is en dat dit niet erg is.

• Verplancke K. & Sanctobin V. (1999). Bang, boos, blij. Wielsbeke: DeEenhoorn (ISBN 90-5838-013-0)In dit boekje voor kinderen vanaf 2 jaar worden drie heel herkenba-re gevoelens telkens in dezelfde volgorde weergegeven. Het boek sti-muleert kleuters om te praten over deze drie gevoelens.

• Willems L. (1980). Pol de muis is bang en dat is heel gewoon. Leuven:infodok Leuven (ISBN 90-6565-008-3)Het boek vertelt het verhaal van Pol, de muis, die bang is voor aller-lei dingen. In het boek wordt aangegeven dat bang zijn heel gewoonis en dat je je er niet voor hoeft te schamen.

basisscho olkinderen

Eerste – tweede – derde leerjaar / Groep 3, 4, 5

• Crabbé C. (2000). Je zit er maar mee, vragen van kinderen van 9 en 10jaar. Averbode: Altiora (ISBN 90-317-1560-3)In dit boek wordt een antwoord gegeven op vragen, problemen waarkinderen mee zitten: ‘De oudste zijn, ruzie tussen de ouders, dood,angsten, scheiding,…’ (Vanaf 9 jaar)

Verder lezen 173

_ _ _ _ _ q g

• Krul-de Ruiter J. Bruno, Bella en de anderen. (ISBN 90-666-5354-X)Voorleesboek rond verschillende thema’s: liegen, stelen, boos zijn,kindermishandeling. Dit voorleesboek is bedoeld als hulpmiddel bijhet praten over één van deze thema’s. Bij de voorleesverhalen geeft deauteur een handleiding met informatie rond het thema en een ver-werkingsopdracht.Bruno, Bella en hun vriendjes zitten in de klas bij juf Ria en ze makenvan alles mee, zowel thuis als op school. Deze situaties zijn heel her-kenbaar voor kinderen en kunnen een aanzet geven om erover te pra-ten of iets rond te knutselen

Vierde – vijfde – zesde leerjaar / Groep 6, 7, 8

• Crabbé C. (2000). Je zit er maar mee, vragen van kinderen van 9 en 10jaar. Averbode: Altiora (ISBN 90-317-1560-3)In dit boek wordt een antwoord gegeven op vragen, problemen waarkinderen mee zitten: ‘De oudste zijn, ruzie tussen de ouders, dood,angsten, scheiding,…’ (Vanaf 9 jaar)

• Krul-de Ruiter J. Bruno, Bella en de anderen. (ISBN 90-666-5354-X)Voorleesboek rond verschillende thema’s: liegen, stelen, boos zijn,kindermishandeling. Dit voorleesboek is bedoeld als hulpmiddel bijhet praten over één van deze thema’s. Bij de voorleesverhalen geeft deauteur een handleiding met informatie rond het thema en een ver-werkingsopdracht.Bruno, Bella en hun vriendjes zitten in de klas bij juf Ria en ze makenvan alles mee, zowel thuis als op school. Deze situaties zijn heel her-kenbaar voor kinderen en kunnen een aanzet geven om erover te pra-ten of iets rond te knutselen.

• Schoemans H. (1996). Slagen. Averbode: Altiora (ISBN 90-317-1212-4)Geert wordt door zijn vader mishandeld en probeert dit uit angst ver-borgen te houden. Hij heeft het gevoel dat de buren en de juf wetenwat er aan de hand is, maar durft niets te ondernemen. Tijdens eenruzie loopt Geert naar de buren om hulp te zoeken. Zij verplichten deouders van Geert hulp te zoeken.


_ _ _ _ _ q g

• Tellegen T. (2002). Is er dan niemand boos? Amsterdam: Querido (ISBN 90- 214-8462-5)Boekje, inclusief CD met dierenverhalen rond het gevoel boos. Dezedierenverhalen spreken kinderen enorm aan en zijn een basis omrond het gevoel ‘boos zijn’ te werken.

• Tellegen T. (1995). Misschien wisten zij alles. Amsterdam: Querido(ISBN 90 451 0001 0)Meer dan driehonderd verhalen van Toon Tellegen over de eekhoornen de mier en alle andere dieren uit het bos. O.a. verhalen over gevoe-lens, afscheid nemen,…

Boeken voor kinderen in een rouwproces

peuters:

• Bruna D. (1996). Lieve oma Pluis. Amsterdam: Mercis(ISBN 90-5647-171-6)Het boek beschrijft de dood en de begrafenis van de oma van Nijntje,het verdriet van Nijntje en zijn familie en hoe Nijntje bij het graf tocheen gevoel van troost krijgt.

kleuters:

• Sels T. (2000). Nooit meer is voor altijd. Hasselt: Clavis(ISBN 90-6822-712-2)De papa van Lotte is gestorven. Lotte en mama hebben verdriet. Inhet verhaal zie je hoe Lotte haar papa mist, maar ook hoe zij haarmama mist die nu geen aandacht meer heeft voor haar. De nadrukligt in het verhaal op het onomkeerbare van de dood en hoe er metdit gegeven kan omgegaan worden.

