Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn · Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn...

46
Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn Vrijheidsbeperking In deze kennisbundel: 4 De actualiteit 16 Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking instrumenten / casuïstiek 40 Vindplaats 2 Leeswijzer Januari 2014

Transcript of Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn · Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn...

Kennisbundelvoor docenten Zorg amp Welzijn

Vrijheidsbeperking

In deze kennisbundel

4 De actualiteit

16 Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

instrumenten casuiumlstiek

40 Vindplaats

2 Leeswijzer

Januari 2014

Kennisbundel vrijheidsbeperking 2 inhoud

Leeswijzer

Waarom is het terugdringen van vrijheidsbeperking belangrijkMedewerkers in de ouderenzorg geestelijke gezondheidszorg verstandelijk gehandicaptenzorg en de thuiszorg passen vrijwel dagelijks maatregelen toe die de vrijheid van hun clieumlnten beperken Denk aan het gecamoufleerd toe-dienen van medicijnen of het met Zweedse banden voorkomen dat clieumlnten uit bed vallen Maar ook aan regels om het koffie- en sigarettengebruik door clieumlnten te beperken De intentie van deze zorgprofessionals - het bescher-men van hun clieumlnten - mag dan goed zijn vaak handelen zij hiermee in strijd met wettelijke regels Bovendien is vrijheidsbeperking niet zonder risicorsquos Zo zijn in het verleden mensen overleden door ongelukken met verkeerd aan-gelegde Zweedse banden

Het is daarom belangrijk dat zorgprofessionals weten wat de wetgeving in-houdt en dat zij bekend zijn met de risicorsquos Maar noacuteg belangrijker is dat zij na leren nadenken over alternatieven voor vrijheidsbeperking Dit vergroot de kwaliteit van leven van de clieumlnt

In deze kennisbundel vindt u actuele informatie over (het terugdringen van) vrijheid beperkende maatregelen U helpt er leerlingen mee om een goede start te maken in de langdurende zorg Overigens is deze bundel ook geschikt voor bijscholing

Actuele kennis en tools voor in de lesDe kennisbundel omvat drie hoofdstukken

bull Hoofdstuk 1 De actualiteit Dit hoofdstuk beschrijft de stand van zaken Waarom willen we vrijheidsbeperking terugdringen in de zorg Hoe vind je alternatieven en hoe pas je in uitzonderlijke gevallen verantwoord vrijheids- beperking toebull Hoofdstuk 2 Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking Hier vindt u materiaal voor lessen of bijscholingsactiviteiten een overzicht van de belangrijkste activiteiten voor het terugdringen van vrijheidsbeperking en materiaal passend bij deze activiteiten zoals een kant en klare les lesbrieven checklists richtlijnen waarmee het werkveld al werkt Ook vindt u in dit hoofdstuk casusmateriaal bull Hoofdstuk 3 Vindplaats Een overzicht van literatuur en relevante websites

Kennisbundel vrijheidsbeperking 3 inhoud

Kwaliteit in de langdurende zorgIn de langdurende zorg werken professionals hard om zorg van goede kwali-teit te leveren Hoe die zorg eruit moet zien is per sector beschreven in kwa-liteitsdocumenten

bull Kwaliteitsdocument Verpleging Verzorging en Zorg Thuis voor verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg bull Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg 20 voor de gehandicaptenzorgbull Kernset prestatie-indicatoren geestelijke gezondheidszorg en verslavings- zorg voor de geestelijke gezondheidszorg en de verslavingszorg

Vrijheidsbeperking komt in al deze kwaliteitskaders aan de orde Ook daarom is het belangrijk in uw lessen aandacht te besteden aan dit onderwerp

Voor wieDeze kennisbundel is onder andere bestemd voor Helpende Zorg en Welzijn Verzorgende IG Mbo-Verpleegkundige Medewerker Maatschappelijke zorg Persoonlijk begeleider gehandicaptenzorg en Persoonlijk begeleider specifieke doelgroepen

Wat bull Bewustwording over vrijheidsbeperking bull Hoe kan ik op clieumlntgerichte wijze vrijheidsbeperking voorkomen bull Welke alternatieven zijn er bull Wat zegt de wet over vrijheidsbeperking Hoe houd ik me aan zorgvul- digheidseisen

De kennisbundel en de kwalificatiedossiers hoe sluiten zij aanDe informatie in deze kennisbundel is te gebruiken voor diverse MBO-oplei-dingen voor de langdurende zorg In ldquoKoppeling tussen kennisbundels en kwalificatiedossiersrdquo (Calibris 2013) vindt u in welke kwalificatiedossiers het onderwerp van een kennisbundel voorkomt en hoe de informatie is te kop-pelen aan de kerntaken en werkprocessen

Kennisbundel vrijheidsbeperking 4 inhoud

De actualiteit

Medewerkers in de ouderenzorg geestelijke gezondheidszorg

verstandelijk gehandicaptenzorg en de thuiszorg passen vrijwel

dagelijks maatregelen toe die de vrijheid van hun clieumlnten

beperken Denk aan het beperken van telefoongebruik of het

gecamoufleerd toedienen van medicijnen of het onder dwang

geven van eten of drinken Maar ook aan het vastbinden of apart

zetten van clieumlnten De intentie is om op die manier clieumlnten te

helpen enof te beschermen

De keerzijde is dat het toepassen van vrijheidsbeperkende maatregelen diep ingrijpt op het leven van een clieumlnt Vrijheid is niet zonder reden een van de fundamentele rechten van de mens (art 3 van de Universele verklaring van de rechten van de mens) Daarom moet heel zorgvuldig en terughoudend omgegaan worden met de toepassing van zulke maatregelen

Veel zorgmedewerkers weten niet of zij wel handelen volgens de wet ook verschillen de meningen over de vraag of iets wel of niet een vrijheidsbeper-kende maatregel is Er is dan ook veel behoefte aan scholing over vrijheids-beperkende maatregelen en het voorkomen daarvan (De Veer Francke et al 20071)

Vrijheid en risicorsquosMensen nemen elke dag risicorsquos Door te roken door aan het verkeer deel te nemen of door aan een risicovolle sport te doen Ieder mens maakt een in-schatting accepteert bepaalde risicorsquos en bepaalt zijn eigen manier van le-ven Voor wie afhankelijk is van zorg ligt dit vaak anders Zorgmedewerkers voelen zich verantwoordelijk voor hen en beperken uit veiligheidsoverwegin-gen de eigen keuzes en risicobepaling van clieumlnten Maar een leven zonder risicorsquos bestaat niet en heeft geen kwaliteit

1 De Veer AJE Francke AL De Kruif A Bolle FJJ Vrijheidsbeperkende interventies Een inventarisatie onder verzorgenden Tijdschrift voor verpleeghuisgeneeskunde 2007 32(1) 6-11

Kennisbundel vrijheidsbeperking 5 inhoud

Het is belangrijk dat professionals zich dit realiseren Ditzelfde geldt voor familieleden Het is immers een illusie te denken dat een zorginstelling 100 veiligheid kan bieden Het is daarom belangrijk dat professionals clieumlnten en familievertegenwoordigers met elkaar in gesprek gaan over de vraag wat aanvaardbare risicorsquos zijn en deze af te wegen tegen de waarde van (bewe-gings)vrijheid

Vrijheidsbeperking kent vele vormenHet begrip vrijheidsbeperking kent verschillende definities De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) hanteert als definitie alle maatregelen (fysiek en verbaal) die de vrijheid van clieumlnten beperken zoals

bull fysieke vrijheidsbeperking (afzondering Zweeds band verpleegdeken tafelblad)bull gedrag beiumlnvloedende medicatiebull domotica (sensor uitluistersysteem camera deurverklikker)bull individuele afspraken (afspraken over sociale contacten afspraken over eten drinken en roken tijdsafspraken)bull groepsafspraken en huisregels (bepaalde ruimtes of kasten op slot bedtijden plasrondes)

Het wetsvoorstel Zorg en Dwang spreekt niet meer over vrijheidsbeperking maar over onvrijwillige zorg Dit is zorg waartegen de clieumlnt zich verzet of waarmee hij zij (of zijn haar vertegenwoordiger) niet mee instemt Voor-beelden zijn

bull voeding vocht en medicatie voor een somatische redenbull medicatie die het gedrag of de bewegingsvrijheid beiumlnvloedtbull beperking van de bewegingsvrijheidbull toezicht houden op het doen en latenbull beperking in het recht een eigen leven te leiden

Waarom worden clieumlnten in hun vrijheid beperktMedewerkers in de zorg zetten vrijheidsbeperkende maatregelen meestal met goede bedoelingen in Ze willen de clieumlnt beschermen tegen gevaar Ook de eigen veiligheid of die van andere clieumlnten kan een reden zijn om vrijheids-beperkende maatregelen toe te passen Helaas wordt vrijheidsbeperking niet altijd bewust ingezet Regelmatig is er geen sprake van gevaar en wordt een clieumlnt toch beperkt in zijn vrijheid

Kennisbundel vrijheidsbeperking 6 inhoud

Medewerkers realiseren zich dat vaak niet Voorbeeld In een woning voor verstandelijk gehandicapten moet iedereen om 11 uur op bed liggen want dan gaat de late dienst weg Er wordt geen rekening gehouden met clieumlnten die langer willen opblijven Er is geen spra-ke van gevaar maar langer opblijven past gewoon niet in de structuur van de begeleiders Voor de medewerkers is dit heel logisch maar zij beseffen niet altijd welk effect dit heeft op de clieumlntenVrijheidsbeperkende maatregelen moeten officieel met de clieumlnt-(vertegen-woordiger) zijn afgesproken en vastgelegd in het zorgleefplan of ondersteu-ningsplan Dit gebeurt lang niet altijd Dat is ook lastig als je niet beseft dat je een vrijheidsbeperkende maatregel inzet

De meest gehoorde redenen om een vrijheidsbeperkende maatregel toe tepassen zijn

bull hoog risico op vallen (vooral in ouderenzorg en gehandicaptenzorg) door ouderdom neemt het risico op vallen toe in de gehandicaptenzorg gaat het om vallen tijdens epileptische aanvallen In de ouderenzorg is voorkomen van vallen met 70 nog steeds de belangrijkste reden om vrijheidsbeper - kende maatregelen in te zetten (LPZ 2012) In instellingen voor verstande- lijk gehandicapten is valneiging als gevolg van oa epilepsie ook een veel- voorkomende reden (48)bull onrust weglopen dwalen en bewegingsdrangbull agressie agressie naar zichzelf (automutileren) naar anderen (andere clieumlnten of medewerkers) enof de omgeving (materialen dingen slopen)bull ander probleemgedrag bijvoorbeeld roepen overeten dwangmatig gedrag zoals tikken en bonken smeren met ontlasting verstoord dag- en nacht ritme et cetera

Valrisico geen reden voor fixatieMet name in de ouderenzorg is valrisico vaak de reden om een fixerende maatregel toe te passen Volgens Hamers (VampV 2010) is dat bij valrisico nooit een gepaste actie om de volgende redenen

bull Het vastbinden van clieumlnten verhoogt het valrisico Door het vastbinden worden spieren minder gebruikt dat vermindert de balansbull Onderzoek toont aan dat het verminderen van heupgordels niet leidt tot meer valpartijen met ernstig letsel (Capezuti et al 20047 CBO 20048)bull Het risico op ernstig letsel door vallen wordt overschat Het risico bij frequente vallers (die een groot risico lopen te worden vastgebonden) is juist lager dan bij bewoners die weinig vallenbull Er zijn veel menselijkere maatregelen om vallen te voorkomen Zie hiervoor bijvoorbeeld Thema Valpreventie op wwwzorgvoorbeternl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 7 inhoud

Waarom vrijheidsbeperking in de zorg verminderenVrijheidsbeperkende maatregelen kunnen heftig ingrijpen op het leven van de clieumlnt Met name fixerende maatregelen die de bewegingsvrijheid van cli-enten beperken hebben veel negatieve gevolgen

bull meer onrust (verzet)bull meer gedragbeiumlnvloedende medicatie (psychofarmaca) om deze onrust weg te nemen Deze medicijnen kennen veel bijwerkingenbull achteruitgang mobiliteit door de vrijheidsbeperking krijgt de clieumlnt minder beweging en verliest hierdoor spiermassa en lenigheid Het valrisico neemt hierdoor toe if you donrsquot use it you loose itbull meer incontinentie De clieumlnt kan niet zelf naar het toilet en ook met hulp neemt de toiletgang meer tijd in beslagbull meer kans op decubitus Verzitten of verliggen gaat moeilijk door een band in bed of stoel De clieumlnt ligt dus lang in dezelfde houding waardoor de kans op doorligwonden toeneemtbull letsel In 2008 vielen zeven doden door lsquoophangingrsquo in de Zweedse band door onjuist gebruikbull psychische klachten als angst en depressiebull lichamelijke passiviteit leidt tot forse achteruitgang van het denkvermogen het slaap-waakritme en stemming van clieumlnten (Hamers et al 2009 6)

Dat wil niet zeggen dat vrijheidsbeperkingen per definitie slecht zijn en al-lemaal moeten worden afgebouwd Soms zijn vrijheidsbeperkingen voor het welzijn van de clieumlnt en zijn omgeving gewoon nodig en de beste oplossing Het is echter van belang vrijheidsbeperkingen altijd met grote terughou-dendheid en voor zo kort mogelijke tijd toe te passen en uiterst zorgvuldig af te wegen

Verminderen van vrijheidsbeperking kanInternationaal gezien is het gebruik van fixerende maatregelen omstreden In een aantal landen waaronder Denemarken Noorwegen Schotland en Zwitserland is het gebruik van banden al jaren verboden In de Verenigde Staten is gebruik bij wet in uitzonderingsgevallen gelegaliseerd en komt het vrijwel niet voorOok in Nederland is er steeds meer ervaring met het verminderen van vrij-heidsbeperking door fixatie Er zijn diverse veel minder ingrijpende alterna-tieven voorhanden en er komen steeds nieuwe alternatieven bij

Kennisbundel vrijheidsbeperking 8 inhoud

Innovaties op dit vlak gaan snel bijvoorbeeld op het gebied van domotica (elektrische toepassingen in de woning en woonomgeving ten behoeve van bewoners en dienstverleners) Bekijk de alternatievenbundel van Vilans voor een overzicht van voorhanden alternatieven

In haar rapport uit 2004 en 2008 stelt de inspectie vast dat een aantal factoren leidt tot minder dwangmaatregelen

bull goed op de individuele behoeften van clieumlnten afgestemde zorgbull deskundig personeel dat maakt (bij)scholing ook zo belangrijkbull gedragsdeskundigen en psychologen betrekken bij het vinden van de oorzaak van probleemgedrag het aanreiken van alternatieven en het geven van gedragsadviezen aan uitvoerend medewerkersbull een rustige en veilige leefomgeving en voldoende dagbesteding

Feiten en cijfers over vrijheidsbeperking in NederlandVrijheidsbeperking komt in allerlei onderdelen van de zorg voor En overal is men ervan overtuigd dat vrijheidsbeperking zo min mogelijk moet worden toegepast

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de stand van zaken in de ou-derenzorg verstandelijk gehandicaptenzorg geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en thuiszorg

Verpleeg- en verzorgingshuizenVerpleeg- en verzorgingshuizen passen bij ongeveer 25 van de clieumlnten een vrijheidsbeperkende maatregel toe Meest gebruikt zijn bedhekken en alar-meringdomotica De meeste vrijheidsbeperkende maatregelen worden toe-gepast om vallen te voorkomen (bron Landelijke Prevalentiemeting Zorg-problemen 2012)

Het gemiddeld aantal vrijheidsbeperkende maatregelen bij mensen met de-mentie in zorginstellingen is verminderd tussen 2009 en 2011 Dit geldt voor-al voor het aantal bedhekken en verpleegdekens In 2011 blijkt daarnaast dat 70 van de 140 onderzochte woonvormen geen gebruik meer maken van onrustbanden In 2009 was dit nog 50 Het beleid de campagnes en inter-venties in de afgelopen jaren lijken vruchten af te werpen al blijft er nog steeds ruimte voor verbetering Zorgelijk is vooral dat in zorginstellingen het aantal mensen met dementie dat anti-psychotica gebruikt niet vermindert nog steeds gebruikt meer dan een kwart van de bewoners in de onderzochte woonvormen antipsychotica Dit ondanks alle aandacht voor de schadelijke

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 2 inhoud

Leeswijzer

Waarom is het terugdringen van vrijheidsbeperking belangrijkMedewerkers in de ouderenzorg geestelijke gezondheidszorg verstandelijk gehandicaptenzorg en de thuiszorg passen vrijwel dagelijks maatregelen toe die de vrijheid van hun clieumlnten beperken Denk aan het gecamoufleerd toe-dienen van medicijnen of het met Zweedse banden voorkomen dat clieumlnten uit bed vallen Maar ook aan regels om het koffie- en sigarettengebruik door clieumlnten te beperken De intentie van deze zorgprofessionals - het bescher-men van hun clieumlnten - mag dan goed zijn vaak handelen zij hiermee in strijd met wettelijke regels Bovendien is vrijheidsbeperking niet zonder risicorsquos Zo zijn in het verleden mensen overleden door ongelukken met verkeerd aan-gelegde Zweedse banden

Het is daarom belangrijk dat zorgprofessionals weten wat de wetgeving in-houdt en dat zij bekend zijn met de risicorsquos Maar noacuteg belangrijker is dat zij na leren nadenken over alternatieven voor vrijheidsbeperking Dit vergroot de kwaliteit van leven van de clieumlnt

In deze kennisbundel vindt u actuele informatie over (het terugdringen van) vrijheid beperkende maatregelen U helpt er leerlingen mee om een goede start te maken in de langdurende zorg Overigens is deze bundel ook geschikt voor bijscholing

Actuele kennis en tools voor in de lesDe kennisbundel omvat drie hoofdstukken

bull Hoofdstuk 1 De actualiteit Dit hoofdstuk beschrijft de stand van zaken Waarom willen we vrijheidsbeperking terugdringen in de zorg Hoe vind je alternatieven en hoe pas je in uitzonderlijke gevallen verantwoord vrijheids- beperking toebull Hoofdstuk 2 Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking Hier vindt u materiaal voor lessen of bijscholingsactiviteiten een overzicht van de belangrijkste activiteiten voor het terugdringen van vrijheidsbeperking en materiaal passend bij deze activiteiten zoals een kant en klare les lesbrieven checklists richtlijnen waarmee het werkveld al werkt Ook vindt u in dit hoofdstuk casusmateriaal bull Hoofdstuk 3 Vindplaats Een overzicht van literatuur en relevante websites

