Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland

Kernkwaliteiten nationaal

landschap Laag Holland

Systematische nulmeting

Augustus 2012

Kernkwaliteiten nationaal

landschap Laag Holland

Systematische nulmeting

Ingwer J. Bos

Augustus 2012

Projectleider Dr. I. J. Bos

Met bijdragen van TNO, Geologische Dienst Nederland, hfst. 3

Drs. D. Bekius, hfst. 5

TU Delft (Drs. S. Nijhuis), hfst. 8

Autorisatie Drs. M.C.M.V. Dosker

Afdeling Onderzoek & Advies

Financiering Partners Laag Holland en Nationale Postcode Loterij

Foto’s B. van As

Foto omslag Zicht op het open veenweidelandschap van Waterland

Wijze van citeren Bos, I.J. 2012. Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland,

systematische nulmeting. Landschap Noord-Holland, rapport

nummer 12-004

Rapportnummer 12-004

Projectnummer 11-55026

© Landschap Noord-Holland

Postbus 222

1850 AE Heiloo

088-0064400

www.landschapnoordholland.nl

Bos, I.J. 2012. Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland. Landschap Noord-Holland 4

Inhoudsopgave

Samenvatting ...................................................................................................... 6 1. Inleiding........................................................................................................... 9 2. Algemene werkwijze...................................................................................... 13

Benadering ....................................................................................................................................... 13 3. Veenpakketten .............................................................................................. 17

Methodiek ........................................................................................................................................ 17 Resultaten ........................................................................................................................................ 17

Verspreiding ................................................................................................................................. 18 Dikte ............................................................................................................................................. 18 Samenstelling ............................................................................................................................... 19

4. Archeologie ................................................................................................... 21 5. Verkaveling en watergangen in het veenweidegebied .................................... 23

Methodiek ........................................................................................................................................ 23 Waterlopen en waterscheidingen................................................................................................ 23 Verkaveling................................................................................................................................... 24

Resultaten ........................................................................................................................................ 24 Initiële verkaveling (Middeleeuwen) en primaire waterlopen..................................................... 24 Verstoring van de initiële verkaveling en huidige structuur waterlopen..................................... 25

6. Inrichtingpatroon van de droogmakerijen ...................................................... 27 Inleiding............................................................................................................................................ 27 Methodiek ........................................................................................................................................ 27

Geometrie .................................................................................................................................... 27 Verstoring..................................................................................................................................... 27

Resultaten ........................................................................................................................................ 28 Geometrie .................................................................................................................................... 28 Verstoring..................................................................................................................................... 29

7. Lintdorpen..................................................................................................... 33 Methodiek ........................................................................................................................................ 33

Prioriteit 1 karakteristieken ......................................................................................................... 33 Prioriteit 2 karakteristieken ......................................................................................................... 34

Resultaten ........................................................................................................................................ 36 Prioriteit 1 karakteristieken ......................................................................................................... 36

8. Openheid....................................................................................................... 43 Inleiding............................................................................................................................................ 43 Methodiek ........................................................................................................................................ 43

Landschapfysiognomie: meten aan ruimte met GIS .................................................................... 43 Raster- en zichtveldmethode ....................................................................................................... 44 Digitaal basismateriaal ................................................................................................................. 45

Resultaten ........................................................................................................................................ 46 Mate van openheid ...................................................................................................................... 47 Ruimtetypen................................................................................................................................. 47 Relatieve openheid ...................................................................................................................... 48

9. Weide- en moerasvogels ................................................................................ 51 Weidevogels ..................................................................................................................................... 51 Moerasvogels ................................................................................................................................... 51

10. Kernkwaliteiten geïntegreerd....................................................................... 53


Strandwallenlandschap .................................................................................................................... 53 Veenweidegebied............................................................................................................................. 53 Droogmakerijen................................................................................................................................ 54 Overige ............................................................................................................................................. 54

11. Conclusies en aanbevelingen........................................................................ 57 Veen ................................................................................................................................................. 57 Archeologie ...................................................................................................................................... 57 Verkaveling en watergangen in het veenweidegebied .................................................................... 58 Inrichtingspatroon van de droogmakerijen...................................................................................... 58 Lintdorpen........................................................................................................................................ 58 Openheid.......................................................................................................................................... 59 Weide- en moerasvogels.................................................................................................................. 59 Rekening houden met kernkwaliteiten op lokaal niveau................................................................. 59 Monitoren van kernkwaliteiten ....................................................................................................... 60

Literatuur .......................................................................................................... 63 Verklarende woordenlijst .................................................................................. 65 Bijlagen ............................................................................................................. 69


Samenvatting Voor nationaal landschap Laag Holland zijn zeven kernkwaliteiten geformuleerd: veenpakketten, het

grote aantal archeologische locaties, de Middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergan-

gen, het geometrische inrichtingspatroon van de droogmakerijen, de karakteristieke dijken lintdor-

pen, de grote openheid van het landschap en veel weide- en moerasvogels. Landschap Noord-

Holland heeft op een systematische wijze de kernkwaliteiten beschreven, in kaart gebracht, in beeld

gebracht met fotomateriaal en cijfermatig uitgedrukt, en bij elkaar gebracht in dit rapport. De sys-

tematiek is ontworpen met het oog op herhaalbaarheid van de meting zodat veranderingen van de

kernkwaliteiten periodiek gemonitord kunnen worden.

De ondergrond van Laag Holland (bovenste 30 m) bevat 0,49 km3 veen. Het veen is niet gelijkmatig

verdeeld, ongeveer 1/3 van het oppervlak heeft helemaal geen veen in de ondergrond, terwijl er ook

plekken zijn waar de cumulatieve dikte van de veenlagen meer dan 10 m bedraagt. Dit laatste is

bijvoorbeeld het geval op enkele locaties in Waterland.

Er zijn in Laag Holland op dit moment ruim 1100 archeologische vindplaatsen, variërend in ouder-

dom van neolithicum (van voor 3300 v. Chr.) tot nieuwe tijd (na ca. 1500 AD). De meeste vindplaat-

sen liggen in het veenweidegebied en zijn relicten van verhoogde woonplaatsen, veelal daterend uit

de Late Middeleeuwen toen veenmoerassen op grote schaal ontgonnen werden.

De uitwerking van de Middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergangen laat zien dat er

een grote diversiteit bestaat in de ontwikkeling van veengebieden. Vaak is de ontstaansgeschiedenis

complex waarbij initiële verkaveling, latere overstromingen, historische vervening en recente ont-

wikkelingen allemaal hebben bijgedragen aan het huidige verkavelingpatroon van het veenweidege-

bied en de structuur van de historische watergangen.

De inrichtingspatronen van de grote droogmakerijen (Beemster, Schermer en Wormer) zijn ontwor-

pen en aangelegd in de 17e eeuw. De resulterende landschappen zijn relatief grootschalig en kennen

een grote mate van rechtlijnigheid en functionaliteit. Het inrichtingspatroon is over ongeveer 2/3

van het oppervlak nog intact, dat wil zeggen niet verstoord door bebouwing, infrastructuur of een

ander element (bijvoorbeeld golfbaan of sportcomplex).

In Laag Holland zijn 30 lintdorpen geanalyseerd, gecategoriseerd in 15 dijkdorpen, 2 vaartdorpen en

13 wegdorpen. De lengte van de dorpen varieerde sterk (van 383 tot 5726 m) evenals veel van de

andere onderzochte kenmerken. Opvallend was de grote verscheidenheid in het aantal doorzichten,

variërend van 0 per strekkende km lintdorp (Watergang) tot 19,2 (Driehuizen).

Gesteld dat Laag Holland gemiddeld genomen een open tot zeer open landschap is, bestaat er ook

binnen dit gebied een variatie tussen meer gesloten gebieden en meer open gebieden. Waterland,

het gebied ten westen van Assendelft en de Schermer kennen een zeer grote mate van openheid,

terwijl de randen van de Beemster, het gebied rond Twiske, Marken en het westelijk gedeelte van

Zeevang als minder open gekarakteriseerd worden.

Ondanks de voortgaande jaarlijkse afname van het aantal weidevogels wordt geconstateerd dat Laag

Holland nog steeds een belangrijk gebied. Belangrijkste gebieden zijn de open gebieden voorname-

lijk in het veenweidegebied, zoals Zeevang, Marken, Waterland-Oost, Wormer- en Jisperveld, West-

zaan, en de polders grenzend aan het Alkmaardermeergebied. Voor moerasvogels zijn vooral de

waterrijke veenweidegebieden zoals Varkensland, Ilperveld, Oostzanerveld, Wormer-en Jisperveld

en Eilandspolder van belang.

In dit rapport worden 19 aanbevelingen gedaan. Deze aanbevelingen richten zich enerzijds op het

monitoren van de kernkwaliteiten. Anderzijds worden suggesties gedaan voor de versterking van de


kernkwaliteiten op lokaal niveau. Versterking van de kernkwaliteiten op lokaal niveau kan op ver-

schillende manieren. Door de publieksbekendheid met de kernkwaliteiten te vergroten, bij voorkeur

bij toeristen en bewoners, zal het draagvlak voor behoud en versterking ervan toenemen. Daarnaast

kunnen restrictieve en/of stimulerende beleidmaatregelen getroffen worden, vooral op het beleids-

terrein van ruimtelijke ordening, waarmee kernkwaliteiten versterkt kunnen worden.


1. Inleiding

Het karakter van Laag Holland (zie figuur 1.1) is zo uitgesproken en uniek voor Nederland (en ook

daarbuiten) dat aanwijzing daarvan als nationaal landschap weinig uitleg behoeft. Bij de aanwijzing

zijn de voor Laag Holland zeven belangrijkste landschapskenmerken, zgn. kernkwaliteiten, geformu-

leerd, te weten:

• Veenpakketten

• Grote aantal archeologische locaties

• Middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergangen

• Oude geometrische inrichtingspatroon in de droogmakerijen

• Karakteristieke dijken lintdorpen

• Grote openheid van het landschap

• Veel weide- en moerasvogels

Figuur 1.1. Hoogtemodel en begrenzing van Laag Holland (gebaseerd op het Actueel Hoogtebestand, Rijkswa-

terstaat). De kaart laat prachtig de verschillen in maaiveldhoogte zien waarbij de droogmakerijen en veenwei-

degebieden contrasteren en ook het hogere strandwallengebied in het westelijk gedeelte van Laag Holland

goed zichtbaar is.


Achter bovenstaande steekwoorden gaat een wereld schuil aan landschappelijke rijkdom. Inventari-

satie daarvan is tot nu toe echter nooit systematisch gedaan op het schaalniveau van Laag Holland.

Zo vanzelfsprekend als het bijzondere van Laag Holland is, zo verassend is de beperkte documentatie

ten aanzien van ruimtelijke integratie van de kernkwaliteiten op het schaalniveau van het nationale

landschap. Ofwel, er is slechts zeer beperkt geografisch overzicht in verhouding en interactie van

kernkwaliteiten in Laag Holland. Bovendien was er in veel gevallen ook geen inzicht in welke aspec-

ten van de kernkwaliteiten bepalend waren voor het karakter daarvan. Er was bijvoorbeeld geen

gebiedsdekkende kaart van de middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergangen in het

veengebied. En dat nog los van de vraag welke aspecten van de verkaveling haar kwaliteit vertegen-

woordigen en hoe deze ruimtelijke verspreid zijn.

Maatschappelijke ontwikkelingen gaan ook Laag Holland niet voorbij. Sterker nog, het gebied grenst

aan dichtbevolkte gebieden waardoor er grote druk op het landschap wordt uitgeoefend. Zo is er

behoefte aan (nieuwe) woningen, bestaat de wens de recreatieve ontsluiting van het gebied te ver-

beteren en staan waterkwaliteit, agrarisch gebruik, natuurbeheer en behoud van het veenpakket

soms op gespannen voet met elkaar. Ook blijkt de huidige structuur voor beheer en financiering van

de landschappelijke kwaliteiten niet meer te voldoen. Kortom, complexe landschappelijke problema-

tiek met een grote sociale factor.

Inzicht in de (ruimtelijke) variabiliteit van de kernkwaliteiten kan een bijdrage leveren aan de tot-

standkoming van afgewogen keuzes voor de toekomst van Laag Holland. Recent is de kernkwaliteit

weide- en moerasvogels uitgewerkt (Van ’t Veer e.a., 2009). Van de overige zes kernkwaliteiten be-

stond een dergelijk overzicht nog niet.

Het doel van dit project is het systematisch en objectief in kaart brengen en beschrijven van zes van

de kernkwaliteiten van Laag Holland: openheid, inrichtingspatroon van de droogmakerijen, verkave-

ling en historische watergangen in de veengebieden, het veenpakket, de grote hoeveelheid archeo-

logische vindplaatsen, en de lintdorpen. Een tweede doel was de toegepaste methodiek kwantitatief

en herhaalbaar te laten zijn zodat de resultaten van dit project kunnen dienen als nulmeting in een

monitor van de kernkwaliteiten van Laag Holland.

Dit rapport dient ter ondersteuning en verantwoording van de geproduceerde kaarten en het

beeldmateriaal. Allereerst wordt de algemene aanpak en de toegepaste werkwijze toegelicht

(hoofdstuk 2). In de daarop volgende hoofdstukken worden de kernkwaliteiten afzonderlijk behan-

deld (hoofdstukken 3-9). Daarbij wordt ingegaan op de specifiek voor die kernkwaliteit gehanteerde

methodiek en worden de resultaten gepresenteerd, inclusief een toelichting op de daarbij behoren-

de kaarten. Vervolgens wordt een analyse gepresenteerd van de samenhang tussen de verschillende

kernkwaliteiten (hoofdstuk 10). Het rapport besluit met en conclusies aanbevelingen (hoofdstuk 11).


Figuur 1.2. Landschapstypes in Laag Holland (Bron: Provincie Noord-Holland, 2010). Laag Holland bestaat hoofd-

zakelijk uit drie landschapstypes: droogmakerijenlandschap, veenpolderlandschap en strandwallen en –

vlaktenlandschap. De overige drie landschapstypes beslaan een aanzienlijk kleiner oppervlak: zeekleilandschap,

jonge duinenlandschap en landschap voormalige Zuiderzee.


2. Algemene werkwijze Benadering De werkwijze omvat alle handelingen die verricht zijn om van de als steekwoorden geformuleerde

kernkwaliteiten te komen tot kaarten, afbeeldingen en beschrijvingen daarvan. De met steekwoor-

den benoemde kernkwaliteiten geven in veel gevallen ruime kaders en bieden als zodanig slechts

thematische houvast. Om specifiekere invulling te geven aan de kernkwaliteiten zijn daarom ken-

merken geformuleerd voor elk van die kernkwaliteiten (zie Fig. 2.1). Vervolgens zijn meetbare indica-

toren gekozen voor het objectief en herhaalbaar in kaart brengen en beschrijven van die kernmer-

ken. Het formuleren van de kenmerken van de kernkwaliteiten en het kiezen van de indicatoren

behoorden tot de uitvoering van dit project.

Het in kaart brengen en beschrijven van de kernkwaliteiten is op hoofdlijnen in zes stappen uitge-

voerd.

1. Allereerst is een inventarisatie van beschikbare literatuur verricht.

2. Op basis van de literatuurstudie zijn kenmerken van de kernkwaliteiten benoemd.

3. Voor deze kenmerken van de kernkwaliteiten zijn vervolgens een of meerdere indicatoren

gekozen, met als voorwaarde dat deze kwantitatief, objectief en herhaalbaar meetbaar

moeten zijn.

4. De waarde van de indicatoren is vervolgens uit de beschikbare bronnen gedestilleerd en

waar gegevens ontbraken zijn deze, waar nodig, aangevuld met veldwaarnemingen.