• Van de Sluis C. (1997). Mijn vader is een wolkenman. Amsterdam: Sja-loom (ISBN 90-6249-283-5)Bolle is vijf jaar als zijn vader sterft. Hij mist hem heel erg. In het boekkomen allerlei thema’s aan bod uit het dagelijkse leven van een kleu-ter (een vriendinnetje, spelen met een volwassene, naar de kapper,…). Er wordt heel mooi beschreven hoe sommige gewone zaken

Verder lezen 175

_ _ _ _ _ q g

voor Bolle anders zijn, nu papa er niet meer is. Er wordt ook aange-geven dat Bolle nog kan en mag lachen en plezier maken.

• Velthuys M. (1991). Kikker en het vogeltje. Amsterdam: Leopold(ISBN 90-258-4754-4)Het boek vertelt het verhaal van een vogeltje dat dood is. Aan de handvan dit verhaal kunnen verschillende kenmerken van dood zijn aankinderen uitgelegd worden.

• Kaldhol M. (1986). Vaarwel Rune. Altamira Hillegom(ISBN 90-6963-014-1)Aangrijpend verhaal over de dood van een vriendje. Verschillendegevoelens komen aan bod in dit verhaal. Het boek is tevens mooigeïllustreerd met toepasselijke kleuren

basisscho olkinderen:

Eerste –tweede – derde leerjaar / Groep 3,4,5

• Elias B. (1997). Water van zout. Mechelen: Bakermat(ISBN 90-5461-133-2)Heel aangrijpend boek over een jongetje dat zijn vader verliest dooreen verkeersongeval. Het verhaal beschrijft op een heel directe engevoelige manier het grote verdriet dat een jong gezin treft.Dit boek illustreert heel mooi de gevoelens en de gedachten waarmeeeen kind worstelt na de dood van een geliefd iemand. Ook de hou-ding van de andere gezinsleden komt aan bod.

• Storms W. (2000). Dood zijn hoe lang duurt dat. Hasselt: Mozaïk(ISBN 90-6822-728-9)In dit boek vind je een antwoord op vragen van kinderen over dooden rouwverwerking. Dood is geen gemakkelijk onderwerp maar dui-delijke informatie kan kinderen helpen om meer greep te krijgen opdit onderwerp en kan helpen bij de verwerking van het verlies vaneen geliefd persoon.Het boek behandelt het verlies van ouders, broers en zussen, vriend-jes, grootouders en huisdieren. Ook het verwerkingsproces, begrafe-nisrituelen, angsten en zelfdoding komen aan bod. Een bruikbaarboek voor al wie met vragen rond de dood zit.


_ _ _ _ _ q g

• Uleners G. (1998). Jef de muis is nooit kwaad en dat is heel erg. Meche-len: Bakermat (ISBN: 90-5461-192-8)Het boek vertelt het verhaal van Jef, de muis, wiens zusje is overleden.Jef is boos op zijn zusje omdat die hem in de steek laat. Jef durft zijnkwaadheid niet te uiten, waardoor hij veel zaken opkropt en buikpijnkrijgt.In het boek komen zowel het thema rouw als kwaad zijn aan bod. Viadit verhaal wordt aan kinderen duidelijk gemaakt dat boos zijn magen dat je dat ook mag uiten.Heel leuk boekje, geschikt voor kinderen die de neiging hebben omveel zaken op te kroppen.

• Van Essen I. (1999). Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk. Uit-geverij Sjaloom/Uitgeverij Bakermat (ISBN 90-6249-374-2)Kinderen tussen zes en twaalf jaar worden geïnterviewd over de doodvan één van hun ouders. Heel aangrijpend boek met herkenbareervaringen van kinderen. Ook te gebruiken door ouders en anderesteunfiguren samen met kinderen.

• Verleyen K. (1995). Ik moet even heel stil zijn. Leuven: Davidsfonds/infodok (ISBN 90-6565-692-8)Mirjam merkt dat er iets aan de hand is met haar vriendje, maar erwordt haar niets verteld. Gevoelens en gedachten van Mirjam komenruim aan bod. Voor haar is de onwetendheid erger dan de feiten, hoegruwelijk die ook zijn. Dit boek toont het belang aan van eerlijkeinformatie te geven aan kinderen.

• Viorst J. (1980). Dat is heel wat voor een kat, vind je niet? Amsterdam:Kosmos (ISBN 90-2573-115-5)Boek over het verwerkingsproces na de dood van een poes. Roetje depoes van een jongetje is dood. In het begin heeft hij heel veel verdrietomdat hij Roetje erg mist. Maar dan gaat hij alle fijne dingen beden-ken die hij van Roetje weet. Door aan al die fijne dingen te denkenwordt het verdriet minder.

Verder lezen 177

_ _ _ _ _ q g

• Weijters J. (1992). Joost Jankgezicht. Tilburg: Zwijsen(ISBN 90-276-2272-8) Verhaal over een jongetje wiens vader is overleden en op school uit-gelachen wordt omdat hij er zo triest bij loopt. Stilaan leert Joost weervan de dingen genieten, ook al mist hij zijn papa heel erg.