Kennisbundel vrijheidsbeperking 3 inhoud

Kwaliteit in de langdurende zorgIn de langdurende zorg werken professionals hard om zorg van goede kwali-teit te leveren Hoe die zorg eruit moet zien is per sector beschreven in kwa-liteitsdocumenten

bull Kwaliteitsdocument Verpleging Verzorging en Zorg Thuis voor verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg bull Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg 20 voor de gehandicaptenzorgbull Kernset prestatie-indicatoren geestelijke gezondheidszorg en verslavings- zorg voor de geestelijke gezondheidszorg en de verslavingszorg

Vrijheidsbeperking komt in al deze kwaliteitskaders aan de orde Ook daarom is het belangrijk in uw lessen aandacht te besteden aan dit onderwerp

Voor wieDeze kennisbundel is onder andere bestemd voor Helpende Zorg en Welzijn Verzorgende IG Mbo-Verpleegkundige Medewerker Maatschappelijke zorg Persoonlijk begeleider gehandicaptenzorg en Persoonlijk begeleider specifieke doelgroepen

Wat bull Bewustwording over vrijheidsbeperking bull Hoe kan ik op clieumlntgerichte wijze vrijheidsbeperking voorkomen bull Welke alternatieven zijn er bull Wat zegt de wet over vrijheidsbeperking Hoe houd ik me aan zorgvul- digheidseisen

De kennisbundel en de kwalificatiedossiers hoe sluiten zij aanDe informatie in deze kennisbundel is te gebruiken voor diverse MBO-oplei-dingen voor de langdurende zorg In ldquoKoppeling tussen kennisbundels en kwalificatiedossiersrdquo (Calibris 2013) vindt u in welke kwalificatiedossiers het onderwerp van een kennisbundel voorkomt en hoe de informatie is te kop-pelen aan de kerntaken en werkprocessen

Kennisbundel vrijheidsbeperking 4 inhoud

De actualiteit

Medewerkers in de ouderenzorg geestelijke gezondheidszorg

verstandelijk gehandicaptenzorg en de thuiszorg passen vrijwel

dagelijks maatregelen toe die de vrijheid van hun clieumlnten

beperken Denk aan het beperken van telefoongebruik of het

gecamoufleerd toedienen van medicijnen of het onder dwang

geven van eten of drinken Maar ook aan het vastbinden of apart

zetten van clieumlnten De intentie is om op die manier clieumlnten te

helpen enof te beschermen

De keerzijde is dat het toepassen van vrijheidsbeperkende maatregelen diep ingrijpt op het leven van een clieumlnt Vrijheid is niet zonder reden een van de fundamentele rechten van de mens (art 3 van de Universele verklaring van de rechten van de mens) Daarom moet heel zorgvuldig en terughoudend omgegaan worden met de toepassing van zulke maatregelen

Veel zorgmedewerkers weten niet of zij wel handelen volgens de wet ook verschillen de meningen over de vraag of iets wel of niet een vrijheidsbeper-kende maatregel is Er is dan ook veel behoefte aan scholing over vrijheids-beperkende maatregelen en het voorkomen daarvan (De Veer Francke et al 20071)

Vrijheid en risicorsquosMensen nemen elke dag risicorsquos Door te roken door aan het verkeer deel te nemen of door aan een risicovolle sport te doen Ieder mens maakt een in-schatting accepteert bepaalde risicorsquos en bepaalt zijn eigen manier van le-ven Voor wie afhankelijk is van zorg ligt dit vaak anders Zorgmedewerkers voelen zich verantwoordelijk voor hen en beperken uit veiligheidsoverwegin-gen de eigen keuzes en risicobepaling van clieumlnten Maar een leven zonder risicorsquos bestaat niet en heeft geen kwaliteit

1 De Veer AJE Francke AL De Kruif A Bolle FJJ Vrijheidsbeperkende interventies Een inventarisatie onder verzorgenden Tijdschrift voor verpleeghuisgeneeskunde 2007 32(1) 6-11

Kennisbundel vrijheidsbeperking 5 inhoud

Het is belangrijk dat professionals zich dit realiseren Ditzelfde geldt voor familieleden Het is immers een illusie te denken dat een zorginstelling 100 veiligheid kan bieden Het is daarom belangrijk dat professionals clieumlnten en familievertegenwoordigers met elkaar in gesprek gaan over de vraag wat aanvaardbare risicorsquos zijn en deze af te wegen tegen de waarde van (bewe-gings)vrijheid

Vrijheidsbeperking kent vele vormenHet begrip vrijheidsbeperking kent verschillende definities De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) hanteert als definitie alle maatregelen (fysiek en verbaal) die de vrijheid van clieumlnten beperken zoals

bull fysieke vrijheidsbeperking (afzondering Zweeds band verpleegdeken tafelblad)bull gedrag beiumlnvloedende medicatiebull domotica (sensor uitluistersysteem camera deurverklikker)bull individuele afspraken (afspraken over sociale contacten afspraken over eten drinken en roken tijdsafspraken)bull groepsafspraken en huisregels (bepaalde ruimtes of kasten op slot bedtijden plasrondes)

Het wetsvoorstel Zorg en Dwang spreekt niet meer over vrijheidsbeperking maar over onvrijwillige zorg Dit is zorg waartegen de clieumlnt zich verzet of waarmee hij zij (of zijn haar vertegenwoordiger) niet mee instemt Voor-beelden zijn

bull voeding vocht en medicatie voor een somatische redenbull medicatie die het gedrag of de bewegingsvrijheid beiumlnvloedtbull beperking van de bewegingsvrijheidbull toezicht houden op het doen en latenbull beperking in het recht een eigen leven te leiden

Waarom worden clieumlnten in hun vrijheid beperktMedewerkers in de zorg zetten vrijheidsbeperkende maatregelen meestal met goede bedoelingen in Ze willen de clieumlnt beschermen tegen gevaar Ook de eigen veiligheid of die van andere clieumlnten kan een reden zijn om vrijheids-beperkende maatregelen toe te passen Helaas wordt vrijheidsbeperking niet altijd bewust ingezet Regelmatig is er geen sprake van gevaar en wordt een clieumlnt toch beperkt in zijn vrijheid

Kennisbundel vrijheidsbeperking 6 inhoud

Medewerkers realiseren zich dat vaak niet Voorbeeld In een woning voor verstandelijk gehandicapten moet iedereen om 11 uur op bed liggen want dan gaat de late dienst weg Er wordt geen rekening gehouden met clieumlnten die langer willen opblijven Er is geen spra-ke van gevaar maar langer opblijven past gewoon niet in de structuur van de begeleiders Voor de medewerkers is dit heel logisch maar zij beseffen niet altijd welk effect dit heeft op de clieumlntenVrijheidsbeperkende maatregelen moeten officieel met de clieumlnt-(vertegen-woordiger) zijn afgesproken en vastgelegd in het zorgleefplan of ondersteu-ningsplan Dit gebeurt lang niet altijd Dat is ook lastig als je niet beseft dat je een vrijheidsbeperkende maatregel inzet

De meest gehoorde redenen om een vrijheidsbeperkende maatregel toe tepassen zijn

bull hoog risico op vallen (vooral in ouderenzorg en gehandicaptenzorg) door ouderdom neemt het risico op vallen toe in de gehandicaptenzorg gaat het om vallen tijdens epileptische aanvallen In de ouderenzorg is voorkomen van vallen met 70 nog steeds de belangrijkste reden om vrijheidsbeper - kende maatregelen in te zetten (LPZ 2012) In instellingen voor verstande- lijk gehandicapten is valneiging als gevolg van oa epilepsie ook een veel- voorkomende reden (48)bull onrust weglopen dwalen en bewegingsdrangbull agressie agressie naar zichzelf (automutileren) naar anderen (andere clieumlnten of medewerkers) enof de omgeving (materialen dingen slopen)bull ander probleemgedrag bijvoorbeeld roepen overeten dwangmatig gedrag zoals tikken en bonken smeren met ontlasting verstoord dag- en nacht ritme et cetera

Valrisico geen reden voor fixatieMet name in de ouderenzorg is valrisico vaak de reden om een fixerende maatregel toe te passen Volgens Hamers (VampV 2010) is dat bij valrisico nooit een gepaste actie om de volgende redenen

bull Het vastbinden van clieumlnten verhoogt het valrisico Door het vastbinden worden spieren minder gebruikt dat vermindert de balansbull Onderzoek toont aan dat het verminderen van heupgordels niet leidt tot meer valpartijen met ernstig letsel (Capezuti et al 20047 CBO 20048)bull Het risico op ernstig letsel door vallen wordt overschat Het risico bij frequente vallers (die een groot risico lopen te worden vastgebonden) is juist lager dan bij bewoners die weinig vallenbull Er zijn veel menselijkere maatregelen om vallen te voorkomen Zie hiervoor bijvoorbeeld Thema Valpreventie op wwwzorgvoorbeternl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 7 inhoud

Waarom vrijheidsbeperking in de zorg verminderenVrijheidsbeperkende maatregelen kunnen heftig ingrijpen op het leven van de clieumlnt Met name fixerende maatregelen die de bewegingsvrijheid van cli-enten beperken hebben veel negatieve gevolgen

bull meer onrust (verzet)bull meer gedragbeiumlnvloedende medicatie (psychofarmaca) om deze onrust weg te nemen Deze medicijnen kennen veel bijwerkingenbull achteruitgang mobiliteit door de vrijheidsbeperking krijgt de clieumlnt minder beweging en verliest hierdoor spiermassa en lenigheid Het valrisico neemt hierdoor toe if you donrsquot use it you loose itbull meer incontinentie De clieumlnt kan niet zelf naar het toilet en ook met hulp neemt de toiletgang meer tijd in beslagbull meer kans op decubitus Verzitten of verliggen gaat moeilijk door een band in bed of stoel De clieumlnt ligt dus lang in dezelfde houding waardoor de kans op doorligwonden toeneemtbull letsel In 2008 vielen zeven doden door lsquoophangingrsquo in de Zweedse band door onjuist gebruikbull psychische klachten als angst en depressiebull lichamelijke passiviteit leidt tot forse achteruitgang van het denkvermogen het slaap-waakritme en stemming van clieumlnten (Hamers et al 2009 6)

Dat wil niet zeggen dat vrijheidsbeperkingen per definitie slecht zijn en al-lemaal moeten worden afgebouwd Soms zijn vrijheidsbeperkingen voor het welzijn van de clieumlnt en zijn omgeving gewoon nodig en de beste oplossing Het is echter van belang vrijheidsbeperkingen altijd met grote terughou-dendheid en voor zo kort mogelijke tijd toe te passen en uiterst zorgvuldig af te wegen

Verminderen van vrijheidsbeperking kanInternationaal gezien is het gebruik van fixerende maatregelen omstreden In een aantal landen waaronder Denemarken Noorwegen Schotland en Zwitserland is het gebruik van banden al jaren verboden In de Verenigde Staten is gebruik bij wet in uitzonderingsgevallen gelegaliseerd en komt het vrijwel niet voorOok in Nederland is er steeds meer ervaring met het verminderen van vrij-heidsbeperking door fixatie Er zijn diverse veel minder ingrijpende alterna-tieven voorhanden en er komen steeds nieuwe alternatieven bij

Kennisbundel vrijheidsbeperking 8 inhoud

Innovaties op dit vlak gaan snel bijvoorbeeld op het gebied van domotica (elektrische toepassingen in de woning en woonomgeving ten behoeve van bewoners en dienstverleners) Bekijk de alternatievenbundel van Vilans voor een overzicht van voorhanden alternatieven

In haar rapport uit 2004 en 2008 stelt de inspectie vast dat een aantal factoren leidt tot minder dwangmaatregelen

bull goed op de individuele behoeften van clieumlnten afgestemde zorgbull deskundig personeel dat maakt (bij)scholing ook zo belangrijkbull gedragsdeskundigen en psychologen betrekken bij het vinden van de oorzaak van probleemgedrag het aanreiken van alternatieven en het geven van gedragsadviezen aan uitvoerend medewerkersbull een rustige en veilige leefomgeving en voldoende dagbesteding

Feiten en cijfers over vrijheidsbeperking in NederlandVrijheidsbeperking komt in allerlei onderdelen van de zorg voor En overal is men ervan overtuigd dat vrijheidsbeperking zo min mogelijk moet worden toegepast

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de stand van zaken in de ou-derenzorg verstandelijk gehandicaptenzorg geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en thuiszorg

Verpleeg- en verzorgingshuizenVerpleeg- en verzorgingshuizen passen bij ongeveer 25 van de clieumlnten een vrijheidsbeperkende maatregel toe Meest gebruikt zijn bedhekken en alar-meringdomotica De meeste vrijheidsbeperkende maatregelen worden toe-gepast om vallen te voorkomen (bron Landelijke Prevalentiemeting Zorg-problemen 2012)

Het gemiddeld aantal vrijheidsbeperkende maatregelen bij mensen met de-mentie in zorginstellingen is verminderd tussen 2009 en 2011 Dit geldt voor-al voor het aantal bedhekken en verpleegdekens In 2011 blijkt daarnaast dat 70 van de 140 onderzochte woonvormen geen gebruik meer maken van onrustbanden In 2009 was dit nog 50 Het beleid de campagnes en inter-venties in de afgelopen jaren lijken vruchten af te werpen al blijft er nog steeds ruimte voor verbetering Zorgelijk is vooral dat in zorginstellingen het aantal mensen met dementie dat anti-psychotica gebruikt niet vermindert nog steeds gebruikt meer dan een kwart van de bewoners in de onderzochte woonvormen antipsychotica Dit ondanks alle aandacht voor de schadelijke

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 3 inhoud

Kwaliteit in de langdurende zorgIn de langdurende zorg werken professionals hard om zorg van goede kwali-teit te leveren Hoe die zorg eruit moet zien is per sector beschreven in kwa-liteitsdocumenten

bull Kwaliteitsdocument Verpleging Verzorging en Zorg Thuis voor verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg bull Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg 20 voor de gehandicaptenzorgbull Kernset prestatie-indicatoren geestelijke gezondheidszorg en verslavings- zorg voor de geestelijke gezondheidszorg en de verslavingszorg

Vrijheidsbeperking komt in al deze kwaliteitskaders aan de orde Ook daarom is het belangrijk in uw lessen aandacht te besteden aan dit onderwerp

Voor wieDeze kennisbundel is onder andere bestemd voor Helpende Zorg en Welzijn Verzorgende IG Mbo-Verpleegkundige Medewerker Maatschappelijke zorg Persoonlijk begeleider gehandicaptenzorg en Persoonlijk begeleider specifieke doelgroepen

Wat bull Bewustwording over vrijheidsbeperking bull Hoe kan ik op clieumlntgerichte wijze vrijheidsbeperking voorkomen bull Welke alternatieven zijn er bull Wat zegt de wet over vrijheidsbeperking Hoe houd ik me aan zorgvul- digheidseisen

De kennisbundel en de kwalificatiedossiers hoe sluiten zij aanDe informatie in deze kennisbundel is te gebruiken voor diverse MBO-oplei-dingen voor de langdurende zorg In ldquoKoppeling tussen kennisbundels en kwalificatiedossiersrdquo (Calibris 2013) vindt u in welke kwalificatiedossiers het onderwerp van een kennisbundel voorkomt en hoe de informatie is te kop-pelen aan de kerntaken en werkprocessen

Kennisbundel vrijheidsbeperking 4 inhoud

De actualiteit

Medewerkers in de ouderenzorg geestelijke gezondheidszorg

verstandelijk gehandicaptenzorg en de thuiszorg passen vrijwel

dagelijks maatregelen toe die de vrijheid van hun clieumlnten

beperken Denk aan het beperken van telefoongebruik of het

gecamoufleerd toedienen van medicijnen of het onder dwang

geven van eten of drinken Maar ook aan het vastbinden of apart

zetten van clieumlnten De intentie is om op die manier clieumlnten te

helpen enof te beschermen

De keerzijde is dat het toepassen van vrijheidsbeperkende maatregelen diep ingrijpt op het leven van een clieumlnt Vrijheid is niet zonder reden een van de fundamentele rechten van de mens (art 3 van de Universele verklaring van de rechten van de mens) Daarom moet heel zorgvuldig en terughoudend omgegaan worden met de toepassing van zulke maatregelen

Veel zorgmedewerkers weten niet of zij wel handelen volgens de wet ook verschillen de meningen over de vraag of iets wel of niet een vrijheidsbeper-kende maatregel is Er is dan ook veel behoefte aan scholing over vrijheids-beperkende maatregelen en het voorkomen daarvan (De Veer Francke et al 20071)

Vrijheid en risicorsquosMensen nemen elke dag risicorsquos Door te roken door aan het verkeer deel te nemen of door aan een risicovolle sport te doen Ieder mens maakt een in-schatting accepteert bepaalde risicorsquos en bepaalt zijn eigen manier van le-ven Voor wie afhankelijk is van zorg ligt dit vaak anders Zorgmedewerkers voelen zich verantwoordelijk voor hen en beperken uit veiligheidsoverwegin-gen de eigen keuzes en risicobepaling van clieumlnten Maar een leven zonder risicorsquos bestaat niet en heeft geen kwaliteit

1 De Veer AJE Francke AL De Kruif A Bolle FJJ Vrijheidsbeperkende interventies Een inventarisatie onder verzorgenden Tijdschrift voor verpleeghuisgeneeskunde 2007 32(1) 6-11

Kennisbundel vrijheidsbeperking 5 inhoud

Het is belangrijk dat professionals zich dit realiseren Ditzelfde geldt voor familieleden Het is immers een illusie te denken dat een zorginstelling 100 veiligheid kan bieden Het is daarom belangrijk dat professionals clieumlnten en familievertegenwoordigers met elkaar in gesprek gaan over de vraag wat aanvaardbare risicorsquos zijn en deze af te wegen tegen de waarde van (bewe-gings)vrijheid

Vrijheidsbeperking kent vele vormenHet begrip vrijheidsbeperking kent verschillende definities De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) hanteert als definitie alle maatregelen (fysiek en verbaal) die de vrijheid van clieumlnten beperken zoals

bull fysieke vrijheidsbeperking (afzondering Zweeds band verpleegdeken tafelblad)bull gedrag beiumlnvloedende medicatiebull domotica (sensor uitluistersysteem camera deurverklikker)bull individuele afspraken (afspraken over sociale contacten afspraken over eten drinken en roken tijdsafspraken)bull groepsafspraken en huisregels (bepaalde ruimtes of kasten op slot bedtijden plasrondes)

Het wetsvoorstel Zorg en Dwang spreekt niet meer over vrijheidsbeperking maar over onvrijwillige zorg Dit is zorg waartegen de clieumlnt zich verzet of waarmee hij zij (of zijn haar vertegenwoordiger) niet mee instemt Voor-beelden zijn

bull voeding vocht en medicatie voor een somatische redenbull medicatie die het gedrag of de bewegingsvrijheid beiumlnvloedtbull beperking van de bewegingsvrijheidbull toezicht houden op het doen en latenbull beperking in het recht een eigen leven te leiden