5. Daarna zijn de waarden van de indicatoren geanalyseerd. Deze analyse had betrekking op

het bepalen van statistische kenmerken (uitersten, gemiddelden, standaardafwijking) en het

vinden van relaties tussen verschillende indicatoren. Deze analyse is verricht op zowel de

indicatoren afzonderlijk, als ook, waar relevant, hun samenhang.

6. Vervolgens zijn de gegevens en de analyse geïnterpreteerd om zo de gevonden versprei-

dingspatronen zo goed als mogelijk te verklaren.


← Figuur 2.1. Schematisch overzicht van de benadering van het beschrijven van het landschap van Laag Holland.

Er zijn zeven kernkwaliteiten benoemd die bepalend zijn voor het karakter van het landschap van Laag Holland.

Als voorbeeld in deze tabel is ‘Lintdorpen’ genomen. Kernmerkend voor de lintdorpen zijn, naast vele andere

aspecten, de doorzichten. Om ‘doorzichten’ vervolgens herhaalbaar en objectief meetbaar te maken is ervoor

gekozen de voor dit onderzoek in het leven geroepen parameter ‘doorzichtratio’ te meten, namelijk het aantal

doorzichten t.o.v. het aantal belemmerde doorzichten (zie tekst voor gedetailleerde beschrijving).


3. Veenpakketten Veen in strikte zin is organisch materiaal dat zich ophoopt op de plek waar het gevormd is. Dergelijk

veen kan opgebouwd zijn uit voornamelijk houtige resten (bosveen), of planten zoals riet (rietveen),

zegge (zeggeveen), veenmos (veenmosveen), etc. Organisch materiaal kan ook op een andere plek

terechtkomen (sedimenteren) dan waar het is gevormd, het daaruit gevormde materiaal heet dan

gyttja (Zweeds, spreek uit: juutje). Gyttja wordt doorgaans gevormd in (stilstaand) water, bijvoor-

beeld een meertje, en kan onder meer bestaan uit dode algen of afgeslagen veen dat op de meerbo-

dem terecht gekomen is. Aangezien gyttja en veen in de praktijk niet vaak van elkaar worden onder-

scheiden zullen we in dit rapport weinig aandacht kunnen besteden aan het onderscheiden van

beide soorten organisch materiaal. In dit rapport zullen we de term ‘veenpakket’ gebruiken voor het

gehele organische pakket, ook als er gyttja in voorkomt.

Het doel van dit onderzoek was het in kaart brengen van het veenpakket. Daarbij wordt aandacht

besteed aan zowel de kwantiteit en de kwaliteit.

Bij de analyse van het veenpakket hebben wij ons beperkt tot het Holocene pakket. Het Holoceen is

de geologische periode die aanvangt met het eindigen van de laatste ijstijd (~ 11.500 jaar geleden),

tot heden en omvat daarmee alle voor het landschap relevante veenvoorkomens. Aangezien voor-

namelijk het bovenste gedeelte van de ondergrond effect heeft op het landschap, ligt de focus van

dit onderzoek en de bespreking van de resultaten op het bovenste veenniveau (tot ongeveer 5 m –

maaiveld). Daarbij komt dat de dichtheid van gegevens naar beneden toe afneemt: er zijn minder

veel boringen die niet dieper gaan dan 5 m.

Methodiek Om een beeld te krijgen van de hoeveelheid veen in de ondergrond van Laag Holland is gebruik ge-

maakt van het driedimensionale model GeoTOP. Recent is het Noord-Hollandse gedeelte gereed

gekomen in dit door TNO ontwikkelde model (zie www.dinoloket.nl). In blokken van 5000 m3 (100 x

100 x 0.5 m) beschrijft dit model de samenstelling van de ondergrond van de bovenste 30 m. Hier-

mee omvat het alle in potentie aanwezige veenvoorkomens van enige omvang. Het model is ge-

bruikt om een verspreidingskaart van het veen te genereren en een kaart van de cumulatieve veen-

dikte.

Om een beeld van de samenstelling te krijgen is een synthese gemaakt van bestaande onderzoeken

en gegevens. Er is geen aanvullende onderzoek verricht.

Resultaten Het veen in Laag Holland behoort tot de Formatie van Nieuwkoop. Op hoofdlijnen zijn twee niveaus

te onderscheiden waarvan het onderste behoort tot de Basisveen Laag en het bovenste tot het Hol-

landveen Laagpakket.

Het Basisveen bevindt zich tussen ~ -12 en -20 m N.A.P. Het ligt voornamelijk op zandige afzettingen

uit de laatste ijstijd. Het Basisveen markeert een belangrijk moment in de ontstaansgeschiedenis van

ons land. Onder invloed van de stijgende zeespiegel kon op een zeker moment ook het grondwater

in Laag Holland tot boven het toenmalige zandige oppervlak stijgen. Het basisveen getuigt van het

moeras dat toen ontstond en is daarmee het oudst bewaarde materiaal van na de laatste ijstijd. In

het westen van Laag Holland is het bovenste gedeelte van het Basisveen soms gevormd in een door

de zee beïnvloed, meestal brak milieu. Het vormt vaak de opmaat voor nog sterkere invloed van de

zee waardoor veenvorming stopt.


Het Hollandveen is ontstaan nadat de strandwallen voor de Hollandse kust rond 5000 jaar geleden

voldoende gesloten waren om gunstige omstandigheden voor veengroei te laten optreden. In een

brede zone achter de strandwallen heersten rustige condities en kon zich een zoetwatermoeras

vormen waarin veen werd gevormd. Op plekken waar de zee directe invloed had, zoals in en rond

het Oer-IJ, kreeg veengroei geen kans.

Aangezien het Hollandveen aan of nabij het oppervlak ligt heeft dit, in tegenstelling tot het Basis-

veen, een zeer directe relatie met het karakter van het landschap.

Verspreiding

Veen is een algemeen verschijnsel in Laag Holland (bijlage 1). Basisveen komt op grote schaal voor

ten zuiden van de lijn Krommenie-Volendam. Ten noorden van die lijn komt Basisveen veel minder

frequent voor vanwege latere erosie door getijdengeulen. Deze getijdengeulen hebben daar in het

oostelijk gedeelte nog wel wat Basisveen ongemoeid gelaten, maar in het westen is het vrijwel he-

lemaal weggeslagen (Vos e.a., 2011).

Hollandveen komt op grote schaal voor in Laag Holland. Gebieden waar Hollandveen niet/nauwelijks

voorkomt zijn beperkt tot de droogmakerijen (behoudens de voormalige veeneilanden in Schermer

en Beemster), Marken en het strandwallengebied bij Castricum.

Opgemerkt moet worden dat het voorkomen van veen grote variatie heeft gekend gedurende de

afgelopen millennia. Veengroei vond plaats op locaties waar de zee geen directe invloed had. In Laag

Holland is veen pas op grote schaal gevormd vanaf ongeveer 5000 jaar geleden. Toen de activiteit

van het Oer-IJ stopte (ongeveer rond het begin van de jaartelling) kon ook daar veen worden ge-

vormd, zij het op beperkte schaal en voornamelijk geconcentreerd in de laagten. Dit leidde ertoe dat

Laag Holland vanaf ~500 AD grotendeels bedekt was met veen. Slechts enkele smalle zones in het

uiterste westen van Laag Holland (strandwallen bij Castricum) en enkele hogere geomorfologische

eenheden in het Oer-IJ (vnl. oeverwallen) zijn waarschijnlijk nooit met veen bedekt geweest. Enkele

eeuwen later, als gevolg van veenontginningen en overstromingen, neemt de hoeveelheid veen

sterk af. Dat geldt niet alleen voor de dikte (zie onder), maar ook voor de verspreiding. Op plekken

waar het veen weggeslagen is, ontstaan steeds groter wordende meren (zie ook “Inrichtingspatroon

droogmakerijen”). Vaak is het Hollandveen in zijn geheel verdwenen (zie onder meer Pons en Van

Oosten, 1974). Latere peilverlagingen en de daaraan gekoppelde inklink en oxidatie van veen leidden

tot een nog dunner en soms verdwenen veenpakket.

Dikte

Het Basisveen in Laag Holland is maximaal 1 m dik, maar doorgaans dunner dan 0,5 m en is vanwege

het dikke bovenliggende pakket behoorlijk compact.

De dikte van het Hollandveen in Laag Holland varieert sterk maar kan lokaal tot wel 11 m dik zijn,

bijvoorbeeld in Waterland (bijlage 1). Locaties waar het Hollandveen dik is, zijn geconcentreerd in

Waterland, vooral in het oostelijk gedeelte. Naar het noorden en westen toe neemt de dikte sterk af,

soms tot slechts enkele decimeters zoals lokaal in de Zeevang en Beetskoog (zie bijlage 1). Voordat

de mens op grote schaal een stempel op het landschap van Laag Holland drukte (vanaf ong. 950 AD),

is die dikte nog veel groter geweest. Het oppervlak van de toenmalige veenkoepels heeft waarschijn-

lijk op minstens +3 m N.A.P. gelegen (De Bont, 2008 en verwijzingen daarin). De verminderde dikte is

grotendeels het gevolg van menselijk handelen (m.n. oxidatie door peilverlaging en afgraving) vanaf

het einde van de Middeleeuwen en van latere (soms daarvan het gevolg zijnde) natuurlijke proces-

sen waaronder afslag door golfwerking in de meren en erosie tijdens overstromingen.

Bodemdalinganalyses in het veenweidegebied van Laag Holland laten zien dat onder het huidige

beheer het maaiveld daalt met een snelheid variërend tussen 0,5 en 1,3 cm/jr (Grontmij, 2011).


Samenstelling

De samenstelling van het veenpakket in Laag Holland kent een grote verscheidenheid, waarbij de

samenstelling de omstandigheden tijdens de vorming van het veen reflecteert. Rond 5000 v. Chr.

begint op grote schaal veenvorming. Dit is het gevolg van verzoeting van het gebied achter de zich

steeds verder sluitende strandwallen. In eerste instantie wordt riet gevormd (NITG-TNO, 1998),

waarschijnlijk afgewisseld met gyttjalaagjes (Bos en anderen, 2009; DINO-loket, 2011; persoonlijke

waarnemingen in Waterland bij Ransdorp, Zunderdorp en Zuiderwoude). De omstandigheden voor

veenvorming waren zo gunstig dat het oppervlak van het moeras boven de regionale grondwater-

spiegel uitkwam. Hierdoor veranderden de condities waaronder het veen werd gevormd: toevoer

van nutriënten verminderde/stopte waardoor de vegetatie en daarmee de samenstelling van het

veen veranderde van nutriëntminnende plantensoorten (waaronder riet) in plantensoorten van

nutriëntarme condities (waaronder wollegras, veenmosveen en heide). Grofweg kan dus gesteld

worden dat het onderste gedeelte van het Hollandveen Laagpakket in Laag Holland bestaat uit eut-

roof veen (rietveen en waarschijnlijk ook gyttja) en het bovenste gedeelte bestaat (of: bestond, daar

waar volledig afgegraven) uit oligotroof veen (vnl. veenmosveen). Gebrek aan voldoende data ver-

hindert een verdere ruimtelijke specificatie van de veensamenstelling op de schaal van Laag Holland.

Vanwege de gunstige verbrandingswaarde van deze laatste soorten (oligotroof) veen is dat op grote

schaal afgegraven en verstookt waardoor dergelijke veentypen nog slechts op kleine schaal worden

aangetroffen. Vooral in het oosten van Waterland komt oligotroof veen nog wel in de ondergrond

voor.


4. Archeologie De archeologie is in kaart gebracht in omvangrijk en recent uitgevoerd onderzoek. Er zijn geen aan-

vullende gegevens verzameld.

Op basis van gegevens in de landelijke archeologie database, het huidige ARCHIS, die door de Rijks-

dienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) wordt beheerd is een analyse gemaakt van de aanwezige

archeologisch vindplaatsen in Laag Holland, gedifferentieerd naar ouderdom (archeologische perio-

de).

Vervolgens zijn de waarnemingen gewaardeerd. Gebieden die als archeologisch waardevol worden

beschouwd voldoen aan door het RCE gehanteerde criteria ten aanzien van landschappelijke gaaf-

heid, zeldzaamheid, ensemblewaarde en archeologische informatiewaarde. Hoe groter de optelsom

van deze drie criteria, des te groter de waarde. Waardering vindt plaats onder verantwoordelijkheid

van het RCE door interne en externe experts waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen:

1. gebieden van waarde

2. gebieden van grote waarde

3. gebieden van zeer grote waarde

De waarden geven aan of de archeologische waarde van lokaal belang is (klasse 1: ‘van waarde’), van

regionaal belang (klasse 2: ‘van grote waarde’) of van nationaal belang (klasse 3: ‘van zeer grote

waarde’) (zie ook Haartsen en Ten Oever-Van Dijk, 2001). De lokale en regionale schaal zijn op te

vatten als gemeentelijke schaal respectievelijk Laag Holland schaal.

Archeologische waardevolle locaties zijn doorgaans gerelateerd aan bewoningssporen. En dat zijn in

de regel locaties die ten tijde van bewoning hoger waren dan de omgeving. Dergelijke locaties zijn

voor de oudere perioden beperkt tot natuurlijke hoogten (strandwallen, duinen en oevervallen langs

het Oer-IJ). Vanaf de (Late) Middeleeuwen, grijpt de mens op steeds grotere schaal in het landschap

in en worden ook antropogene hoogtes in nattere gebieden teruggevonden, doorgaans terpen (zoals

ook de Doopsgezinde kerk De Vermaning in Middelie die afgebeeld staat op pag. 21).

De gebieden met oudere archeologische vondsten zijn vooral gepositioneerd in het westen van Laag

Holland (regio Castricum/Uitgeest, zie ook bijlage 2 en 3), terwijl de jongere archeologisch waarde-

volle gebieden ook en vooral in het oostelijk gedeelte van Laag Holland liggen. Het gaat dan bijvoor-

beeld om terpen in het veenweidegebied van Waterland (zie ook bijlagen 2 en 3).


5. Verkaveling en watergangen in het veen-

weidegebied Verkaveling is de manier waarop stukken land ‘door het graven van sloten en tochten zijn verdeeld’

(Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, ed. 2010). Omdat veengebieden een groot

oppervlak in Nederland vertegenwoordigen, en omdat de behoefte aan uitbreiding van agrarisch

oppervlak naar veengebieden zich al aan het einde van de Middeleeuwen aandiende, vertegen-

woordigen de Nederlandse veenweidegebieden internationale waarden. En Laag Holland is daar een

exponent van.

De oudst bekende overblijfselen van ontginningsactiviteit in het veengebied van Laag Holland gaan

terug naar ca. 950 AD (restanten van kerkje van Assendelft). In de eeuwen daaropvolgend kreeg het

landschap een totaal andere aanblik en werd de basis gelegd voor het voor Laag Holland zo karakte-

ristieke veenweidelandschap. Het misschien op hoofdlijnen zo eenvormig ogende landschapstype

‘veenweide’ kent echter een grote verscheidenheid aan ontstaanswijze en die ook terug zijn te zien

in het landschap.

Methodiek Voor deze kernkwaliteit zijn drie sterk aan elkaar gerelateerde kenmerken van het veenweidegebied

onderzocht: de verkavelingpatronen, de watergangen en de waterscheidingen.

Bij het in kaart brengen van het verkavelingpatroon is gebruik gemaakt van de indeling in 72 zoge-

naamde blokken die gehanteerd is in eerdere publicaties (onder meer Molenaar e.a., 2009; bijlage

9). De begrenzing van de blokken is geënt op historisch geografische grondslag: waterscheidingen en

natuurlijke of gegraven primaire waterlopen markeren in veel gevallen (een gedeelte van) blokgren-

zen.