Vierde – vijfde – zesde leerjaar / Groep 6, 7, 8

• Abrahamsen A.F. (1989). Niet mijn schuld. Amsterdam: Ploegsma(ISBN: 90-216-1091-4)Nina ’s vriendin verongelukt in haar bijzijn. Nina vraagt zich steedsaf of zij schuld heeft aan het ongeval. Haar schuldgevoelens wordenin het boek uitgebreid beschreven. Ook komt duidelijk de nood vanNina naar voor om er met iemand over te praten. Tegelijkertijdwordt de angst van volwassenen beschreven om er met haar over tepraten. Volwassenen proberen heel lief voor haar te zijn, maar ver-mijden elk gesprek. Wanneer ze er toch over praat, stuit ze op veelonbegrip bij volwassenen, behalve bij een oude schipper. Enkelejaren geleden is zijn vrouw overleden door een ongeval op zee. Ookhij heeft lang schuldgevoelens gehad. Met hem kan Nina voor heteerst praten over wat er gebeurd is en hij is ook de enige die haar echtbegrijpt. Heel bruikbaar boek om met kinderen te praten rondschuldgevoelens en het belang om hierover te praten.

• Bohlmeijer A. (1994). Ik moet je iets heel jammers vertellen. Amster-dam: Van Goor (Paperback: ISBN 90-0003-437-X – Hardback: ISBN90-00030-02-1)Waargebeurd verhaal over een gezin dat betrokken is bij een ver-keersongeval. Het verhaal is geschreven vanuit het oogpunt van deoudste dochter. Iedereen ligt in het ziekenhuis en de moeder van hetgezin ligt in coma. Stilaan wordt het voor het meisje duidelijk dathaar moeder gaat sterven. Verschillende gevoelens en gedachten vandit kind worden beschreven.


_ _ _ _ _ q g

• Brandt H. (1985). Zonder Marianne. Averbode: Altiora(ISBN 90-317-1392-9)Nina verliest haar beste vriendin Marianne bij een verkeersongeval.Nina besluit samen met twee vrienden de dood van Marianne te wre-ken door stenen naar auto’s te smijten en krassen op auto’s te maken.Maar dan loopt het uit de hand …

• Dreesen J. (1994). De zeven hemdjes van Veronika. Averbode: Altiora(ISBN 90-317-1029-6)Het boek vertelt het verhaal van een gezin wiens eerste kindje ‘Emma’verdronken is in een vijver. In het gezin wordt opnieuw een meisjegeboren ‘Veronika’. Veronika draagt 7 hemdjes boven elkaar omdatze het koud heeft van binnen. Gaandeweg raakt Veronika haarhemdjes kwijt omdat ze met haar papa iets prachtigs beleeft in hetbos, omdat ze een hond krijgt, ….Dit verhaal geeft op een symbolische manier weer hoe mensen ver-driet ervaren en hoe ze gaandeweg met dit verdriet leren omgaan enopnieuw leren genieten van verschillende zaken in hun leven.

• Nunes L. B. (1996). Mijn vriend de schilder. Antwerpen: Houtekiet(ISBN 90-5240-357-0)Claudio krijgt te horen dat zijn vriend de schilder is overleden doorzelfdoding. Stilaan probeert hij te begrijpen wat er gebeurd is. Deschilderijen van zijn vriend, de herinneringen aan hun gesprekkenover vorm en kleur helpen hem hierbij. Zijn gevoelens wordenbeschreven aan de hand van kleuren. Dit boek is een goede inleidingom met kinderen te werken rond gevoelens en deze weer te geven aande hand van kleuren.

• Seynaeve K. (1988). Een wolk als afscheid. Averbode: Altiora(ISBN 90-317-0769-4)Dit boek beschrijft de laatste 18 maanden van een meisje met kanker.Heel aangrijpend boek waar de gevoelens en de gedachten van de ver-schillende personen uit haar omgeving worden beschreven. Ook hetproces van haar ziekte en naderende dood komen duidelijk aan bod.

Verder lezen 179

_ _ _ _ _ q g

• Smith D. (1976). We gingen bramen plukken. Amsterdam: Querido(ISBN 90-214-1182-2)Verhaal over een jongetje dat samen met zijn vriendje bramen gaatplukken. Zijn vriendje krijgt een bijensteek en sterft. Ontroerend ver-haal over verlies van een vriend.

• Van Emmerik Y. (1997). En opeens is alles anders. Tielt: Lannoo (ISBN 90-209-3203-9)Het onbezorgde leven van Marieke (10 jaar) wordt plots verstoord alshaar moeder verongelukt. Van haar juf krijgt Marieke de raad omhaar mama brieven te schrijven als ze verdriet heeft. Een deel van hetboek bestaat uit deze brieven.Het boek stimuleert kinderen om over verdriet en problemen te pra-ten. Zo wordt Marieke omringd door mensen met wie ze kan pratenover haar verdriet: de juf op school en Flossie het kindermeisje, metwie ze ook heel leuke dingen kan doen.Het boek schetst heel open de gedachten en gevoelens van Mariekeen de andere gezinsleden en doorbreekt op die manier het taboe rondde dood van een ouder.

• Verleyen K. (1995). Ik moet even heel stil zijn. Leuven: Davidsfonds/infodok (ISBN 90-6565-692-8)Mirjam merkt dat er iets aan de hand is met haar vriendje, maar erwordt haar niets verteld. Gevoelens en gedachten van Mirjam komenruim aan bod. Voor haar is de onwetendheid erger dan de feiten. Ditboek toont het belang aan van eerlijke informatie te geven aan kin-deren.

• Weijters J. (1992). Joost Jankgezicht. Tilburg: Zwijsen(ISBN 90-276-2272-8) Verhaal Over een jongetje wiens vader is over-leden en op school uitgelachen wordt omdat hij er zo triest bij loopt.Stilaan leert Joost weer van de dingen genieten, ook al mist hij zijnpapa heel erg.


_ _ _ _ _ q g

Nuttige adressen

Slachtofferhulp

Slachtofferhulp in vlaanderen

De diensten Slachtofferhulp zijn georganiseerd per gerechtelijk arrondis-sement en maken deel uit van de Centra Algemeen Welzijnswerk. Deoverkoepelende organisatie is het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk.De dienst Slachtofferhulp heeft als taak het ondersteunen van slacht-offers van misdrijven en andere schokkende gebeurtenissen zoals eendodelijk verkeersongeval of zelfdoding. Ze doet dat door gesprekken tevoeren, advies te geven, praktische informatie en bijstand aan te bieden.Zowel volwassenen als kinderen kunnen bij de dienst Slachtofferhulpterecht. Ze biedt hulp aan slachtoffers, naast- of nabestaanden en getui-gen.De hulpverlening is gratis en vrijblijvend.De dienst Slachtofferhulp werkt met beroepskrachten en opgeleide vrij-willigers. Ze komen thuis langs of je kan voor een gesprek naar de dienstkomen.In 2001 werd door minister Vogels het project ‘Kinderwerking Slacht-offerhulp’ goedgekeurd. Hiermee werd het licht op groen gezet om bin-nen de diensten Slachtofferhulp hulpverlening aan kinderen uit te bou-wen.Momenteel kunnen dan ook in alle diensten Slachtofferhulp kinderenterecht voor ondersteuning.

De diensten Slachtofferhulp werken op verschillende manieren met kin-deren:

Begeleiden van kinderen via de ouders en/of via andere steunfigurenSteunfiguren in de directe omgeving van het kind zijn het meest aange-wezen om kinderen te helpen tijdens het verwerkingsproces. De oudersblijven de belangrijkste personen voor het kind. Zij kennen hun kinde-ren best en moeten in alles gehoord en bevraagd worden. In eerste


_ _ _ _ _ q g

instantie zal er altijd voor gekozen worden om eerst met de ouders eengesprek te hebben. In dit gesprek wordt informatie gegeven over het ver-werkingsproces bij kinderen, wordt advies gegeven en tips meegegeven.Vaak is het al heel veel voor een ouder om te horen dat zijn/haar kindheel normaal reageert op het gebeuren en kunnen ze op basis hiervanhun kind vaak zelf verder ondersteunen.Naast ouders spelen ook andere steunfiguren zoals de leerkracht, leidervan de jeugdbeweging of sportvereniging, onthaalmoeder, enz. eenbelangrijke rol in het verwerkingsproces van het kind. Vandaar datSlachtofferhulp ervoor kiest om naast de ouders ook andere steunfigurende nodige coaching en ondersteuning te bieden.

Rechtstreeks begeleiden van kinderenKinderen gaan vaak hun ouders beschermen. In dit kader kan het somsnoodzakelijk zijn dat kinderen individueel worden begeleid. Die vraagnaar individuele begeleiding kan er komen van de ouders, maar kan ookeen vraag zijn van de medewerkers van Slachtofferhulp. Ook bij de indi-viduele begeleiding van het kind blijft het belangrijk dat de ouder nietuit het oog wordt verloren.Met kleuters en basisschoolkinderen wordt op een spelende maniergewerkt. Met jongeren wordt eerder op dezelfde manier als met volwas-senen gewerkt, en wordt er vooral gepraat.In sommige diensten wordt ervoor gekozen om met kinderen in groepte werken. De kinderdoe- en praatgroep richt zich naar kinderen tussen8 en 12 jaar van wie een gezinslid is overleden door moord, zelfdoding ofeen dodelijk verkeersongeval.Op deze manier komen kinderen in con-tact met lotgenoten.


_ _ _ _ _ q g

Steunpunt algemeen welzijnswerk:

Voor specifieke informatie en vragen rond de kinderwerking Slacht-offerhulp kan u terecht bij:

Ilse Vande WalleCoördinator Kinderwerking SlachtofferhulpSteunpunt Algemeen WelzijnswerkDiksmuidelaan 502600 BerchemTel.: 03/366.15.40Fax: 03/366.11.58E-mail: [email protected]

Voor algemene informatie over Slachtofferhulp kan u terecht bij:

Astrid RubbensStafmedewerker SlachtofferhulpSteunpunt Algemeen WelzijnswerkDiksmuidelaan 502600 BerchemTel.: 03/340.49.17 – Fax: 03/366.11.58E-mail: [email protected]

De website van het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk is www.steunpunt.be

U kan ook steeds terecht bij de dienst Slachtofferhulp in uw regio.

Provincie Antwerpen:CAW De MareLodewijk de Raetstraat 132020 AntwerpenTel.: 03/247.88.30 – Fax: 03/247.88.39E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

CAW De KempenSint-Jansstraat 172200 HerentalsTel.: 014/23.02.42 – Fax: 014/23.55.39E-mail: [email protected]

CAW Het WelzijnshuisG. Gezellestraat 542830 WillebroekTel.: 03/886.28.10 – Fax: 03/866.35.91E-mail: [email protected]

Provincie Vlaams-Brabant en BrusselCAW ArchipelGroot Eiland 841000 BrusselTel.: 02/514.40.25 – Fax: 02/512.67.38E-mail: [email protected]

CAW LeuvenLepelstraat 93000 LeuvenTel.: 016/27.04.00 – Fax: 016/22.98.44E-mail: [email protected]

Provincie LimburgCAW SonarSint-Hubertusplein 23500 HasseltTel.: 011/28.46.49 – Fax: 011/28.46.42E-mail: [email protected]

CAW SonarMaastrichtersteenweg 473700 TongerenTel.: 012/23.07.82 – Fax: 012/39.33.20E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

Provincie Oost-VlaanderenCAW ’t Dak – Teledienst vzwOLV Kerkplein 309200 DendermondeTel.: 052/25.99.55 – Fax: 052/22.54.81E-mail: [email protected]

CAW VisserijVisserij 1539000 GentTel.: 09/225.42.29 – Fax: 09/233.85.79E-mail: [email protected]

CAW Zuid Oost-VlaanderenOswald Ponettestraat 879600 RonseTel.: 055/20.83.32 – Fax: 055/20.65.56E-mail: [email protected]

Provincie West-VlaanderenCAW De ViersprongGarenmarkt 38000 BruggeTel.: 050/47.10.47 – Fax: 050/47.10.57E-mail: [email protected]

CAW De PapaverH. Cartonstraat 108900 IeperTel.: 057/20.51.86 – Fax: 057/21.69.27E-mail: [email protected]

P. Benoitlaan 588630 VeurneTel.: 058/28.00.28. – Fax: 058/28.00.20E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

CAW StimulansGroeningestraat 288500 KortrijkTel.: 056/21.06.10 – fax: 056/21.06.40E-mail: [email protected]

De website van de Centra Algemeen Welzijnswerk is: www.caw.be

Vorming

Naast het begeleiden van kinderen geeft Slachtofferhulp vormingen envoordrachten rond het thema ‘Kinderen, slachtoffer van een schokken-de gebeurtenis’. Deze richten zich in eerste instantie naar het onderwijsen hulpverlenende instanties die in aanraking komen met kinderen dieslachtoffer werden. Met deze vormingen en voordrachten willen wevanuit slachtofferhulp de alertheid naar kinderen die direct of indirectbetrokken worden bij een misdrijf of een verkeersongeval verhogen.

Voor meer informatie over deze vorming en voordrachten kan u steedsterecht bij de coördinator ‘Kinderwerking Slachtofferhulp’ van uw pro-vincie.

Antwerpen:Ellen Van WesenbeeckCAW De KempenSint-Jansstraat 172200 HerentalsTel.: 014/86.10.15 – GSM: 0472/62.95.36E-mail: [email protected]

Limburg:Jaklien EyckermanCAW SonarMaastrichtersteenweg 473700 TongerenTel.: 012/23.07.82 – GSM: 0472/62.95.35E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

Oost-Vlaanderen:Ann De BruynCAW Zuid Oost-VlaanderenO. Ponettestraat 879600 RonseTel.: 055/20.83.32GSM: 0472/62.95.34E-mail: [email protected]

Provincie Vlaams-Brabant en BrusselCathia CoekaertsCAW ArchipelGroot Eiland 841000 BrusselTel.: 02/502.66.00GSM: 0472/62.95.32E-mail: [email protected]

Provincie West-VlaanderenIlse DelafontaineCAW De ViersprongGarenmarkt 38000 BruggeTel.: 050/47.10.78GSM: 0472/62.95.33E-mail: [email protected]

Slachtofferhulp in Nederland

Slachtofferhulp helpt na een misdrijf of verkeersongeluk. Slachtoffer-hulp is er voor u wanneer u, of iemand uit uw familie-, vrienden- of ken-nissenkring te maken krijgt met bijvoorbeeld een diefstal, verkeersonge-luk,verkrachting, inbraak, aanranding, vernieling, overval, bedreiging,beroving of mishandeling.

U kunt altijd terecht bij een vrijwillige medewerker van een BureauSlachtofferhulp bij u in de buurt. Medewerkers van een Bureau Slacht-


_ _ _ _ _ q g

offerhulp helpen u als u plotseling een misdrijf of verkeersongeluk mee-maakt. Zij weten door training en ervaring wat ze voor u kunnen doen.Als het nodig is, wijzen ze u de weg naar andere mensen of instellingenzoals een juridische hulpverlener, het algemeen maatschappelijk werk,een Riagg of een letselschadebureau.

Slachtofferhulp Nederland

De website van de landelijke organisatie Slachtofferhulp Nederland iswww.slachtofferhulp.nl.Het landelijke telefoonnummer voor hulp- en informatievragen is0900-0101.

Landelijk BureauPostbus 142083508 SHUTRECHTTel.: 030-2340116Fax: 030-2317655

De 75 lokale bureaus van Slachtofferhulp Nederland zijn onderverdeeldin dertien regio’s. Hieronder zijn van de regionale kantoren de gegevensweergegeven.

Regio Groningen/ Friesland/ DrenthePostbus 7229200 ASDRACHTENTel.: 0512-570700Fax: 0512-570710

Regio IJsselland/ FlevolandPostbus 1058260 ACKAMPENTel.: 038-4235874Fax: 038-3370474


_ _ _ _ _ q g

Regio Twente/ Noord- en Oost-GelderlandPostbus 10037301 BGAPELDOORNTel.: 055-5482171Fax: 055-5482171

Regio Gelderland-Midden/ Gelderland-ZuidRenssenstraat 10a6811 MCARNHEMTel.:026-3510025Fax: 026-3516916

Regio UtrechtKerkstraat 853764 CSSOESTTel.: 035-6250030Fax: 035-6250033

Regio Kennemerland/ Noord-Holland Noord/Zaanstreek-WaterlandRobert Kochlaan 5362035 BRHAARLEMTel.: 023-5400313Fax: 023-5346016

Regio Amsterdam-Amstelland/Gooi en VechtstreekElandsgracht 15/11016 TMAMSTERDAMTel.: 020-6228441Fax: 020-6242754


_ _ _ _ _ q g

Regio HaaglandenPostbus 2642501 CG’s-GRAVENHAGETel.: 0800-0233222 – Fax: 070-3104342

Regio Hollands-MiddenStationsplein 92405 BKALPHEN A/D RIJNTel.: 0172-471010 – Fax: 0172-233513

Regio Rotterdam-Rijnmond/ Zuid-Holland ZuidWestersingel 83014 GMROTTERDAMTel.: 010-4360144 – Fax: 010-4369409

Regio Midden- en West-Brabant/ ZeelandPostbus 11564801 BDBREDATel.: 076-5232980 – Fax: 076-5232985

Regio Brabant Noord/Brabant Zuid-OostLeeghwaterlaan 145223 BADEN BOSCHTel.: 073-6207700 – Fax: 073-6207780

Regio Noord- en Midden-Limburg/Zuid-LimburgPostbus 1576130 ADSITTARD-GELEENTel.: 046-4203505 – Fax: 046-4203509


_ _ _ _ _ q g

Overige adressen

Vlaanderen

Centra voor LeerlingenbegeleidingVoor een adres van een CLB dienst in uw buurt kan u zich best wendentot het secretariaat van de school van uw kind(eren).

Jongerenadviescentra (JAC)Bij het JAC kunnen jongeren terecht met een gewone informatievraag ofmet een ernstig probleem.Het JAC biedt informatie over relaties, seks, drugs, vrije tijd en andereonderwerpen. Tevens geeft het JAC advies over bestaansminimum,alleen wonen, zwangerschap,…Het JAC begeleidt jongeren die problemen hebben en geeft vormingover onder andere relaties, veilig vrijen,…

Voor adressen in uw regio wendt u tot:Steunpunt Algemeen WelzijnswerkDiksmuidelaan 502600 BerchemTel.: (03)366.15.40

Voor meer informatie kan u terecht op: www.jongereninformatie.be

Vertrouwenscentra KindermishandelingDe vertrouwenscentra richten zich voornamelijk tot kinderen dieslachtoffer zijn van geweld in hun eigen vertrouwde omgeving, tot hungezin en tot hun hulpverleners. De centra staan in voor diagnostiek,advies, coördinatie en ondersteuning van hulpverlening en behandelingindien nodig. De hulpverlening is gratis en blijft vrijwillig zolang ditmogelijk is en voldoende garanties biedt voor het welzijn van het kind.

Albert Grisarstraat 212018 AntwerpenTel.: (03)230.41.90 – Fax: (03)230.45.82E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

Boerenkrijgsingel 303500 HasseltTel.: (011)27.46.72Fax: (011)27.27.80E-mail: [email protected]

Maurits Sabbestraat 1192800 MechelenTel.: (015)20.21.31E-mail: [email protected]

Graatakker 1582300 TurnhoutTel.: (014)42.22.03

Brugsesteenweg 274A9000 GentTel.: (09)216.73.30Fax: (09)216.73.39E-mail: [email protected]

Justus Lipsiusstraat 71 3de verdieping3000 LeuvenTel.: (016)30.17.30Fax: (016)30.17.31E-mail: [email protected]

Laarbeeklaan 1011090 Brussel (Jette)Tel.: (02)477.60.60 – Fax:(02)477.57.45E-mail: [email protected]: www.kindinnood.org

Blankenbergsesteenweg 1128000 BruggeTel.: (050)34.57.57Fax:(050)33.37.08E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

Kinderrechtsw inkel

In de kinderrechtswinkel kan je terecht voor documentatie over de rech-ten van kinderen en voor vragen en problemen rond rechten van min-derjarigen. Medewerkers van de kinderrechtswinkel luisteren naar jevragen, geven uitleg over welke wetten van toepassing zijn, wat die bete-kenen en welke gevolgen ze hebben.

Geldmunt 24S9000 GentTel.: 09/233 65 65Fax: 09/234 19 72woe 14 tot 17uE-mail: [email protected]://www.kinderrechtswinkel.be

Kleine Hertbergestraat 18000 Brugge050/33 95 84E-mail: [email protected]

Kinder- en jongerentelefoonDe kinderen jongerentelefoon heeft twee hoofdactiviteiten: hulp- endienstverlening aan kinderen en jongeren én signalering naar de maat-schappij.De kinderen jongerentelefoon wil kinderen en jongeren die met eenvraag of een behoefte zitten via een gesprek (telefonisch of per brief) hel-pen, dit in alle anonimiteit.

Postbus 502800 MechelenTel.: (078)15.14.13. Alle dagen van 16 tot 20 uur (behalve zondag)E-mail: [email protected]: www.kjt.org


_ _ _ _ _ q g

KinderrechtencommissariaatHet kinderrechtencommissariaat werd opgericht in het Vlaams parle-ment om op politiek vlak op te komen voor de rechten van minderjari-gen en hun belangen te verdedigen.

Leuvenseweg 861000 BrusselTel.:02/552 98 00Fax: 02/552 98 01E-mail: [email protected]://www.kinderrechtencommissariaat.behttp://www.wvc.vlaanderen.be/kinderrechten: site van de Vlaamse overheid over kinderrechten.

Nederland

JeugdzorgEr zijn een kleine 100 bureaus jeugdzorg in Nederland en een groot aantaljongereninformatiepunten. Op de website www.bureaujeugdzorg.infokunt u de gegevens van het bureau of het informatiepunt bij u in debuurt vinden. Ook kunt u contact opnemen met het landelijk platformjeugdzorg.

Landelijk Platform JeugdzorgLange Voorhout 182514 EE ’S-GRAVENHAGE:Tel.: (070) 302 82 30Fax: (070) 302 82 18E-mail: [email protected]: www.jeugdzorg.nl

KindermishandelingInformatie over kindermishandeling is te verkrijgen via de websiteswww.kindermishandeling.nl of www.kindermishandeling.info. Ookkunt u contact opnemen met de Advies- en Meldpunten Kindermis-handeling (AMK’S), telefoonnummer 0900-1231230. Hieronder vindt utevens de gegevens van de regionale AMK’s.


_ _ _ _ _ q g

Advies- en Meldpunt Kindermishandeling AmsterdamWildenborch 91112 XB DIEMENTel.: (020) 569 45 70Fax: (020) 314 17 41E-mail: [email protected]

Advies- en Meldpunt Kindermishandeling DrentheGroningerstraat 1079402 LA ASSENTel.: 0900-123 12 30Fax: (0592) 37 81 20E-mail: [email protected]: www.kindermishandelingdrenthe.nl

Advies- en Meldpunt Kindermishandeling FlevolandBoomgaardweg 41326 AC ALMERETel.: 0900-123 12 30Fax: (036) 535 73 49E-mail: [email protected]

Advies- en Meldpunt Kindermishandeling GroningenWaterloolaan 19725 BE GRONINGENTel.: 0900-123 12 30Fax: (050) 523 93 70E-mail: [email protected]

Advies- en Meldpunt Kindermishandeling Oost-BrabantKasteel Traverse 885701 NR HELMONDTel.: 0900-123 12 30Fax: (0492) 50 60 59E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

Advies- en Meldpunt Kindermishandeling West- en Midden-BrabantFellenoordstraat 524811 TJ BREDATel.: 0900-123 12 30Fax: (076) 520 49 45

Bureau Jeugdzorg GelderlandAdvies- en Meldpunt KindermishandelingEusebiusbuitensingel 206828 HV ARNHEMTel.: 0900-123 12 30Fax: (026) 442 44 45

Bureau Jeugdzorg Noord-HollandAdvies- en Meldpunt Kindermishandeling Noord HollandWinkelwaard 4941824 HX ALKMAARTel.: 0900-123 12 30Fax: (072) 567 23 49E-mail: [email protected]

Bureau Jeugdzorg OverijsselAdvies- en Meldpunt Kindermishandeling OverijsselWierdensestraat 1317604 BD ALMELOTel.: 0900-123 12 30Fax: (0546) 53 71 11E-mail: [email protected]

Bureau Jeugdzorg Stadsregio RotterdamAdvies- en Meldpunt KindermishandelingGlashaven 663011 XK ROTTERDAMTel.: 0900-123 12 30Fax: (010) 411 39 09E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

Bureau Jeugdzorg UtrechtAdvies- en Meldpunt KindermishandelingNijenoord 23552 AS UTRECHTTel.: 0900-123 12 30Fax: (030) 276 20 20E-mail: [email protected]

Stichting Bureau Jeugdzorg LimburgAdvies- en Meldpunt Kindermishandeling Limburg Zuid van BureauJeugdzorg HeuvellandAdelbert van Scharnlaan 1706224 JX MAASTRICHTTel.: 0900-123 12 30Fax: (043) 362 66 99

Stichting Bureau Jeugdzorg LimburgAdvies- en Meldpunt Kindermishandeling Noord- en Midden-LimburgPrinsenstraat 45913 ST VENLOTel.: 0900-123 12 30Fax: (077) 354 28 92E-mail: [email protected]

Stichting Bureaus Jeugdzorg Haaglanden / Zuid-HollandAdvies- en Meldpunt Kindermishandeling HaaglandenWaldeck Pyrmontkade 872 C2518 JS ‘S-GRAVENHAGETel.: 0900-123 12 30Fax: (070) 362 29 05

Stichting Jeugdzorg FrieslandAdvies- en Meldpunt KindermishandelingWestersingel 48913 CK LEEUWARDENTel.: 0900-123 12 30Fax: (058) 233 39 03E-mail: [email protected]


_ _ _ _ _ q g

Kinder- en jongerenrechtswinkelsEr zijn veertien Kinder en Jongerenrechtswinkels in Nederland. Voor degegevens van de rechtswinkel bij u in de buurt kunt u zich wenden totde website: http://www.kinderrechtswinkel.nl of contact zoeken met hetsecretariaat van de landelijke vereniging voor deze winkels.

Landelijke vereniging van Kinder- en JongerenrechtswinkelsSecretariaat: Staalstraat 191011 JK AmsterdamTel.: (020) 6264194Fax: (020) [email protected]

Kinder- en jongerentelefoonDe twintig regionale kinderen jongerentelefoons zijn allen te bereikenvia het landelijke nummer 0800-0432. Ook zijn zij op het web te vindenbij www.kindertelefoon.nl.

Defence for Children International

De Nederlandse afdeling van Defence for Children International houdtkantoor in Amsterdam.Postbus 752971070 AG AmsterdamTel.: 020-4203771Fax: 020-4203832Website: www.defenceforchildren.nl


_ _ _ _ _ q g

IndexDeze index verwijst naar begrippen uit deel 1

Afscheid (zie ook verlies, dood, rouw) 57-65Baby 22Basisschoolkind 24Communicatie 35, 79Dood (zie ook rouw, afscheid en verlies) 22-24, 57-65Doodsconcept 22Emoties (zie ook gevoelens, stemming) 16-17, 22-26, 28Familie 24, 41-42Fantasie 10, 24, 30, 50, 79Feiten 10, 16, 24, 30, 35, 37, 43, 51, 54-55, 60, 66, 70, 74, 79Gevoelens (zie emoties) 16-17, 22-26, 28

Bang 21, 23-24, 31-32, 38, 45-47, 50-53, 71Basisgevoelens 52Blij 28, 52-53, 59, 70Boos 15, 21, 29, 51-53, 62, 65, 67-68, 70Duale gevoelens 28Schuld 25, 35-36Verdrietig 21-22, 28, 31, 51-53, 62, 69

Groep 13, 25, 32-33, 72-73Herinneringen 44, 46Hulpverleners 17, 79Jongere 26, 66Kennismaking 79Kleuter 23-24Leerkrachten 11, 17, 47, 60, 72-73, 79Magisch denken 24, 36Ontwikkelingsstadium 25Ontwikkelingsniveau 39Opvoeders 72, 79Ouders 5, 7, 9-11, 13, 15, 17, 22-24, 26, 29, 31, 39-40, 42, 47-48, 52, 61, 65-67, 73, 79Pers 70, 74Peuter 22Psychosomatische klachten 25, 34

Index 199

_ _ _ _ _ q g

Regressie 31Regressief gedrag 23Ritueel 33, 63

Afscheidsrituelen 33, 71Rouw (zie dood, afscheid en verlies) 57-65Rouwproces 27, 57, 59Rouwtaken 58Rouwarbeid 58Scheidingsangst 24Schokkende gebeurtenis 9-11, 14, 16, 19, 21, 23-26, 28-32, 34-48, 50, 52-55,58, 60, 62, 64-66, 68, 70-74, 79

Eénmalige schokkende gebeurtenis 37-38, 42, 47Herhaald slachtofferschap 37-38, 47-48

Spel 23-24, 28, 32, 34-35, 45-46, 67, 70, 79Posttraumatisch spel 35

Stemming (zie gevoelens) 16-17, 22-26, 28Steunfiguren 17, 23, 29, 40, 57, 62, 79Triggers 44Veiligheid 24, 27, 29, 31, 38, 45, 47, 52, 57, 66Verlies (zie ook dood, afscheid) 57-65Verwerken 16, 23, 26, 38, 43-45, 47, 55, 72Verwerking 10-11, 13, 16, 21, 25, 27, 29, 37, 39-40, 42-44, 47, 50, 58, 62, 71Verwerkingstaken 50

Herbeleven 45-46, 58Naschokfase 42-43Schokfase 42-43Uitstel van verwerking 29Vermijden 32, 46, 51, 58

Verwerkingsproces 10, 16-17, 37-39, 42-43, 47, 51, 54-55, 58, 65, 73Wegwijzers 65-66, 72Zelfbeeld 48, 79


_ _ _ _ _ q g

KINDEREN HELPEN NA EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS

Documents

Transcript of KINDEREN HELPEN NA EEN SCHOKKENDE GEBEURTENIS