Waarom worden clieumlnten in hun vrijheid beperktMedewerkers in de zorg zetten vrijheidsbeperkende maatregelen meestal met goede bedoelingen in Ze willen de clieumlnt beschermen tegen gevaar Ook de eigen veiligheid of die van andere clieumlnten kan een reden zijn om vrijheids-beperkende maatregelen toe te passen Helaas wordt vrijheidsbeperking niet altijd bewust ingezet Regelmatig is er geen sprake van gevaar en wordt een clieumlnt toch beperkt in zijn vrijheid

Kennisbundel vrijheidsbeperking 6 inhoud

Medewerkers realiseren zich dat vaak niet Voorbeeld In een woning voor verstandelijk gehandicapten moet iedereen om 11 uur op bed liggen want dan gaat de late dienst weg Er wordt geen rekening gehouden met clieumlnten die langer willen opblijven Er is geen spra-ke van gevaar maar langer opblijven past gewoon niet in de structuur van de begeleiders Voor de medewerkers is dit heel logisch maar zij beseffen niet altijd welk effect dit heeft op de clieumlntenVrijheidsbeperkende maatregelen moeten officieel met de clieumlnt-(vertegen-woordiger) zijn afgesproken en vastgelegd in het zorgleefplan of ondersteu-ningsplan Dit gebeurt lang niet altijd Dat is ook lastig als je niet beseft dat je een vrijheidsbeperkende maatregel inzet

De meest gehoorde redenen om een vrijheidsbeperkende maatregel toe tepassen zijn

bull hoog risico op vallen (vooral in ouderenzorg en gehandicaptenzorg) door ouderdom neemt het risico op vallen toe in de gehandicaptenzorg gaat het om vallen tijdens epileptische aanvallen In de ouderenzorg is voorkomen van vallen met 70 nog steeds de belangrijkste reden om vrijheidsbeper - kende maatregelen in te zetten (LPZ 2012) In instellingen voor verstande- lijk gehandicapten is valneiging als gevolg van oa epilepsie ook een veel- voorkomende reden (48)bull onrust weglopen dwalen en bewegingsdrangbull agressie agressie naar zichzelf (automutileren) naar anderen (andere clieumlnten of medewerkers) enof de omgeving (materialen dingen slopen)bull ander probleemgedrag bijvoorbeeld roepen overeten dwangmatig gedrag zoals tikken en bonken smeren met ontlasting verstoord dag- en nacht ritme et cetera

Valrisico geen reden voor fixatieMet name in de ouderenzorg is valrisico vaak de reden om een fixerende maatregel toe te passen Volgens Hamers (VampV 2010) is dat bij valrisico nooit een gepaste actie om de volgende redenen

bull Het vastbinden van clieumlnten verhoogt het valrisico Door het vastbinden worden spieren minder gebruikt dat vermindert de balansbull Onderzoek toont aan dat het verminderen van heupgordels niet leidt tot meer valpartijen met ernstig letsel (Capezuti et al 20047 CBO 20048)bull Het risico op ernstig letsel door vallen wordt overschat Het risico bij frequente vallers (die een groot risico lopen te worden vastgebonden) is juist lager dan bij bewoners die weinig vallenbull Er zijn veel menselijkere maatregelen om vallen te voorkomen Zie hiervoor bijvoorbeeld Thema Valpreventie op wwwzorgvoorbeternl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 7 inhoud

Waarom vrijheidsbeperking in de zorg verminderenVrijheidsbeperkende maatregelen kunnen heftig ingrijpen op het leven van de clieumlnt Met name fixerende maatregelen die de bewegingsvrijheid van cli-enten beperken hebben veel negatieve gevolgen

bull meer onrust (verzet)bull meer gedragbeiumlnvloedende medicatie (psychofarmaca) om deze onrust weg te nemen Deze medicijnen kennen veel bijwerkingenbull achteruitgang mobiliteit door de vrijheidsbeperking krijgt de clieumlnt minder beweging en verliest hierdoor spiermassa en lenigheid Het valrisico neemt hierdoor toe if you donrsquot use it you loose itbull meer incontinentie De clieumlnt kan niet zelf naar het toilet en ook met hulp neemt de toiletgang meer tijd in beslagbull meer kans op decubitus Verzitten of verliggen gaat moeilijk door een band in bed of stoel De clieumlnt ligt dus lang in dezelfde houding waardoor de kans op doorligwonden toeneemtbull letsel In 2008 vielen zeven doden door lsquoophangingrsquo in de Zweedse band door onjuist gebruikbull psychische klachten als angst en depressiebull lichamelijke passiviteit leidt tot forse achteruitgang van het denkvermogen het slaap-waakritme en stemming van clieumlnten (Hamers et al 2009 6)

Dat wil niet zeggen dat vrijheidsbeperkingen per definitie slecht zijn en al-lemaal moeten worden afgebouwd Soms zijn vrijheidsbeperkingen voor het welzijn van de clieumlnt en zijn omgeving gewoon nodig en de beste oplossing Het is echter van belang vrijheidsbeperkingen altijd met grote terughou-dendheid en voor zo kort mogelijke tijd toe te passen en uiterst zorgvuldig af te wegen

Verminderen van vrijheidsbeperking kanInternationaal gezien is het gebruik van fixerende maatregelen omstreden In een aantal landen waaronder Denemarken Noorwegen Schotland en Zwitserland is het gebruik van banden al jaren verboden In de Verenigde Staten is gebruik bij wet in uitzonderingsgevallen gelegaliseerd en komt het vrijwel niet voorOok in Nederland is er steeds meer ervaring met het verminderen van vrij-heidsbeperking door fixatie Er zijn diverse veel minder ingrijpende alterna-tieven voorhanden en er komen steeds nieuwe alternatieven bij

Kennisbundel vrijheidsbeperking 8 inhoud

Innovaties op dit vlak gaan snel bijvoorbeeld op het gebied van domotica (elektrische toepassingen in de woning en woonomgeving ten behoeve van bewoners en dienstverleners) Bekijk de alternatievenbundel van Vilans voor een overzicht van voorhanden alternatieven

In haar rapport uit 2004 en 2008 stelt de inspectie vast dat een aantal factoren leidt tot minder dwangmaatregelen

bull goed op de individuele behoeften van clieumlnten afgestemde zorgbull deskundig personeel dat maakt (bij)scholing ook zo belangrijkbull gedragsdeskundigen en psychologen betrekken bij het vinden van de oorzaak van probleemgedrag het aanreiken van alternatieven en het geven van gedragsadviezen aan uitvoerend medewerkersbull een rustige en veilige leefomgeving en voldoende dagbesteding

Feiten en cijfers over vrijheidsbeperking in NederlandVrijheidsbeperking komt in allerlei onderdelen van de zorg voor En overal is men ervan overtuigd dat vrijheidsbeperking zo min mogelijk moet worden toegepast

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de stand van zaken in de ou-derenzorg verstandelijk gehandicaptenzorg geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en thuiszorg

Verpleeg- en verzorgingshuizenVerpleeg- en verzorgingshuizen passen bij ongeveer 25 van de clieumlnten een vrijheidsbeperkende maatregel toe Meest gebruikt zijn bedhekken en alar-meringdomotica De meeste vrijheidsbeperkende maatregelen worden toe-gepast om vallen te voorkomen (bron Landelijke Prevalentiemeting Zorg-problemen 2012)

Het gemiddeld aantal vrijheidsbeperkende maatregelen bij mensen met de-mentie in zorginstellingen is verminderd tussen 2009 en 2011 Dit geldt voor-al voor het aantal bedhekken en verpleegdekens In 2011 blijkt daarnaast dat 70 van de 140 onderzochte woonvormen geen gebruik meer maken van onrustbanden In 2009 was dit nog 50 Het beleid de campagnes en inter-venties in de afgelopen jaren lijken vruchten af te werpen al blijft er nog steeds ruimte voor verbetering Zorgelijk is vooral dat in zorginstellingen het aantal mensen met dementie dat anti-psychotica gebruikt niet vermindert nog steeds gebruikt meer dan een kwart van de bewoners in de onderzochte woonvormen antipsychotica Dit ondanks alle aandacht voor de schadelijke

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 4 inhoud

De actualiteit

Medewerkers in de ouderenzorg geestelijke gezondheidszorg

verstandelijk gehandicaptenzorg en de thuiszorg passen vrijwel

dagelijks maatregelen toe die de vrijheid van hun clieumlnten

beperken Denk aan het beperken van telefoongebruik of het

gecamoufleerd toedienen van medicijnen of het onder dwang

geven van eten of drinken Maar ook aan het vastbinden of apart

zetten van clieumlnten De intentie is om op die manier clieumlnten te

helpen enof te beschermen

De keerzijde is dat het toepassen van vrijheidsbeperkende maatregelen diep ingrijpt op het leven van een clieumlnt Vrijheid is niet zonder reden een van de fundamentele rechten van de mens (art 3 van de Universele verklaring van de rechten van de mens) Daarom moet heel zorgvuldig en terughoudend omgegaan worden met de toepassing van zulke maatregelen

Veel zorgmedewerkers weten niet of zij wel handelen volgens de wet ook verschillen de meningen over de vraag of iets wel of niet een vrijheidsbeper-kende maatregel is Er is dan ook veel behoefte aan scholing over vrijheids-beperkende maatregelen en het voorkomen daarvan (De Veer Francke et al 20071)

Vrijheid en risicorsquosMensen nemen elke dag risicorsquos Door te roken door aan het verkeer deel te nemen of door aan een risicovolle sport te doen Ieder mens maakt een in-schatting accepteert bepaalde risicorsquos en bepaalt zijn eigen manier van le-ven Voor wie afhankelijk is van zorg ligt dit vaak anders Zorgmedewerkers voelen zich verantwoordelijk voor hen en beperken uit veiligheidsoverwegin-gen de eigen keuzes en risicobepaling van clieumlnten Maar een leven zonder risicorsquos bestaat niet en heeft geen kwaliteit

1 De Veer AJE Francke AL De Kruif A Bolle FJJ Vrijheidsbeperkende interventies Een inventarisatie onder verzorgenden Tijdschrift voor verpleeghuisgeneeskunde 2007 32(1) 6-11

Kennisbundel vrijheidsbeperking 5 inhoud

Het is belangrijk dat professionals zich dit realiseren Ditzelfde geldt voor familieleden Het is immers een illusie te denken dat een zorginstelling 100 veiligheid kan bieden Het is daarom belangrijk dat professionals clieumlnten en familievertegenwoordigers met elkaar in gesprek gaan over de vraag wat aanvaardbare risicorsquos zijn en deze af te wegen tegen de waarde van (bewe-gings)vrijheid

Vrijheidsbeperking kent vele vormenHet begrip vrijheidsbeperking kent verschillende definities De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) hanteert als definitie alle maatregelen (fysiek en verbaal) die de vrijheid van clieumlnten beperken zoals

bull fysieke vrijheidsbeperking (afzondering Zweeds band verpleegdeken tafelblad)bull gedrag beiumlnvloedende medicatiebull domotica (sensor uitluistersysteem camera deurverklikker)bull individuele afspraken (afspraken over sociale contacten afspraken over eten drinken en roken tijdsafspraken)bull groepsafspraken en huisregels (bepaalde ruimtes of kasten op slot bedtijden plasrondes)

Het wetsvoorstel Zorg en Dwang spreekt niet meer over vrijheidsbeperking maar over onvrijwillige zorg Dit is zorg waartegen de clieumlnt zich verzet of waarmee hij zij (of zijn haar vertegenwoordiger) niet mee instemt Voor-beelden zijn

bull voeding vocht en medicatie voor een somatische redenbull medicatie die het gedrag of de bewegingsvrijheid beiumlnvloedtbull beperking van de bewegingsvrijheidbull toezicht houden op het doen en latenbull beperking in het recht een eigen leven te leiden

Waarom worden clieumlnten in hun vrijheid beperktMedewerkers in de zorg zetten vrijheidsbeperkende maatregelen meestal met goede bedoelingen in Ze willen de clieumlnt beschermen tegen gevaar Ook de eigen veiligheid of die van andere clieumlnten kan een reden zijn om vrijheids-beperkende maatregelen toe te passen Helaas wordt vrijheidsbeperking niet altijd bewust ingezet Regelmatig is er geen sprake van gevaar en wordt een clieumlnt toch beperkt in zijn vrijheid

Kennisbundel vrijheidsbeperking 6 inhoud

Medewerkers realiseren zich dat vaak niet Voorbeeld In een woning voor verstandelijk gehandicapten moet iedereen om 11 uur op bed liggen want dan gaat de late dienst weg Er wordt geen rekening gehouden met clieumlnten die langer willen opblijven Er is geen spra-ke van gevaar maar langer opblijven past gewoon niet in de structuur van de begeleiders Voor de medewerkers is dit heel logisch maar zij beseffen niet altijd welk effect dit heeft op de clieumlntenVrijheidsbeperkende maatregelen moeten officieel met de clieumlnt-(vertegen-woordiger) zijn afgesproken en vastgelegd in het zorgleefplan of ondersteu-ningsplan Dit gebeurt lang niet altijd Dat is ook lastig als je niet beseft dat je een vrijheidsbeperkende maatregel inzet

De meest gehoorde redenen om een vrijheidsbeperkende maatregel toe tepassen zijn

bull hoog risico op vallen (vooral in ouderenzorg en gehandicaptenzorg) door ouderdom neemt het risico op vallen toe in de gehandicaptenzorg gaat het om vallen tijdens epileptische aanvallen In de ouderenzorg is voorkomen van vallen met 70 nog steeds de belangrijkste reden om vrijheidsbeper - kende maatregelen in te zetten (LPZ 2012) In instellingen voor verstande- lijk gehandicapten is valneiging als gevolg van oa epilepsie ook een veel- voorkomende reden (48)bull onrust weglopen dwalen en bewegingsdrangbull agressie agressie naar zichzelf (automutileren) naar anderen (andere clieumlnten of medewerkers) enof de omgeving (materialen dingen slopen)bull ander probleemgedrag bijvoorbeeld roepen overeten dwangmatig gedrag zoals tikken en bonken smeren met ontlasting verstoord dag- en nacht ritme et cetera

Valrisico geen reden voor fixatieMet name in de ouderenzorg is valrisico vaak de reden om een fixerende maatregel toe te passen Volgens Hamers (VampV 2010) is dat bij valrisico nooit een gepaste actie om de volgende redenen

bull Het vastbinden van clieumlnten verhoogt het valrisico Door het vastbinden worden spieren minder gebruikt dat vermindert de balansbull Onderzoek toont aan dat het verminderen van heupgordels niet leidt tot meer valpartijen met ernstig letsel (Capezuti et al 20047 CBO 20048)bull Het risico op ernstig letsel door vallen wordt overschat Het risico bij frequente vallers (die een groot risico lopen te worden vastgebonden) is juist lager dan bij bewoners die weinig vallenbull Er zijn veel menselijkere maatregelen om vallen te voorkomen Zie hiervoor bijvoorbeeld Thema Valpreventie op wwwzorgvoorbeternl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 7 inhoud

Waarom vrijheidsbeperking in de zorg verminderenVrijheidsbeperkende maatregelen kunnen heftig ingrijpen op het leven van de clieumlnt Met name fixerende maatregelen die de bewegingsvrijheid van cli-enten beperken hebben veel negatieve gevolgen

bull meer onrust (verzet)bull meer gedragbeiumlnvloedende medicatie (psychofarmaca) om deze onrust weg te nemen Deze medicijnen kennen veel bijwerkingenbull achteruitgang mobiliteit door de vrijheidsbeperking krijgt de clieumlnt minder beweging en verliest hierdoor spiermassa en lenigheid Het valrisico neemt hierdoor toe if you donrsquot use it you loose itbull meer incontinentie De clieumlnt kan niet zelf naar het toilet en ook met hulp neemt de toiletgang meer tijd in beslagbull meer kans op decubitus Verzitten of verliggen gaat moeilijk door een band in bed of stoel De clieumlnt ligt dus lang in dezelfde houding waardoor de kans op doorligwonden toeneemtbull letsel In 2008 vielen zeven doden door lsquoophangingrsquo in de Zweedse band door onjuist gebruikbull psychische klachten als angst en depressiebull lichamelijke passiviteit leidt tot forse achteruitgang van het denkvermogen het slaap-waakritme en stemming van clieumlnten (Hamers et al 2009 6)

Dat wil niet zeggen dat vrijheidsbeperkingen per definitie slecht zijn en al-lemaal moeten worden afgebouwd Soms zijn vrijheidsbeperkingen voor het welzijn van de clieumlnt en zijn omgeving gewoon nodig en de beste oplossing Het is echter van belang vrijheidsbeperkingen altijd met grote terughou-dendheid en voor zo kort mogelijke tijd toe te passen en uiterst zorgvuldig af te wegen

Verminderen van vrijheidsbeperking kanInternationaal gezien is het gebruik van fixerende maatregelen omstreden In een aantal landen waaronder Denemarken Noorwegen Schotland en Zwitserland is het gebruik van banden al jaren verboden In de Verenigde Staten is gebruik bij wet in uitzonderingsgevallen gelegaliseerd en komt het vrijwel niet voorOok in Nederland is er steeds meer ervaring met het verminderen van vrij-heidsbeperking door fixatie Er zijn diverse veel minder ingrijpende alterna-tieven voorhanden en er komen steeds nieuwe alternatieven bij

Kennisbundel vrijheidsbeperking 8 inhoud

Innovaties op dit vlak gaan snel bijvoorbeeld op het gebied van domotica (elektrische toepassingen in de woning en woonomgeving ten behoeve van bewoners en dienstverleners) Bekijk de alternatievenbundel van Vilans voor een overzicht van voorhanden alternatieven

In haar rapport uit 2004 en 2008 stelt de inspectie vast dat een aantal factoren leidt tot minder dwangmaatregelen

bull goed op de individuele behoeften van clieumlnten afgestemde zorgbull deskundig personeel dat maakt (bij)scholing ook zo belangrijkbull gedragsdeskundigen en psychologen betrekken bij het vinden van de oorzaak van probleemgedrag het aanreiken van alternatieven en het geven van gedragsadviezen aan uitvoerend medewerkersbull een rustige en veilige leefomgeving en voldoende dagbesteding

Feiten en cijfers over vrijheidsbeperking in NederlandVrijheidsbeperking komt in allerlei onderdelen van de zorg voor En overal is men ervan overtuigd dat vrijheidsbeperking zo min mogelijk moet worden toegepast

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de stand van zaken in de ou-derenzorg verstandelijk gehandicaptenzorg geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en thuiszorg

Verpleeg- en verzorgingshuizenVerpleeg- en verzorgingshuizen passen bij ongeveer 25 van de clieumlnten een vrijheidsbeperkende maatregel toe Meest gebruikt zijn bedhekken en alar-meringdomotica De meeste vrijheidsbeperkende maatregelen worden toe-gepast om vallen te voorkomen (bron Landelijke Prevalentiemeting Zorg-problemen 2012)

Het gemiddeld aantal vrijheidsbeperkende maatregelen bij mensen met de-mentie in zorginstellingen is verminderd tussen 2009 en 2011 Dit geldt voor-al voor het aantal bedhekken en verpleegdekens In 2011 blijkt daarnaast dat 70 van de 140 onderzochte woonvormen geen gebruik meer maken van onrustbanden In 2009 was dit nog 50 Het beleid de campagnes en inter-venties in de afgelopen jaren lijken vruchten af te werpen al blijft er nog steeds ruimte voor verbetering Zorgelijk is vooral dat in zorginstellingen het aantal mensen met dementie dat anti-psychotica gebruikt niet vermindert nog steeds gebruikt meer dan een kwart van de bewoners in de onderzochte woonvormen antipsychotica Dit ondanks alle aandacht voor de schadelijke

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 5 inhoud

Het is belangrijk dat professionals zich dit realiseren Ditzelfde geldt voor familieleden Het is immers een illusie te denken dat een zorginstelling 100 veiligheid kan bieden Het is daarom belangrijk dat professionals clieumlnten en familievertegenwoordigers met elkaar in gesprek gaan over de vraag wat aanvaardbare risicorsquos zijn en deze af te wegen tegen de waarde van (bewe-gings)vrijheid

Vrijheidsbeperking kent vele vormenHet begrip vrijheidsbeperking kent verschillende definities De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) hanteert als definitie alle maatregelen (fysiek en verbaal) die de vrijheid van clieumlnten beperken zoals

bull fysieke vrijheidsbeperking (afzondering Zweeds band verpleegdeken tafelblad)bull gedrag beiumlnvloedende medicatiebull domotica (sensor uitluistersysteem camera deurverklikker)bull individuele afspraken (afspraken over sociale contacten afspraken over eten drinken en roken tijdsafspraken)bull groepsafspraken en huisregels (bepaalde ruimtes of kasten op slot bedtijden plasrondes)

Het wetsvoorstel Zorg en Dwang spreekt niet meer over vrijheidsbeperking maar over onvrijwillige zorg Dit is zorg waartegen de clieumlnt zich verzet of waarmee hij zij (of zijn haar vertegenwoordiger) niet mee instemt Voor-beelden zijn

bull voeding vocht en medicatie voor een somatische redenbull medicatie die het gedrag of de bewegingsvrijheid beiumlnvloedtbull beperking van de bewegingsvrijheidbull toezicht houden op het doen en latenbull beperking in het recht een eigen leven te leiden

Waarom worden clieumlnten in hun vrijheid beperktMedewerkers in de zorg zetten vrijheidsbeperkende maatregelen meestal met goede bedoelingen in Ze willen de clieumlnt beschermen tegen gevaar Ook de eigen veiligheid of die van andere clieumlnten kan een reden zijn om vrijheids-beperkende maatregelen toe te passen Helaas wordt vrijheidsbeperking niet altijd bewust ingezet Regelmatig is er geen sprake van gevaar en wordt een clieumlnt toch beperkt in zijn vrijheid

Kennisbundel vrijheidsbeperking 6 inhoud

Medewerkers realiseren zich dat vaak niet Voorbeeld In een woning voor verstandelijk gehandicapten moet iedereen om 11 uur op bed liggen want dan gaat de late dienst weg Er wordt geen rekening gehouden met clieumlnten die langer willen opblijven Er is geen spra-ke van gevaar maar langer opblijven past gewoon niet in de structuur van de begeleiders Voor de medewerkers is dit heel logisch maar zij beseffen niet altijd welk effect dit heeft op de clieumlntenVrijheidsbeperkende maatregelen moeten officieel met de clieumlnt-(vertegen-woordiger) zijn afgesproken en vastgelegd in het zorgleefplan of ondersteu-ningsplan Dit gebeurt lang niet altijd Dat is ook lastig als je niet beseft dat je een vrijheidsbeperkende maatregel inzet

De meest gehoorde redenen om een vrijheidsbeperkende maatregel toe tepassen zijn

bull hoog risico op vallen (vooral in ouderenzorg en gehandicaptenzorg) door ouderdom neemt het risico op vallen toe in de gehandicaptenzorg gaat het om vallen tijdens epileptische aanvallen In de ouderenzorg is voorkomen van vallen met 70 nog steeds de belangrijkste reden om vrijheidsbeper - kende maatregelen in te zetten (LPZ 2012) In instellingen voor verstande- lijk gehandicapten is valneiging als gevolg van oa epilepsie ook een veel- voorkomende reden (48)bull onrust weglopen dwalen en bewegingsdrangbull agressie agressie naar zichzelf (automutileren) naar anderen (andere clieumlnten of medewerkers) enof de omgeving (materialen dingen slopen)bull ander probleemgedrag bijvoorbeeld roepen overeten dwangmatig gedrag zoals tikken en bonken smeren met ontlasting verstoord dag- en nacht ritme et cetera

Valrisico geen reden voor fixatieMet name in de ouderenzorg is valrisico vaak de reden om een fixerende maatregel toe te passen Volgens Hamers (VampV 2010) is dat bij valrisico nooit een gepaste actie om de volgende redenen

bull Het vastbinden van clieumlnten verhoogt het valrisico Door het vastbinden worden spieren minder gebruikt dat vermindert de balansbull Onderzoek toont aan dat het verminderen van heupgordels niet leidt tot meer valpartijen met ernstig letsel (Capezuti et al 20047 CBO 20048)bull Het risico op ernstig letsel door vallen wordt overschat Het risico bij frequente vallers (die een groot risico lopen te worden vastgebonden) is juist lager dan bij bewoners die weinig vallenbull Er zijn veel menselijkere maatregelen om vallen te voorkomen Zie hiervoor bijvoorbeeld Thema Valpreventie op wwwzorgvoorbeternl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 7 inhoud

Waarom vrijheidsbeperking in de zorg verminderenVrijheidsbeperkende maatregelen kunnen heftig ingrijpen op het leven van de clieumlnt Met name fixerende maatregelen die de bewegingsvrijheid van cli-enten beperken hebben veel negatieve gevolgen

bull meer onrust (verzet)bull meer gedragbeiumlnvloedende medicatie (psychofarmaca) om deze onrust weg te nemen Deze medicijnen kennen veel bijwerkingenbull achteruitgang mobiliteit door de vrijheidsbeperking krijgt de clieumlnt minder beweging en verliest hierdoor spiermassa en lenigheid Het valrisico neemt hierdoor toe if you donrsquot use it you loose itbull meer incontinentie De clieumlnt kan niet zelf naar het toilet en ook met hulp neemt de toiletgang meer tijd in beslagbull meer kans op decubitus Verzitten of verliggen gaat moeilijk door een band in bed of stoel De clieumlnt ligt dus lang in dezelfde houding waardoor de kans op doorligwonden toeneemtbull letsel In 2008 vielen zeven doden door lsquoophangingrsquo in de Zweedse band door onjuist gebruikbull psychische klachten als angst en depressiebull lichamelijke passiviteit leidt tot forse achteruitgang van het denkvermogen het slaap-waakritme en stemming van clieumlnten (Hamers et al 2009 6)

Dat wil niet zeggen dat vrijheidsbeperkingen per definitie slecht zijn en al-lemaal moeten worden afgebouwd Soms zijn vrijheidsbeperkingen voor het welzijn van de clieumlnt en zijn omgeving gewoon nodig en de beste oplossing Het is echter van belang vrijheidsbeperkingen altijd met grote terughou-dendheid en voor zo kort mogelijke tijd toe te passen en uiterst zorgvuldig af te wegen

Verminderen van vrijheidsbeperking kanInternationaal gezien is het gebruik van fixerende maatregelen omstreden In een aantal landen waaronder Denemarken Noorwegen Schotland en Zwitserland is het gebruik van banden al jaren verboden In de Verenigde Staten is gebruik bij wet in uitzonderingsgevallen gelegaliseerd en komt het vrijwel niet voorOok in Nederland is er steeds meer ervaring met het verminderen van vrij-heidsbeperking door fixatie Er zijn diverse veel minder ingrijpende alterna-tieven voorhanden en er komen steeds nieuwe alternatieven bij

Kennisbundel vrijheidsbeperking 8 inhoud

Innovaties op dit vlak gaan snel bijvoorbeeld op het gebied van domotica (elektrische toepassingen in de woning en woonomgeving ten behoeve van bewoners en dienstverleners) Bekijk de alternatievenbundel van Vilans voor een overzicht van voorhanden alternatieven

In haar rapport uit 2004 en 2008 stelt de inspectie vast dat een aantal factoren leidt tot minder dwangmaatregelen

bull goed op de individuele behoeften van clieumlnten afgestemde zorgbull deskundig personeel dat maakt (bij)scholing ook zo belangrijkbull gedragsdeskundigen en psychologen betrekken bij het vinden van de oorzaak van probleemgedrag het aanreiken van alternatieven en het geven van gedragsadviezen aan uitvoerend medewerkersbull een rustige en veilige leefomgeving en voldoende dagbesteding

Feiten en cijfers over vrijheidsbeperking in NederlandVrijheidsbeperking komt in allerlei onderdelen van de zorg voor En overal is men ervan overtuigd dat vrijheidsbeperking zo min mogelijk moet worden toegepast

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de stand van zaken in de ou-derenzorg verstandelijk gehandicaptenzorg geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en thuiszorg

Verpleeg- en verzorgingshuizenVerpleeg- en verzorgingshuizen passen bij ongeveer 25 van de clieumlnten een vrijheidsbeperkende maatregel toe Meest gebruikt zijn bedhekken en alar-meringdomotica De meeste vrijheidsbeperkende maatregelen worden toe-gepast om vallen te voorkomen (bron Landelijke Prevalentiemeting Zorg-problemen 2012)

Het gemiddeld aantal vrijheidsbeperkende maatregelen bij mensen met de-mentie in zorginstellingen is verminderd tussen 2009 en 2011 Dit geldt voor-al voor het aantal bedhekken en verpleegdekens In 2011 blijkt daarnaast dat 70 van de 140 onderzochte woonvormen geen gebruik meer maken van onrustbanden In 2009 was dit nog 50 Het beleid de campagnes en inter-venties in de afgelopen jaren lijken vruchten af te werpen al blijft er nog steeds ruimte voor verbetering Zorgelijk is vooral dat in zorginstellingen het aantal mensen met dementie dat anti-psychotica gebruikt niet vermindert nog steeds gebruikt meer dan een kwart van de bewoners in de onderzochte woonvormen antipsychotica Dit ondanks alle aandacht voor de schadelijke

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 6 inhoud

Medewerkers realiseren zich dat vaak niet Voorbeeld In een woning voor verstandelijk gehandicapten moet iedereen om 11 uur op bed liggen want dan gaat de late dienst weg Er wordt geen rekening gehouden met clieumlnten die langer willen opblijven Er is geen spra-ke van gevaar maar langer opblijven past gewoon niet in de structuur van de begeleiders Voor de medewerkers is dit heel logisch maar zij beseffen niet altijd welk effect dit heeft op de clieumlntenVrijheidsbeperkende maatregelen moeten officieel met de clieumlnt-(vertegen-woordiger) zijn afgesproken en vastgelegd in het zorgleefplan of ondersteu-ningsplan Dit gebeurt lang niet altijd Dat is ook lastig als je niet beseft dat je een vrijheidsbeperkende maatregel inzet

De meest gehoorde redenen om een vrijheidsbeperkende maatregel toe tepassen zijn

bull hoog risico op vallen (vooral in ouderenzorg en gehandicaptenzorg) door ouderdom neemt het risico op vallen toe in de gehandicaptenzorg gaat het om vallen tijdens epileptische aanvallen In de ouderenzorg is voorkomen van vallen met 70 nog steeds de belangrijkste reden om vrijheidsbeper - kende maatregelen in te zetten (LPZ 2012) In instellingen voor verstande- lijk gehandicapten is valneiging als gevolg van oa epilepsie ook een veel- voorkomende reden (48)bull onrust weglopen dwalen en bewegingsdrangbull agressie agressie naar zichzelf (automutileren) naar anderen (andere clieumlnten of medewerkers) enof de omgeving (materialen dingen slopen)bull ander probleemgedrag bijvoorbeeld roepen overeten dwangmatig gedrag zoals tikken en bonken smeren met ontlasting verstoord dag- en nacht ritme et cetera

Valrisico geen reden voor fixatieMet name in de ouderenzorg is valrisico vaak de reden om een fixerende maatregel toe te passen Volgens Hamers (VampV 2010) is dat bij valrisico nooit een gepaste actie om de volgende redenen

bull Het vastbinden van clieumlnten verhoogt het valrisico Door het vastbinden worden spieren minder gebruikt dat vermindert de balansbull Onderzoek toont aan dat het verminderen van heupgordels niet leidt tot meer valpartijen met ernstig letsel (Capezuti et al 20047 CBO 20048)bull Het risico op ernstig letsel door vallen wordt overschat Het risico bij frequente vallers (die een groot risico lopen te worden vastgebonden) is juist lager dan bij bewoners die weinig vallenbull Er zijn veel menselijkere maatregelen om vallen te voorkomen Zie hiervoor bijvoorbeeld Thema Valpreventie op wwwzorgvoorbeternl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 7 inhoud

Waarom vrijheidsbeperking in de zorg verminderenVrijheidsbeperkende maatregelen kunnen heftig ingrijpen op het leven van de clieumlnt Met name fixerende maatregelen die de bewegingsvrijheid van cli-enten beperken hebben veel negatieve gevolgen

bull meer onrust (verzet)bull meer gedragbeiumlnvloedende medicatie (psychofarmaca) om deze onrust weg te nemen Deze medicijnen kennen veel bijwerkingenbull achteruitgang mobiliteit door de vrijheidsbeperking krijgt de clieumlnt minder beweging en verliest hierdoor spiermassa en lenigheid Het valrisico neemt hierdoor toe if you donrsquot use it you loose itbull meer incontinentie De clieumlnt kan niet zelf naar het toilet en ook met hulp neemt de toiletgang meer tijd in beslagbull meer kans op decubitus Verzitten of verliggen gaat moeilijk door een band in bed of stoel De clieumlnt ligt dus lang in dezelfde houding waardoor de kans op doorligwonden toeneemtbull letsel In 2008 vielen zeven doden door lsquoophangingrsquo in de Zweedse band door onjuist gebruikbull psychische klachten als angst en depressiebull lichamelijke passiviteit leidt tot forse achteruitgang van het denkvermogen het slaap-waakritme en stemming van clieumlnten (Hamers et al 2009 6)

Dat wil niet zeggen dat vrijheidsbeperkingen per definitie slecht zijn en al-lemaal moeten worden afgebouwd Soms zijn vrijheidsbeperkingen voor het welzijn van de clieumlnt en zijn omgeving gewoon nodig en de beste oplossing Het is echter van belang vrijheidsbeperkingen altijd met grote terughou-dendheid en voor zo kort mogelijke tijd toe te passen en uiterst zorgvuldig af te wegen

Verminderen van vrijheidsbeperking kanInternationaal gezien is het gebruik van fixerende maatregelen omstreden In een aantal landen waaronder Denemarken Noorwegen Schotland en Zwitserland is het gebruik van banden al jaren verboden In de Verenigde Staten is gebruik bij wet in uitzonderingsgevallen gelegaliseerd en komt het vrijwel niet voorOok in Nederland is er steeds meer ervaring met het verminderen van vrij-heidsbeperking door fixatie Er zijn diverse veel minder ingrijpende alterna-tieven voorhanden en er komen steeds nieuwe alternatieven bij

Kennisbundel vrijheidsbeperking 8 inhoud

Innovaties op dit vlak gaan snel bijvoorbeeld op het gebied van domotica (elektrische toepassingen in de woning en woonomgeving ten behoeve van bewoners en dienstverleners) Bekijk de alternatievenbundel van Vilans voor een overzicht van voorhanden alternatieven

In haar rapport uit 2004 en 2008 stelt de inspectie vast dat een aantal factoren leidt tot minder dwangmaatregelen

bull goed op de individuele behoeften van clieumlnten afgestemde zorgbull deskundig personeel dat maakt (bij)scholing ook zo belangrijkbull gedragsdeskundigen en psychologen betrekken bij het vinden van de oorzaak van probleemgedrag het aanreiken van alternatieven en het geven van gedragsadviezen aan uitvoerend medewerkersbull een rustige en veilige leefomgeving en voldoende dagbesteding

Feiten en cijfers over vrijheidsbeperking in NederlandVrijheidsbeperking komt in allerlei onderdelen van de zorg voor En overal is men ervan overtuigd dat vrijheidsbeperking zo min mogelijk moet worden toegepast

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de stand van zaken in de ou-derenzorg verstandelijk gehandicaptenzorg geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en thuiszorg

Verpleeg- en verzorgingshuizenVerpleeg- en verzorgingshuizen passen bij ongeveer 25 van de clieumlnten een vrijheidsbeperkende maatregel toe Meest gebruikt zijn bedhekken en alar-meringdomotica De meeste vrijheidsbeperkende maatregelen worden toe-gepast om vallen te voorkomen (bron Landelijke Prevalentiemeting Zorg-problemen 2012)

Het gemiddeld aantal vrijheidsbeperkende maatregelen bij mensen met de-mentie in zorginstellingen is verminderd tussen 2009 en 2011 Dit geldt voor-al voor het aantal bedhekken en verpleegdekens In 2011 blijkt daarnaast dat 70 van de 140 onderzochte woonvormen geen gebruik meer maken van onrustbanden In 2009 was dit nog 50 Het beleid de campagnes en inter-venties in de afgelopen jaren lijken vruchten af te werpen al blijft er nog steeds ruimte voor verbetering Zorgelijk is vooral dat in zorginstellingen het aantal mensen met dementie dat anti-psychotica gebruikt niet vermindert nog steeds gebruikt meer dan een kwart van de bewoners in de onderzochte woonvormen antipsychotica Dit ondanks alle aandacht voor de schadelijke

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 7 inhoud

Waarom vrijheidsbeperking in de zorg verminderenVrijheidsbeperkende maatregelen kunnen heftig ingrijpen op het leven van de clieumlnt Met name fixerende maatregelen die de bewegingsvrijheid van cli-enten beperken hebben veel negatieve gevolgen

bull meer onrust (verzet)bull meer gedragbeiumlnvloedende medicatie (psychofarmaca) om deze onrust weg te nemen Deze medicijnen kennen veel bijwerkingenbull achteruitgang mobiliteit door de vrijheidsbeperking krijgt de clieumlnt minder beweging en verliest hierdoor spiermassa en lenigheid Het valrisico neemt hierdoor toe if you donrsquot use it you loose itbull meer incontinentie De clieumlnt kan niet zelf naar het toilet en ook met hulp neemt de toiletgang meer tijd in beslagbull meer kans op decubitus Verzitten of verliggen gaat moeilijk door een band in bed of stoel De clieumlnt ligt dus lang in dezelfde houding waardoor de kans op doorligwonden toeneemtbull letsel In 2008 vielen zeven doden door lsquoophangingrsquo in de Zweedse band door onjuist gebruikbull psychische klachten als angst en depressiebull lichamelijke passiviteit leidt tot forse achteruitgang van het denkvermogen het slaap-waakritme en stemming van clieumlnten (Hamers et al 2009 6)

Dat wil niet zeggen dat vrijheidsbeperkingen per definitie slecht zijn en al-lemaal moeten worden afgebouwd Soms zijn vrijheidsbeperkingen voor het welzijn van de clieumlnt en zijn omgeving gewoon nodig en de beste oplossing Het is echter van belang vrijheidsbeperkingen altijd met grote terughou-dendheid en voor zo kort mogelijke tijd toe te passen en uiterst zorgvuldig af te wegen

Verminderen van vrijheidsbeperking kanInternationaal gezien is het gebruik van fixerende maatregelen omstreden In een aantal landen waaronder Denemarken Noorwegen Schotland en Zwitserland is het gebruik van banden al jaren verboden In de Verenigde Staten is gebruik bij wet in uitzonderingsgevallen gelegaliseerd en komt het vrijwel niet voorOok in Nederland is er steeds meer ervaring met het verminderen van vrij-heidsbeperking door fixatie Er zijn diverse veel minder ingrijpende alterna-tieven voorhanden en er komen steeds nieuwe alternatieven bij

Kennisbundel vrijheidsbeperking 8 inhoud

Innovaties op dit vlak gaan snel bijvoorbeeld op het gebied van domotica (elektrische toepassingen in de woning en woonomgeving ten behoeve van bewoners en dienstverleners) Bekijk de alternatievenbundel van Vilans voor een overzicht van voorhanden alternatieven

In haar rapport uit 2004 en 2008 stelt de inspectie vast dat een aantal factoren leidt tot minder dwangmaatregelen

bull goed op de individuele behoeften van clieumlnten afgestemde zorgbull deskundig personeel dat maakt (bij)scholing ook zo belangrijkbull gedragsdeskundigen en psychologen betrekken bij het vinden van de oorzaak van probleemgedrag het aanreiken van alternatieven en het geven van gedragsadviezen aan uitvoerend medewerkersbull een rustige en veilige leefomgeving en voldoende dagbesteding

Feiten en cijfers over vrijheidsbeperking in NederlandVrijheidsbeperking komt in allerlei onderdelen van de zorg voor En overal is men ervan overtuigd dat vrijheidsbeperking zo min mogelijk moet worden toegepast

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de stand van zaken in de ou-derenzorg verstandelijk gehandicaptenzorg geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en thuiszorg

Verpleeg- en verzorgingshuizenVerpleeg- en verzorgingshuizen passen bij ongeveer 25 van de clieumlnten een vrijheidsbeperkende maatregel toe Meest gebruikt zijn bedhekken en alar-meringdomotica De meeste vrijheidsbeperkende maatregelen worden toe-gepast om vallen te voorkomen (bron Landelijke Prevalentiemeting Zorg-problemen 2012)

Het gemiddeld aantal vrijheidsbeperkende maatregelen bij mensen met de-mentie in zorginstellingen is verminderd tussen 2009 en 2011 Dit geldt voor-al voor het aantal bedhekken en verpleegdekens In 2011 blijkt daarnaast dat 70 van de 140 onderzochte woonvormen geen gebruik meer maken van onrustbanden In 2009 was dit nog 50 Het beleid de campagnes en inter-venties in de afgelopen jaren lijken vruchten af te werpen al blijft er nog steeds ruimte voor verbetering Zorgelijk is vooral dat in zorginstellingen het aantal mensen met dementie dat anti-psychotica gebruikt niet vermindert nog steeds gebruikt meer dan een kwart van de bewoners in de onderzochte woonvormen antipsychotica Dit ondanks alle aandacht voor de schadelijke

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 8 inhoud

Innovaties op dit vlak gaan snel bijvoorbeeld op het gebied van domotica (elektrische toepassingen in de woning en woonomgeving ten behoeve van bewoners en dienstverleners) Bekijk de alternatievenbundel van Vilans voor een overzicht van voorhanden alternatieven

In haar rapport uit 2004 en 2008 stelt de inspectie vast dat een aantal factoren leidt tot minder dwangmaatregelen

bull goed op de individuele behoeften van clieumlnten afgestemde zorgbull deskundig personeel dat maakt (bij)scholing ook zo belangrijkbull gedragsdeskundigen en psychologen betrekken bij het vinden van de oorzaak van probleemgedrag het aanreiken van alternatieven en het geven van gedragsadviezen aan uitvoerend medewerkersbull een rustige en veilige leefomgeving en voldoende dagbesteding

Feiten en cijfers over vrijheidsbeperking in NederlandVrijheidsbeperking komt in allerlei onderdelen van de zorg voor En overal is men ervan overtuigd dat vrijheidsbeperking zo min mogelijk moet worden toegepast

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de stand van zaken in de ou-derenzorg verstandelijk gehandicaptenzorg geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en thuiszorg

Verpleeg- en verzorgingshuizenVerpleeg- en verzorgingshuizen passen bij ongeveer 25 van de clieumlnten een vrijheidsbeperkende maatregel toe Meest gebruikt zijn bedhekken en alar-meringdomotica De meeste vrijheidsbeperkende maatregelen worden toe-gepast om vallen te voorkomen (bron Landelijke Prevalentiemeting Zorg-problemen 2012)

Het gemiddeld aantal vrijheidsbeperkende maatregelen bij mensen met de-mentie in zorginstellingen is verminderd tussen 2009 en 2011 Dit geldt voor-al voor het aantal bedhekken en verpleegdekens In 2011 blijkt daarnaast dat 70 van de 140 onderzochte woonvormen geen gebruik meer maken van onrustbanden In 2009 was dit nog 50 Het beleid de campagnes en inter-venties in de afgelopen jaren lijken vruchten af te werpen al blijft er nog steeds ruimte voor verbetering Zorgelijk is vooral dat in zorginstellingen het aantal mensen met dementie dat anti-psychotica gebruikt niet vermindert nog steeds gebruikt meer dan een kwart van de bewoners in de onderzochte woonvormen antipsychotica Dit ondanks alle aandacht voor de schadelijke

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 9 inhoud

gevolgen bij deze doelgroep en de voorkeur voor een niet-medicamenteuze aanpak (bron Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor men-sen met dementie 2008-2011 Monitor Woonvormen Dementie B Willemse et al 2012)

Innovatiekring Dementie (IDeacute) heeft een keurmerk ontwikkeld voor organi-saties die kiezen voor een non-fixatiebeleid het Waarborgzegel Fixatievrij Kijk hiervoor op de website van wwwinnovatiekringdementienl

ThuiszorgIn de thuiszorg mogen volgens de huidige wetgeving geen vrijheidsbeper-kende maatregelen worden toegepast Sinds een aantal jaar zijn thuiszorg-organisaties verplicht om een beleid te hebben dat gericht is op het voorko-men van vrijheidsbeperking Metingen laten zien dat vrijheidsbeperkende maatregelen in de thuiszorg nauwelijks meer voorkomen Dat wil echter niet zeggen dat geen enkele thuiszorgclieumlnt in zijn vrijheid beperkt wordt Zo past men hier vaak andere vormen van vrijheidsbeperking toe die minder duide-lijk vrijheidsbeperkend zijn Denk aan aanpassingen in de (woon)omgeving zoals gas afsluiten deur afsluiten trap barricaderen of medicatie achter slot bewarenAls het wetsvoorstel Zorg en Dwang wordt aangenomen mag in de toekomst in de thuiszorg alleen lsquoonvrijwillige zorgrsquo worden toegepast als een zorgvul-dige procedure wordt gevolgd en aan strenge kwaliteitseisen wordt voldaan

Verstandelijk gehandicaptenzorgIets meer dan de helft (52) van de in totaal 153 instellingen in de gehandi-captenzorg mag vrijheidsbeperkende maatregelen in het kader van de BOPZ toepassen Bijna alle organisaties (93) hebben hiervoor beleid opgesteld het merendeel (84) heeft ook beleid op het gebied van het voorkoacutemen van de maatregelen(bron kwaliteitskader gehandicaptenzorg pijler 1 uitvraag 2012)Bijna 40 van de clieumlnten in de gehandicaptenzorg ontvangt zorg en begelei-ding op een BOPZ-locatie De vrijheidsbeperkende maatregelen die het meeste voorkomen zijn diverse vormen van fixatie (6 van de clieumlnten) af-zondering (29) en separeren (03) Andere vrijheidsbeperkende maatre-gelen die voorkomen zijn gedwongen medicatie (06 van de clieumlnten) en dwangvoeding (015 van de clieumlnten) Bij de meest voorkomende vormen van vrijheidsbeperking is nog verbetering mogelijk zoals het beschrijven van de vrijheidsbeperkende maatregel in het zorgplan het bespreken van alter-natieven met de clieumlnt en in de evaluatie van het effect van de maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 10 inhoud

Steeds gaat het om een zorgvuldige afweging tussen zelfbeschikking eigen regie van de clieumlnt en het bieden van bescherming De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland besteedt veel aandacht aan het ondersteunen van de instellingen bij het terugdringen van vrijheidsbeper-kende maatregelen Kijk hiervoor op het kennisplein gehandicaptenzorg

Praktijkvoorbeelden van vrijheidsbeperkingBij mensen met een verstandelijke beperking wordt ook vaak het inrichten van het eigen leven beperkt door het maken van individuele afsprakenVoorbeelden uit de praktijk

bull Jaap mag niet voor 7 uur van zijn kamer bull Maja krijgt 10 sigaretten mee naar haar werk bull Bert moet iedere dag onder de douche als hij uit zijn werk komt bull Als Clara vraagt om de vla geeft de begeleider haar de yoghurt aan bull De koelkast zit op slot want Martin heeft het Prader-Willi syndroom bull Janrsquos kamer gaat op slot als hij naar bed gaat

De gehandicaptensector is de laatste jaren met succes bezig om vrijheidsbeper-king verder terug te dringen Diverse factoren spelen hierbij een belangrijke rol

bull draagvlak en betrokkenheid van medewerkers management en clieumlnten verwanten bull scholing van personeel bull registratie monitoring en evaluatie van het aantal en soort vrijheidsbeper- kende maatregelen per clieumlnt en locatie bull een individueel plan opstellen op basis van een multidisciplinaire analyse van het probleemgedrag risicotaxatie en analyse van omgeving Dit plan bestaat uit een afbouwplan alternatieven bejegeningsplan (clieumlntgericht) en signaleringsplan

In de gehandicaptensector wordt veel gewerkt vanuit een visie op een mens-waardig bestaan In dat kader moet vrijheidsbeperking zoveel mogelijk wor-den voorkomen vinden de meeste instellingen Het wordt gezien als de ul-tieme plicht een vanzelfsprekende kerntaak of de primaire zorgtaak van instellingen Er is echter ook discussie over deze visie Aan de ene kant is er een groep die het eens is met de ambitie om vrijheids-beperking te voorkomen maar rekening houdt met de weerbarstige praktijk Vrijheidsbeperking is in deze optiek een allerlaatste redmiddel dat je alleen mag inzetten bij gebrek aan alternatieven bij ernstige handelingsverlegen-heid of onmacht en ten slotte ter bescherming van medewerkers of andere clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 11 inhoud

Daarnaast is er een groep die het voorkomen van vrijheidsbeperking niet als hoogste doel heeft maar het leveren van de beste zorg aan de clieumlnt Inzet van vrijheidsbeperking moet daarom altijd een therapeutisch doel hebben enof het belang van de clieumlnt dienen Om vrij te kunnen zijn moacuteet je soms vrijheid beperken zeggen aanhangers van dit uitgangspunt (Bron verslag bijeenkomst lsquoZo zijn onze manierenrsquo VGN)

Geestelijke gezondheidszorgIn Nederlandse GGZ-instellingen wordt nog steeds veel meer gesepareerd dan in soortgelijke instellingen in omringende landen Daar staat tegenover dat in Nederland nauwelijks fixatie of dwangmedicatie voorkomt Al vanaf 2006 voeren GGZ-instellingen actief beleid om drang en dwang in de zorg terug te dringen Ook zette brancheorganisatie GGZ Nederland het project Dwang en Drang in om op GGZ-afdelingen het gebruik van dwang- en drang-middelen zoals de separeercel fors terug te dringen

In de afgelopen jaren is de Argus-dataset ingevoerd in de GGZ Dit is een systeem voor het registreren van toepassingen van vrijheidsbeperkende maatregelen Het registreren van deze gegevens is wettelijk verplichtOnderzoek op basis van de argusregistratie laat zien dat de door GGZ Neder-land geformuleerde doelstelling (een reductie in het aantal separaties met 10 per jaar) landelijk gezien niet wordt gehaald Ook qua duur van de sepa-raties wordt het criterium niet behaald Alleen in het aantal betrokken pati-enten is een afname zichtbaar bij de instellingen waarvan gegevens bekend zijn

Conclusie van het rapport is dat reductie van separatie met 10 per jaar haalbaar is mits instellingen bereid zijn te investeren in een integrale aan-pak gericht op fundamentele veranderingen van werkwijzen structuur en cultuur Het onderzoek laat ook zien dat een aantal instellingen er wel in slaagt om meerdere jaren achter elkaar een reductie te bereiken van jaarlijks 10 in aantal en in duur De betreffende instellingen zien dwangreductie als priori-teit en investeren in een instellingsbreed beleid en in wetenschappelijk on-derzoek In het rapport lsquoBest practices rondom dwangreductie in de geestelijke ge-zondheidszorgrsquo (Voskes Theunissen en Widdershoven 2011) staan inspire-rende praktijkvoorbeelden op alle niveaus van de organisatieMeer informatie wwwveiligezorgiederszorgnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 12 inhoud

bull Dielis-van Houts AM Lendemeijer HHGMJPH Hamers Veiligheid vrijheid en vrijheidsbeperking bij ouderen TvZ Tijdschrift voor verpleeg- kundigen 2004 nr11bull Hamers JPH Huizing AR 2005 Why do we use physical restraints in the elderly Zeitschrift fuumlr Gerontologie und

Geriatrie 38 19-25bull Hamers JPH 2010 Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizenbull Frederiks BJM Ruitenbeek TA Van der Zanden MCG Kwaliteitskader Campagne ldquoZorg voor Vrijheidrdquoin de Verstandelijk Gehandicaptenzorg en Verpleeghuis- en Verzorgingshuiszorg Terugdringen van vrijheidsbeper- kende maatregelen en bevorderen van good practices Utrecht oktober 2007bull Hamers JPH MJM Gulpers M Bleijlevens AR Huizing EJ Scherder H Houweling en E Van Rossum 2009

Het reduceren van vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Tijdschrift voor Ou-derengeneeskunde 34156-9

bull Capezuti E 2004 Minimizing the use of restrictive devices in dementia patients at risk for falling Nursing Clinics of

North America 39 625-647bull CBO 2004 Richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen Utrecht CBO

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 13 inhoud

Wet- en regelgeving over vrijheids-beperking

BOPZOp dit moment is de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhui-zen (Bopz) de belangrijkste wet over vrijheidsbeperking De Wet Bopz be-schermt de rechten van clieumlnten die niet vrijwillig zijn opgenomen in de gees-telijke gezondheidszorg de gehandicaptenzorg en in de psychogeriatrie De wet is uitsluitend van toepassing in Bopz-aangemerkte instellingen en geldt ook voor sommige (gesloten) afdelingen in het verzorgingshuis Deze afde-lingen moeten dan ook een Bopz-aanmerking hebben deze wordt door de minister afgegeven

Clieumlnten met een psychiatrische stoornis een (verstandelijke) handicap of dementerenden kunnen zichzelf of hun omgeving in gevaar brengen Soms is het dan nodig maatregelen te treffen en de clieumlnt in zijn vrijheid te beperken om zichzelf of zijn omgeving te beschermen Artikel 38 en artikel 39 van de Wet Bopz regelen de situaties waarin de omstandigheden waaronder vrij-heidsbeperking is toegestaan met als doel het gevaar dat voortkomt uit de stoornis van de clieumlnt weg te nemen Fysieke vrijheidsbeperking zoals het gebruik van onrustbanden mag alleen op Bopz-aangemerkte locaties

Door vele aanpassingen is de Wet Bopz inmiddels zeer complex geworden De wet wordt niet altijd goed nageleefd en er worden middelen en maatrege-len toegepast in organisaties en instellingen die niet Bopz-aangemerkt zijn Daarom is besloten de Wet Bopz te vervangen door meer toekomstbesten-dige wetten

bull de Wet Zorg en Dwang voor de verstandelijk gehandicaptenzorg en de psychogeriatriebull de Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg voor de GGZ Deze wetten vervangen per medio 2014 de Wet Bopz Kijk voor de actuele stand van zaken rond deze wetten op wwwzorgvoorbeternl

Wetsvoorstel Zorg en DwangHet uitgangspunt van de Wet Zorg en dwang is lsquoNee tenzijrsquo Dat wil zeggen dat vrijheidsbeperking of lsquoonvrijwillige zorgrsquo zoals het in deze wet heet in principe niet mag worden toegepast tenzij er sprake is van ernstig nadeel Valgevaar wordt niet gezien als ernstig nadeel en is dus geen reden meer om

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 14 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen Daarvoor moeten dus an-dere preventieve maatregelen worden getroffen De wet benadrukt dat on-vrijwillige zorg een allerlaatste optie is De Wet Zorg en dwang gaat uit van een getrapt zorgmodel Als het niet lukt om een vrijwillig alternatief te vinden voor de onvrijwillige zorg wordt er steeds meer (externe) deskundigheid in-geschakeld om mee te denken

De Wet Zorg en dwang is niet locatiegebonden zoals de Bopz maar clieumlnt-volgend Het maakt dus niet uit waar de clieumlnt woont maar het gaat om de diagnoseindicatie van de clieumlnt Als een clieumlnt door dementie zelf niet meer kan overzien wat de gevolgen zijn van een bepaalde beslissing is deze wet van toepassing In dat geval mag een vrijheidsbeperkende maatregel worden toegepast om die clieumlnt te beschermen tegen ernstig nadeel Ook als de cli-ent nog thuis woont Maar voordat die maatregel mag worden ingezet moet eerst de procedure uit de wet worden doorlopen en voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria

KwaliteitscriteriaIn het wetsvoorstel Zorg en Dwang staan de volgende kwaliteitscriteria voor het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen

bull De situatie is geanalyseerdbull De maatregelhet alternatief is vastgesteld na overleg met clieumlnt omgeving specifieke deskundigen en relevante disciplinesbull Er is aantoonbaar gezocht naar alternatievenbull De maatregelende alternatieven voldoen aan de criteria van proportionali- teit subsidiariteit en effectiviteitbull Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen de maatregel het alternatief wordt geeumlvalueerd Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geeumlvalueerdbull Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het zorg- en onder- steuningsplan

ProportionaliteitDe maatregel staat in redelijke verhouding tot het gevaar of de overlast Als bijvoorbeeld een clieumlnt alleen op zijn kamer moet eten omdat deze zich met het eten van de medebewoners bemoeit is dit een te zware maatregel Bij een clieumlnt die tijdens het eten met stoelen gaat gooien is het wel een pas-sende maatregel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 15 inhoud

SubsidiariteitDe minst ingrijpende maatregel wordt ingezet In bovenstaand voorbeeld is het minder ingrijpend om de clieumlnt aan het hoofd van de tafel te laten eten waar hij meer ruimte heeft en niet bij het eten van de anderen kan

EffectiviteitHet middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan nood-zakelijk Als in bovenstaand voorbeeld de maaltijden goed verlopen is dit de beste maatregel Indien niet dan kan de clieumlnt bijvoorbeeld aan een apart tafeltje worden gezet

Wet Verplichte GGZOok voor de Wet Verplichte GGZ geldt het uitgangspunt dat dwang in de zorg zoveel mogelijk wordt beperkt Een gedwongen behandeling moet alleen bij uiterste noodzaak worden toegepast Ook mag deze niet te lang duren moet er een goed behandelplan zijn en moet de patieumlnt inspraak hebben

Met de Wet Verplichte GGZ wordt gedwongen opname minder ingrijpend voor clieumlnten met psychische problemen en verslaving Nu kunnen zij alleen ver-plichte zorg krijgen in een psychiatrisch ziekenhuis met een Bopz-aanmer-king Straks kunnen zij ook in hun eigen huis of in een polikliniek worden behandeld Bedoeling van de nieuwe wet is dat de zorg zo goed mogelijk aansluit bij de zorgbehoefte van de persoon

Onder de nieuwe Wet Verplichte GGZ worden familieleden meer betrokken bij de beslissing of verplichte zorg nodig is Verder is nazorg een vast onderdeel van verplichte zorg In elke fase van de opname wordt gekeken hoe iemand kan terugkeren in de maatschappij

De rechter die de beslissing neemt over de verplichte zorg wordt voortaan bijgestaan door een commissie van deskundigen Hierin zitten in ieder geval een jurist en een psychiater In complexe gevallen kan er afhankelijk van de problematiek een verslavingsdeskundige of specialist (bijvoorbeeld op het gebied van ouderen of kinderen) bij worden betrokken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 16 inhoud

Aan de slag met het terugdringen van vrijheidsbeperking

Vijf verbeteractiviteiteMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u materiaal voor uw lessen over het terugdringen van vrijheidsbeperking

bull een opsomming van de belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het terugdringen van vrijheidsbeperkingbull materiaal passend bij deze activiteiten (lesbrief spellen instrumenten uit het werkveld etc)bull casuiumlstiek

De belangrijkste activiteiten die bijdragen aan het verminderen van vrij-heidsbeperking zijn

1) bewustwording vergroten 2) clieumlntgerichte aanpak op maat 3) multidisciplinaire samenwerking 4) non-fixatiebeleid5) meten is weten

1 BewustwordingOm verantwoord om te gaan met vrijheidsbeperking is het belangrijk dat zorgmedewerkers zich ervan bewust zijn wat ze doen Dit klinkt simpel maar is in werkelijkheid een van de moeilijkste onderdelen Het heeft te maken met cultuur en het veranderen van gewoontes en routines in de dagelijkse zorg

Vrijheid is een recht en zorgmedewerkers moeten zich telkens afvragen of en zo ja wanneer zij het recht hebben om iemand in zijn vrijheid te beperken Vrijheidsbeperking kent vele vormen groot en klein Soms gebruikt iemand vrijheidsbeperkende maatregelen uit gewoonte bijvoorbeeld door standaard de bedhekken op te trekken of als alle rolstoelen op de rem te zetten als be-woners in de huiskamer worden gebracht Soms zet iemand maatregelen in zonder die als vrijheidsbeperking te zien Bijvoorbeeld door regels te stellen aan internetgebruik of roken of door bij eigen vertrek in de thuissituatie de deur op slot te draaien

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 17 inhoud

Onbewust toepassen is ongewenstDit toepassen van vrijheidsbeperking zonder dat te beseffen is ongewenst Er worden dan namelijk geen afspraken over gemaakt met de clieumlnt en de fami-lie Als collegarsquos of een leidinggevende zich hier eveneens niet bewust van zijn worden deze vrijheidsbeperkingen niet in het team besproken De maat-regel wordt dan niet geeumlvalueerd en er wordt niet bekeken of het (nog) echt nodig is en of het de minst ingrijpende maatregel is om het doel te bereiken

Weten wat de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking zijn is daarom be-langrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Kennis over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking is belangrijk om er bewust mee te kunnen omgaan Het helpt om als begeleider of verzor-gende zelf eens te ervaren hoe het voelt om vast te zitten in een band in de stoel of niet te kunnen internetten als jij dat wilt

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

In sommige situaties is een vrijheidsbeperkende maatregel noodzakelijk Belangrijk is dan om te kiezen voor de maatregel die het minst ingrijpt in het leven van de clieumlnt Vaak geldt hiervoor dat dit de maatregel is die lsquozo ver mogelijk van het lichaam af isrsquoBijvoorbeeld een bedbox is beter dan een Zweedse band want dan kan je nog bewegen in bed Een deur op slot is weer beter dan een bedbox want dan kun je ook nog in je kamer rondlopen

2 Clieumlntgerichte aanpakElke clieumlnt heeft een ander verhaal en andere ondersteuning nodig Er is geen standaardaanpak die voor iedereen werkt behalve een methodische aanpak De clieumlnt en zijn omgeving zijn de sleutel in het terugdringen van

Meer onrust Meer incontinentie Angst

Meer psychofarmaca Meer kans op decubitus Depressie

Achteruitgang mobiliteit Meer letsel Achteruitgang van het denkvermogen

Stemmingswisselingen Roepgedrag Verstoring slaap-waakritme

Negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking kunnen zijn

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 18 inhoud

vrijheidsbeperkende maatregelen Dit geldt zowel bij de inzet van een maat-regel als bij het afbouwen van bestaande maatregelen

Omgaan met culturele verschillen

Aansluiten bij de wensen en behoeften van de individuele clieumlnt vraagt om maatwerk inlevingsvermogen en begrip Dit is van extra van belang als het gaat om mensen met een andere culturele achtergrond dan de zorgprofes-sional zelf omdat de zorgprofessional niet van nature vertrouwd is met die cultuur en overtuigingen Bewust zijn van culturele achtergronden en goed kunnen omgaan met verschillende achtergronden en verschillen in bele-ving is daarom belangrijk om passende zorg te kunnen bieden

Met name bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggelet-terdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal Bovendien zijn veel migranten onbekend met gebruiken in het Nederlandse zorgsys-teem Bij het gebruik en het verminderen van vrijheidsbeperkende maatre-gelen is het daarom belangrijk deze ouderen informatie en uitleg te geven die bij hun beleving en kennis aansluiten Mensen met verschillende ach-tergronden hebben hun eigen manier van non-verbale communicatie In de Nederlandse cultuur is het bijvoorbeeld gebruikelijk een hand op iemand schouder te leggen als je een moeilijke boodschap overbrengt In sommige culturen voelen mensen zich ongemakkelijk als je hen aanraakt

Het is belangrijk om het vertrouwen te winnen van de migrant en diens familie Nederlanders staan bekend om hun directe communicatiestijl In veel andere culturen is dit erg onbeleefd Daar praat je eerst over algemene onderwerpen zoals het weer of de kinderen Pas als er persoonlijk contact is en het vertrouwen is gewonnen kan het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter sprake komen Verstaat of begrijpt de clieumlnt de uitleg niet dan bieden non-verbale communicatie of visuele hulpmiddelen uitkomst

Het is soms niet mogelijk te werken zonder tolk Een professionele tolk geniet altijd de voorkeur boven een familielid of vriend omdat sommige zaken te persoonlijk zijn om te bespreken via een kind of vriend Met behulp van eentolk kan je goed uitleggen wat je precies wilt doen Ook kun je te weten komen wat de clieumlnt verwacht van de zorg Open en reflecterende vragen helpen te controleren of de clieumlnt de uitleg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 19 inhoud

goed heeft begrepen Een gesloten vraag kan een clieumlnt met lsquojarsquo of lsquoneersquo beantwoorden Bijvoorbeeld lsquoDoet het pijnrsquo Met een open vraag kom je te weten wat de clieumlnt weet of vindt Bijvoorbeeld lsquoWat doet u als de pijn erger wordtrsquo Met een reflecterende vraag komt een verzorgende of begeleider te weten of de clieumlnt hem goed heeft begrepen Bijvoorbeeld lsquoWat kunt u doen als u zich angstig voeltrsquo

Wil je meer weten over inspelen op culturele verschillen Zie de Kennis-bundel Intercultureel Vakmanschap

Verantwoord toepassen van een maatregelOm een zorgvuldige afweging te maken bij de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen volg je het zogeheten 5-stappenplan

Stap 1 Constateren van gevaar of risico Bespreek met de clieumlnt enof clieumlntvertegenwoordiger wat er aan de hand is en hoe ernstig het gevaar of risico is Waar komt het risico (bijvoorbeeld op vallen of agressie) vandaan Wat kunnen we afleiden uit het gedrag van de clieumlnt Gedrag heeft vrijwel altijd een reden het is een uiting van een gevoel van onveiligheid van verveling of overvraging en te veel prikkels van verzet tegen de zorg of de zorgomgeving Het is voor de clieumlnt vaak de enige manier om duidelijk te maken dat er niet tegemoet wordt gekomen aan zijn of haar behoefteBehoeften van clieumlnten serieus nemen en goed omgaan met verzet van cli-enten is belangrijk voor hun kwaliteit van leven Als je iemands gedrag be-grijpt is het beter mogelijk om creatieve oplossingen te vinden die minder ingrijpend maar net zo effectief zijn als een vrijheidsbeperkende maatregel Ook is het goed om iemands levensverhaal te kennen Waar vindt de clieumlnt ontspanning in wat vond hijzij altijd leuk om te doen waar heeft hijzij ple-zier in Deze informatie kan helpen bij het zoeken naar een oplossing die niet vrijheidsbeperkend isDe arts bespreekt de observaties en conclusies van en met de betrokken disciplines Bespreek de voor- en nadelen van een vrijheidsbeperkende maatregel voor de clieumlnt Als er geen gevaar of risico is is er geen accepta-bele reden voor vrijheidsbeperkende maatregelen Bedenk hierbij dat valge-vaar niet meer een geldige reden is om vrijheidsbeperking toe te passen

Stap 2 Voorbereiden van een besluit Denk na over en bespreek de onderstaande vragen Doe dit multidisciplinair en met clieumlnt enof vertegenwoordiger

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 20 inhoud

bull Wat is de minst ingrijpende maatregel voor deze clieumlnt die het beste past bij de situatie bull Wat zijn de negatieve gevolgen van de maatregel Is dit in verhouding met het gevaar of risico bull Zijn er minder ingrijpende alternatieve oplossingen bull Is er voldoende met collegarsquos en andere disciplines overlegd

Stap 3 Toestemming vragen aan de clieumlntvertegenwoordiger De behandelaar is eindverantwoordelijk voor de inzet van een vrijheidsbe-perkende maatregel Voor elke maatregel moet de clieumlnt of zijn wettelijk ver-tegenwoordiger toestemming geven De behandelaar is verantwoordelijk voor het vragen van toestemming Als het goed is is de vertegenwoordiger al betrokken geweest bij het afwegen van de mogelijkheden Het vragen van toestemming is dan nog slechts een formaliteit

Stap 4 Toepassen van de gekozen interventie Leg de afspraken vast Spreek af hoe lang je een maatregel toepast en wan-neer je gaat evalueren Pas de maatregel deskundig en verantwoord toe

Stap 5 Evaluatie Evalueer op het afgesproken tijdstip de volgende punten

bull Is het gevaarrisico geweken bull Wat zijn de effecten van de maatregel bull Kunnen we ermee stoppen bull Zijn er nu ideeeumln over verbeteringen in de zorg die een alternatief kunnen zijn voor het toepassen van deze vrijheidsbeperkende maatregel

Bij het evalueren moeten alle stappen opnieuw worden doorlopen

Verantwoord afbouwen van een maatregelBij het afbouwen van een al bestaande maatregel doorloop je vrijwel dezelfde stappen als hierboven beschreven Ook bij het afbouwen begin je allereerst met het multidisciplinair analyseren van de huidige situatie met de clieumlnt en de familie of wettelijk vertegenwoordiger Alleen stel je nu iets andere vragen bijvoorbeeld Waarom is deze maatregel ooit ingezet Wat is er sindsdien veranderd aan de situatie Is de reden nog steeds aanwezig Vervolgens ga je op zoek naar alternatieven Je zoekt hierbij ook naar nieuwe mogelijkheden die nog niet beschikbaar waren toen de maatregel werd ge-start

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 21 inhoud

Als je een mogelijk alternatief hebt gevonden ga je dit uitproberen Dit doe je zorgvuldig door een plan op te stellen en afspraken te maken met collegarsquos en familie vrijwilligers en de wettelijke vertegenwoordiger Je observeert en rapporteert samen wat het effect is van het alternatief Tot slot evalueer je het alternatief en bepaal je of de nieuwe aanpak beter aansluit bij de behoef-tes van de clieumlnt of dat jullie in het (multidisciplinaire) team verder zoeken naar alternatieven

Inzetten van alternatieven

ldquoEen andere vorm van bejegening blijkt soms al voldoende Als je weet waar-om iemand onrustig wordt dan kun je daar wat aan doen Een rustgevend wandelingetje blijkt soms net zo effectief als het vastbinden van iemand Het is maatwerk en daarbij kun je kiezen uit tal van goede alternatieven (Marjo-lein van Vliet Vilans projectleider Ban de Band)rdquo

In een aantal gevallen blijkt dat een vrijheidsbeperkende maatregel gestopt kan worden zonder alternatief In andere gevallen moet naar alternatieven worden gezocht Denk hierbij aan

bull andere bejegeningbenadering (minder drang tijden aanpassen op wensen clieumlnt meerminderandere activiteiten)bull aanpassingen in omgeving (loopcircuit meerminder prikkels beeldmate- riaal in bewegwijzering)bull materieumlle alternatieven (laag-laagbed bedbox)bull domotica (uitluistersysteem sensor camera belmat)bull het aanbieden van activiteiten of middelen die onrust verminderen bijvoor- beeld snoezelen ballendekens zwaartedekens en ndashknuffelsbull aanpassing van het eigen werkproces (geen dienst wisselen om 1600 vlak voor etenstijd als iedereen toch al meer onrustig is)

Er komen steeds nieuwe alternatieven beschikbaar zoals een rolstoel die automatisch op de rem gaat bij opstaan en weer losgaat bij zitten Een auto-gordel in de stoel is hierdoor niet meer nodig

Let op Het kan voorkomen dat je een alternatief vindt dat ook vrijheidsbe-perkend is maar een veel lichter alternatief is dan bijvoorbeeld de onrust-band die eerst werd ingezet Vanzelfsprekend wordt ook deze maatregel met de clieumlnt of diens familie vertegenwoordiger besproken in het zorgleefplan vastgelegd en op gezette tijden geeumlvalueerd Het is belangrijk om te blijven

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 22 inhoud

zoeken naar minder ingrijpende maatregelen Op deze manier werk je toe naar zo min mogelijk beperking

De rol van familieFamilieleden en wettelijk vertegenwoordigers zijn belangrijke betrokkenen in het verantwoord omgaan met vrijheidsbeperking minstens zo belangrijk als de zorgmedewerkers De argumenten die naar de familie toe in het ver-leden zijn gebruikt om vrijheidsbeperkende maatregelen toe te passen gel-den niet meer met de huidige kennis over de negatieve gevolgen van fixeren Ook veel familieleden zullen dus een omslag in het denken moeten maken Als je in een organisatie aan de slag gaat met het afbouwen van maatregelen kun je de opmerking verwachten ldquoEerst zeiden jullie dat het moest nu zeg je dat het niet meer magrdquo Het is belangrijk om familie te informeren over de achtergrond van de an-dere benadering en zienswijze Vertel hen over de wet de negatieve gevolgen en risicorsquos van vrijheidsbeperking protocollen en procedures kwaliteit van leven versus veiligheid en de mogelijke alternatieven Ook bij opname of start van de zorg is goede informatieverstrekking belangrijk Als een organisatie een non-fixatiebeleid heeft moeten clieumlnten dit al kunnen lezen in de infor-matiebrochure of op de website Zij kunnen hier dan rekening mee houden in de keuze voor een organisatie Dit voorkomt ook vragen en verwarring op een later moment

Betrek de familie en de wettelijk vertegenwoordiger ook bij het proces van inzetten en afbouwen van maatregelen De familie kent de clieumlnt het beste Wat is het levensverhaal van de clieumlnt wat waren zijn hobbyrsquos waarin vindt de clieumlnt rust en ontspanning Het levensverhaal kan helpen bij de zoektocht naar alternatieven voor vrijheidsbeperking Ook kan familie wellicht onder-steunen tijdens het uitproberen van alternatieven bijvoorbeeld door toezicht te houden en een rol spelen bij de evaluatie

Omgaan met weerstand

Het komt voor dat familie de wettelijk vertegenwoordiger maar ook collegarsquos of arts fysiotherapeut en gedragskundige niet achter de afbouw van de vrij-heidsbeperkende maatregel staan Bijvoorbeeld omdat men koste wat kost wil voorkomen dat de clieumlnt valt Ook het omgekeerde kan het geval zijn dat familie geschokt is door de toepassing van een maatregel en daardoor la-gere waardering voor de kwaliteit van leven van een geliefd persoon Een wantrouwige houding richting de zorgverlening kan door fixeren en vrijheids-beperking juist gevoed worden In zorsquon geval kan afbouwen van vrijheidsbe-perking gunstig werken op de relatie met het sociale systeem van de clieumlnt

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 23 inhoud

Weerstand komt meestal voort uitbull angst zorgenbull schuldgevoelbull onduidelijkheidbull onzekerheidbull gewoonteroutinebull niet betrokken bull het tempo van de verandering ligt te hoog

Door als zorgmedewerker voldoende kennis en bewustzijn te hebben over het thema vrijheidsbeperking sta je steviger in je schoenen Neem familie en wettelijk vertegenwoordigers serieus in hun bezwaren en pas het tempo van je acties eventueel aan hun tempo aan Door familie en wettelijk vertegen-woordigers vanaf het begin te betrekken als lsquoexpertrsquo in de zoektocht naar een alternatief neem je veel weerstand weg Dit geldt zowel bij weerstand tegen een maatregel als bij weerstand om een maatregel af te bouwen In beide situaties is het belangrijk om samen te werkenHet is belangrijk dat je als uitvoerend medewerker het initiatief neemt tot een alternatieve werkwijze Jij staat het dichtst bij de clieumlnt De arts zal openstaan voor argumenten als deze met kennis van zaken worden gebracht

3 Multidisciplinaire samenwerking zoekenHet verantwoord omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen is een com-plex vraagstuk Daarom is het belangrijk samen te werken met verschillende disciplines in de zorgorganisatie Daarnaast wordt ook de clieumlnt zelf de wet-telijk vertegenwoordiger of de familie en vrijwilligers betrokken

Wie kunnen betrokken zijn bij het afbouwen van vrijheidsbeperkende maat-regelen

bull artsbull EVVrsquoer of persoonlijk begeleiderbull familiebelangenbehartigersbull teamledenbull nachtdienstbull aandachtsfunctionaris vrijheidsbeperkingbull (locatie)managerbull zorgcooumlrdinatorbull gedragsdeskundige

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 24 inhoud

bull ergotherapeutbull fysiotherapeutbull psychomotorisch therapeutbull psycholoogbull technische dienstbull vrijwilligers

De inbreng van de zorgprofessional die het directe dagelijkse contact heeft met de clieumlnt in het MDO is belangrijk Die kent de clieumlnt en de familie immers het beste Hijzij kent het levensverhaal en weet of de familie en de clieumlnt zelf achter minder vrijheidsbeperking staan of dat daar weerstand valt te ver-wachten De uitvoerend medewerker heeft vaak goede ideeeumln voor mogelijke alternatieven en kan vaak goed aangeven wat nodig is om het inzetten van alternatieven in de dagelijkse zorg te laten slagen

4 Non-fixatiebeleidVoor zorgorganisaties die daadwerkelijk structureel minder vrijheidsbeper-king willen toepassen is een visie op vrijheid en bijpassend beleid essentieel Het is belangrijk dat het management een keuze maakt voor een non-fixatie beleid (eventueel met toevoeging tenzij) en dat de nieuwe visie duidelijk uit-gedragen wordt in de organisatie Dit biedt medewerkers de steun die zij nodig hebben om risicorsquos te durven nemen Tevens blijkt uit onderzoek (Gul-pers Bleijlevens et al 2010) en praktijk dat het invoeren van een non-fixatie-beleid en het organiseren van de juiste randvoorwaarden het aantal vrij-heidsbeperkende maatregelen drastisch laat afnemen Ook uit het rapport ldquoVier jaar Argusrdquo over de GGZ blijkt dat het hebben van een instellingsbeleid gericht op dwangreductie bijdraagt aan het structureel verminderen van het aantal separatiesVoor zorgmedewerkers is het belangrijk dat zij het organisatiebeleid en de daarbij horende werkafspraken kennen Ook familie en clieumlntvertegenwoor-digers moeten op de hoogte zijn van het beleid Het verstrekken van informa-tie over dit onderwerp bij de intake schept duidelijkheid en voorkomt lastige situaties en vragen in een later stadium

5 Meten is wetenDoor regelmatig te meten ontstaat een beter inzicht in het gebruik van vrij-heidsbeperkende maatregelen en in de vraag of het gebruik ervan stijgt of daaltHet meten bestaat uit het tellen van vrijheidsbeperkende maatregelen Hoe-veel bedhekken zijn er hoeveel Zweedse banden verpleegdekens hoeveel

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 25 inhoud

tafelbladen Daarnaast wordt bijgehouden hoe vaak er valincidenten of agressie-incidenten zijn Want de zorgverlener wil te weten komen of deze niet toenemen doordat vrijheidsbeperking wordt afgebouwd Tot slot moet ook het gebruik van gedragregulerende medicatie worden bijgehouden Het gebruik hiervan mag niet toenemen doordat er minder vrijheidsbeperkende maatregelen worden ingezet Opvallend is dat deze medicatie vaak afneemt met het verminderen van vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 26 inhoud

Instrumenten

In dit hoofdstuk bieden we diverse instrumenten voor het vormgeven van les-sen over dit onderwerp Bij elk instrument staat een korte beschrijving een link en voor welke van de in het vorige hoofdstuk behandelde vijf verbeterac-tiviteiten het instrument gebruikt kan worden Deze verbeteractiviteiten zijn

bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpakbull multidisciplinaire samenwerking zoekenbull non-fixatiebeleidbull meten = weten

Meer instrumenten vindt u in de toolkit van Vilans

LespakketOp basis van deze kennisbundel is een lespakket Vrijheidsbeperking ontwik-keld De lessen zijn bedoeld voor het mbo-onderwijs maar lessen enof on-derdelen van lessen kunnen ook gebruikt worden voor na- en bijscholing Het pakket bestaat uit een lessenreeks van tien lessen een docentenhandleiding en een antwoordmodel De eerste acht lessen varieumlren van eacuteeacuten tot vier les-uren waarbij wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten De laatste twee lessen bestaan uit stagewerkplekuren Elke les start met een korte theore-tische introductie vervolgens zijn er een aantal opdrachten Sommige op-drachten kunnen zelfstandig worden uitgevoerd anderen in groepjes of klas-sikaal Per les staat aangegeven wat je nodig hebt om de opdrachten uit te kunnen voeren

Strokenspel Het strokenspel bestaat uit een aantal stroken met daarop verschillende vrij-heidsbeperkende maatregelen van isoleerruimte tot een tuinhekje op slot Studenten kunnen deze stroken aanvullen met nog meer vrijheidsbeperkin-gen die zij uit hun stage- of werkplek kennen De studenten krijgen de op-dracht de stroken op volgorde te leggen van een lichte naar een zware maat-regel Dit kan vanuit diverse perspectieven worden beoordeeld vanuit een clieumlnt vanuit het team of vanuit een persoonlijk perspectief De groep moet onderling overeenkomen hoe de volgorde moet zijn Doel van de oefening is om met elkaar het gesprek aan te gaan over lichte en zware vrijheidsbeper-kende maatregelen en het leren kennen van elkaars waarden over vrijheids-beperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 27 inhoud

Ervaring met deze oefening leert dat er discussie ontstaat over waarom ie-mand de ene maatregel wel of niet zwaar vindt Het gesprek hierover draagt bij aan bewustwording en leert studenten dat niet iedereen een maatregel hetzelfde ervaart Het strokenspel is te vinden onder de kop Kennis is niet voldoende

Verbeteractiviteitbull Bewustwording vergroten

Werkboek Sting lsquoLeven in vrijheid werken aan vrijheidrsquoDit werkboek biedt handvatten om met (leerling) helpenden en verzorgenden te werken aan een beter begrip van het gedrag van de clieumlnt bewust te leren omgaan met mogelijk gevaar of risicorsquos in de zorg en zodoende een bijdrage te leveren aan een meer zorgvuldige besluitvorming bij het wel of niet inzet-ten van vrijheidsbeperkende maatregelenOefening 12 5 en 14 zijn oefeningen voor de bewustwording van de ernst van vrijheidsbeperking Oefening 18 gaat over de Wet BopzOefeningen 7 tm 17 gaat over het methodisch werken aan verzet of moeilijk hanteerbaar gedragOefeningen 2 7 10 11 12 13 14 15 16 20 gaan over benoemen van verbeteringen en alternatieve oplossingenOefening 15 en 17 zijn oefeningen voor samenwerken met familieOefeningen 2 3 6 8 13 14 en 19 zijn oefeningen voor werken aan een teamvisie

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten + de wetbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Handreiking Nadenken over vrijheidsbeperking van mijn clieumlnt en Handrei-king lsquoMeepraten over de beperking van je vrijheidDit zijn handreikingen voor clieumlnten en voor begeleiders in de zorg voor men-sen met een verstandelijke beperking om samen in gesprek te gaan over vrijheidsbeperking

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 28 inhoud

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigersbull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Attitude vragenlijstDe Attitudevragenlijst kan gebruikt worden om met elkaar in gesprek te gaan over het onderwerp vrijheidsbeperking Laat elke student deze lijst invullen en bespreek met elkaar de antwoorden Deel 1 gaat over attitude en kent vragen als

bull als mijn clieumlnt (fysieke) agressie gebruikt naar andere clieumlnten dan voel ik mij verantwoordelijkniet bezwaard schuldigniet schuldig slecht normaal aangeslagenonaangedaanbull als mijn clieumlnt iets breekt dan voel ik mijhellip

Deel 2 gaat over eigen effectiviteit en kent stellingen alsbull Ik vind het moeilijk om vrijheidsbeperkende maatregelen uit te voeren omdat ik daar niet achter sta bull Ik volg altijd precies de regels (van de organisatie) op die gelden voor vrijheidsbeperkende maatregelen ik wijk daar nooit van af

Binnen de verbetertrajecten van Vilans is deze vragenlijst door veel teams gebruikt Het hielp medewerkers om stil te staan bij hun eigen emoties en gedachten rond de inzet van vrijheidsbeperking en deze eerlijk te delen Hier-door ontstond meer begrip voor elkaar en konden irreeumlle gedachten en ver-wachtingen weerlegd worden

Verbeteractiviteitbull bewustwording vergroten

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingAfbouw van onrustbanden en andere vrijheidsbeperkende maatregelen is goed mogelijk Deze DVD laat een aantal goede voorbeelden hiervan zien uit de verpleeghuiszorg de verstandelijk gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven + omgaan met familie of wettelijk vertegenwoordigers

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 29 inhoud

GeeltjesmetingDe Geeltjesmeting van Vilans is bedoeld om het aantal toepassingen van vrij-heidsbeperking te meten Dit heeft een groot effect op de bewustwording van medewerkers Gedurende een week registreren de medewerkers van een afdeling alle vrijheidsbeperkende maatregelen door gele post-it briefjes (vandaar de naam Geeltjesmeting) op een speciale poster te plakken Ze me-ten zowel de afgesproken als de niet afgesproken maatregelen bij alle bewo-nersclieumlnten op de pilotafdeling Een afgesproken maatregel wil zeggen een maatregel die is opgenomen in het ondersteunings- of zorgleefplan met instemming van de clieumlnt enof zijn vertegenwoordigerDe Geeltjesmeting is gebruikt in alle verbetertrajecten rond vrijheidsbeper-king binnen Zorg voor Beter Het uitvoeren van herhaalde Geeltjesmetingen maakt medewerkers bewust van hoe vaak zij vrijheidsbeperkende maatrege-len toepassen

Verbeteractiviteit bull bewustwording vergrotenbull meten= weten

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Alternatievenbundel vrijheidsbeperkingEen naslagwerk voor de uitvoerend medewerkers met meer dan zestig alter-natieven voor vrijheidsbeperking

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Handwijzer Leven in vrijheidAls verzorgende speel je een belangrijke rol in het terugdringen van vrij-heidsbeperking Daar heb je echter wel ondersteuning van je organisatie en andere disciplines bij nodig Deze handwijzer zet verantwoordelijkheden op een rij Ook geeft de handwijzer tips om je eigen werk te verbeteren en het

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 30 inhoud

gesprek aan te gaan met je collegarsquos familie je leidinggevende en de andere disciplines

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

MDO AfbouwformulierOm de afbouw van de maatregelen te kunnen monitoren worden per clieumlnt een aantal MDO rsquos afgesproken Op het afbouwformulier staan de vragen geformuleerd om voor een individuele clieumlnt te komen tot afbouw van vrij-heidsbeperkende maatregelen

Verbeteractiviteit bull multidisciplinaire samenwerking zoeken

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 31 inhoud

Analyse kwaliteitscriteria vrijheidsbeperkingDeze vragenlijst geeft een overzicht van kwaliteitscriteria die gaan over het proces rondom het inzetten van vrijheidsbeperkende maatregelen Deze lijst kan gebruikt worden voor kennisoverdracht (hieraan moet jouw werk en de organisatie voldoen als je verantwoord wilt omgaan met vrijheidsbeperkende maatregelen) Daarnaast kan de student met de lijst de eigen werkzaamhe-den op de stage- of werkplek toetsen aan de kwaliteitscriteria en beoordelen of de zorgorganisatie de randvoorwaarden goed heeft geregeld Er komen vragen aan de orde als

bull vraag je aan de clieumlnt of hijzij het eens is over de toepassing van vrijheids- beperkende maatregelen (bijvoorbeeld tafelblad afspraken over uitgaan fixeren koelkast op slot) en het gebruik van alternatievenbull Bespreek je met de clieumlnt de risicorsquos van het toepassen van maatregelenbull Signaleer je uitingen van verzet en rapporteer je die in het ondersteunings- planzorg-leefplanbull Bespreek je verzet van clieumlnten in het multidisciplinaire team en het afdelingsteambull Bespreek jij in het multidisciplinaire team alternatieven of betere oplossin- gen in plaats van vrijheidsbeperkende maatregelen vertegenwoordigers

Verbeteractiviteit bull Non-fixatiebeleid

Leerzame ontmoetingenEen lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers Hoofdstuk 2 gaat over het in gesprek gaan met de man-telzorger over de levensgeschiedenis van de clieumlnt Als je methodisch werkt zie je vanzelf een aantal momenten waarop het logisch is om met familie te overleggen

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

10 gouden tips over separerenDeze flyer geeft 10 gouden tips aan GGZ-medewerkers over separeren ver-woord vanuit de clieumlnt

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 32 inhoud 32

Goede voorbeelden uit de GGZ Op deze site staan diverse praktijkvoorbeelden over het verminderen van Dwang en Drang in de GGZ

Verbeteractiviteit bull clieumlntgerichte aanpak + alternatieven

Literatuur Cultuur en zorg (2005) Marijke Visser amp A de Jong Dit boek biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg en laat zien hoe in de verpleging de totale situatie van de patieumlnt en zijn fami-lie de zorg van alledag bepaalt Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen themarsquos als sensitief verplegen interculturele aspecten van verplegen com-municatie en verpleegtheorieeumln uitgebreid aan bod Casussen vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeeumln om verplegen in culturele situaties vorm te geven Zorgvuldig samengesteld leerboek voor verpleegkundigen (en studenten)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 33 inhoud

Casuiumlstiek

De meeste van onderstaande verhalen zijn waar gebeurd en komen van or-ganisaties die hebben meegedaan aan de Zorg voor Beter verbetertrajecten Maatregelen op Maat en Ban de Band van Vilans

Gehandicaptenzorg casus 1

TonyTony is 46 jaar oud en verstandelijk beperkt Hij heeft een sterke behoefte aan structuur Hij is drie jaar geleden uit bed gevallen en heeft toen zijn heup gebroken Om valgevaar in de nacht te voorkomen hebben zijn verzorgers indertijd besloten een Bratexband te gaan gebruiken in de nacht Nadat hij hersteld was van zijn botbreuk vroeg hij steeds zelf om de band Als hij deze niet kreeg ging hij gillen Dat was natuurlijk niet zo prettig ook niet voor de medebewoners Dankzij het gebruik van de band sliep Tony goed

Alternatieven niet nodigDe medewerkers vonden het eigenlijk maar niets om de band af te bouwen Ze waren bang dat de nachtelijke rust verstoord zou worden Nu ging Tony toevallig verhuizen naar een andere locatieOmdat de verhuizing voor hem al een nieuwe omgeving en structuur bood hebben de medewerkers toen het verdwijnen van de band als onderdeel mee-genomen in het geheel van veranderingen En wat bleek Alternatieven wa-ren niet nodig Tony slaapt nu net zo goed als in zijn vorige woonomgeving Zijn gedrag is hetzelfde als voorheen en ook zijn structuur is hetzelfde geble-ven Maar dan dus zonder band

Gehandicaptenzorg casus 2

HerbertHerbert is een oudere clieumlnt met een verstandelijke beperking en psychia-trisch problemen Hij wordt door achterdocht en vergeetachtigheid erg on-rustig Herbert loopt veel weg en valt vaak Hij heeft al verschillende breuken gehad die veel complicaties gaven Om het valrisico te verkleinen heeft Her-bert een Zweedse band in bed Overdag zit hij op een plankstoel Dat is een

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 34 inhoud

stoel die je niet zelf naar achteren kunt schuiven Hij wilde dit zelf niet en gaf dat ook aan Hij werd weliswaar nog onrustiger en achterdochtiger door de band en de stoel maar hij viel in ieder geval niet meer

Familie laat losDe medewerkers zijn begonnen met observeren van Herbert en het voeren van gesprekken met zijn familie om te achterhalen wat Herbert leuk vindt en waar hij rustig van wordt Vervolgens is multidisciplinair besloten om stapje voor stapje veranderingen aan te brengen De familie van Herbert vond dit wel lastig Na jaren van zekerheid over het niet vallen was het moeilijk om dat los te laten Maar na veel uitleg en goed onderbouwde argumenten ging de familie er toch mee akkoord Inmiddels zijn ze zelfs zeer positief over de aanpak en de veranderingen

AlternatievenDe aanpak bestond uit het zorgen voor afleiding Herbert kreeg een andere stoel in de huiskamer en een belmatje dat een signaal geeft als hij opstaat Daarnaast heeft hij sensoren bij het bed Hij slaapt nu zonder band en zit in een stoel zonder plank Om meer rust te kunnen vinden kijkt hij veel natuur-films op televisie De achterdocht van Herbert maakte wel dat het een inge-wikkeld proces was maar hij voelt zich nu zichtbaar beter

Gehandicaptenzorg casus 3

PieterPieter is een forse jongen van 24 Hij woont in een groepswoning met zes mensen met een verstandelijke beperking Iedereen heeft een eigen slaap-kamer De keuken zitkamer en badkamers worden gezamenlijk gebruiktAls Pieter alleen boven is moet zijn kamerdeur op slot Dit staat in zijn afspra-kenlijst Hierdoor is Pieter steeds afhankelijk van de begeleiders als hij zijn kamer op en af wil Marieke is sinds kort de begeleider van Pieter Ze merkt dat het op slot gaan van de slaapkamer spanningen oproept bij Pieter Daar-naast vindt ze het een ongewenste beperking voor hem en besluit dit te be-spreken met collegarsquos

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 35 inhoud

AlternatiefHet blijkt dat Pieter in het verleden vaak ongevraagd op de kamer van mede-bewoners kwam Hij lsquoleendersquo ongevraagd spullen Het leidde tot veel conflic-ten en agressie-incidentenBij het doorspreken van de situatie van Pieter komen de begeleiders met het plan de overige bewoners een sleutel van hun eigen kamer en badkamer te geven Hierdoor kan Pieters kamer openblijven en kan hij zelf zijn kamer in en uit

Gehandicaptenzorg casus 4

AbdulSoms gaat het zomaar ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Hij begint dan helemaal onverwacht te schelden en om zich heen te slaan Hij is dan niet meer te remmen In de meeste gevallen moeten we hem dan met zrsquon tweeeumln naar de rustruimte brengen Gelukkig is hij met een half uurtje altijd wel weer rustig

De begeleider van Abdul lsquoSoms gaat het ineens mis in de huiskamer als Abdul uit zijn werk komt Als je goed oplet zie je bij binnenkomst al dat hij gespannen is Dan stel ik voor dat hij eerst een uurtje naar zijn kamer gaat We hebben gemerkt dat hij daar tot rust komt en dat is soms nodigrsquo

Abdul lsquoAls ik uit mijn werk kom is het altijd erg druk in de huiskamer Maar ook in mijn hoofd Dan wil ik dat iedereen weggaat dan wil ik alleen zijnhelliprsquo De be-geleider stuurt mij dan soms naar mijn kamer Dat maakt me boos Later bespreken we het dan blijkt dat het toch wel slim was dat ik even alleen was Ik vind het wel fijn als mijn begeleider dan even met me meeloopt Anders voelt het alsof ik straf krijg Sinds we dat besproken hebben gaat dat goed Het is geen straf Ik word er rustig van Alleen dat vergeet ik op dat momentrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 36 inhoud

Begeleider van Abdul lsquoWe hebben met Abdul afgesproken dat hij als hij thuiskomt altijd even bij de begeleider langs gaat Samen kijken we dan of het nodig is dat Abdul eerst naar zijn kamer gaat Het gaat nu al weken achter elkaar goed Maar laatst was er een invalkracht Die wist niets van deze afspraak En toen ging het dus weer helemaal mis met Abdul Hij moest weer door twee begeleiders naar de rustruimte gebracht wordenlsquo

Ouderenzorg casus 1

Meneer Verpaalen De heer Verpaalen is 82 jaar oud en heeft Alzheimer Hij is erg onrustig Om valgevaar onrust en loopdrang tegen te gaan laten zijn verzorgers meneer Verpaalen slapen in een Zweedse band De band wordt ook gebruikt omdat hij anders niet aan voldoende rust komt Hij draait namelijk het dag- en nachtritme om De band helpt wel hij krijgt meer nachtrust en valt niet Hij is alleen wel erg onrustig in de band en dat zou je kunnen zien als een vorm van verzet

Eerst aarzelingDe familie was het in eerste instantie niet eens met het plan om de band af te bouwen Zij vonden het risico op vallen te groot Na verloop van tijd werd de familie echter steeds positiever Uiteindelijk heeft mevrouw Verpaalen zelfs meegewerkt aan een familieavond binnen de zorgorganisatie waar ze haar verhaal heeft verteld Ook medewerkers hadden hun twijfels Toen de eerste positieve resultaten zichtbaar werden durfden de medewerkers pas echt aan de slag te gaan met het verminderen van het gebruik van de band

Plan van aanpakBij de heer Verpaalen is de inzet van de band stapsgewijs verminderd Het verbeterteam heeft een plan van aanpak gemaakt en heeft dat eerst bespro-ken met zijn verzorgers en met de familie Met hen zijn ook observatieafspra-ken gemaakt en de risicorsquos in kaart gebracht Daarnaast hebben de mede-werkers in overleg alternatieven uitgeprobeerd en aangeschaft De instelling maakt gebruik van een extra laag bed een matras voacuteoacuter het bed en een sen-sorbel Het team de familie eacuten de clieumlnt zijn tevreden Meneer Verpaalen slaapt nu niet meer in een band en dat gaat heel goed

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 37 inhoud

Ouderenzorg casus 2

Meneer JakMeneer Jak is een vriendelijke meneer van 78 Hij is getrouwd en heeft drie kinderen Hij heeft altijd hard gewerkt op het postkantoor en hij is een groot voetbalfan Hij is twee jaar geleden opgenomen in het verpleeghuis met fron-to temporale dementie (ziekte van Pick) Meneer Jak plukte vaak aan zijn incontinentiemateriaal waardoor hij vaak nat was en alle rommel op de grond belandde Ook gooide hij vaak zijn lakens af waardoor hij het koud kreeg Er werd overwogen om meneer een pyjamapak aan te trekken zodat hij niet meer kon plukken en niet meer bloot zou komen te liggen Er werd wel verzet verwacht van meneer Jak omdat hij eigenlijk geen stof om zich heen verdraagt

RoutineMedewerkers met name de nachtdiensten wilden graag het pyjamapak in gebruik nemen Binnen de instelling wordt deze al jarenlang gebruikt voor dit soort situaties Dat is routine geworden Maar door het project op de afde-ling over het afschaffen van vrijheidsbeperking ontstond de discussie hoe je deze vorm van vrijheidsbeperking kan voorkomen Er zijn klinische lessen gegeven waar ook een film werd vertoond (Fixatie hoe voelt dat) en deze film maakte diepe indruk

Kleine stapjesDe eerste stap in het zoeken naar alternatieven was het analyseren van de situatie Wanneer plukt meneer Jak aan het materiaal hoe vaak heeft hij er zelf last van Op basis daarvan zijn een aantal nieuwe dingen uitgeprobeerd De dekens werden over de hekken gespannen zodat hij toch vrijheid heeft en niet het gewicht van de dekens voelt De verwarming is hoger gezet En daar-naast is de afspraak gemaakt dat als het een rommeltje werd de nachtdien-sten dit mochten laten liggen en de vroege dienst het op zou ruimen Het team stond uiteindelijk toch als eacuteeacuten blok achter deze beslissingEeacuten van de medewerkers lsquoIk wilde inderdaad dat meneer Jak een pyjamapak kreeg omdat ik zoveel moest opruimen Nu schaam ik me daar eigenlijk voor Je ontneemt iemand de vrijheid terwijl het ook anders opgelost kan wordenrsquo

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 38 inhoud

Ouderenzorg casus 3

Meneer VanderboschMeneer Vanderbosch is 72 jaar oud en heeft Lewy body dementie Hij is soms plotseling agressief Meneer kan niet goed duidelijk maken wat hij bedoelt en de zorgverleners begrijpen hem niet altijd Meneer kan goed lopen maar heeft last van loopdrang die hem erg uitput Ook zakt hij soms plotseling door zijn knieeumln Meneer is een jaar geleden met fixaties op de afdeling in het ver-pleeghuis gekomen Hij had een autogordel in de trippelstoel en een houdi-nivestje in de nacht De fixaties zijn op de afdeling voortgezet Redenen voor fixeren waren de uitputtende loopdrang met valgevaar door het door de benen zakken maar ook de agressie die een bedreiging vormde voor het personeel

VerzetDoor de band in de trippelstoel en het vest in de nacht putte hij zichzelf niet meer uit kon hij niet vallen en voelden de verzorgers zich veiliger Maar ne-gatief was wel dat meneer geiumlrriteerd was omdat hij zijn gang niet kon gaan Hij reed de verzorgers vaak expres met zijn trippelstoel in de weg of werd ineens agressief en greep je dan naar de keel Bij het aandoen van het hou-dinivestje zuchtte hij altijd

AlternatievenDe verzorgenden zijn gaan kijken naar hoe het gebruik van de autogordel in de trippelstoel verminderd kon worden Eerst is gekeken wat er eigenlijk gebeurde als de autogordel werd losgemaakt Meneer stond dan op en dat leverde gevaarlijke situaties op Maar meneer liet wel zien dat hij eigenlijk nog goed kon lopen Er is toen gekozen voor een gewone stoel zodat hij vei-liger zou kunnen opstaan Hij liep veel maar putte zich niet meer zo uit Omdat hij door het lopen rsquos avonds vermoeider was gaf het aandoen van het houdinivestje minder problemen Na enige tijd is ook dat rsquos nachts uitgelaten Nu wordt er gebruik gemaakt van een sensor zodat de nachtdienst direct kan reageren als meneer uit bed komt

Angst van medewerkersDe familie stond vanaf het begin positief tegenover afbouw De EVVrsquoer en de arts hebben met de familie besproken wat het plan van aanpak was De me-dewerkers waren minder positief Men was bang dat meneer zou vallen iets zou breken of erger Men voelde zich bij voorbaat al schuldig Daarom is veel aandacht besteed aan het geven van achtergrondinformatie aan de mede-

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 39 inhoud

werkers Uit onderzoek is gebleken dat mensen die niet gefixeerd worden wel meer vallen maar dat er geen sprake is van meer ernstig letsel Ook is er uitvoerig in gezamenlijkheid nagedacht over alternatieven

VrijMeneer wordt nu niet meer beperkt in zijn vrijheid Hij kan gaan en staan waar hij wil Het lopen overdag gaat goed Hij zakt soms wel door de knieeumln en valt dan maar hij bezeert zich daar tot nu toe niet bij De verzorgenden kunnen nu beter omgaan met zijn onrust Vaak wil meneer alleen maar naar het toilet maar hij kan dit dan niet duidelijk maken De agressie bij meneer is nog steeds aanwezig maar in samenspraak met de psychologe is een an-dere benaderingswijze afgesproken

Meer casuiumlstiekHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) ondersteunt zorgverleners als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat zij deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

Met lsquoLeren van casussenrsquo wil het CCE kennis die zorgprofessionals opdoen tijdens consultaties online met beeld en geluid overdragen aan andere zorg-professionals

Afbouwen van fixatie materiaal Een casestudy uit de gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 40 inhoud

Vindplaats

In dit hoofdstuk vindt u de vindplaats van achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema Vrijheidsbeperking Ook beeldmateriaal en relevante web-sites vindt u hier terug Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende on-derdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Actuele kennis

bull Afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen

Zorg voor Beter Kennisplein VVT Professionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg Over het thema vrijheidsbeperking is informatie te vinden over wetgeving maar ook praktische informatie voor toepassing in de praktijk

Innovatiekring DementieDe website van Stichting IDeacute geeft informatie over alternatieven voor vrij-heidsbeperking en biedt en overzicht van recente onderzoeken over demen-tie en vrijheidsbeperking Ook is hier informatie te vinden over fixatievrije organisaties in de ouderenzorg

Factsheet vrijheidsbeperking (Vilans 2011)Samenvatting van belangrijkste stand van zaken rondom vrijheidsbeperking gericht op gehandicaptensector

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 41 inhoud

Minder vrijheidsbeperking in verpleeghuizen Review (Hamers JPH Univer-siteit Maastricht 2010)Literatuurstudie van internationale publicaties over effectieve elementen bij het terugdringen van vrijheidsbeperking (specifiek onrustbanden) in ver-pleeghuizen

Feiten over vrijheidsbeperking in verpleeghuizen (Hamers JPH Universiteit Maastricht 2010)Weergave van factoren die een rol spelen bij het inzetten en verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen en de effecten van interventies op basis van recent verschenen wetenschappelijke publicaties

Digitaal informatiepakket Meer bewegingsvrijheid voor mensen met de-mentie (IDeacute 2010)Informatiepakket voor studenten en leerlingen in de zorg (met name gericht op ouderenzorg) Er is (achtergrond) informatie over hoe je fixatievrije zorg kunt realiseren artikelen over antipsychotica delier richtlijnen en wet- en regelgeving en campagnematerialen van lsquoik bind houvastrsquo

Expertje 8 Zelfverwonding (Smit en Mulder Ipse de Bruggen 2010)Overzicht van mogelijke factoren van zelfverwonding bij mensen met een verstandelijke beperking aangevuld met casussen uit de praktijk

Handboek signaleringsplannen met format signaleringsplan (De Borg 2005) Over het ontwikkelen van signaleringsplannen in de gehandicaptensector

bull Wetgeving toezicht amp beleid

Dwang in de zorgActuele informatie over dwang in de zorg gezien vanuit clieumlnten direct be-trokkenen en professionals vindt u verzameld op de website van het informa-tiepunt dwang in de zorg Met vragen uit de praktijk rechten amp plichten van alle betrokkenen en inspiratie voor betere oplossingen dan dwang

Factsheet wetgeving (VU medisch centrum en Vilans 2011)In deze factsheet staat een overzicht van de belangrijkste clieumlntenwetgeving waarmee medewerkers in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg tijdens de uitvoering van hun werk te maken hebben De nadruk ligt op de verantwoor-delijkheden van medewerkers die betrokken zijn bij de directe zorg en onder-steuning van clieumlnten

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 42 inhoud

Rapport Extra inspanning noodzakelijk voor terugdringenvrijheidsbeperking in langdurige zorg (IGZ dec 2012)Bevindingen van onderzoek van de IGZ onder zorgorganisaties over het te-rugdringen van vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg en ge-handicaptenzorg

Richtlijnen

Het gebruik van vrijheidsbeperkende interventies in de zorg een richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden in een multidisciplinaire omgeving (CBO 2001) Deze is niet online beschikbaar Wel tegen kosten te bestellen bij het CBO

Herziene richtlijn Probleemgedrag (Verenso 2006)Op de website van Verenso vindt u de herziene richtlijn Probleemgedrag Daarnaast vindt u ook de handreiking multidisciplinair werken aan pro-bleemgedrag In het eerste deel van deze handreiking wordt de zogenoemde lsquocirkel van methodisch werkenrsquo uit de Verenso-richtlijn probleemgedrag in methodisch perspectief geplaatst Het tweede deel bevat een stappenplan en een praktisch instrument voor verzorgende teams onder leiding van afde-lingshoofd enof psycholoogDaarnaast vindt u ook de A4 kaart behorend bij de richtlijn probleemgedrag met de herziene medicatieparagraaf

Richtlijn Omgaan met gedragsproblemen bij patieumlnten met dementie (niet-medicamenteuze aanbevelingen) Richtlijn voor verpleegkundigen en verzor-genden (UMC St Radboud 2008)De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor gedragsproblemen bij dementie en is er een grote behoefte aan methodische toepassing van non- farmacologische interventies Een optimale begeleiding bij gedragsproble-men is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de persoon met de-mentie en de mensen in zijn omgeving Om verpleegkundigen en verzorgenden handvatten en handelingsmogelijkheden te kunnen aanreiken in de omgang met deze patieumlnten is kennis (lsquoevidencersquo) verzameld en getoetst aan en eventueel aangevuld met ervaringen of suggesties van de leden van de werkgroep lsquoOmgaan met gedragsproblemen bij dementiersquo over werkzame interventies Deze zijn gebundeld in deze richtlijn

Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen (CBO 2004)

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 43 inhoud

Beeldmateriaal

DVD Ruimte voor vrijheid alternatieven voor vrijheidsbeperkingDeze film toont dat ouderenzorg gehandicaptenzorg en geestelijke gezond-heidszorg zonder Zweedse band goed mogelijk is

DVD Fixatie hoe voelt datVerpleeghuis Luumlckerheide van de zorggroep Meander maakte een dvd om zorgverleners te laten zien hoe het voelt om gefixeerd te zijn Vier medewer-kers van de zorggroep werden 24 uur lang vrijwillig gefixeerd Ze vertellen over hun ervaringen Te bestellen voor euro2500 via Exbelt

DVD Doe het zelf met zeggenschap (Vilans 2010) De DVD laat zien hoe clieumlnten en medewerkers uit de ouderenzorg en de ge-handicaptenzorg aan de slag zijn met zeggenschap U ziet hoe geprobeerd wordt om clieumlnten zoveel mogelijk de regie te laten behouden over hun woon-situatie dagactiviteiten levensritme en eten en drinkenOp de bijbehorende CD-rom vindt u instrumenten en goede voorbeelden die u helpen bij het vergroten van de zeggenschap van uw clieumlnten

Uitzending gemist Nieuwsuur Zorgt een wet voor minder dwang Aflevering 3 september 2013

Nieuwsuur Nog altijd veel mis in de gehandicaptenzorg Aflevering maandag 5 augustus (over incident bij NOVO)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)

Uitgesproken EO afl Toekomst voor Brandon (18 januari 2011)

Uitgesproken EO afl Brandon en Alex hoe nu verder (23 januari 2011)

Intentieverklaring zorg voor vrijheid (2008)Opname van het NOS journaal met oa een interview met de toenmalige hoofdinspecteur voor de langdurende zorg

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 44 inhoud

Relevante websites over vrijheidsbeperking

Zorg voor Beter Kennisplein VVTProfessionals in zorg- en onderwijsinstellingen in de verpleging en verzor-ging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis ervaringen praktische instrumenten en hulpmiddelen voor het verbeteren van de langdurende zorg

ExbeltExbelt biedt scholing en advies met betrekking tot het verminderen van vrij-heidsbeperkende middelen bij psychogeriatrische verpleeghuisbewoners en bij mensen met een verstandelijke beperking

KLIKDossier Ban de band (Klik maandblad voor de gehandicaptensector) Tegen vergoeding artikelen te bestellen

TvV OnlineDossier Fixatie (Tijdschrift voor verzorgenden)

MarkantDossier vrijheidsbeperkende maatregelen (Maandblad voor de gehandicap-tensector) Na registratie zijn de artikelen te downloaden

Informatiepunt dwang in de zorgInformatie van de overheid over dwang in de zorg voor clieumlnt familie en pro-fessionals U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken

VilansHet onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg

Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland VampVN is de beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgen-den Zie Vakdossier vrijheidsbeperking

Kennisplein gehandicaptensectorWebsite voor en door de gehandicaptensector Samenwerking van MEE VGN en Vilans

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

Kennisbundel vrijheidsbeperking 45 inhoud

Alzheimer NederlandWebsite met informatie over dementie voor familie en professionals

CalibrisKenniscentrum voor leren in de praktijk in Zorg Welzijn en Sport

ActiZActiZ is de brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzor-gingshuiszorg thuiszorg jeugdgezondheid- en kraamzorg en behartigt de gemeenschappelijke belangen van haar leden

VGN De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) is de brancheorganisatie voor de aanbieders van zorg- en dienstverlening aan mensen met een han-dicap

HBO KennisbankScripties onderzoeken afstudeerverslagen papers artikelen publicaties van medewerkers en leermiddelen voor en van studenten docenten en lec-toren van de hogescholen in Nederland

CCEHet Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) richt zich op het hanteer-baar maken van bijzondere zorgvragen in de langdurende zorg Een bijzon-dere zorgvraag ontstaat als de problemen van een clieumlnt zo complex zijn dat de eigen zorgverleners deze niet meer kunnen oplossen De kwaliteit van leven is dan ernstig in het geding

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl

inhoud

VilansVilans is het landelijke kenniscentrum voor langdurende zorg Samen met zorgprofessionals ontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansAlle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl