Kerken, kapellen en kathedralen

16
KERKEN, KAPELLEN EN KATHEDRALEN BEELDGIDS VOOR DE VAKANTIEGANGER Meinema ZAKBEELDBOEKJE ANTON SINKE

description

Een fragment

Transcript of Kerken, kapellen en kathedralen

Page 1: Kerken, kapellen en kathedralen

KERKEN, KAPELLEN ENKATHEDRALEN

ANTON SINKEKERKEN, KAPELLEN EN KATHEDRALEN

BEELDGIDS VOOR DE VAKANTIEGANGER

ZAKBEELD-BOEKJE

Het is aantrekkelijk om tijdens de vakantieonbekende kerkjes en kathedralen binnen telopen: de deur staat immers altijd open, het is erlekker koel en er is bovendien veel moois te zien.Maar wie is eigenlijk die heilige bij wie je eenkaarsje aansteekt en wie staan er afgebeeld op deglas-in-loodramen? Wat betekenen alle symbolenen hoe is de kerk ingedeeld?

Kerken, kapellen en kathedralen is een boek voormensen die willen weten wat ze zien. Hetbehandelt kort de christelijke beeldcultuur vaneen aantal veel voorkomende verhalen en figurenuit het Oude en Nieuwe Testament en degeschiedenis van het christendom.Als je de dingen die je ziet weet thuis te brengen,gaan die mooie kerken, kapellen en kathedralenveel meer spreken.

Anton Sinke is vormgever en fotograaf. Tijdens zijnvakantiereizen door West-Europa ontstond het ideeom een toegankelijk naslagwerk te maken van debeeldcultuur van het christendom. Anton Sinke ismede-auteur van de gidsen Wandelen langs heiligeplaatsen, deel 1 en 2.

www.uitgeverijmeinema.nl

789021 142494

ISBN 978 90 211 4249 4

NUR 654

Meinema

ZAKBEELDBO

EKJE ANTON SINKE

omslag iconografie v8_omslag iconografie 02-02-10 11:36 Pagina 1

Page 2: Kerken, kapellen en kathedralen
Page 3: Kerken, kapellen en kathedralen

KERKEN, KAPELLEN ENKATHEDRALEN

BEELDGIDS VOOR DE VAKANTIEGANGER

Anton Sinke

Uitgeverij MeinemaZoetermeer

ZAKBEELDBOEKJE

Page 4: Kerken, kapellen en kathedralen

www.meinema.nl

Op de omslag:Maria Hemelvaart. Santa Maria in Trastevere, Rome;Evangelist Johannes. Kathedraal St-Pierre-et-St-Paul, Troyes;Kooromgang. Basiliek St.-Remi, Reims;Antonius van Padua. Basiliek de la Madeleine, Vezealy.

Achterkant omslag:Kruisstatie. Kapel van de Heilige Eik, Oirschot;Maria met kind, de Heilige Geest, de wet, kandelaar, kruis en avondsmaalsbeker.Santa Maria Maggiore, Rome;Kerkinterieur. Poncé-sur-le-Loir;Johannes de doper. St. Johanneskirche, Waxweiler;Jezus. Plafondschildering in de crypte, Cathédrale St. Etiènne, Auxerre.

Boekverzorging: Studio Anton SinkeFotografie omslag en binnenwerk: Anton Sinke

ISBN 978 90 211 4249 4NUR 654

© 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvou-digd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, doorfotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schrif-telijke toestemming van de uitgever.

Page 5: Kerken, kapellen en kathedralen

Inhoud

Inleiding 9

1 Wat zien we in de kerk 13- De vorm van de kerk 14- Kathedralen en basilieken 15Een paar begrippen 16- Voorhal of narthex 16- Het schip 17- Zijbeuken 19- Kruisbeuk, dwarsbeuk of transept 21- Koor 21- Kooromgang en straalkapellen 23- Doopkapel of baptisterium 24- Gebrandschilderd glas 26

2 Oude Testament 27God 27Adam en Eva 29Noach, zondvloed 33De aartsvaders: Abraham, Isaäk en Jacob 34Mozes 38Jess, ‘de tronk van Isaï’ 41David 42Profeten 44

3 Jezus 53De geboorte van Jezus 53- De aankondiging van de geboorte (annunciatie) 53- Geboren in de stal 55- De herders 56- De drie koningen 59- De vlucht naar Egypte 60- Jezus wordt opgedragen in de tempel 63De verhalen 64- Jezus als twaalarige in de tempel 64- De bruiloft te Kana 64- Gelijkenissen 66Lijden, sterven en opstanding 68

5

Page 6: Kerken, kapellen en kathedralen

- Het laatste avondmaal 68- Kruisiging en graflegging 70- Opstanding 75- Verschijningen 76- Hemelvaart 77- Laatste Oordeel 77

4 Familie en vrienden van Jezus 79Anna en Joachim 79Maria 83- Kerkelijke leerstellingen 85- De zeven smarten van Maria 86- Kroning van Maria 87- Verschijningen 87Jozef 89Maria Magdalena 92

5 Johannes de Doper 95

6 Apostelen 98Petrus 101Jacobus-Major 105Andreas 107Johannes 111Jacobus-Minor 115Philippus 117Bartholomeüs of Nathanaël 120Matteüs 123Thomas 127Mattias 129Simon de Zeloot 133Judas Iskariot 135Judas (Lebbeüs) Thaddeüs 139Paulus 140

7 De evangelisten 143Marcus 144Lucas 147Johannes 148Matteüs 148

8 Kerkvaders 149Augustinus 150Ambrosius 151Hiëronymus 153

6

Page 7: Kerken, kapellen en kathedralen

Gregorius de Grote 155Athanasius van Alexandrië 157Johannes Chrysostomus 159Gregorius van Nazianze 159Basilius de Grote 160

9 Enkele heiligen 163Franciscus van Assisi 163Clara van Assisi 167Antonius Abt 168Antonius van Padua 171Catharina van Alexandrië 174Christoforus 176Nicolaas van Myra 179Sebastianus 182Helena 185Rochus van Montpellier 188Martinus van Tours 191Joris 194Stephanus 196Laurentius 199Willibrord 200Bonifatius 203

10 Engelen 205Michaël 206Gabriël 208Rafaël 210Uriël 213Duivel(s) 214

11 Symbolen 216Kruis 216Wereld 216Lam Gods 216Synagoge & Ecclesia 217Pelikaan 218Aureool, nimbus 218

12 Index op attribuut 219

Literatuur 223

Mogelijkheid tot het bestellen van illustratiesuit dit boek 224

7

Page 8: Kerken, kapellen en kathedralen
Page 9: Kerken, kapellen en kathedralen

1 | Wat zien we in de kerk?

We zijn toerist en zien de deur van het dorpskerkje wijd openstaan. Het is buiten warm en binnen koel en we lopen evennaar binnen. Wat zien we dan?Eén en ander is natuurlijk afhankelijk van de ouderdom vanhet desbetreffende kerkje. Net als bij kleding heb je ook bijde kerkbouw allerlei modegrillen gehad. Soms kwam na ver-loop van een aantal eeuwen een bepaalde bouwwijze weerterug. Hadden we eerst romeins, kwam er daarna romaans ennog later neo-romaans. Tussendoor gotisch en later neo-go-tisch. Verder hadden we nog barok, modernisme, nieuwe za-kelijkheid en art-deco. Somsdeed men zo lang over hetbouwen van een kerk datmen in de ene stijl begon,om hem in een andere stijlaf te bouwen. Een anderekeer brandde er een kerk afen werd hij op een oude on-derbouw in een nieuwerestijl herbouwd. Veel kerkenzijn dan ook niet stijlzuiver.

Een geval apart zijn kerken,vooral in Italië, die gebouwdzijn met gebruikmaking van‘tweedehands’ zuilen vanoude romeinse tempels. Insommige gevallen moest erdan een nieuw tussenstukje gemaakt worden om zo tot degewenste hoogte te komen. Ook het marmer van bijvoor-beeld de Sint Pieter in Rome is tweedehands en eerder ge-bruikt in romeinse tempels.

Diverse zuilen,waarvan som-mige op maatgemaakt. San Sisto, Pisa(Toscane)

13

Page 10: Kerken, kapellen en kathedralen

De vorm van de kerkDe oudste kerken waren rechthoekig met een halfronde uit-stulping aan de oostkant (de absis), net als veel tempels,markthallen en rechtzalen. Deze bouwwerken werden basi-lica genoemd. In de absis stond de zetel van de priester, derechter of de marktmeester. Deze zetel werd in de christelijkekerken gereserveerd voor de bisschop, als vertegenwoordi-ger van Christus. Later werd deze plaats vaak ingenomendoor het altaar (dat ook symbool stond voor de aanwezig-heid van Christus). Dat altaar was oorspronkelijk niet meerdan een tafel tegen de oostelijke muur waarop het brood ende wijn stonden. De stoelopstelling (als die er al was), was ge-richt op het altaar. De priester die de gewijde handelingenverrichtte, deed dat dus met de rug naar de gemeente. Ei-genlijk ook wel logisch, hij was immers zelf ook lid van diegemeente en keek dus ook naar het altaar. Nadeel was datniemand zag wat die priester nou aan het doen was met hetbrood en de wijn. Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) is beslo-ten dat het altaar in het midden van de gemeente moestkomen te staan. De priester staat dan, als vertegenwoordiger

van God, achter de altaartafel en de gemeente kan precieszien wat hij aan het doen is. In veel oude kerken betekende dit een behoorlijke verbou-wing. Meestal bleef het oude altaar gewoon staan en werd er,meer naar het midden van kerk een verhoging gemaakt met

Kerk met half-ronde absis metdaarin het al-taar.San Benedetto,Rome

Een nieuw altaarvoor het oude.Gouberville (Normandië)

14

Page 11: Kerken, kapellen en kathedralen

daarop een nieuwe tafel, het volksaltaar. Die verhoging is be-stemd voor de geestelijken en dus niet bedoeld voor derondlopende toerist (hoewel je er in veel kerken gewoonover kunt lopen).In veel kleine kerken staat maar één altaar. Grote kerken kun-nen er soms uitzien als een verzameling kerkjes. Naast hethoofdaltaar zijn hier altaren te vinden in de kleinere ‘straalka-pellen’ en in de dwarsarmen. Vaak zijn deze kapellen gewijdaan een bepaalde heilige en zijn er in het altaar ook relieken(overblijfselen van de heilige zoals stukjes stof, hout, bot ofhaar) verwerkt.In West-Europa werden veel kerken en kathedralen in eenkruisvorm gebouwd. Vaak met de ingang naar het westen enhet altaar naar het oosten.

Kathedralen en basiliekenEen grote kerk wordt niet vanzelf een kathedraal. Daarvoor ishet nodig dat het de kerk is van de bisschop. De bisschops-stoel – de kathedra – gaf de naam aan de kerk. De kathedraalvan een klein bisdom is soms kleiner dan een kerk van eengrote stad. Soms wordt een kerk basiliek genoemd. Een kerk

Dorpskerkje inDunster (Sommerset)

15

Page 12: Kerken, kapellen en kathedralen

krijgt deze – door de paus gegeven – titel wanneer het ge-bouw een speciale betekenis heeft of heeft gehad, bijvoor-beeld als bedevaartsoord. Het is dus een soort onderschei-ding. Er zijn kerken die zowel kathedraal áls basiliek zijn, zoalsde Sint Jan in Den Bosch en de Sint Bavo in Haarlem. Daarnaast is basiliek (de Nederlandse vertaling van basilica)ook een bouwkundige term voor de rechthoekige markthal-len, beursgebouwen en rechtzalen uit de klassieke oudheiden de oude romaanse kerkarchitectuur.

Een paar begrippen:

Voorhal of narthexIn grotere kerken vind je direct achter de ingang een afgeslo-ten hal of een halfopen ruimte. Oorspronkelijk bedoeld alseen soort portiek waarin je de gelegenheid kreeg om je we-reldse denkbeelden van je af te schudden en je open te stel-len voor de geestelijke denkbeelden. In de kathedraal vanAmiens wordt dit bevorderd door een beeldengroep bij deverdiepte ingang die de deugden personificeert.

De apostelen endaaronder deug-den en ondeug-den in dekathedraal vanAmiens

16

Page 13: Kerken, kapellen en kathedralen

Bij pelgrimskerken, als de basiliek de la Madeleine in Vezelay,is deze ruimte vrij groot vanwege het grote aantal bedevaart-gangers. Als beeld ter bezinning staat buiten boven de in-gang een afbeelding van het Laatste Oordeel (zie pag. 77).Boven de hoofdingang tussen de voorhal en het schip staateen afbeelding van Jezus die zijn Geest geeft aan zijn leerlin-gen voordat hij ze de wereldin stuurt. Vervuld met dieGeest mocht je naar binnen.

Het schipAls je de deur van de kerkdoor bent, kom je in hetschip. Een grote openruimte. Tegenwoordig vaakgevuld met banken of stoe-len, maar oorspronkelijk ge-woon leeg. Op oudeschilderijen is te zien dat ie-dereen zomaar binnenliep,soms met een zuigeling of

17

Een open narthexin Saint Pere(Morvan)

Timpaan tussenhet narthex enhet schip. Vezelay (Morvan)

Page 14: Kerken, kapellen en kathedralen

in gezelschap van een hond. Je bleef gewoon staan of gingzitten op de grond. In een beetje grote kerk kon je op dezemanier een enorme hoeveelheid mensen kwijt.Aan het eind van het schip is een verhoging aangebrachtmet daarop een – al dan niet versierde – tafel, het altaar. In

kruisvormige kerken zitboven dit gedeelte (‘viering’genoemd, omdat hier devier delen van de kerk sa-menkomen) een koepelge-welf of een toren. Soms staan er links en rechtsvan het altaar een of meer-dere lezenaars (ambo ge-noemd). Deze werdengebruikt voor de lezingen,rechts een lage voor de epis-tellezing (uit de brieven uithet Nieuwe Testament), linkseen hogere voor de evange-lielezing (uit de bijbelboe-ken Matteüs, Marcus, Lucasen Johannes). Na het Conci-

lie van Trente (1545-1563) waarin gepleit werd voor een gro-ter aandeel van de preek in de eredienst, ontstond depreekstoel met daarboven een klankbord om de verstaan-baarheid van de prediker te verhogen. Op de zijkanten van depreekstoel staan vaak afbeeldingen van de vier evangelisten

Schip van de kathedraal St-Pierre-et-St-Paul te Troyes(Champagne)

Lezenaar in devorm van eenadelaar in de kathedraal vanCanterbury (Engeland)

18

Page 15: Kerken, kapellen en kathedralen

of de twaalf apostelen. Tegenwoordig worden de lezingen –en vaak ook de preek – gehouden vanaf een lezenaar op deverhoging bij het altaar. Dikwijls heeft deze de vorm van eenadelaar.

In een rooms-katholieke kerk is het schip vrijwel altijd voor-zien van een veertiental afbeeldingen (zeven aan iederekant) die ook genummerd zijn, de kruiswegstaties. In dezeveertien afbeeldingen wordt de lijdensweg van Jezus weer-gegeven. Meer hierover op pag. 73.

ZijbeukenBij grote kerken steunt het schip op grote pilaren met daar-naast een soort galerij. Dit zijn de zijschepen (als ze net zo

Koor met koor-hek en daarvooreen verhogingmet duidelijk eennieuwer altaar.Kathedraal St.Etiènne, Auxerre(Yonne)

19

Page 16: Kerken, kapellen en kathedralen