Waterlopen en waterscheidingen

De waterlopen zijn op basis van beschikbare historisch-geografische literatuur en historische kaarten

onderverdeeld in: 1) natuurlijke waterlopen die een rol hebben gespeeld bij de ontginning en 2)

waterlopen die pas na de voltooiing van de verkaveling zijn ontstaan, vermoedelijk door overstro-

mingen en menselijke ingrepen in het landschap. Aangetekend moet worden dat natuurlijke water-

lopen, op zijn minst gedeeltelijk, zijn aangepast ten behoeve van de ontginning.

Waterscheidingen zijn in het huidige landschap minder goed te herkennen, maar kunnen in veel

gevallen toch nog gereconstrueerd worden. Er is een onderscheid gemaakt tussen waterscheidingen

op strandwallen (functioneren goeddeels nog steeds), en waterscheidingen in overige landschapsty-

pen.

Aangezien de huidige droogmakerijen ten tijde van de veenontginning onderdeel uitmaakten van het

veenlandschap is de analyse van waterlopen en waterscheidingen niet beperkt gebleven tot het

veenweidegebied, maar zijn ook de tegenwoordige droogmakerijen, voor zover mogelijk, meegeno-

men.

Ten aanzien van de waterlopen is nog een overzicht gemaakt van de belangrijkste waterlopen in het

Laag Holland. Deze worden gevormd door de grenzen van de veenontginningsblokken, aangevuld

met de topologisch belangrijkste grote (in veel gevallen doorgaande) waterlopen, geselecteerd op

basis van visuele interpretatie.


Verkaveling

Ten aanzien van de verkaveling is een viertal analyses uitgevoerd: het verkavelingpatroon, de oor-

sprong ervan, de modificatie die mogelijk daarna heeft plaatsgevonden en de historische waarde van

de blokgrenzen.

Voor elk blok is vastgesteld wat het dominante verkavelingpatroon is binnen het blok. Er is onder-

scheid gemaakt tussen rechte strokenverkaveling binnen het blok, gerende strokenverkaveling, on-

regelmatige historische verkaveling en recente bebouwing/verkaveling. Daarnaast is aangegeven of

de ontginning van het blok onderdeel is van een grotere verkavelingstructuur (veerverkaveling).

Vervolgens is een analyse gemaakt van de oorsprong van de verkaveling. Naast recente en in histori-

sche zin dus weinig waardevolle verkaveling is onderscheid gemaakt tussen primaire en secundaire

verkaveling. Bij blokken met primaire verkaveling is de structuur ontstaan tijdens de eerste ontgin-

ningsfase, grofweg tussen 900 en 1200 AD. Secundaire verkaveling is toegekend aan blokken waarbij

het verkavelingpatroon teruggaat op een herverkaveling na overstromingen, en dateren van 1200-

1500 AD.

De verkavelingstructuur zoals die initieel aanwezig is geweest (primair dan wel secundair) kan zijn

aangepast (gemodificeerd) in de loop van de tijd. Voor elk blok is bepaald of dat al dan niet het geval

is geweest en zo ja, welk proces daarbij de belangrijkste rol heeft gespeeld. Er is onderscheid ge-

maakt tussen verkavelingpatronen die door overstromingen of door vervening zijn aangepast, of

door recente ontwikkeling zijn aangepast/vernietigd, bijvoorbeeld door de aanleg van een woonwijk.

Voor alle grenzen van de ontginningsblokken is ook nog aangegeven of deze terugvoeren op een

historische grens (bijvoorbeeld een waterloop of een waterscheiding), of dat de grens chronologisch

niet correspondeert met de historische verkavelingstructuur.

Resultaten Initiële verkaveling (Middeleeuwen) en primaire waterlopen

In Laag Holland zijn de veengebieden voor het grootste deel ontgonnen in de 10e en 11e eeuw, wat

vroeg is in vergelijking met andere veengebieden in Nederland. Doordat het gebied ontgonnen is

vóór de opkomst van invloedrijke landsheerlijkheden, zijn er geen cope-ontginningen aanwezig in

Laag Holland. De primaire ontginningen startten doorgaans op goed te ontwateren en vaak goed

bereikbare gedeelten van het veengebied, meestal grenzend aan een stroompje dat onderdeel was

van het natuurlijke drainagesysteem (zie bijlage 4, 5 en 6). Een voorbeeld hiervan is het gebied rond

Assendelft, een dorp waarvan de kerk, en dus zeker ook de ontginning van het aangrenzende gebied,

dateert van ong. 950 AD.

Het drainagestelsel in Laag Holland werd gedomineerd door een noord-zuid georiënteerde water-

scheiding (grofweg de lijn Amsterdam-Zeevang, zie bijlage 4). De gebieden ten oosten daarvan wa-

terden af richting het oosten en vervolgens naar het noorden naar het Vlie. De gebieden ten westen

van de waterscheiding draineerden naar het westen en vervolgens langs de binnenduinrand naar het

noorden (richting Zijpe) of het zuiden (om via het voormalige Oer-IJ ook naar het Vlie af te wateren).

Gezien het beperkte reliëf in de lage delen van het gebied, kan niet uitgesloten worden dat stroom-

richtingen met enige regelmaat wisselden.

Vanaf het moment dat de omvang van de Zuiderzee sterk toenam in 1170 ondervond het Laag Hol-

landse veenweide gebied met enige regelmaat overstromingen. Dit leidde tot afzetting van kleihou-

dende sedimenten en van gedeeltelijk ook tot verstoring van het verkavelingpatroon. In sommige

gevallen was de verstoring dermate ernstig dat het oude verkavelingpatroon niet meer wordt ge-

volgd tijdens het herverkavelen en zo ontstond een volledig nieuwe, zogenaamde secundaire verka-

velingstructuur (zie bijlage 7).


Verstoring van de initiële verkaveling en huidige structuur waterlopen

De hierboven beschreven initiële verkaveling is op veel plekken niet meer (volledig) aanwezig.

Op hoofdlijnen zijn daarvoor drie processen aan te wijzen: overstromingen vanuit de Zuiderzee (13e-

15e eeuw), turfwinning (16e – 20e eeuw) en bebouwing (grotendeels na 1950).

De overstromingen vanuit de Zuiderzee tijdens de 12e eeuw markeren een belangrijk moment in de

ontwikkeling van de verkavelingstructuur. Wanneer overstroomde gebieden in hergebruik werden

genomen werd, waar opportuun, het voormalige verkavelingpatroon gevolgd. Gedeeltelijk ook wer-

den de ‘nieuwe’ overstromingsgerelateerde structuren gevolgd. Het gevolg is een gemodificeerde

verkavelingstructuur, waarbij de initiële ontginningstructuur aangepast is na overstromingen. Dit kan

ook het geval zijn bij secundaire verkaveling: een na een overstroming herverkaveld gebied (de ini-

tiële verkaveling is dan niet meer herkenbaar) kan daarna nog een keer zijn overstroomd waarna het

verkavelingpatroon gemodificeerd is (zie bijlage 8).

Met toenemende bevolkingsdichtheid na de middeleeuwen groeide onder andere de behoefte aan

brandstof. Een belangrijke lokale bron daarvoor werd gevonden in turf (=gedroogd veen). Het ge-

bruik van de baggerbeugel, een vanuit Engeland in 1530 AD overgewaaide uitvinding, vormde daarin

een belangrijke schakel: daarmee kon ook veen onder de waterspiegel gewonnen worden. Zo ont-

stonden petgaten, in feite verbreedde en verdiepte sloten, die van elkaar gescheiden werden door

legakkers waarop het veen te drogen werd gelegd.

Recente bebouwing vormt de derde belangrijke en direct ook de meest ingrijpende vorm van modifi-

catie van de verkavelingpatronen van het veenweidegebied (zie bijlage 8).

De analyse van de gaafheid van blokgrenzen wordt gepresenteerd in bijlage 9. Daarin is te zien dat

een groot deel van de blokgrenzen niet meer op de oorspronkelijke locatie ligt (en dus niet meer

gaaf is). Dat heeft deels te maken met verstoring door de vorming van meren (de huidige droogma-

kerijen) en uitbreiding van het bebouwd oppervlak.

Het huidige stelsel van grote waterlopen is het resultaat van de oorspronkelijk verkavelingblokken en

de belangrijkste doorgaande waterwegen daarbinnen. Het vormt de ruggengraat van het gebied,

zowel voor wat betreft de landschapsstructuur als wat betreft beleving (schaatsen, kanoën, zichtlij-

nen).


6. Inrichtingpatroon van de droogmakerijen Inleiding Het overgrote merendeel van Laag Holland bestond in de Vroege en Hoge Middeleeuwen uit moe-

ras. Tegen het einde van de Middeleeuwen was dat grotendeels ontgonnen en in gebruik als gras-

land. Een enorme transformatie. Enkele eeuwen later, in de loop van de 16e eeuw werd het tech-

nisch mogelijk om veen onder het (grond)waterpeil te winnen voor brandstof (turf). Dit bleek zo

lucratief dat deze ontwikkeling al gauw leidde tot en reeks aan transformaties van het landschap.

Door de turfwinning nam het oppervlak binnenwater (petgaten/sloten/vaarten) toe ten koste van

landoppervlak. Op diverse locaties werd de verhouding land/water dermate ongunstig dat de oevers

onvoldoende bestand waren tegen de door stormen gegenereerd golven, een zelfversterkend en

potentieel desastreus mechanisme: hoe groter het waterlichaam, des te meer energie golven kun-

nen opbouwen. Gevolg was dat er op verscheidene locaties in Laag Holland meren ontstonden van

verschillend formaat. De grootste daarvan waren de Beemstermeer, de Schermermeer en de Wor-

mermeer. Om te voorkomen dat nog meer land zou worden ‘opgeslokt’ werden deze meren (en nog

vele andere, kleinere meren) drooggelegd en ontstonden droogmakerijen. Het principe was eenvou-

dig: leg een ringdijk om het meer, plaats er voldoende molens langs en pomp het leeg. In de praktijk

bleek het ook te werken, hetzij met de nodige problemen. En zo werden de Beemster (1612), Wijde

Wormer (1624) en Schermer (1631) aangelegd.

De bestuursstructuur en techniek in Nederland waren inmiddels zo ver gevorderd dat de inrichting

van de droogmakerijen centraal georganiseerd kon worden. Dit heeft geleid tot een sterk uniforme

inrichting met rationele achtergrond. Er wordt dan ook wel gesproken van rationele verkaveling. Het

inrichtingspatroon van de droogmakerijen is zo uitgesproken en vertegenwoordigt zo veel waarden

dat ze internationaal grote bekendheid genieten en gedeeltelijk (Beemster) ook aangewezen zijn als

UNESCO werelderfgoed.

Indicatoren waarmee het inrichtingspatroon gekarakteriseerd is, zijn onder meer kavelmaten, blok-

maten, etc. (zie tabel 6.1 voor een compleet overzicht).

Vooral in de grote droogmakerijen komen deze verschillende facetten (blokgrootte, kavelgrootte,

etc.) van het rationele inrichtingspatroon tot uiting. Vandaar dat ten aanzien van de kernkwaliteiten

gefocust is op de drie grootste droogmakerijen in Laag Holland: Beemster, Schermer en Wijde Wor-

mer.

Methodiek Geometrie

Voor de beschrijving en in kaart brengen van het inrichtingspatroon van de droogmakerijen is ge-

bruik gemaakt van diverse studies (o.a. Reh e.a., 2005; Geuze en Feddes, 2005; Steenbergen e.a.,

2009).

Er is onderscheid gemaakt tussen gebieden die onderdeel uitmaken van de zoom en van de mantel.

De mantel van een droogmakerij vormt het hart ervan waarbij de geometrie niet wordt bepaald door

de begrenzing van de droogmakerij. De zoom is het gebied dat om de mantel ligt, het gebied tussen

de mantel en de ringdijk.

Verstoring

De oorspronkelijke inrichting van de droogmakerijen is vanzelfsprekend veranderd in de afgelopen

eeuwen. Veranderingen zijn in veel gevallen kleinschalig geweest en vaak ook goed ingepast de be-

staande landschappelijke structuren. Sommige ontwikkelingen hebben het inrichtingspatroon moge-


lijk dermate veranderd dat het oorspronkelijke inrichtingspatroon (deels) niet meer herkenbaar is. In

dat geval kan van verstoring van het inrichtingspatroon gesproken worden. Mogelijke oorzaken van

verstoring zijn bebouwing, infrastructuur en ‘overige’ zoals golfbanen sportterreinen.

Aangezien verstoring van het inrichtingspatroon op detailniveau, zoals relatief kleinschalige wegver-

breding, etc., niet relevant is voor het schaalniveau van Laag Holland, is dat geen onderwerp van

onderzoek geweest in deze studie.

Bebouwing

Bebouwing in de droogmakerijen heeft, behoudens die van enkele kleine dorpjes, oorspronkelijk een

agrarisch karakter gehad en kende daarom een lage dichtheid: huizen, boerderijen en buitenplaat-

sen vormden geïsoleerde eenheden. Verstoring van dat patroon is beoordeeld door historische kaar-

ten te vergelijken met de huidige situatie (GoogleEarth). Per blok is verstoring in 3 klassen weerge-

geven:

1. Niet/nauwelijks verstoord. Bebouwing staat grotendeels nog geïsoleerd en bebouwing is ge-

koppeld aan de oorspronkelijke weg/infrastructuur.

2. Matig verstoord. Bebouwing langs de oorspronkelijke infrastructuur is (gedeeltelijk) aaneen-

gesloten.

3. Ernstig verstoord. Bebouwing langs de oorspronkelijke infrastructuur is (gedeeltelijk) aaneen-

gesloten en er staat bebouwing langs nieuwe infrastructuur (bijvoorbeeld een woonwijk).

Verstoring door infrastructuur

Verstoringen door (nieuwe) infrastructuur zijn beoordeeld op de mate waarin nieuwe infrastructuur

het oude inrichtingspatroon verstoort. Daar waar nieuwe infrastructuur het inrichtingspatroon niet

volgt of op een geheel andere schaal is uitgevoerd zijn de polderblokken geclassificeerd als ‘ver-

stoord’. Dit geldt bij uitstek provinciale wegen en rijkswegen met aparte af- en opritten.

Overige verstoringen

Polderblokken waar het inrichtingspatroon verstoord/doorbroken wordt door elementen anders dan

infrastructuur en gebouwen worden geclassificeerd als ‘overige verstoring’. Daarbij zijn in Laag Hol-

land voornamelijk golfbanen en sportterreinen aangemerkt.

Resultaten Geometrie

De inrichting van de droogmakerijen is grotendeels op een rationele leest geschoeid. Het is een ach-

ter de tekentafel ontworpen landschap met een duidelijke verdeling van het nieuwe land in (onder

meer) mantel, zoom, module, blok en kavel. De belangrijkste eenheden voor wat betreft het inrich-

tingspatroon staan in Tab. 6.1.

Ondanks de grote overeenkomsten tussen de drie grote droogmakerijen zijn er duidelijke verschillen

in het inrichtingspatroon die terug te voeren zijn op verschillende benadering bij het ontwerp en

ontwikkeling van inzichten ten aanzien van dergelijke technische projecten. De Beemster, de oudste

van drie grote droogmakerijen, is ontworpen vanuit een esthetisch perspectief. De kavels zijn inge-

deeld in regelmatige blokken waarvan er 4 telkens weer een regelmatige poldermodule vormt. Aan-

sluitend op het regelmatige verkavelingpatroon zijn ook de molens regelmatig verdeeld langs de

ringvaart. Deze esthetische grondslag voor het ontwerp had een aantal praktische nadelen, met

name vanuit het oogpunt van waterbeheersing. Die praktische nadelen vertaalden zich 20 jaar later,

bij het droogleggen van de Schermer, in een structureel andere benadering voor het inrichten van

het nieuwe land. Daar waar de Beemster beschouwd kan worden als esthetisch ontwerp, kan de


Schermer beschouwd worden als utiliteitsontwerp. Molens waren bij elkaar gegroepeerd, wat onder

andere onderhouds- en bedieningskosten drukte. Bovendien lag het zwaartepunt van de geografi-

sche verdeling van de molens aan de oostzijde, de zone waar ze het hardst nodig waren wanneer

westerstormen het water aan de oostzijde van de droogmakerij opzetten. De plaatsing van de molen

had ook gevolgen voor het afwateringssysteem. Niet elke waterloop tussen 2 polderblokken was

even belangrijk voor de afwatering. Met name de watergangen die direct op de molengroepen uit-

kwamen, zoals de Laanvaart, kregen een spilfunctie in de waterbeheersing. Het waterbeheersingsys-

teem van de Schermer was dermate geperfectioneerd dat pas in 1928/’29 overgegaan is op elektri-

sche gemalen terwijl andere droogmakerijen decennia daarvoor al overgegaan waren, eerst op

stoom en later op elektrische gemalen. De Wijde Wormer lijkt wat ontwerpgedachte een tussen-

vorm van die van de Beemster en Schermer. Het strikte esthetische is niet zo strak als in de Beem-

ster, zie onder andere het ontbreken van de vierkante blokken, maar het waterbeheersingsysteem

heeft nog het volmaakte karakter zoals dat van de Schermer. Ook het aanzienlijk kleinere oppervlak

van de Wijde Wormer kan hierbij een rol hebben gespeeld: voor een groots uitgevoerde esthetische

inrichting was de droogmakerij te klein en een ingenieus waterbeheersingsysteem werd mogelijk

niet voldoende noodzakelijk geacht. Bronnen die een van beide zienswijzen staven ontbreken echter

vooralsnog.

Tabel 6.1. Overzicht van de belangrijkste geometrische karakteristieken van de drie grote droogmakerijen in

Laag Holland

Naam

Jaartal

aanleg Opp. kavel Polderblok poldermodule

vorm

verkaveling

Hoogte

maaiveld

t.o.v.

NAP

geplande

neder-

zetting beplantingsplan opmerkingen

l b opp. l b opp. L b opp.

eenheid km2 m m km

2 m m km

2 m m km

2 m j/n

Beemster 1612 72,1 900 180 0,16 900 900 0,81 1800 1800 3,2 vierkant -3,6 ja

ja, uitvoering op particulier

initiatief dus fragmenta-

risch, in 1994 integraal plan

verkaveling bij

voorkeur

haaks op

ringvaart

Wijde

Wormer 1624 16,9 625 var var var var Var n.v.t. n.v.t. n.v.t. rechthoek -4 nee

nee, plantrecht particulie-

ren noordkant van de

wegen, 1655 wilgen

verboden, 1777 plantrecht

beide zijden wegen

Schermer 1631 47,3 925 120 0,111 var var Var n.v.t. n.v.t. n.v.t. rechthoek -3,6 nee

nee, plantrecht aan noord

en westzijde van de weg,

1947 beplantingsplan

Stompetoren en Zuid-

Schermer

Verstoring

Verstoring van het inrichtingspatroon heeft op verschillende schalen plaats gehad. Zo is bijvoorbeeld

de wegbreedte in de loop van de tijd groter gemaakt, zijn erven aangepast/verdwenen, etc. Ook is

bekend dat sloten zijn dichtgeschoven in de droogmakerijen (HHNK, 2009). De beschikbaarheid van

data die deze aanpassingen/verstoringen beschrijven is echter zeer beperkt. De Beemster is wat dat

betreft vaak intensiever onderzocht dan de andere 2 grote droogmakerijen.

Bebouwing

Bebouwing heeft in sommige gevallen de inrichting van de droogmakerijen verstoord. Hoewel de

meerderheid van de blokken nog onaangetast is, zijn inmiddels 10 blokken in de Beemster ernstig

verstoord (zie bijlage 10). Die blokken concentreren zich rond Middenbeemster en in de zuidoost-

hoek, daar waar Zuidoostbeemster sterk is uitgebreid. Verder valt op dat verstoring van het inrich-


tingspatroon door bebouwing in de Schermer hooguit als matig is geclassificeerd en dat het inrich-

tingspatroon van de Wormer niet wordt verstoord door bebouwing.

Infrastructuur

Infrastructuur verstoort in een aantal blokken het inrichtingspatroon op een ernstige wijze. Dat is

het geval voor blokken in de Beemster en Wormer waar de rijksweg (A7) in is aangelegd (zie bijlage

11). Hetzelfde geldt voor de provinciale weg (N244) door de Beemster waarvan de open afritten

het inrichtingspatroon ernstig verstoren.

Overig

Overige oorzaken van verstoring van het inrichtingspatroon van de droogmakerijen in Laag Holland,

vooral golf- en andere sportterreinen, bevinden zich in het zuiden van de Wijde Wormer en in de

zuidelijke helft van de Beemster (zie bijlage 10).


7. Lintdorpen Lintdorpen zijn kenmerkende dorpstypen in Laag Holland. Het zijn, zoals de term al aangeeft, lint-

vormige aaneenschakelingen van bebouwing. De meeste lintdorpen bevinden zich in het veenwei-

degebied en de oorsprong van die dorpen is dan ook gerelateerd aan de veenontginningen (zie bijla-

ge 12). Het zijn daarmee in aanleg Laat Middeleeuwse structuren. Op zichzelf vertegenwoordigen

lintdorpen ook een uitermate grote landschappelijke waarde (Provincie Noord-Holland, 2010). Door

de doorgaans bescheiden omvang passen ze ook goed in het open landschap dat het veenweidege-

bied vaak is. Onderscheiden worden dijkdorpen, wegdorpen en vaartdorpen.

Methodiek Uit de literatuurinventarisatie bleek dat er nauwelijks kwantitatief onderzoek is gepubliceerd over de

onderzochte lintdorpen in Laag Holland. De uitwerking van deze kernkwaliteit is dan ook grotendeels

gebaseerd op voor dit onderzoek verzamelde gegevens. Hiertoe zijn de volgende 6 stappen uitge-

voerd:

1. Allereerst is een lijst van te onderzoeken lintdorpen in Laag Holland opgesteld (zie tabel 7.1) en

zijn de algemene kenmerken daarvan geformuleerd, zoals ‘structuurdrager’, ‘doorzichten’, etc.

2. De tweede stap bestond uit het bepalen van meetbare indicatoren voor deze kenmerken. Aan

deze indicatoren is vervolgens een 1e of 2

e prioriteit gegeven (zie tabel 7.1). De 1

e prioriteit indi-

catoren zijn gemeten voor alle in stap 1 genoemde lintdorpen en geven een algemeen beeld van

de kenmerken van lintdorpen in Laag Holland. De 2e prioriteit indicatoren geven verdieping aan

dit beeld en werden gekwantificeerd voor een selectie van de lintdorpen (zogenaamde prioriteit

2 dorpen). Deze hebben voornamelijk betrekking op de relatie van het lintdorp met de omgeving.

3. Nadat de indicatoren benoemd waren, is een bureaustudie verricht naar de beschikbaarheid van

kwantitatieve gegevens van de indicatoren.

4. Indicatoren waar geen of onvoldoende gegevens voorhanden waren zijn vervolgens gemeten op

bestaande (topografische) kaarten, satellietbeelden (GoogleEarth) of in het veld, of zijn bepaald

aan de hand van foto’s. Een toelichting hierop wordt besproken in onderstaande subparagrafen.

5. Analyse van de 1e prioriteit indicatoren gaf aanleiding tot classificatie van lintdorpen in drie

hoofdgroepen: dijkdorpen (14), vaartdorpen (2) en wegdorpen (12). Op basis van geografische

spreiding en analyse van 1e prioriteit kenmerken zijn voor elk van deze groepen een (vaartdor-

pen) of twee (dijkdorpen en wegdorpen) dorpen geselecteerd voor meting van 2e prioriteit indi-

catoren.

6. Vervolgens zijn de 2e prioriteit indicatoren gemeten op kaart.

Prioriteit 1 karakteristieken

Naast eigenschappen van de structuurdrager (geometrie, bestratingtype, etc.) zijn er kenmerken in

kaart gebracht die toelichting behoeven.

Wegsloten

De bebouwing is in sommige gevallen van de structuurdrager gescheiden door een zogenaamde

wegsloot (zie bijvoorbeeld fig. 7.1). De lengte daarvan is gemeten met behulp van GoogleEarth.

Wanneer er aan beide zijden van de weg een wegsloot aanwezig was, zijn beide apart opgemeten.

Daarbij is wegsloot 1 de sloot aan de noordzijde van de structuurdrager en wegsloot 2 de andere. Bij

exact n-z oriëntatie (o.a. Watergang) is wegsloot 1 de westelijke wegsloot.


Figuur 7.1. Intacte wegsloot in Jisp.

Gedempte wegsloten

Op historische foto’s (Regionaal Archief Alkmaar) zijn wegsloten vaak goed te zien. Een handmatige

vergelijking van de situatie van 50 a 100 jaar geleden met de huidige situatie (GoogleEarth) geeft een

indicatie in hoeverre deze sloten gedempt zijn. Daarnaast zijn in sommige gevallen gedempte weg-

sloten herkenbaar in het veld, bijvoorbeeld wanneer een bestaande wegsloot onderbroken is op een

locatie waar recent bebouwing is toegevoegd.

Doorzichten

Doorzichten worden algemeen als een van de belangrijkste kenmerken van lintdorpen in Laag Hol-

land gezien. Doorzichten bestaan bij de gratie van losstaande bebouwing waartussen een (smalle)

open ruimte is. In dit onderzoek zijn alleen doorzichten opgenomen waarbij die ruimte een waarde

had tussen 0.5 m en 10 m. Een doorzicht is voor dit onderzoek vervolgens gedefinieerd als een onbe-

lemmerd zicht op het achterland (≥ 500 m vanaf de weg) tussen twee gebouwen door. In veel geval-

len is het echter niet mogelijk om het achterland te zien vanwege zichtbelemmerende obstakels,

zoals schuttingen/deuren, hagen, (nieuwe) bebouwing, etc. Is dat het geval, dan is dat in dit onder-

zoek gedefinieerd als potentieel doorzicht.

Als indicator voor doorzichten van lintdorpen in Laag Holland is de ratio genomen van het aantal

doorzichten en het aantal potentiële doorzichten van de lintbebouwing in de bebouwde kom van de

lintdorpen.


Belangrijk voor het karakter van de lintdorpen is de relatie met de omgeving. Kenmerkend daarvoor

is de mate waarin de randzone van het lintdorp aangevuld is met elementen die niet bij de langwer-

pige structuur van het lintdorp passen. Dit zijn de betrekkelijk makkelijk te herkennen sportvelden en

(naoorlogse) nieuwbouwwijken, de zogenaamde witte schimmel of puisten (zie onder andere Ten


Napel en Hellinga-Wolleswinkel, 2002). Daarnaast is het silhouet ook een bepalend kenmerk van

lintdorpen; het karakteriseert het lintdorp voor de beschouwer vanuit het buitengebied.

Nieuwbouwwijken

De aanwezigheid van nieuwbouwwijken (zie bijvoorbeeld linkerzijde fig. 7.2) is onderzocht met be-

hulp van GoogleEarth. Deze indicator kan 3 waarden krijgen:

1. Geen nieuwbouwwijken aanwezig

2. Eén of meerdere aaneengesloten nieuwbouwwijken aanwezig

3. Meerdere (niet aaneengesloten) nieuwbouwwijken aanwezig.

Sportvelden

De aanwezigheid van sportvelden is op dezelfde wijze op kaart gebracht als de hierboven beschreven

nieuwbouwwijken. Ook hier zijn drie, vergelijkbare, klassen onderscheiden:

1. Geen sportvelden aanwezig

2. Eén of meerdere aaneengesloten sportvelden aanwezig

3. Meerdere (niet aaneengesloten) sportvelden aanwezig.

Deze laatste klasse bleek niet voor te komen bij de onderzochte dorpen.

Silhouet

Het silhouet van lintdorpen is kenmerken voor de wijze waarop wij dergelijke bebouwing vanuit het

buitengebied waarnemen. Om het silhouet te karakteriseren hebben we een tweetal silhouetvor-

mende klassen geformuleerd, te weten bebouwing (onderverdeeld in: ‘gebouwen’ en ‘hoogspan-

ningsmasten’) en vegetatie. Voor de onderzochte dorpen hebben de som van de horizontaal gepro-

jecteerde lengte van deze klassen bepaald en de verhouding daarvan genomen als maat voor silhou-

etkarakteristiek (zie figuur 7.2).

Figuur 7.1. De bebouwing van Oosthuizen op drie momenten sinds 1900. Opvallend is dat het bovenaanzicht

van het dorp gedurende de eerste helft van de 20e eeuw nauwelijks verandert, terwijl de aanbouw van nieuw-

bouwwijken grote consequenties hebben voor het kaartbeeld van het lintdorp.


Resultaten De langwerpige vorm van lintdorpen in het veenweide gebied is hoogst waarschijnlijk gerelateerd

aan de relatief kleine draagkracht van de ondergrond. Bouwen kon daarop niet zomaar, maar vergde

versteviging van de bouwplaats. Aangezien verstevigde plaatsen deels al voorhanden waren zal het

niet verbazen dat juist die locaties werden gekozen voor nederzettingen. Die verstevigde locaties

werden gevonden langs wegen, verstevigde kaden langs vaarten en op/langs dijken. Deze langgerek-

te dragers voor bewoning vormden daarmee de basis voor de vorming van lintdorpen.


De resultaten zijn gegroepeerd naar het soort lintdorp: dijkdorpen (tabel 7.1a), vaartdorpen (tabel

7.1b) en wegdorpen (zie tabellen 7.1c). Aangezien er slechts 2 vaartdorpen in Laag Holland liggen

kunnen de gegevens voor die groep dorpen slechts als indicatieve waarden gezien worden. Voor de

andere 2 groepen is het aantal dorpen aanzienlijk groter en hebben de gegevens vanuit statistisch

oogpunt grotere waarde.

De kernmerken van lintdorpen geven duidelijk het langwerpige karakter weer. Daar waar de lengtes

variëren van 383 tot 5726 m (Noordeinde van Graft en Assendelft), is de breedte van lintdorpen vaak

vergelijkbaar smal (van achterzijde bebouwing tot achterzijde bebouwing meestal niet meer dan 60

m).

Gezien de verschillende typen structuurdragers van lintdorpen (dijken, vaarten en wegen) is het

verassend dat de karakteristieken ervan vergelijkbaar zijn, zeker de gemiddelde waarden. Dat geldt

niet alleen de lengte van de dorpen, maar ook het aantal meters wegsloot, etc. (vergelijk de waarden

van Tabel 7.1a en 7.1c). Ook voor wat betreft doorzichten zijn de resultaten verassend weinig diffe-

rentiërend. De gemiddelde doorzichtratio’s van wegen lintdorpen zijn identiek: 0,18. Die waarde

geeft aan dat voor beide typen lintdorpen, gemiddeld genomen, er voor elke zes potentiële door-

zichten er ongeveer één echt doorzicht is. Dat neemt niet weg dat er binnen de groepen grote ver-

schillen bestaan. De waarden voor de doorzichtratio lopen uiteen van 0,00 (Watergang) tot 0,46

(Westbeemster).


Voor wat betreft de relatie van lintdorpen met de omgeving blijkt uit de resultaten dat er grote ver-

schillen bestaan.

Het silhouet wordt bij sommige dorpen gedomineerd door bebouwing (bebouwing/vegetatie = 1,90

bij Durgerdam) terwijl dat van andere dorpen voornamelijk wordt bepaald door vegetatie (bebou-

wing/vegetatie =0,08 bij Middelie) (Zie ook figuren 7.2 tot en met 7.5). Gemiddeld genomen bepaalt

vegetatie het merendeel van het silhouet (bebouwing/vegetatie = 0,70). Hierbij moet opgemerkt

worden dat niet elk silhouetvormende object evenveel in het oog springt. Zo zullen kerktorens en

hoogspanningsmasten sterk opvallen binnen een gelijkmatig gevormd silhouet, ook al vormen deze

elementen waarschijnlijk maar een klein deel van het silhouet.

Het silhouet is ook zeker niet de enige indicator die het aanzicht van een lintdorp bepaalt. Ook de

aanwezigheid van een nieuwbouwwijk of sportcomplex is kenmerkend voor de relatie van het lint-

dorp met het buitengebied.

Ongeveer de helft (15 van de 28) van de lintdorpen in Laag Holland heeft 1 of meer nieuwbouwwij-

ken. Daar waar een nieuwbouwwijk een opvallend element is wanneer waargenomen vanuit het

buitengebied, heeft de aanwezigheid van een nieuwbouwwijk weinig correlatie te hebben met de

andere gemeten indicatoren. De gemiddelde waarde bijvoorbeeld voor doorzichtratio van dorpen


met minimaal 1 nieuwbouwwijk is 0,20, terwijl die voor de overige lintdorpen met 0,16 maar iets

lager is.

Figuur 7.2. Overzicht van de gehanteerde methodiek voor het bepalen van het silhouetkarakter van een lint-

dorp. Het middelste paneel laat een interpretatie van het zijaanzicht van Schermerhorn zien. Daarboven is de

relatieve lengte bepaald van de silhouetvormende eenheden (bebouwing en vegetatie).


Figuur 7.3. Silhouet van Durgerdam. Zie tekst en bijschrift van figuur 7.2 voor toelichting.

Figuur 7.4.Silhouet van Middelie. Zie tekst en bijschrift van figuur 7.2 voor toelichting.


Figuur 7.5. Silhouet van Westbeemster. Zie tekst en bijschrift van figuur 7.2 voor toelichting.

Tabel 7.1a. Overzicht van de indicatoren voor dijkdorpen in Laag Holland.

ke

nm

erk

ee

nh

eid

Ass

en

de

lft

Be

ets

Dri

eh

uiz

en

Du

rge

rda

m

Gra

ft-D

e R

ijp

Gro

ots

che

rme

r

Ilp

en

da

m

kro

mm

en

ied

ijk

Ne

ck

No

ord

ein

de

va

n

Gra

ft

Oo

st-G

raft

dij

k

Sch

erm

erh

orn

Wa

terg

an

g

We

st-G

raft

dij

k

We

stza

an

ge

mid

de

lde

sta

nd

aa

rda

fwij

-

kin

g

structuurdrager klasse 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1,00 0,00

lengte lint m 5726 3365 416 1352 2205 1654 1968 1777 560 383 625 1438 1115 1315 3928 1861 1530

bebouwing 2-

zijdig m 5602 1941 316 0 1814 702 744 551 0 323 625 1215 616 497 3719

1294 1583

wegsloot 1 m 0 1481 0 0 441 463 59 0 0 0 0 0 379 0 0 202 409

wegsloot 1 % van lengte lint 0 44 0 0 20 28 3 0 0 0 0 34 0 0 9,21 15,43

wegsloot 2 M 2004 505 300 0 110 0 216 1737 0 383 0 129 624 395 0 333 524

wegsloot 2 % van lengte lint 35 15 72 0 5 0 11 0 100 0 9 56 30 0 23,79 31,59

ged. wegsloot lengte (m) 3736 40 46 3928 2570 2188

breedte

str.drager m 8,90 5,00 4,65 7,00 4,90 4,70 5,00 4,50 6,70 4,75 3,50 5,35 2,95 5,10 7,10

5,40 1,55

potentiële

doorzichten aantal 335 70 22 71 157 65 76 57 29 20 43 96 14 29 198

88 89

doorzichten aantal 34 11 8 15 27 18 15 13 2 3 7 14 0 11 26 13,64 9,97

doorzichtratio - 0,10 0,16 0,36 0,21 0,17 0,28 0,20 0,23 0,07 0,15 0,16 0,15 0,00 0,38 0,13 0,18 0,10

doorzichten/

lengte lint km

-1 5,9 3,3 19,2 11,1 12,2 10,9 7,6 7,3 3,6 7,8 11,2 9,7 0,0 8,4 6,6

8,40 4,69

nwbouwwijk klasse 3 2 1 1 2 1 2 1 2 1 2 2 1 2 3 1,79 0,70

sportveld klasse 2

1 2 1

silhouet ratio bebou-

wing/vegetatie 1,90

1,13 1,51 0,55

prioriteit 1

indicatoren

prioriteit 2

indicatoren

prioriteit 2

dorpen


Tabel 7.1b. Overzicht van de indicatoren vaartdorpen in Laag Holland.

ke

nm

erk

Ee

nh

eid

Mid

de

lie

Oo

sth

uiz

en

Ge

mid

de

lde

sta

nd

aa

rda

f-

wij

kin

g

structuurdrager Klasse 2 2 2 0

lengte lint m 2865 2952 2909 62

bebouwing 2-

zijdig m 2198 425 1312 1254

wegsloot 1 m 0 413 207 292

wegsloot 1 % van lengte lint 0 14 7 10

wegsloot 2 m 1719 738 1229 694

wegsloot 2 % van lengte lint 60 25 43 25

lengte ged.

wegsloot m

breedte

str.drager m 5,60 6,70 6 1

potentiële

doorzichten aantal 80 109 95 21

doorzichten aantal 11 4 8 5

doorzichtratio - 0,14 0,04 0,09 0,07

Doorzichten/

lengte lint km

-1 3,8 1,4 3 2

nwbouwwijk klasse 1 3 2 1

sportveld klasse 1


wing/vegetatie 0,08 0,08

Tabel 7.1c. Overzicht van indicatoren van wegdorpen in Laag Holland.

ke

nm

erk

ee

nh

eid

De

n I

lp

Ho

lysl

oo

t

Jisp

Kw

ad

ijk

Lan

dsm

ee

r

No

ord

be

em

-

ste

r

Oo

stza

an

(No

ord

ein

de

de

He

ul)

Ote

rle

ek

Ra

nsd

orp

Wa

rde

r

We

stb

ee

m-

ste

r

Zu

ide

rwo

u-

de

Wo

rme

r

ge

mid

de

lde

sta

nd

aa

rd-

afw

ijki

ng

structuurdrager klasse 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3,00 0,00

lengte lint m 3291 670 1919 2500 1778 496 3974 727 554 2772 1337 775 1823 1733 1179

bebouwing 2-

zijdig m 2855 227 1260 1820 1778 167 3753 582 514 2007 241 400 1823

1300 1165

wegsloot 1 m 0 221 0 2400 0 0 0 145 355 305 0 473 0 325 675

wegsloot 1 % van lengte lint 0 33 0 96 0 0 0 20 64 11 0 61 0 24 33

wegsloot 2 m 1234 0 1919 0 0 0 119 0 0 0 0 0 0 273 627

wegsloot 2 % van lengte lint 38 0 100 0 0 0 3 0 0 0 0 0 11,71 29,80

lengte ged.

wegsloot m 2042 1064 0

1553 692

breedte

str.drager m 8,00 3,60 6,45 4,80 7,00 9,10 6,60 5,77 5,35 5,70 6,00 4,35 6,50

6,06 1,53

potentiële

doorzichten aantal 120 36 106 55 164 15 228 56 49 88 13 25 203

80 65

doorzichten aantal 15 8 14 13 19 1 32 4 7 18 6 7 27 12,00 8,45

doorzichtratio - 0,13 0,22 0,13 0,24 0,12 0,07 0,14 0,07 0,14 0,20 0,46 0,28 0,13 0,18 0,11

doorzichten/

lengte lint km

-1 4,6 11,9 7,3 5,2 10,7 2,0 8,1 5,5 12,6 6,5 4,5 9,0 14,8

7,32 3,26

nwbouwwijk klasse 1 1 3 2 3 1 3 2 1 1 1 1 1 1,67 0,89

sportveld klasse 1 1 1 0


wing/vegetatie 0,11 0,27 0,19 0,08

Lintdorpen in Laag Holland vertegenwoordigen een grote landschappelijke waarde, mede vanwege

de relatief grote hoeveelheid dorpen (ongeveer de helft) waarbij de relatie met de omgeving nog

vergelijkbaar is met de situatie van een eeuw terug.


8. Openheid Dit hoofdstuk is gebaseerd op Nijhuis (2012).

Inleiding Openheid is een belangrijke karakteristiek voor het landschap van Laag Holland, maar niet overal op

dezelfde manier en in de dezelfde mate. Het doel van deze studie is om inzicht te krijgen in het visu-

eel-ruimtelijke karakter van Laag Holland als basis voor management, planning en monitoring van de

kernkwaliteit openheid. Dit kan als basis dienen voor het operationeel maken van het openheidsbe-

leid op uitvoeringsniveau. De studie omvat analyse, beschrijving en vergelijking van het visuele land-

schap van Laag Holland bestaand uit verschillende deelgebieden. Het gaat daarbij vooral over ruim-

telijke verschillen, uitgedrukt in termen van landschappelijke openheid. Het meten van de zichtbare

open ruimte met behulp van wetenschappelijke methoden voor landschapsfysiognomisch onderzoek

(landschapsbeeldkartering) met Geografische InformatieSystemen (GIS) staat centraal.

Methodiek In dit hoofdstuk wordt de ruimtelijkheid van het landschap, met openheid als een belangrijke varia-

bele, geanalyseerd en beschreven met behulp van een expertbenadering waarbij verschillende me-

thoden van landschapsfysiognomisch onderzoek gebruikt zijn. Het meten van ruimte op basis van

principes uit de Geographic Informatiewetenschappen (GISc) en met behulp van Geografische In-

formatieSytemen (GIS) staat hierbij centraal. In dit hoofdstuk volgt een overzicht van de gehanteer-

de werkwijze en aanpak. Technische achtergronden worden nader toegelicht door Nijhuis (2009;

2011).

Landschapfysiognomie: meten aan ruimte met GIS

Het voorliggende onderzoek maakt de kernkwaliteit openheid van het landschap in Laag Holland

expliciet. Afhankelijk van de schaal worden bepaalde stelsels van vormen of aspecten van de ruimte

belicht. Er zijn drie ruimtelijke schalen gehanteerd: de schaal van de provincie, schaal van de land-

schappelijke eenheid (zie figuur 1.2) en schaal van de visueel-ruimtelijke eenheid (zie figuur 8.1) met

elk hun eigen scope (Vroom, 1986; Litton et al., 1974). Deze staan hiërarchisch met elkaar in verband

en hebben elk een eigen methode van landschapsbeeldkartering.

1. Door de landschappelijke ruimte op de schaal van de provincie te benaderen, kunnen we de

mate van openheid en de schaaluitersten bepalen. Dit heeft vooral te maken met patronen

in het landschap. Hierdoor wordt duidelijk hoe het landschap van Laag Holland zich ver-

houdt ten opzichte van de rest van Noord-Holland.

2. Op de schaal van de landschappelijke eenheid kunnen we structurele (driedimensionale)

aspecten van de landschappelijke ruimte in beeld brengen door het typeren van ruimte-

vorm. Deze kan handvatten bieden voor verdere ontwikkelingen in het landschap.

3. De schaal van de visueel-ruimtelijke eenheid wordt bepaald door het zichtveld (kijkcirkel)

van de waarnemer. Hierbij zijn waarnemingspositie (hoogte en afstand), kijkrichting en at-

mosferische omstandigheden belangrijke factoren. Centraal in deze analyse staat de zicht-

baarheid van de ruimte vanaf ooghoogte, met grondgebruik als een belangrijke eigenschap.

Door dit horizontale perspectief te hanteren krijgen we grip op de verschijningsvorm en va-

riatie in de landschappelijke ruimte zoals deze waargenomen wordt door mensen.


Raster- en zichtveldmethode

Er zijn verschillende GISc-gebaseerde methoden en technieken voor landschapsbeeldkartering be-

schikbaar. Hierbij spelen vooral de rastermethode en zichtveldmethode een belangrijke rol. Deze zijn

in dit onderzoek gebruikt om de mate van openheid en relatieve openheid te analyseren. Zie Nijhuis

et al. (2011b) voor achtergronden en een overzicht van beschikbare methoden. Omdat er nog geen

betrouwbare en werkbare GISc-gebaseerde methode voorhanden is om ruimtetypen te analyseren is

gebruik gemaakt van ‘expert judgement’ zoals uitgevoerd in eerder onderzoek. Zie hiervoor Nijhuis

(2009 & 2011).

Rastermethode, mate van openheid:

De rastermethode is gebruikt om de landschappelijke ruimte te analyseren vanuit het verticale per-

spectief. De mate van openheid en schaalkenmerken van landschappen kunnen hiermee in beeld

worden gebracht (zie onder meer Dijkstra & Lith-Kranendonk, 2000). Hierbij worden in een ten op-

zicht van het landschap liggend raster van vierkanten (500 x 500m) metingen verricht waarmee de

relatieve verhouding openheid – dichtheid met GIS wordt gekwantificeerd en gevisualiseerd. Per

rastercel wordt geautomatiseerd berekend hoeveel en welke opgaande elementen er in voorkomen.

Opgaande elementen kunnen zijn: bomenrijen, bebouwing, dijken, etc. De resultaten zijn geclassifi-

ceerd in openheidsklassen en gecorrigeerd aan de hand van een classificatiemethode die ontwikkeld

en getoetst is door Palmer (1996) en het onderzoek van Dijkstra en Lith-Kranendonk (2000).

Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van een eerdere studie waarbij de landschappelijke ruimte op

de schaal van de provincie is geanalyseerd met behulp van de rastermethode. Hierdoor is duidelijk

geworden wat de mate van openheid is en wat de schaaluitersten zijn in het Noord-Hollandse land-

schap. Zie voor een uitgebreide toelichting Nijhuis (2009, 2011). Hierdoor is bepaald wat de mate

van openheid is en wat de schaaluitersten in het Noord-Hollandse landschap zijn.

Zichtveldmethode, relatieve openheid:

De nadruk in dit onderzoek ligt op de toepassing van de zichtveldmethode. De zichtveldmethode is

gebruikt om de zichtbaarheid van de landschappelijke ruimte te analyseren. Het betreft een driedi-

mensionale analyse van open ruimte van binnenuit het landschap, dus vanuit het standpunt van de

beschouwer: ofwel de relatieve openheid. In een regelmatig grid zijn zichtpunten gedefinieerd (16

per ha). Voor elk zichtpunt is bepaald hoeveel andere zichtpunten in het grid zichtbaar zijn. De rela-

tieve openheid is vervolgens uitgedrukt als de percentuele hoeveelheid zichtbare zichtpunten ten

opzichte van het totaal aantal zichtpunten in Laag Holland. Om randeffecten te voorkomen is het

landschap rondom Laag Holland in de analyse meegenomen. De gehanteerde klasse indeling geeft

de afwijking aan ten opzichte van het gewogen gemiddelde: van onder gemiddeld tot bovengemid-

deld open in stappen van een halve standaard afwijking. Als kijkhoek is 360 graden aangehouden. Als

kijkhoogte 1,60 meter boven maaiveldhoogte en als kijkafstand is 4.800 meter (maximale zichtbaar-

heid bij deze ooghoogte). Het resultaat van de analyse geeft een beeld van de ruimtelijke variatie die

in het open landschap aanwezig is.

Met behulp van de zichtveldmethode kunnen we ook analyseren welke vormen van grondgebruik

visueel dominant zijn. Grondgebruik is een belangrijk element in de perceptie en waardering. Het

maakt nogal uit of het natuurlijk grasland is of agrarisch grasland (zie ook Nijhuis, 2011).

Door grondgebruik te koppelen aan relatieve openheid kunnen we bepalen welke vormen van

grondgebruik zichtbaar zijn en (potentieel) het meest gezien worden. Voor elk standpunt wordt dan

dus berekend welke typen landgebruik zichtbaar zijn, en hoe groot dat oppervlak is. Niet alleen de


zichtbare oppervlakte speelt een rol, maar ook de ‘opeenstapeling’ (hoe vaak wordt het gezien).

Daarmee krijgen we een indruk welke vormen van grondgebruik het landschapsbeeld domineren: de

visuele dominantie van het zichtbare grondgebruik. Deze visuele dominantie wordt geanalyseerd per

deelgebied (zie fig. 8.1).

Digitaal basismateriaal

Mate van openheid

Om tot nauwkeurige en betrouwbare resultaten te komen is hiervoor een recent digitaal topogra-

fisch bestand 1:10.000 (TOP10NL, 2009) gebruikt. Ten behoeve van de berekening zijn op basis van

definities van het Kadaster Topografische Dienst alle legenda-eenheden geselecteerd die hoger zijn

dan ooghoogte, en omvatten opgaande elementen, bebouwing en beplanting. Deze selectie is waar

nodig gecorrigeerd met behulp van recente luchtfoto’s en veldbezoek.

Ruimtetypen

Hier is op basis van kaartonderzoek, luchtfoto interpretatie, veldbezoek en Street View (GoogleE-

arth, 2009) vorm van de ruimte bepaald. De belangrijkste bron was het digitaal topografisch bestand

1:10.000 (TOP10NL, 2009), maar ook recente luchtfoto’s, Street View (GoogleEarth, 2009) en veld-

bezoek.

Relatieve openheid

Om tot nauwkeurige en betrouwbare resultaten te komen is een nauwkeurig digitaal landschapsmo-

del (DLM) geconstrueerd welke bestaat uit een terreinhoogtemodel (DEM) in combinatie met topo-

grafische gegevens. De basis is een terreinhoogte model met een hoge resolutie: het Actueel Hoog-

tebestand Nederland (AHN-1, 1997-2003) met een precisie van ongeveer 15 centimeter per vierkan-

te meter. Het bestand is aangevuld met recente topografische gegevens: het digitaal topografisch

bestand 1:10.000 (TOP10NL, 2009). Hiertoe zijn op basis van definities van het Kadaster Topografi-

sche Dienst alle legenda-eenheden geselecteerd die hoger zijn dan ooghoogte, en omvatten op-

gaande elementen, bebouwing en beplanting met een bepaalde hoogte. Voorts is het model verfijnd

met gegevens afkomstig uit het Meetnet Kleine LandschapsElementen (MKLE, 2011). Het resulte-

rende DLM is gecorrigeerd met behulp van recente luchtfoto’s, veldbezoek en Street View (GoogleE-

arth, 2009). De resultaten van de analyses zijn op hun betrouwbaarheid getest door veldbezoek en

foto’s.

Transparantie van laanbeplanting en andere lijnvormige beplantingen worden in de analyses niet

meegenomen omdat er onvoldoende gegevens over plantafstanden, plantverbanden etc. voorhan-

den zijn. Lijnvormige beplantingen, zoals de bomenrijen in de grote droogmakerijen, gelden in de

berekening dus als openheidsbegrenzers. Voor de analyse van de visuele dominantie zichtbaar

grondgebruik is gebruik gemaakt van Landgebruik Nederland (LGN5, 2009).

Het zichtbaar grondgebruik wordt per regio of deelgebied weergegeven. Gekozen is voor de indeling

die Bosch Slabbers (2006) heeft voorgesteld (fig. 8.1). Hoewel deze indeling voor sommige andere

doeleinden als te grof wordt gezien blijkt deze goed hanteerbaar voor de karakterisering van open-

heid.


Figuur 8.1. Indeling van Laag Holland in 13 deelgebieden op historisch geografische basis met inachtneming van

de huidige ruimtelijke patronen van het landschap (gebaseerd op Bosch Slabbers, 2006). Zichtbaar landgebruik

is voor elk deelgebied geanalyseerd.

Resultaten Het landschap van Laag Holland wordt gekenmerkt door zeer open gebieden bestaand uit grasland,

water, natuurlijke begroeiing en lintbebouwing. De grote mate van openheid is een belangrijk ken-

merk van deze gebieden, maar niet overal op dezelfde manier en in de dezelfde mate. Het blijkt dat

hoewel Laag Holland als geheel een open tot zeer open karakter heeft, de landschappelijke eenhe-

den onderling grote verschillen laten zien in de visueel-ruimtelijke opbouw. Dit impliceert dat elk

gebied zijn eigen potenties en bedreigingen kent op het terrein van ruimtelijke ontwikkelingen. Het

is daarom belangrijk elk gebied in de toekomst nader te onderzoeken op het ruimtelijke absorptie-

vermogen vanuit het oogpunt van de beschouwer en daarbij ontwerpprincipes te ontwikkelen die

recht doen aan de visueel-ruimtelijke karakteristieken van het gebied.


Mate van openheid

Het landschap van Noord-Holland wordt gekenmerkt door grote schaaluitersten. Van grootschalige

open gebieden in de Wieringermeer en Schermer (zie fig. 8.2) tot kleinschalige gesloten gebieden

met veel groene opgaande elementen zoals het Gooi en gebieden met een stedelijk karakter. Laag

Holland als geheel behoort tot de meest open landschappen van Noord-Holland en heeft overwe-

gend een open tot zeer open karakter. Vooral de veenweidegebieden: Waterland-Oost, Midden-

Wormer en Assendelft, en ook droogmakerijen zoals de Schermer en Beemster zijn belangrijke voor-

beelden. Deze gebieden worden gekenmerkt door weinig tot zeer weinig beplanting (< 5% van de

oppervlakte) en zeer weinig bebouwing (< 5% van de oppervlakte). Rondom de bebouwingskernen in

Laag Holland heeft het landschap een matig open karakter, vooral rondom Castricum, Purmerend en

Zaandam. Deze gebieden worden gekenmerkt door de aanwezigheid van meer beplanting (< 50 %

van de oppervlakte) en weinig tot matig veel bebouwing (< 10% van de oppervlakte).

Fig. 8.2. De openheid van de grote droogmakerijen is gemiddeld genomen zeer groot, zoals zichtbaar op deze

opname van de Schermer.

Ruimtetypen

Op het niveau van de landschappelijke eenheid kunnen we ruimte typeren op basis van structurele

aspecten van de ruimtevorm. Het karakter van de open ruimte wordt dan beschreven in termen van

de vorm, maat en begrenzing van de ruimte. Er kunnen vijf ruimtetypen worden gedefinieerd (Nij-

huis 2011):

1. Alzijdig begrensde ruimten zijn aan alle zijden begrensd.

2. Tweezijdig begrensde ruimten hebben als kenmerk dat ze langgerekt zijn en dat het begin

en eind van de ruimten veelal niet vanaf een positie is te overzien.

3. Gedeelde ruimten hebben als kenmerk dat de ruimte in twee delen wordt opgesplitst.

4. Het kenmerk van continue ruimten is dat de ruimtevormende elementen de ruimte niet be-

grenzen.


5. Tenslotte zijn er situaties te onderscheiden waarbij sprake is van geen ruimte, maar massa.

Relatieve openheid

In dit onderzoek ligt de nadruk op de zichtbare landschappelijk ruimte op ooghoogte, ofwel de rela-

tieve openheid. Het is een driedimensionale analyse van open ruimte ‘van binnenuit’ het landschap,

dus vanuit het standpunt van de beschouwer. De totale relatieve openheid van Laag Holland is

43.047 ha (zichtbare oppervlakte) (zie bijlage 13). De mate van zichtbare open ruimte is relatief aan

het aantal standpunten (n= 688.755), uitgedrukt in procenten. Een waarde van 5% betekent dus dat

de open ruimte vanaf 5% van het totaal aantal standpunten wordt gezien. De classificatie is geba-

seerd op stappen van een halve standaard afwijking ten opzichte van het gewogen gemiddelde wat

ca. 3% is (gemiddelde 2,88; standaard deviatie 3,70). De klasse indeling relatieve openheid geeft de

gradiënt weer van onder gemiddeld open ruimten (klasse 1: < 1% en klasse 2: ca. 1-3%) tot boven-

gemiddeld open ruimten (klasse 3: ca. 3-5%, klasse 4: ca. 5-10% en klasse 5: > 10%).

Uit de analyse blijkt dat, hoewel Laag Holland als geheel een open tot zeer open karakter heeft, de

deelgebieden (fig. 8.1) onderling een grote ruimtelijke variatie kennen. De oppervlakteverdeling van

de klassen suggereert dat het voorkomen van onder gemiddeld open ruimten de overhand heeft.

Maar als we de ruimtelijke spreiding daarbij betrekken blijkt dat deze ruimten zich vooral bevinden

in de kleinere droogmakerijen (bijv. Broekermeer en Het Twiske), de overgangszones van de veen-

weidegebieden (bijv. Zeevang) en de randen van de Beemster. De gebieden met de grootse open

zichtbare ruimten van Laag Holland vinden we in Waterland-Oost, het Assendelverveld, de Scher-

mer, het noorden van Midden-Wormer, Polder Zeevang (m.n. het oostelijke deel) en het Ilperveld.

Het landschapsbeeld van Laag Holland wordt gedomineerd door grondgebruik zoals grasland, na-

tuurlijk grasland en open water (fig. 8.3). Vooral in de droogmakerijen, maar ook daarbuiten vinden

we ook vormen van akkerbouw: maïs, bollen en graanteelt.

Figuur 8.3. Visuele dominantie zichtbaar grondgebruik Laag Holland.


Tureluur (foto: Ger Tik)


9. Weide- en moerasvogels Dit hoofdstuk vat de belangrijkste conclusies samen van het recent gepubliceerde onderzoek naar

weide- en moerasvogels in Laag Holland. Laag Holland is een belangrijk gebied voor weide- en moe-

rasvogels. Net is als elders in Nederland is de stand van de meeste van deze soorten achteruit ge-

gaan.

Weidevogels Ten aanzien van weidevogels (bijlage 14) rapporteren Van ’t Veer en anderen (2009): ‘aanzienlijke

peilverlaging en toenemende predatie in combinatie met een intensief beheer vormen de belangrijk-

ste problemen bij het moderne weidevogelbeheer’. Een van de beperkingen wordt genoemd het

tekort aan kuikenland, waarbij naast soortspecifieke wensen vooral de lengte van het gewas in het

voorjaar (m.n. mei) niet te groot mag zijn omdat dit de mobiliteit van de kuikens beperkt. Als oplos-

singen hiervoor worden aangedragen: geringere gewasproductie (verlaging bemesting), het remmen

van de grasgroei (hoog waterpeil) of het toepassen van voorbeweiding, tot eind april. In zijn alge-

meenheid zal vergroting van de openheid, hoge waterstanden (<40 cm -maaiveld in maart), nestbe-

scherming in combinatie met extensieve beweiding of voorbeweid land (tot eind april) in combinatie

met late maaidatum (juni) leiden tot een stijging van weidevogeldichtheden.

Moerasvogels Belangrijke sturende factoren voor het voorkomen van moerasvogelsoorten (bijlage 15) zijn de op-

pervlakten overjarig riet, waterriet en vooral ook de variatie in ontwikkelingsstadia daarvan: hoe

meer variatie, des te groter de kans op het voorkomen van bijzonder moerasvogelsoorten (Van ’t

Veer en anderen, 2009). Ook verlanding van sloten en open wateren heeft een gunstig effect op het

voorkomen van moerasvogelsoorten. De afgelopen jaren is als gevolg van een toename van het

areaal overjarig riet de hoeveelheid moerasvogelsoorten flink toegenomen. Deze gemiddeld gunsti-

ge trend geldt niet voor grote karekiet, vanwege het ontbreken van jonge verlandingen langs brede

wateren.

Verder wordt aanbevolen het voorkomen van waterriet langs brede wateren te stimuleren middels

peilschommelingen, goede waterkwaliteit en schone slootbodems, en verdroging te voorkomen.


10. Kernkwaliteiten geïntegreerd In de voorgaande hoofdstukken zijn de kernkwaliteiten van Laag Holland beschreven en in kaart

gebracht. De afzonderlijke kernkwaliteiten zijn in voorkomende gevallen niet los van elkaar te zien.

Aan dergelijke onderlinge relaties ligt doorgaans een gezamenlijke ontstaansgeschiedenis ten grond-

slag. De samenhang tussen de kernkwaliteiten biedt een robuuster kader, niet alleen voor het land-

schappelijke verhaal maar ook voor de vertaling in beleid aangezien behoud van de ene kernkwaliteit

samengaat met het behoud van andere kernkwaliteiten.

Hieronder wordt, zonder uitputtend te zijn, per landschapstype (zie fig. 1.2) de voornaamste samen-

hang tussen de kernkwaliteiten besproken.

Strandwallenlandschap Het strandwallenlandschap vormt het westelijk gedeelte van Laag Holland. De ondergrond bestaat

grotendeels uit strandwallen en –vlakten die hoofdzakelijk zijn opgebouwd uit zand. Dit landschaps-

type is gepositioneerd op de overgang van laag (veenweidegebied) naar hoog (jonge duinen) en

vormt daarmee een zeer aantrekkelijke vestigingslocatie, ook al in de prehistorische tijd. De oudste

bewoningssporen in Laag Holland zijn dan ook in dit gebied gevonden en stammen uit de neolithi-

cum (zie bijlage 2). Het is een afwisselend open en gesloten landschap waarbij de voor landbouw

geschikte strandvlakten het meest open zijn. De wat hogere en voor bewoning geschikte strandwal-

len zijn veel minder open. Aangezien veen voorkomt in de ondergrond van de strandvlakten, zijn

deze gebieden ook geanalyseerd ten aanzien van verkavelingpatronen. Daaruit blijkt dat de oor-

spronkelijke verkavelingstructuur is gemodificeerd, hetzij door overstromingen, hetzij door verve-

ning (zie bijlage 8).

Veenweidegebied Het veenweidegebied vormt samen met de droogmakerijen de kern van nationaal landschap Laag

Holland. Vanwege het natte en moeilijk te ontginnen karakter komt (relatief grootschalige) menselij-

ke bewoning in het veengebied pas voor vanaf de late Middeleeuwen. Om het land te kunnen be-

werken moest het peil verlaagd worden, wat bij veen tot gevolg heeft dat het oxydeert. De daarmee

samenhangende maaivelddaling was vervolgens de reden om het peil verder te laten zaken om

landbewerking nog mogelijk te maken. Dit zelfversterkend mechanisme laat in een notendop de

kwetsbaarheid van het veenweidegebied zien. Maaivelddaling had namelijk tot gevolg dat de zee

gemakkelijker invloed kreeg op het gebied. Aan deze kwetsbaarheid ontleent het gebied ook de

karakteristieke (prehistorische) bebouwingsvormen. Er werd gebouwd op de hoogste locaties, hetzij

op zelf opgeworpen terpen, hetzij langs kades en vaarten, op dijken of langs wegen, resulterend in

de goed herkenbare lintbebouwing. Het steeds lager wordende maaiveld zorgde vanaf het eerste

ontginningsmoment voor een steeds lastiger wordende afwatering waardoor een uitgebreid sloten-

stelsel vereist werd om toch voldoende afstroming te kunnen genereren. Dit verkavelingpatroon is

nog steeds een van de meest kenmerkende elementen van het veenweidegebied.

Wanneer het peil voldoende laag staat leent veenondergrond zich uitstekend voor agrarische activi-

teiten. Het gebied is dan ook van oudsher in gebruik als grasland. Bijverschijnsel daarvan is de grote

openheid die het gebied kenmerkt en het daaraan gekoppelde voorkomen van weide- en moerasvo-

gels. De openheid is echter geen verschijnsel dat zich overal in het veenweidegebied manifesteert.


Vanwege de, vanuit agrarisch oogpunt, soms minder gunstige omstandigheden in het veenweidege-

bied, zijn er ook gebieden te vinden die relatief minder open zijn (bijvoorbeeld Oostzanerveld, Ei-

landspolder en Beetskoog, zie bijlage 13).

Droogmakerijen Droogmakerijen liggen als grote laagten en als apart landschapstype in het veenweidegebied en zijn

na drooglegging van het meer ingericht volgens een rationeel ontwerp. De kleiige ondergrond biedt

uitstekende condities voor landbouw waarbij huidige peilstanden geen invloed hebben op maaiveld-

niveau. Het optimaal benutten van het agrarisch areaal heeft tot gevolg dat de openheid over het

algemeen groot is (zie bijlage 13). Het feit dat weide- en moerasvogels nauwelijks voorkomen in de

grote droogmakerijen van Laag Holland wordt dan ook niet veroorzaakt door een gebrek aan open-

heid, maar voornamelijk door lage peilstanden en een voor deze vogels onvoldoende adequaat

maairegime (zie ook hoofdstuk 9).

Overige De overige landschapschaptypes die in Laag Holland liggen zijn: oude zeekleilandschap (kleine op-

pervlakten bij Oterleek en Schardam), jonge duinen (bij Bakkum) en het voormalig Zuiderzeeland-

schap (langs de huidige kust van het IJmeer en Markermeer). Het oude zeekleilandschap en de jonge

duinen zijn uitlopers van grote gebieden waar dit landschapstype voorkomt en zijn daarom te be-

schouwen als uitbijters in Laag Holland. Dat ligt anders voor het voormalige Zuiderzeelandschap.

In Laag Holland is het voormalige Zuiderzeelandschap aanwezig op de grens van het veenweidege-

bied en de huidige IJmeer en Markermeer. Daar werd een relatief smalle strook buitendijks land

beïnvloed door de Zuiderzee. Erosie van veen vond plaats, klei werd afgezet en de invloed van de

mens op deze gebieden was minimaal ten opzichte van de gebieden aan de andere zijde van de dijk.

De betekenis en waarde van dit landschapstype in Laag Holland moet niet gezocht worden in het

oppervlak want dat is relatief weinig, maar vooral in de nauwe verbondenheid met de (geografische)

geschiedenis van het veenweidegebied in Laag Holland. Dit landschap markeert enerzijds de over-

gang van ruigte (Zuiderzee) naar ontgonnen gebied (veenweidegebied) en vervult een belangrijke

zichtbare (!) schakel in de strijd tussen mens en water.


11. Conclusies en aanbevelingen Veen Veen is sterk vertegenwoordigd in de ondergrond van Laag Holland. De grootste dikte veen (tot max.

11 m) in de ondergrond komt voor in het zuid-oosten (Waterland) en neemt af in noord-westelijke

richting.

Het GeoTop model (gemaakt door TNO, Geologische Dienst Nederland) waarmee de veendikte is

bepaald, is gebaseerd op alle beschikbare, betrouwbare gegevens van de ondergrond (ong. bovenste

30 m). Hoewel de meeste gegevens waarop het model gebaseerd is dateren van vóór 1990, is bij het

berekenen van de veendikte al rekening gehouden met maaiveld daling (tot ~2006). Daar waar het

huidige maaiveld (oppervlak) hoger ligt dan het voormalige maaiveld ten tijde van de boring, is de

veendikte in de boring verminderd met het verschil in maaiveldhoogte. Dat betekent vervolgens dat

wanneer een update plaatsvindt van de maaiveldhoogte (AHN) ook een update gemaakt kan worden

van de veendikte in Laag Holland. Elke 5 jaar wordt het AHN ververst. Dit kan dan direct vertaald

worden in een nieuwe veendiktekaart. Aanbevolen wordt om de veendikte elke 5 jaar te monitoren

(aanbevelingen in dit hoofdstuk zijn genummerd in de kantlijn). Aangetekend moet worden dat

steekproefsgewijs veldcontroles plaats moeten vinden om de betrouwbaarheid en nauwkeurigheid

van de veendikte kaart te waarborgen. De dalingsnelheid van de ondergrond (tektonische beweging)

is gering in vergelijking met de huidige en verwachte bodemdalingsnelheid waardoor correctie voor

deze factor geen invloed zal hebben op het resultaat. Processen die potentieel effect hebben op de

veendikte zijn oxidatie (gekoppeld aan laag grondwaterpeil en/of chemische samenstelling van het

grondwater) en compactie door zware belasting.

De ondergrond van Laag Holland bevat veel veen. Hoewel duidelijk is dat de samenstelling grote

variatie vertoont kon die variatie niet goed in kaart worden gebracht. Dit vanwege de beperkte be-

schikbaarheid van geschikte gegevens hiervan. Met de ruimtelijke variatie en de opeenvolging van

verschillende veentypes kan het ontstaan van het landschap gereconstrueerd worden. Strikt geno-

men is het in kaart brengen van het veentypes de enige manier om het verhaal van het ontstaan van

het veenweidelandschap compleet te maken. En dat is relevant voor bijvoorbeeld de overstromings-

geschiedenis waarmee schattingen van huidige overstromingsrisico´s sterk verbeterd kunnen wor-

den. Het verdient dan ook aanbeveling om veentypes in kaart te brengen.

Archeologie Laag Holland heeft erg veel archeologisch vindplaatsen van (zeer) hoge waarde. De archeologische

vindplaatsen in het strandwallenlandschap zijn in sommige gevallen erg oud, tot in het neolithicum.

In het veenweidegebied bestaan deze voornamelijk uit terpen en andere verhoogde woonplaatsen

(vnl. lintdorpen) daterend uit de Late Middeleeuwen.

Er is in ruime mate voorzien in wettelijke bescherming van archeologische waarden. Als het vermoe-

den bestaat dat archeologische waarden aangetast/gevonden kunnen worden bij werkzaamheden

moet dat bij de RCE gemeld worden en verder worden onderzocht. Die wettelijke bescherming bevat

geen beheercomponent, en dat vormt potentieel een bedreiging voor archeologische waarden in

Laag Holland. In Laag Holland bevindt een groot gedeelte van de archeologie zich namelijk in het

veenweidegebied. Aangezien archeologie in de ondergrond zit is het daar afhankelijk van het veen-

pakket. Bescherming van deze archeologische waarden kan alleen dan adequaat plaatsvinden wan-

neer oxydatie van het veenpakket stopt. Voor het behoud van archeologische waarden (met name in

1

2


het veenweidegebied) is het dan ook noodzakelijk om een verantwoord peilbeheer te voeren, in de

meeste gevallen: een hoger peil dan het huidige.

De zichtbaarheid en ontsluiting van archeologische waarden evenals het beheer ervan is minder ver

ontwikkeld dan de wettelijke bescherming. De legitimiteit van de bescherming van archeologie

wordt ook groter naarmate het publiek er meer van kan genieten. Het verdient aanbeveling om de

zichtbaarheid en beleefbaarheid van archeologische waarden te verhogen. Dat kan onder meer door

het beheer van archeologische locaties (nog) beter in te vullen.

Verkaveling en watergangen in het veenweidegebied De geschiedenis en het karakter van het veenweidegebied manifesteren zich voor een belangrijk

gedeelte in de verkavelingstructuur en de historische watergangen. Zowel het ontginningstype als de

mogelijke modificaties daarvan leveren een zeer divers beeld. Zo zijn oorspronkelijke verkavelingty-

pen gemodificeerd door overstromingen (vanuit de Zuiderzee), door vervening en door meer recen-

te uitbreidingen van woonkernen. Ondanks de in sommige gevallen grootschalige uitbreiding van

woonkernen zijn veel van de oorspronkelijke structuren in het veenweidegebied nog aanwezig.

Het verkavelingpatroon in het veenweidegebied is iets om zuinig op te zijn. Het vertegenwoordigt

een periode van maarliefst 1000 jaar geschiedenis. Er zijn maar weinig gebieden waar een dermate

lange periode zo goed zichtbar is gebleven.

Vanuit agrarische bedrijfsvoering geredeneerd is schaalvergroting noodzakelijk en ligt het dicht-

schuiven van sloten voor de hand. Of dat ook gebeurt, is niet bekend en als het gebeurt, is onduide-

lijk op welke schaal het plaatsvindt. In de Beemster is enkele jaren teug een studie uitgevoerd door

HHNK waarin het aantal sloten is gekarteerd inclusief de ooit bestaande. Een dergelijk overzicht is

voor het veenweidegebied erg nuttig omdat daarmee inzichtelijk wordt of en, zo ja, in welke mate

het verkavelingpatroon op slootniveau verandert. Het verdient aanbeveling om een overzicht tema-

ken van individuele huidige en historische sloten in het veenweidegebied.

Inrichtingspatroon van de droogmakerijen Het inrichtingspatroon van de droogmakerijen in Laag Holland neemt een internationaal erkende

unieke positie in. Het rationele ontwerp is nog heel duidelijk herkenbaar en zichtbaar. Wel blijkt het

inrichtingspatroon in de droogmakerijen onderhevig aan erosie. Grootschalige infrastructuur (snel-

en autowegen en de bijbehorende open afritten) alsmede de ontwikkeling van grote sportterreinen

(golfbanen, sportcomplexen) en oprukkende bebouwing verstoren in grote mate het inrichtingspa-

troon en de zichtbaarheid daarvan.

De belangrijkste oorzaken voor verstoring liggen in de aanleg van bebouwing, infrastructuur en aan-

leg van sportterreinen (sportcomplexen en golfbanen). Het verdient aanbeveling om juist deze ont-

wikkelingen te monitoren zodat veranderingen in het inrichtingspatroon goed in beeld komen.

Lintdorpen Lintdorpen zijn karakteristiek voor Laag Holland. Karakteristiek voor deze dorpen zijn, naast de mor-

fologie (lang en smal), onder meer, de aanwezigheid van wegsloten en doorzichten tussen de be-

bouwing door naar het zeer open achterland. Daarnaast is aan een aantal dorpen nieuwbouwwijken

en sportcomplexen gebouwd die dat karakteristieke beeld verstoren.

Hoewel ontwikkelingen in en om lintdorpen sinds de jaren ’50 niet allemaal passen in de eeuwenou-

de bouwtraditie van die dorpen kennen we in Laag Holland nog genoeg voorbeelden van lintdorpen

die nauwelijks zijn veranderd sinds die periode. Processen die potentieel resulteren in verandering

van deze kernkwaliteit zijn ruimtelijke ontwikkelingen (uitbreiding van het dorp), plaat-

4

3

5

6


sing/verwijdering van beplanting en obstakels bij (potentiële) doorzichten, dempen/graven van weg-

sloten en aanpassing van de wegstructuur. Het verdient aanbeveling om ontwikkelingen in en om

lintdorpen te toetsen op het effect op de kenmerken van het lintdorp.

Openheid Laag Holland is in zijn geheel als open te karakteriseren en heeft een relatief grote oppervlakte, dat

geldt als zeer open. Met name grote delen van het veenweidegebied en de Schermer zijn zeer open.

Het zichtbaar grondgebruik is grotendeels grasland terwijl het areaal maïs niet boven de 5 % komt.

Openheid krijgt op het moment veel aandacht, ook op bestuurlijk niveau. Het wordt gezien als een

belangrijke kernkwaliteit van het landschap. Openheid heeft ook direct invloed op de beleving van

het landschap, denk aan bijvoorbeeld de doorzichten in lintdorpen, en het voorkomen van weidevo-

gels. Bij aanleg van infrastructuur en bebouwing zal de openheid op de een of andere manier aange-

tast worden. In welke mate dat gebeurt hangt, sterk af van het ontwerp en de locatie. Om in een

vroeg stadium te bepalen of een ontwerp geen ongewenst grote invloed op de openheid heeft, zou

elk ontwerp getoetst moeten worden op het effect ervan op de openheid. Het verdient daarnaast

aanbeveling om openheid mee te nemen bij het uitwerken van ontwerpprincipes (zie verderop in dit

hoofdstuk).

Weide- en moerasvogels De hoeveelheid weide- en moerasvogels is afnemende, ongeveer met 5 % per jaar. Desondanks blijft

Laag Holland een uitermate belangrijk gebied voor dit soort vogels.

Openheid, maairegime en grondwaterstand zijn daar onder meer belangrijk voor het voorkomen van

weidevogels. Aanbevolen wordt om de kwaliteit van de leefgebieden niet te laten verslechteren.

Openheid dus handhaven op het huidige niveau, liefst op locaties waar ook de peilniveaus op <40 cm

gehandhaafd kunnen worden in combinatie met uitgesteld maaibeheer en nestbescherming.

Rekening houden met kernkwaliteiten op lokaal niveau Kernkwaliteiten voor Laag Holland zijn in dit document op ‘nationaal landschap’ schaal beschreven

en in kaart gebracht. Maar wat betekent deze beschrijving nu voor het lokale schaalniveau? In deze

paragraaf worden aanbevelingen gedaan ten aanzien van het gebruik van de in dit rapport beschre-

ven kernkwaliteiten naar gemeentelijk en provinciaal beleid, en ten aanzien van publieksvoorlichting.

De uitwerking van de kernkwaliteiten biedt een praktisch toepasbare basis voor de vaststelling en

formulering van gemeentelijk en provinciaal beleid. Het verdient aanbeveling om de resultaten van

dit rapport formeel te koppelen aan de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie (PNH, 2010) zodat

deze een stevig en toepasbaar onderdeel is van het provinciaal ruimtelijk beleid. Het verdient ook

aanbeveling om de kernkwaliteiten op te nemen in bestemmingsplannen. Daarnaast verdient het

aanbeveling om stimuleringsmaatregelen te nemen, bijvoorbeeld door het aanwijzen van kansen

voor ‘behoud door ontwikkeling’ en het uitwerken van ontwerpprincipes.

Behoud door ontwikkeling kan bijvoorbeeld toegepast worden op tal van onderwerpen. Bijvoorbeeld

ten aanzien van ontwikkeling van agrarische bedrijven in het veenweidegebied. Het aanbieden van

ecosysteemdiensten zou een antwoord kunnen zijn op de economische ontwikkelingen waarbij be-

houd van kernkwaliteiten gewaarborgd blijft. Een ander voorbeeld voor kansen voor behoud door

ontwikkeling is het zichtbaar en bereikbaar maken van de kernkwaliteiten voor de bewoners en

recreanten. Daarmee neemt de waardering ervoor toe, wat indirect ook financieringsmogelijkheden

genereert.

7

8

9

10

11

12

13


Ontwerpprincipes zullen binnen de drie sterk vertegenwoordigde landschapstypes grote overeen-

komsten hebben. Aanbevolen worden om ontwerpprincipes te formuleren voor het veenweidege-

bied, voor de droogmakerijen en voor het strandwallenlandschap. De ontwerpprincipes kunnen

invulling aan uitbreidingsstrategieën van individuele dorpen, rekening houdend met ALLE kernkwali-

teiten. Bij de uitwerking van dergelijke ontwerpprincipes zal ook rekening gehouden moeten worden

met de uitkomsten van de Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA) Laag Holland.

Gekoppeld aan de lokale beleidsuitwerking van de kernkwaliteiten biedt het overzicht in dit rapport

uitdrukkelijke aanknopingspunten voor publieksvoorlichting en educatie. De kaarten maken de ruim-

telijke verdeling van de kernkwaliteiten inzichtelijk. Aanbevolen wordt om de kaarten inclusief ver-

simpelde toelichting te presenteren in (afzonderlijke) brochures/flyers, zodat ze ook voor de bewo-

ner en recreant beschikbaar en hanteerbaar zijn.

Monitoren van kernkwaliteiten Het vaststellen van de kernkwaliteiten zoals dat in dit document gedaan is, biedt een goed overzicht

van de belangrijkste kwaliteiten van het huidige landschap. Aangezien landschap per definitie on-

derhevig is aan verandering, of dat nu door de mens komt of door natuurlijke processen, zullen dus

ook deze kwaliteiten veranderen. Waar die verandering optreedt en hoe sterk deze is kunnen we

meten. Het periodiek meten, het zogenaamde monitoren, van die veranderingen kan vervolgens een

belangrijke bron zijn voor beleidsmakers en openbaar bestuurders voor het opstellen van beleid.

Monitoring, zeker wanneer het met enige regelmaat plaatsvindt, kan namelijk ongewenste land-

schappelijke veranderingen in een vroeg stadium zichtbaar maken zodat beleidsinstrumenten tijdig

ingezet kunnen worden.

Het tijdsbestek waarin landschappelijke verandering optreedt, verschilt, zo is de verwachting, per

kernkwaliteit en wellicht ook per regio.

Op een hoger schaalniveau wordt in 2012 door Landschap Noord-Holland invulling gegeven aan de

provinciale landschapsmonitor, een provinciedekkend instrument waarmee verandering van de

provinciale kernkwaliteiten (geformuleerd in de Leidraad Landschap & Cultuurhistorie; Provincie

Noord-Holland, 2010) periodiek en systematisch gemeten kan worden.

Deze provinciale landschapsmonitor dekt geen van de kernkwaliteiten van het nationaal landschap

Laag Holland volledig, maar overlapt gedeeltelijk wel wat betreft Aardkundige waarden (c.q. veen-

pakket), Historische structuurlijnen (verkavelingstructuur en historische waterlopen in het veenwei-

degebied), Dorps-DNA (lintdorpen) en Openheid.

De in dit rapport beschreven kernkwaliteiten zijn volgens een systematische en herhaalbare wijze in

kaart gebracht. Hieronder wordt aangegeven wat de meest voor de hand liggende benadering is

voor het monitoren van de kernkwaliteiten van Laag Holland.

De archeologische waarden die in dit rapport zijn opgenomen zijn grotendeels ontleend aan een

inventarisatie van provinciale en landelijke databases. Het monitoren van archeologische waarden

heeft op dit moment de aandacht van de RCE. Het lijkt daarom logisch op dit moment om geen on-

afhankelijk monitoringssysteem voor archeologie in Laag Holland op te zetten, maar om landelijke

gegevens en updates daarvan over te nemen.

Het adequaat monitoren van kernkwaliteiten Veenpakket en Openheid is onder meer afhankelijk van

de update frequentie van het AHN (elke 5 jaar een vernieuwde versie). Het monitoren van deze

kernkwaliteiten kan dus niet vaker dan elke 5 jaar. Aanbevolen wordt deze periode aan te houden

voor deze twee kernkwaliteiten.

15

14

16

17


De kernkwaliteiten verkavelingstructuur en Historische Waterlopen in het veenweidegebied, Inrich-

tingspatroon van de droogmakerijen en Lintdorpen kunnen (sterk) aangetast worden door nieuw-

bouw en de aanleg van infrastructuur en andere ruimtelijke bestemmingen. Aanbevolen wordt om

de eerste herhaalmeting na 2 jaar uit te voeren voor (onderdelen van) deze kernkwaliteiten om in

een vroeg stadium veranderingen op te kunnen merken. Al naar gelang de uitkomst daarvan kan een

volgende herhaalmeting gepland worden.

Het monitoren van de weide- en moerasvogelstanden vindt elk jaar plaats en dat is ook wenselijk

gezien de grote (vnl. negatieve) veranderingen die voor die kernkwaliteit gelden.

18

19


Literatuur Besteman, J.C., 1997. Van Assendelft naar Amsterdam. Occupatie en ontginning van de Noord-

Hollandse veengebieden in de middeleeuwen. In: D.E.H. de Boer, E.H.P. Cordfunke & H. Sarfatij

(red.); Holland en het water in de middeleeuwen. Strijd tegen het water en beheersing en ge-

bruik van het water. Verloren, Hilversum. P21-40

Bont, C. de, 2008. Vergeten Land. Ontginning, bewoning en waterbeheer in de Westnederlandse

veenontginningen (800-1350). Dissertatie Wageningen.

Bos, I.J., H. Feiken, F. Bunnik en J. Schokker., 2009. Influence of organics and clastic lake fills on

distributary channel processes in the distal Rhine–Meuse delta (The Netherlands). Palaeogeo-

graphy, Palaeoclimatology, Palaeoecology 284 (3-4), 355-374.

Bos, J.M., 1988. Landinrichting en archeologie: het bodemarchief van Waterland. Nederlandse Ar-

cheologische Rapporten (NAR) 6. ROB, Amersfoort.

Bosch Slabbers (2006) Beleidskader Landschap en Cultuurhistorie, Noord-Holland. Provincie Noord-

Holland, Haarlem. 144 p.

Cock, J.K. de, 1965. Bijdrage tot de historische geografie van Kennemerland in de middeleeuwen op

fysisch-geografische grondslag. Dissertatie Groningen. J.B. Wolters, Groningen.

Cock, J.K. de, 1975. Historische geografie van Waterland. Holland 7: 329-349.

Dijkstra, H., & J. Van Lith-Kranendonk (2000) Schaalkenmerken van het landschap in Nederland.

Monitoring Kwaliteit Groene Ruimte (MKGR). Wageningen, Alterra (rapportnr. 40).

Geuze, A., & F. Feddes (2005) Polders! Gedicht Nederland. NAi Uitgevers, Rotterdam. 399 p.

Grontmij 2011. Maatschappelijke Koste/Batenanalyse Laag Holland. Gebiedsanalyse en scenariobe-

schrijving. 45 p.

Haartsen, A. & C. ten Oever-van Dijk, (2001). Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-Holland: de

cultuurhistorie van Waterland en de Zaanstreek (inclusief Beemster en Schermer). Provincie

Noord-Holland, Haarlem.

Litton, R.B., R.J. Tetlow, J. Sorensen & R.A. Beatly (1974) Water and Landscape. An aesthetic over-

view of the role of water in the landscape. New York, Water Information Center.

Molenaar, S., C.M. Soonius & D. Bekius (2009) Noord-Holland Laagland; De archeologie en het land-

schap in 7 lagen. RAAP-rapport 1838.

Molenaar, S., C.M. Soonius & D. Bekius (2009) Noord-Holland Laagland. De archeologie en het land-

schap in 7 lagen. RAAP-RAPPORT 1838, 69 p.

Nijhuis, S. (2009). Het visuele landschap. In: Werkboek bouwstenen structuurvisie Noord-Holland

2040. Analyses en Verkenningen 3/3. Haarlem, Provincie Noord-Holland.

Nijhuis, S. (2011) Landscape policy and visual lanscape assessment. The Province of Noord-Holland

as a case study. In: Nijhuis, S., R. Lammeren, F.D. Van der Hoeven (redactie). Exploring the Visual

Lanscape. Advances in Physiognomic Landscape Research. Amsterdam, IOS Press. Research in

Urbanism Series 2. p. 103-145.

Nijhuis, S. (2012) Openheid Laag Holland. Meten aan landschappelijke ruimte. TU Delft. 68 p.

NITG-TNO (1998) 10 Profielreconstructies door de Zaanstreek tussen Groenendijk en Twiske (3000 v.

Chr. – heden) t.b.v. de tentoonstelling ‘De dubbele Bodem’ van het Zaans Museum. Aanvullende

geologische informatie. NITG 98-136-B. 37p.

Palmer, J.F. (1996) Modeling spaciousness in the Dutch Landscape. Wageningen, DLO-Staring Cen-

trum (rapportnr. 119).

Pons, L.J. & M.F. van Oosten, (1974). De bodem van Noordholland. Toelichting bij blad 5 van de

bodemkaart van Nederland, schaal 1:200.00. Stichting voor Bodemkartering (STIBOKA), Wage-

ningen.

Provincie Noord-Holland (2010) Leidraad voor landschap en cultuurhistorie.

Reh, W., C. Steenbergen & D. Aten (2005) Zee van land. Hoogheemraadschap Hollands Noorder-

kwartier/Technische Universiteit Delft. 340 p.


Soonius, C.M., D. Bekius & S. Molenaar (2001) Streekplan Noord-Holland Zuid, provincie Noord-

Holland; een archeologisch bureauonderzoek. RAAP-rapport 709.

Steenbergen C., W. Reh, S. Nijhuis, M. Pouderoijen (2009) De Polderatlas van Nederland. Pantheon

der Lage Landen. Uitgeverij THOTH Bussem. 639 p.

Ten Napel, E. & A. Hellinga-Wolleswinkel (2002) Kleine kernen kookboek. LA4Sale. 127 p.

Van ’t Veer, R., J. Van der Geld & K. Scharringa (2009) Kernkwaliteiten Laag Holland: Weidevogels

en moerasvogels. Landschap Noord-Holland en Van ’t Veer & de Boer Advies. Heiloo.

Vroom. M.J. (1986) The perception of dimensions of space and levels of infrastructure and its appli-

cation in landscape planning. Landscape Planning 12. p. 337-352.


Verklarende woordenlijst In deze verklarende woordenlijst worden termen gedefinieerd zoals gebruikt in dit rapport.

Basisveen

Basisveen is onderdeel van de Formatie van Nieuwkoop het is de onderste veenlaag van het Holoce-

ne pakket, die direct op de afzettingen uit de ijstijd gevormd is.

Blok

Een blok is samengesteld uit verschillende kavels die grote overeenkomsten vertonen wat betreft

oriëntatie en ontginningshistorie. Een blok wordt doorgaans (gedeeltelijk) begrensd door doorgaan-

de waterlopen

Cope ontginning

Cope-ontginning is de kenmerkende langgerekte en systematische strokenverkaveling die bekend is

uit het Utrechtse veengebied en ontstaan is in de 12e en 13e eeuw.

Doorzicht

Een doorzicht vereist een ruimte tussen twee gebouwen in een lintdorp van >0,5 m en <10 m, waar-

bij er vanaf de structuurdrager vrij uitzicht is op het achterland, tot minimaal 500 m.

Doorzichtratio

De ratio van potentiële doorzichten en doorzichten (doorzichtratio = pot. doorzicht / doorzicht). Een

doorzichtratio van 1 wil dus zeggen dat het aantal doorzichten gelijk is aan het aantal potentiële

doorzichten.

Formatie van Nieuwkoop

De Formatie van Nieuwkoop is een geologische formatie in Nederland waarin alle organische pakket-

ten zijn ondergebracht die in het Holoceen (=na de laatste ijstijd) zijn gevormd.

Gyttja

Organisch sediment. Gyttja bestaat hoofdzakelijk uit plantenresten die op een andere plek sedimen-

teren dan waar ze gevormd zijn, of uit algenbezinksel. Het wordt gevormd in meren en zwakstro-

mende stroompjes.

Hollandveen

Hollandveen is onderdeel van de Formatie van Nieuwkoop en in Laag Holland bestaat uit alle veen

die niet tot het Basisveen gerekend wordt. Het omvat dus alle organische pakketten in het bovenste

deel van het Holocene pakket.

Holoceen

Het Holoceen is de geologische periode die begint na de laatste ijstijd en nog steeds voortduurt.

Onder andere vanwege de relatief hoge temperaturen tijdens het Holoceen kan veen op grote schaal

gevormd worden.

Kavel

Een kavel is de basiseenheid van de verkaveling. Een kavel is een aangesloten stuk grond dat omge-

ven wordt door sloten.


Mantel

De mantel is het centrale gedeelte van droogmakerijen waar de blokken uniform geconstrueerd zijn

zonder dat de grens van de droogmakerij bepalend is voor de vorm van het blok.

Lintdorp

Dorp waarvan de oorspronkelijke bebouwing (< ~ 1950 AD) een (aaneengesloten) lint vormt.

Modificatie van verkaveling

Verandering van het verkavelingpatroon waarbij het verkavelingpatroon niet onherkenbaar ver-

stoord is.

Module

Een (polder)module is samengesteld uit een aantal blokken en wordt begrensd door hoofdwaterlo-

pen. De term wordt gehanteerd in de droogmakerijen.

Oorsprong van verkaveling

De oorsprong van het verkavelingstype geeft aan of het gebied een primaire of een secundaire ver-

kavelingsstructuur laat zien.

Openheid

Openheid omvat visuele aspecten het landschap. Lengte van de zichtlijn, zichtbaar oppervlak en

zichtbaar grondgebruik zijn daarin belangrijke thema’s.

Potentieel doorzicht

Situatie vergelijkbaar aan die bij een ‘doorzicht’ waarbij het vrij zicht op het achterland belemmerd

wordt, bijvoorbeeld door een schutting, deur, haag, schuur, bomen of andere onroerende obstakels.

Primaire verkaveling

Primaire verkaveling ontstond tijdens de eerste ontginningsfase van de veengebieden van Laag Hol-

land.

Relatieve openheid

De relatieve openheid van een plek is het aantal zichtpunten dat waargenomen vanaf die plek, ten

opzichte van het totaal aantal zichtpunten in het geanalyseerde gebied.

Secundaire verkaveling

Verkaveling die ontstaan tijdens de tweede fase van ontginning. Deze tweede fase vond plaats nadat

eerder ontgonnen land overstroomd was en de oorspronkelijk (primaire) verkavelingsstructuur (gro-

tendeels) verwoest was.

Structuurdrager

De structuurdrager wordt gevormd door de landschappelijke basis voor een dorp. Voorbeelden zijn

dijken die de structuurdragers zijn voor dijkdorpen, of wegen die de basis zijn voor wegdorpen.

Veen

Veen is materiaal dat opgebouwd is uit voornamelijk opgehoopte plantenresten.

Waterscheiding

Een waterscheiding is de grens tussen twee stroomgebieden. Aan de ene zijde van de waterschei-

ding stroomt het water af naar een andere waterloop dan aan de andere zijde.


Zoom

De zoom is het gedeelte van droogmakerijen dat ligt tussen de mantel en de ringdijk. Het inrich-

tingspatroon van de zoom werd mede bepaald door de vorm en positie van de ringdijk.


Bijlagen 1. Veenverspreiding en cumulatieve Holocene veendikte

2. Periode archeologisch vindplaatsen

3. Waardering archeologische vindplaatsen

4. Historische waterlopen en waterscheidingen

5. Hoofdstructuur van de waterwegen

6. Verkavelingstype

7. Oorsprong van het verkavelingstype

8. Modificatie van het verkavelingstype

9. Gaafheid van blokgrenzen van veenweidegebieden

10. Verstoring van het inrichtingspatroon van droogmakerijen door bebouwing en ‘overige’

11. Verstoring van het inrichtingspatroon van droogmakerijen door infrastructuur

12. Overzicht van de ligging van lintdorpen in Haag Holland

13. Relatieve openheid in Laag Holland

14. Weidevogels

15. Moerasvogels

16. Kaart met fotolocaties

17. Overzicht van foto’s behorende bij dit rapport

18. Cijfermatig overzicht nulmeting kernkwaliteiten

A. Veenpakket

B. Archeologie

C. Veenverkaveling en waterlopen

D. Inrichtingspatroon droogmakerijen

E. Lintdorpen

F. Openheid

G. Weide- en Moerasvogels

Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland

Documents

Transcript of Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland