Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn · Kennisbundel medicatieveiligheid inhoud 3 Voor wie?...

Kennisbundelvoor docenten Zorg amp Welzijn

Medicatieveiligheid

In deze kennisbundel

2 Leeswijzer

4 De actualiteit

20 Aan de slag met medicatieveiligheid

instrumenten casuiumlstiek

31 Vindplaats

Januari 2014

Kennisbundel medicatieveiligheid 2 inhoud

Leeswijzer

Waarom is medicatieveiligheid belangrijkVeel zorgorganisaties zijn bezig om het proces van medicatieverstrekking veiliger te maken Te vaak maken zorgprofessionals namelijk nog onnodige fouten met medicatie Daarom is het belangrijk dat zij alles weten over me-dicijnen en toedieningswijzen Maar daarnaast moeten ze ook leren uit welke stappen een goed medicatieproces bestaat en wie tijdens welke stap verant-woordelijk is Deze kennis vergroot veilige omgang met medicatie

In deze kennisbundel vindt u actuele informatie over medicatieveiligheid Daarmee kunt u uw leerlingen helpen een goede start maken in de langdu-rende zorg Ook is deze bundel geschikt om zorgprofessionals bij te scholen die al werken

Actuele kennis en tools voor in de les De kennisbundel omvat drie hoofdstukken

bull Hoofdstuk 1 De actualiteit Dit hoofdstuk beschrijft de stand van zaken in 2013 Wat is de huidige visie op veilige zorg En hoe richt je een veilig medicatieproces inbull Hoofdstuk 2 Aan de slag met medicatieveiligheid Hier vindt u materiaal voor uw lessen of bijscholingsactiviteiten Er staat zowel een voorbeeld van een les van een praktijkopdracht van collegarsquos als casusmateriaal in Ook vindt u in dit hoofdstuk instrumenten (checklists richtlijnen) waar het werkveld al mee werkt bull Hoofdstuk 3 Vindplaats Dit hoofdstuk geeft een overzicht van literatuur en relevante websites

Kwaliteit in de langdurende zorgIn de langdurende zorg werken professionals hard om zorg van goede kwali-teit te leveren Hoe die zorg eruit moet zien is per sector beschreven in kwa-liteitsdocumenten

bull Kwaliteitsdocument Verpleging Verzorging en Zorg Thuis voor verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg bull Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg 20 voor de gehandicaptenzorgbull Kernset prestatie-indicatoren geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg voor de geestelijke gezondheidszorg en de verslavingszorg

Medicatieveiligheid komt in al deze kwaliteitskaders aan de orde Ook daar-om is het belangrijk dat u in uw lessen aandacht besteedt aan dit onderwerp


Voor wieToedienen en aanreiken van medicatie zijn risicovolle handelingen die alleen bekwame medewerkers mogen uitvoeren Deze kennisbundel is bestemd voor opleidingen die toekomstige professionals Verzorgende IG Mbo-Ver-pleegkundige Medewerker Maatschappelijke zorg en Persoonlijk begeleider gehandicaptenzorg hiervoor toerustenVoor de leesbaarheid spreken we over verzorgenden en verpleegkundigen Ook is de bundel geschikt voor gebruik in bijscholingsactiviteiten

Wat bull Wat is veilige zorg als het gaat om medicatieverstrekking bull Hoe richt je een veilig medicatieproces in bull Wie is waarvoor verantwoordelijk in het medicatieproces bull Hoe voorkom je fouten in het medicatieproces

De kennisbundel en de kwalificatiedossiers De informatie in deze kennisbundel kunt u gebruiken voor diverse mbo-op-leidingen voor de langdurende zorg lsquoKoppeling tussen kennisbundels en kwalificatiedossiersrsquo (Calibris 2013) beschrijft de relatie tussen kennisbun-del en kwalificatiedossiers U vindt daarin in welke kwalificatiedossiers het onderwerp van een kennisbundel voorkomt en hoe u de informatie kunt kop-pelen aan de kerntaken en werkprocessen


De actualiteit

In de langdurende zorg gebruiken veel clieumlnten gedurende

langere tijd verschillende medicijnen Daarbij kan veel misgaan

Het kan fout gaan bij het voorschrijven of toedienen of door

verkeerd gebruik van medicijnen Ook kunnen medicijnen in

combinatie met elkaar voor nare bijwerkingen zorgen

Slachtoffers In Nederland heeft 24 procent van alle ziekenhuisopnames en 56 procent van de opnames via de spoedeisende hulp te maken met medicijngebruik (HARM-onderzoek 2006) Dit zijn 41000 ziekenhuisopnames per jaar waar-van 19000 voorkomen kunnen worden en waarbij 1250 doden vallen Dat zijn meer slachtoffers dan in Nederland jaarlijks omkomen in het verkeer

Verbeteren Na onderzoek in 2009 en 2010 concludeerde de Inspectie voor de Gezond-heidszorg ldquoMedicatieveiligheid voor kwetsbare groepen in de langdurende zorg en zorg thuis is onvoldoende Verpleeghuizen en verzorgingshuizen moeten nog punten verbeteren gehandicaptenzorg en thuiszorg moeten snel veiligerrdquo

Zo maar wat missers

bull Eenverzorgendevraagtaandefamiliedieopbezoekisofzijde medicijnen aan de clieumlnt willen geven Zij controleert niet of dit ook daadwerkelijk gebeurt Een collega vindt tijdens de volgende dienst de medicijnen nog naast het bedbull Dedagdienstrapporteertnietdatbijeenclieumlntvandaageenkiesis getrokken Die krijgt bloedverdunnende medicatie en daardoor ernstig bloedverliesbull Eenverzorgendedoetallemedicatievaneacuteeacutenclieumlntbijelkaarenver- maalt ze tegelijk maar de medicijnen hebben een negatief effect op elkaarbull Eenverzorgendegeeftcapsulesdiezijnbedoeldommeetevernevelen aan de clieumlnt om met een glas water in te nemen


bull Eenclieumlntissuffigensuikerpatieumlntdebegeleidergeeftdiabetesmedi- catie zonder eerst bloedsuikers te prikkenbull Bijhetverwisselenvaneeninfuuszakhangteenverzorgendeeen verkeerde zak op NaCl 09 in plaats van glucose 5 Pas bij het opnieuw verwisselen van de zak heeft iemand anders dit doorbull EenclieumlnteeteenhalvetabletSteradent(voorhetreinigenvange- bitsprotheses) Dit ligt namelijk klaar lag op zijn nachtkasje bull Eenclieumlntkrijgtdemedicatievan1200en1400uurnietHierdoor heeft zij langer pijn en stijgt haar bloedglucosebull EenMedicatieOpdracht(MO)isnietuitdeprintergekomenDaardoor krijgteenclieumlntvijfdagenlanggeenSintromitisbull Tijdenseendrukkeavonddienstgeeftteenverpleegkundigeeenspuit met een verkeerd antibioticum De spuit lag al klaar op het nachtkast- je(BronNotaBeneenBijzijnnltucht)

Normen en uitgangspuntenBinnenallezorgorganisatiesindelangdurendezorgmoetenverzorgendenen verpleegkundigen er mede voor zorgen dat clieumlnten hun medicatie veilig gebruiken Leerlingen die het mbo-diploma Zorg en Welzijn behalen moeten goede kennis en vaardigheden op het terrein van medicatieveiligheid hebben Zo kunnen zij bijdragen aan veiligere zorg Zij moeten zich bewust zijn van het belang van een goed medicatieproces en wat hun aandeel daarin kan zijn Zorgvuldig handelen is heel belangrijk

Verzorgenden en verpleegkundigen moeten1 voldoende basiskennis hebben over medicijngebruik en toedieningswijzen2 voldoende kennis hebben over bijwerkingen en interactie tussen medicijnen zodat ze goed kunnen observeren en signaleren3 weten hoe medicatieveiligheid vergroot kan worden in dat deel van het werk waar zij verantwoordelijk voor zijn4 weten wie waarvoor verantwoordelijk is (verzorgende en verpleegkundige zorgorganisatie arts apotheker clieumlnt)5 op de hoogte zijn van de procedure voor het melden van medicatie- incidenten en het belang daarvanIn deze kennisbundel komen vooral punt 3 en 4 aan bod


Bekwaamheid verzorgenden en verpleegkundigenMedicatie toedienen door middel van een injectie of een infuussysteem is een voorbehoudenhandelingMedicatieuitzettenofuitdelenisgeacuteeacutenvoorbehou-den handeling maar het is wel een risicovolle handeling Het is de professi-onele verantwoordelijkheid van verzorgenden en verpleegkundigen om de grenzen van de eigen deskundigheid te bewaken In principe geldt dat verzor-genden en begeleiders (mits ze een opleiding hebben tot verzorgende IG of verpleegkundige) bevoegd zijn voor het uitvoeren van een handeling als zij daartoe bekwaam zijn Of ze bekwaam zijn beoordelen verzorgenden en be-geleiders zelf Zie ook het artikel Eindverantwoordelijkheid een lastig be-grip Op dit moment bestaat er in Nederland geen norm voor het veilig aanreikentoedienen van geneesmiddelen door zorgprofessionals in de verschillende sectoren Dit betekent dat de veiligheid van de geneesmiddeltoediening voor de clieumlntpatieumlnt niet gegarandeerd is en dat dit ook voor de betreffende pro-fessionals een onveilige situatie kan opleveren Om die reden ontwikkelt VampVN op het moment dat deze kennisbundel geschreven wordt een veld-norm voor het aanreikentoedienen van geneesmiddelen In deze veldnorm worden vereiste kennis vaardigheden en competenties nader gespecificeerd

Norm aanreiken en toedienen geneesmiddelenOp dit moment bestaat er in Nederland geen norm voor het veilig aanreiken en toedienen van geneesmiddelen door zorgprofessionals in de verschillen-de sectoren Dit betekent dat de clieumlnt niet de garantie heeft dat de genees-middeltoediening veilig gebeurt Ook voor de betreffende professionals kan dit een onveilige situatie opleveren Om die reden ontwikkelt VampVN in 2013 een veldnorm voor het aanreiken en toedienen van geneesmiddelen In deze veldnorm specificeert de VampVN de vereiste kennis vaardigheden en compe-tenties

Kwaliteitsweg ZorginstellingenDe zorgorganisatie heeft te maken met de Kwaliteitswet Zorginstellingen Zij moet ervoor zorgen dat de geleverde zorg verantwoord is en dat degene die de zorg levert bekwaam is Dat betekent in werkelijkheid dat een zorgorgani-satieverantwoordelijkisvoorgoedescholingentrainingBovendienmoetdeorganisatie ervoor zorgen dat ze de kwaliteit van het handelen kan controle-ren Het management moet inzicht hebben in bekwaamheidsverklaringen en afspraken tussen zorgverleners Ook moeten protocollen voor voorbehouden en risicovolle handelingen aanwezig zijn


Landelijke uitgangspuntenIn 2012 zijn voor de sectoren Verpleging Verzorging en Thuiszorg landelijke richtlijnen opgesteld veilige principes in de medicatieketen De veilige prin-cipesgeldenalsdeacutestandaardvoormedicatieveiligheidVerzorgendenmoe-ten hiervan goed op de hoogte zijn De gehandicaptensector kan gebruikmaken van de Handreiking Medicatie-beleid Gehandicaptenzorg (2011)

MedicatieprocesOnder het medicatieproces verstaan we alle activiteiten en maatregelen die we nemen om het juiste medicijn op de juiste tijd in de juiste dosering en met de juiste toedieningswijze bij de juiste clieumlnt toe te dienen

Werken aan veilige zorgBijhetmedicatieproceszijnveelverschillendepersonenendisciplinesbe-trokken Daardoor is de kans op fouten groot De meeste fouten vinden plaats bijhetvoorschrijvenenhettoedienenBijhettoedienenzijnverzorgendenenverpleegkundigen vaak betrokken Zij hebben dus een belangrijke rol in het leveren van veilige zorg Wanneer verzorgenden en verpleegkundigen mer-ken dat de arts of apotheker een vergissing heeft gemaakt of iets is vergeten moeten ze dit meteen aankaarten Alleen in geval van nood moeten ze de fout eventueel na overleg met hun leidinggevende zelf oplossen en later bespre-ken

Informeren en betrekken van clieumlnt en mantelzorgerHet medicatieproces lijkt een proces van zorgverleners maar de clieumlnt en mantelzorger spelen ook een belangrijke rol Tijdens het hele medicatiepro-ces is het belangrijk dat zorgverleners de clieumlnt of de mantelzorg goed infor-meren Verzorgenden of verpleegkundigen bepalen samen met de clieumlnt en mantelzorg wat hij nog zelf kan en wat de zorgverlener moet overnemen Zij leggen alle afspraken vast in het zorgleefplan en informeren de clieumlnt over zijnmedicatieenvragenregelmatignaardewerkingenbijwerkingenSpe-cifieke vragen over werking en bijwerkingen die zij niet kunnen beantwoor-den spelen ze door naar de arts of apotheker


De allochtone clieumlnt

Zorgverleners moeten extra alert zijn als bij mensen van een andere cultu-rele achtergrond De zorgprofessional is meestal niet van nature vertrouwd met die cultuur en overtuigingen Allochtone Nederlanders kunnen anders omgaan met ziekte en gezondheid Hun verwachtingen van de gezondheids-zorg kunnen wezenlijk verschillen van de verwachtingen van autochtonen Dat hangt samen met godsdienst en cultuur met de gezondheidszorg in het land van herkomst maar ook met bijvoorbeeld de rol die aan een arts wordt toegedicht Ook de manier waarop klachten en symptomen worden geuit kan anders zijn dan bij autochtone Nederlanders Zorgverleners kunnen pas-sende zorg bieden wanneer ze zich bewust zijn van culturele achtergronden en verschillen in beleving en er goed mee om kunnen gaan

Informeren en controlerenBijdeeerstegeneratiemigrantenisvaaksprakevanlaaggeletterdheideneenslechtebeheersingvandeNederlandsetaalBijmedicijngebruikmoetendeze ouderen daarom goede instructies krijgen hoe en hoe vaak zij de medi-cijnen dienen te krijgen om fouten te voorkomen Het meegeven van een bijsluiter is dan niet voldoende Deze generatie migranten maakt vaak ge-bruik van een familietolk wanneer zij hulp zoeken Als zorgverlener is het belangrijk om te controleren of de clieumlnt of familie de informatie goed heeft begrepen Migranten met een moslimachtergrond moeten extra worden ge-informeerd over het medicijngebruik als zij meedoen aan de ramadan de jaarlijksevastenmaandSommigemigrantengaanlangetijdopreisnaarhunland van herkomst Als zorgverlener kun je met de familie vooruit plannen welke medicijnen zij allemaal moeten meenemen

Intercultureel vakmanschapVerzorgenden en verpleegkundigen moeten goed kunnen omgaan met clieumln-ten van verschillende culturen Dat heet intercultureel vakmanschap en is een onlosmakelijk deel van de kerncompetenties van het beroep Een inter-cultureel vakman begrijpt de vraag van de clieumlnt omdat hij aanvoelt dat cul-tuur of achtergrond invloed heeft op de vraag Daardoor kan hij beter aanslui-ten op die vraag ook bij het plannen van zorg en het maken van afspraken met de clieumlnt Daarna is het uiteraard belangrijk om met de clieumlnt de gegeven zorg te evalueren was die zorg passend


Stappen in het medicatieproces

In deze paragraaf beschrijven we de verschillende stappen in het medicatie-proces en de positie taken en verantwoordelijkheden die de verzorgende en verpleegkundige daarin hebben In de tabel lsquoInstrumenten per stap in het medicatieprocesrsquo in hoofdstuk 2 kunt u zien welk instrument verzorgenden kunnen gebruiken bij welke stap in het medicatieproces

Het medicatieproces verloopt als volgt 1 voorschrijven medicatie door arts dit gebeurt op recept 2 klaarmaken en afleveren medicatie door de apotheek 3 afspraken maken met de clieumlnt over welke ondersteuning hij nodig heeft bij medicijninname en ndashbeheer 4 uitzetten van de medicatie (medicatie delen) 5 aanreiken van de medicatie 6 toedienen van de medicatie of inname van de medicatie door clieumlnt zelf 7 registreren en aftekenen van de medicatie 8 signaleren en rapporteren van bijwerkingen 9 evaluatie van de behandeling10 overdracht van medicatie bij verhuizing van clieumlnt

Verzorgenden en verpleegkundigen zijn betrokken bij het medicatieproces vanaf stap 3

bull Stap 1 Voorschrijven medicatie door arts De arts schrijft medicatie voor met een recept De arts vertelt de clieumlnt wat de reden van voorschrijven is welke medicijnen hij krijgt en welke wijzigin-gen in de medicatie er zijn Als de arts zich vergist en het verkeerde medicijn voorschrijft dan is deze daarvoor verantwoordelijk Ook is de arts verant-woordelijk voor het bijhouden van het totale medicatieoverzicht en voor het doorgeven van wijzigingenVerzorgenden en verpleegkundigen kunnen (mede)verantwoordelijk zijn voor een fout wanneer

bull ze merken dat een arts zich vergist en ze doen er niets meebull ze de instructies van de arts niet goed begrijpen en toch tot uitvoering overgaanbull ze signaleren dat het duidelijk slechter gaat met de clieumlnt en toch tot uitvoering overgaanbull ze niet doorgeven dat een clieumlnt slikproblemen heeft


bull Stap 2 Klaarmaken en afleveren medicatie door apotheekDe apotheker of apotheekhoudend huisarts is ervoor verantwoordelijk dat de clieumlnt medicijnen ontvangt in een gebruiksvriendelijke verpakking Gebruiks-vriendelijk voor de clieumlnt maar ook voor de verzorgende en verpleegkundige ZijmoetenkunnenzienencontrolerenwatzeaandeclieumlntengevenBijle-vering zorgt de apotheek voor een actueel medicatieoverzicht en een toe-dienlijst De organisatie maakt hierover afspraken met de apotheker en de verzorgende en verpleegkundige moeten op de hoogte zijn van deze afspra-ken en ernaar handelen

bull Stap 3 Afspraken maken met clieumlnt over welke ondersteuning nodig is bij medicatiegebruik

Bijdestartvandezorgverleningeacutenperiodiekchecktdeverzorgendeofver-pleegkundige of de clieumlnt zelf in staat is zijn medicatie te beheren en in te nemen Tips voor de verzorgende of verpleegkundigeJe kunt bij de beoordeling de volgende vragen stellen

bull Weet u welke medicijnen u nodig heeft bull Vergeet u wel eens medicijnen in te nemen bull Kunt u uw medicijnen goed innemen doorslikken bull Vergeet u wel eens medicijnen te bestellen bull Denkt u ondersteuning nodig te hebben bij de medicatie

BronBEM(BeheerEigenMedicatie)IVM

De verzorgende en verpleegkundige bespreekt met de clieumlnt wat hij wel en niet zelf kan Ook let hij goed op de volgende zaken slingeren er medicijnen rond Kan de clieumlnt de verpakking openen Neemt hij zijn medicijnen op tijd in

Als een clieumlnt het beheer en gebruik van de medicijnen (voor een deel) aan de zorgorganisatie heeft overgedragen moeten verzorgenden en verpleeg-kundigen op het volgende letten

bull Zijn afspraken over het medicijngebruik vastgelegd in het zorgleefplan Wat doet de clieumlnt zelf bull Zijn er speciale afspraken voor het toedienen bull Moet de verzorgende of verpleegkundige aanwezig zijn wanneer de clieumlnt medicijnen inneemtbull Zijn de medicijnen voor de clieumlnt aanwezig (is er voldoende voorraad) bull Zijn het medicatieoverzicht en de toedienlijst volledig en actueel bull Is de aftekening bijgehouden


bull Kunnen de medicijnen ongestoord worden klaargemaakt bull Zijn de medicijnen veilig en op de juiste manier opgeborgen bull Is de clieumlnt voldoende geiumlnformeerd over werking en bijwerking van medicijnen

De afspraken worden in het zorgleefplan vastgelegd

Beheer van medicijnenIn principe is de clieumlnt zelf verantwoordelijk voor het beheer van zijn medica-tie Wanneer hij en ook de mantelzorg hiertoe niet in staat is is het een taak van de verzorgenden of verpleegkundigen Het kan gaan om de volgende taken

bull BestellenvanmedicijnenAlshetnodigisdatverzorgendenofverpleeg- kundigen dit overnemen maken zij hierover afspraken met de clieumlnt de huisarts en de apotheker Deze afspraken worden vastgelegd in het zorgleefplanbull Veilig opbergen van de medicijnen Als de clieumlnt bijvoorbeeld verward is wordt samen met de mantelzorg naar een passende en veilige oplossing gezocht Het uitgangspunt is dat de medicijnen in het huis van de clieumlnt of de mantelzorg worden bewaard en niet in het wijkgebouw

Tip bewaar de medicijnen van een verwarde clieumlnt in een beautycase met cijferslot

bull Stap 4 Uitzetten medicatieMet het uitzetten van medicijnen bedoelen we het uitzetten voor meerdere momenten op een dag of in een week Over het algemeen gebeurt dit door de apotheek De apotheker gebruikt hiervoor een medicijnuitzetsysteem (bij-voorbeeldmedicijnenvooreacuteeacuteninnamemomentinplasticzakjesineenrolvaakbekendalsBaxterrol)ofineenmedicijndoosmetvakjesvoormeerderemomenten per dag of week In uitzonderlijke gevallen zet de verzorgende of verpleegkundige de medicatie uit Dan gaat het bijvoorbeeld om losse medi-catiedienietineenBaxterrolkanzoalsoog-enoordruppelszalfantibio-ticaetceteraBijhetuitzettenmakenverzorgendenenverpleegkundigenregelmatig fouten Zij moeten dan ook geconcentreerd en ongestoord kun-nen werken Uitzetten kan in dagcassettes weekcassettes of medicijnbe-kers afhankelijk van wat de clieumlnt handig vindt Voorbeelden zijn te vinden op wwwhulpmiddelenwijzernl of www2anbonlkeuzewijzer


Voorwaarden voor het uitzetten door verzorgenden en verpleegkundigen zijnbull Medicijnen uitzetten is een kritische en risicovolle handeling waarvoor verzorgenden en verpleegkundigen deskundig en bekwaam moeten zijnbull Verzorgenden en verpleegkundigen moeten medicijnen uitzetten op een rustig tijdstip en in een ruimte met voldoende licht Zij mogen daarbij niet gestoord wordenbull Verzorgenden en verpleegkundigen moeten gebruikmaken van betrouwbare actuele medicatieoverzichtenbull Verzorgenden en verpleegkundigen moeten de medicijnen uitzetten op een vast tijdstip en aan de hand van medicatieopdrachtenbull Verzorgenden en verpleegkundigen moeten schriftelijk vastleggen wie de medicijnen heeft uitgezet

Baxter medicijnen op de rolEenBaxterroliseengeautomatiseerduitzetsysteemvoor-meestalchroni-sche - medicatie De clieumlnt krijgt een medicatierol met zakjes afgeleverd Elk zakje bevat de medicatie per innametijdstip Deze werkwijze noemt men ook wel lsquobaxterenrsquo naar het eerste automatische verpakkingssysteem van de firmaBaxterEenBaxterrolisvooreenzorgorganisatieminderarbeidsinten-sief en foutgevoelig dan handmatige systemen maar kent ook risicorsquos bij-voorbeeldomdatlangnietallemedicatieinderolkanBovendienishetlas-tig als er wijzigingen in de medicatie optreden De apotheker moet de rol dan vervangenVerzorgenden en verpleegkundigen hebben een signalerende functie en be-spreken problemen met de baxter met de arts apotheker enof de leiding-gevende

Tips voor verzorgenden en verpleegkundigen om ongestoord medicatie uit te zetten

1 Zorg voor een ruimte waar je ongestoord het delen van medicatie kan voorbereiden2 Spreekmetelkaarafdateencolleganietgestoordwordttijdensde deelronde3 Draag geen pieper bij het delen4 Maak afspraken met de receptie over wanneer de deelrondes zijn Alleen voor zeer dringende telefoontjes mag degene die medicijnen deelt gestoord worden5 Maak afspraken met apothekers artsen en paramedici over beltijden of bezoekjes op de afdeling Meelopen met de arts kan niet tijdens de deelronde


6 Brengclieumlntenopdehoogtevannieuweafspraken7 Zorg voor een lsquoniet storenrsquo-hesje (of geel schort of een vlag op de medicijnkar) 8 Maak goede afspraken over hoe je omgaat met ontbrekende medicatie of gegevens

bull Stap 5 Aanreiken medicatieDe taken van de verzorgenden en verpleegkundigen bij het klaarzetten en aanreiken van de medicijnen verschillen per clieumlnt Afspraken hierover liggen vast in het zorgleefplan Als de clieumlnt niet in staat is om zelf de medicijnen te pakken reikt de verzor-gende of verpleegkundige die aan Ze weet om welke medicijnen het gaat wat de werking is en wat de bijwerkingen zijn Actuele bijsluiters zijn opgenomen in het zorgleefplan

Controle door clieumlntDe verzorgende of verpleegkundige betrekt de clieumlnt bij de handeling als die daartoe in staat is De clieumlnt controleert het soort medicijn de dosering het tijdstip en de wijze van toediening Hij haalt de medicijnen bij voorkeur zelf uit de oorspronkelijke verpakking Als hij de medicijnen krijgt aangereikt uit eenmedicijnuitzetsysteem(zoalseenBaxterrol)datdooreenanderisge-vuldmoetvoordeverzorgendeofverpleegkundigeeacutenvoordeclieumlntcontro-leerbaar zijn of het de juiste medicijnen zijn Dit kan met het door de apotheek geleverde medicatieoverzicht Het is belangrijk dat de clieumlnt alles weet over de eigen medicatie en de mogelijke (bij)werkingen De clieumlnt kan alleen goed (mee) opletten als hij of zij weet waarop hij moet letten

Vermalen van medicijnenSommigeclieumlntenkunnennietgoedslikkenDatkaneenzorgmedewerkeroplossen door medicatie te vermalen Maar niet alle medicatie mag (bij el-kaar) vermalen worden Verzorgenden en verpleegkundigen moeten over-leggen met de arts of het is toegestaan Als het niet kan dan moet de arts een alternatief voorschrijven Vermalen medicatie kunnen zij het best met een lepeltje appelmoes geven Liever niet met zuivelproducten omdat dat mogelijk een reactie met het medicijn geeft


bull Stap 6 Toedienen medicatie inname medicatie door clieumlnt zelfVerzorgenden en verpleegkundigen dienen medicijnen toe bij die clieumlnten die dat niet zelf kunnen

Voordat verzorgenden en verpleegkundigen de medicijnen toedienen con-troleren zij de volgende gegevens op juistheid

bull identiteit van de clieumlnt (naam voorletter geboortedatum)bull naam van de medicijnenbull sterktebull dosisbull vervaldatumbull is het geneesmiddel op de juiste wijze bewaard (bijvoorbeeld steriel of in de koelkast)bull toedieningstijdstipbull toedieningswijze (oraal anaal gemalen in appelmoes injectiewijze etcetera)

Ook kijken verzorgenden en verpleegkundigen naar de algemene gezond-heidstoestand van de clieumlnt Als deze is veranderd moeten ze besluiten of ze de medicijnen wel zullen geven Of ze die beslissing kunnen nemen hangt af vandesituatie(soortmedicatietoestandvandeclieumlnt)Bijtwijfelmoetenzedirect overleggen met de arts of leidinggevendeVerzorgenden en verpleegkundigen zien erop toe dat de clieumlnt de medicijnen ook daadwerkelijk inneemt Wanneer de clieumlnt het medicijn uitspuugt bekijkt de verzorgende of verpleegkundige samen met de arts hoe ze het medicijn het beste kunnen geven

Dubbele controleOm fouten te voorkomen moeten zorgmedewerkers risicovolle medicatie voor toediening minimaal twee keer controleren op de volgende vijf punten

1 naam medicijn2 tijdstip van toedienen3 dosering4 toedieningswijze5 naam clieumlnt

Zij overleggen met de apotheek over bij welke medicatie dubbele controle nodig is De landelijke lijst Risicovolle medicatie is hierbij het uitgangspunt Bijmedicatiedievantevorenisuitgezetdoordeapothekerisdaardeeerstecontrole gedaan De tweede controle doet de verzorgende of verpleegkun-digebijdetoedieningBijmedicatiedienietdoordeapothekerisuitgezetof


nog moet worden klaargemaakt voor toediening (bijvoorbeeld insuline) kan de clieumlnt of de mantelzorger de controle doen Als zij hiertoe niet in staat zijn ofergeenmantelzorgerismoetereenandereoplossingkomenBijvoor-beeld controle door collega controle per telefoon

Ongemerkt medicijnen gevenAls een clieumlnt de medicijnen niet wil slikken mag de zorgprofessional deze niet stiekem (bijvoorbeeld verstopt in het eten) geven Dat is een vrijheidsbe-perkende handeling en die is alleen in noodsituaties toegestaan (volgens de Wetopdegeneeskundigebehandelingsovereenkomst(WGBO)ofalsdeclieumlntof diens wettelijk vertegenwoordiger daarvoor toestemming heeft gegeven (Wet Zorg en dwang) Overleg met de arts en regelmatige evaluatie is van belang De toestemming moet altijd vermeld staan in het zorgleefplan

Verkeerd medicijn gegevenHet is mogelijk dat verzorgenden of verpleegkundigen ontdekken dat een medicijn verkeerd is toegediend Het is bijvoorbeeld een verkeerd medicijn een verkeerde dosering een verkeerd tijdstip of een verkeerde toedienings-wijze In dat geval moeten ze direct inschatten wat er moet gebeuren In de meeste gevallen is overleg met de arts noodzakelijk Ook moet de fout vol-gens de binnen de organisatie afgesproken procedure gemeld worden (mel-ding incidenten) Door medicatie-incidenten te melden de oorzaken ervan op te sporen en vervolgens aan te pakken kunnen zorgorganisaties de veiligheid van de zorg vergroten

lsquoZo nodigrsquo voorgeschreven medicijnenArtsen schrijven regelmatig medicijnen voor die lsquozo nodigrsquo gegeven mogen worden Het gaat dan vaak om pijnstillers of slaapmedicatie De arts moet in het zorgleefplan aangeven wanneer verzorgenden en verpleegkundigen deze medicijnen mogen toedienen Wanneer deze medicatie is verstrekt registre-ren verzorgenden en verpleegkundigen dit op de aftekenlijst

Medicatie lsquoNiet op naamrsquo In intramurale zorginstellingen hebben artsen vaak geneesmiddelen in hun werkvoorraad Dit zijn geneesmiddelen die niet op naam van een clieumlnt staan De geneesmiddelen uit de werkvoorraad zijn uitsluitend bestemd voor toe-diening aan clieumlnten door de arts Artsen zijn niet bevoegd om geneesmid-delen ter hand te stellen aan clieumlnten dat is een taak van de apotheker Een arts kan geneesmiddelen uit de werkvoorraad zelf (doen) toedienen tijdens de behandeling Maar als hij het nodig vindt dat de clieumlnt het medicijn blijft


gebruiken mag hij het niet zelf verstrekken aan de clieumlnt Hij moet een recept uitschrijven waarna de apotheker het kan verstrekken (= terhandstelling) In situaties waarin de apotheker niet binnen de gewenste termijn een medicijn ter hand kan stellen kan de arts het als overbrugging van de leveringstermijn uit de werkvoorraad aan de clieumlnt verstrekken

bull Stap 7 Registreren en aftekenenVerzorgenden en verpleegkundigen zijn verantwoordelijk voor het secuur bij-houden van de toedienregistratie Om overzicht te houden welke clieumlnt wan-neer welke medicijnen heeft gekregen moeten zij medicatie aftekenen Zij hebben hiervoor een medicatie-overzicht nodig (welke medicijnen dosering tijdstip en toedienwijze) en een toedienlijst om toediening te registeren De apotheker verzorgt dit medicatie-overzicht en de toedienlijst

De toedienlijst wordt afgetekend door degene die de medicijnen aan de clieumlnt heeft toegediend of aangereikt Op de toedienlijst staat per clieumlnt vermeld op welke dag en op welk tijdstip hij welk medicijn moet krijgen De medicijnen op de toedienlijst zijn vaak opgesplitst naar lsquomedicijnen in een zakjersquo lsquomedi-cijnen niet in een zakjersquo en lsquozo nodig medicijnenrsquo De lijst is zo ingedeeld dat per clieumlnt een hele week onder of naast elkaar staat

Richtlijnen voor het aftekenen (met een paraaf van de toediener)bull medicijnen in het zakje teken af na toediening per tijdstip per medicijnbull medicijnen niet in een zakje teken af na toediening per tijdstip per medicijnbull zo nodig medicijnen teken af na toediening en noteer tevens het tijdstip van toediening en de dosering

Medewerkers mogen nooit van tevoren aftekenen er kan tijdens het toedie-nen nog van alles gebeuren

Verzorgenden of verpleegkundigen maken nog wel eens fouten tijdens het aftekenen Als zij niet aftekenen weet hun collega niet of de clieumlnt de medi-cijnen inderdaad niet gehad heeft of dat alleen is vergeten om de paraaf te zetten

Let op Als de clieumlnt de medicijnen weigert of niet kan slikken dan moet de verzor-gende of verpleegkundige dit noteren op de toedienlijsten in het zorgleefplan Bovendienmoetenzijditrapporterenaandeleidinggevendeendearts


bull Stap 8 SignalerenenrapporterenvanbijwerkingenVerzorgenden en verpleegkundigen zijn vaak de eersten die zien dat er pro-blemen zijn de clieumlnt is suf hij gedraagt zich anders of geeft aan dat hij pijn heeft of zich niet prettig voeltDaarnaast moeten verzorgenden en verpleegkundigen op de volgende as-pecten letten

bull Is sprake van zelfzorgmedicatiebull Gebruikt de clieumlnt medicatie volgens voorschriftbull Is er sprake van bijwerkingenbull Is de clieumlnt de afgelopen periode gevallenbull Is de clieumlnt tevreden met de huidige medicatiebull Zijn er problemen met gebruik of beheer van de medicatie

Specifieke bijwerkingenAls verzorgenden en verpleegkundigen op specifieke bijwerkingen moeten letten moet de arts die bijwerkingen en aandachtspunten duidelijk in het zorgdossier zetten Daarnaast zijn verzorgenden en verpleegkundigen ook zelf verantwoordelijk voor het signaleren van bijwerkingen Ze moeten vol-doende weten over medicijnen werking en bijwerkingen Informatie hierover staat in de bijsluiter het Farmacotherapeutisch Kompas en op wwwapotheeknl Recente bijsluiters horen in het zorgleefplan te zitten

SignalenUiteraard rapporteren verzorgenden en verpleegkundigen wat ze signaleren in het zorgleefplan en bespreken signalen met de arts

bull Zijn er bijwerkingen of andere onverwachte reacties van de clieumlnt op een bepaald medicijnbull Werkt de medicatie als gewenst Heeft een clieumlnt nog pijn ondanks de pijnmedicatie of hoe slaapt een clieumlnt met slaapmedicatiebull Is lsquozo nodigrsquo medicatie gegeven en hoeveel Is het nodig dat de arts deze medicijnen voor vast voorschrijft

Verzorgenden en verpleegkundigen moeten extra alert zijn op signalen van een delier Deze acute verwardheid komt veel voor in de zorg en heeft altijd een lichamelijke oorzaak Het kan een reactie zijn op medicatie lichamelijke ziekte of koorts Een delier is een bewustzijnsverandering die meestal snel ontstaat (binnen enkele uren tot dagen) en de mate waarin kan sterk wisse-len De symptomen zijn angst onrust verandering in gedrag wisselend be-wustzijn moeite met concentratie en hallucinaties Gedraagt een clieumlnt zich anders of geeft de familie aan dat het gedrag van de clieumlnt plotseling veran-derd is dan moet de verzorgende of verpleegkundige dit altijd bespreken met de arts


bull Stap 9 Evaluatie van de behandelingDe arts is ervoor verantwoordelijk om regelmatig het medicijngebruik van een clieumlnt te evalueren Als het medicijngebruik wijzigt moet hij een afspraak maken om de nieuwe behandeling te evalueren Voor een goede evaluatie heeft de arts natuurlijk informatie nodig Hierin hebben verzorgenden en verpleegkundigen een belangrijke rol Zij moeten aan de clieumlnt vragen of de behandeling aanslaat (is de hoofdpijn over geen pijn meer bij plassen niet meer duizelig) en dit rapporteren in het zorgleefplan en aan de behandelend arts

In principe is de clieumlnt zelf verantwoordelijk voor het naleven van de medi-cijnvoorschriften en het informeren van de zorgverlener over hoe hij de me-dicatie gebruikt Alleen dan kan de behandelend arts een goed medicatiebe-leid vaststellen Niet iedere clieumlnt kan dit goed bijvoorbeeld bij dementie of een verstandelijke beperking Verzorgenden en verpleegkundigen moeten per clieumlnt bekijken wat de mogelijkheden zijn en waarbij de clieumlnt ondersteu-ning nodig heeft De afspraken leggen ze vast in het zorgleefplan (zie ook stap 3)

Periodieke medicatiebeoordelingen (PMB) bij polyfarmacieOmdat ouderen vaak meerdere aandoeningen tegelijkertijd hebben komt het regelmatig voor dat zij vijf of meer chronische geneesmiddelen gebruiken Dit heet polyfarmacie Vooral bij deze clieumlnten moet de arts de apotheker en de verzorgende of verpleegkundige regelmatig kritisch naar de medicatie kijken en het gebruik en de werking evalueren Verzorgenden en verpleeg-kundigen vertegenwoordigen de clieumlnt bij zorsquon periodieke medicatiebeoorde-ling Zij overleggen met de clieumlnt of vertegenwoordiger en brengen tijdens deze gesprekken de problemen ter sprake die de clieumlnt met de medicijnen heeft Als voorbereiding op de periodieke medicatiebeoordeling vullen zij sa-men met de clieumlnt de checklist Clieumlntgebonden medicatieproblemen in Deze checklist vindt u in hoofdstuk 2 bij lsquoInstrumentenrsquo

Melden bijwerkingenOp wwwlarebnl kunnen bijwerkingen van medicijnen worden gemeld Lareb verzamelt alle bijwerkingen van geneesmiddelen en vaccins in Nederland Daardoor zien ze het snel als een bijwerking bij een bepaald geneesmiddel of vaccin opvallend vaak voorkomt Dit systeem werkt uiteraard alleen als zoveel mogelijk mensen bijwerkingen melden Artsen andere zorgverleners apothekers en clieumlnten kunnen een melding doen


bull Stap 10 Overdracht van medicatie bij verhuizing van de clieumlntDe woon-leefsituatie van clieumlnten verandert nog wel eens De clieumlnt verhuist van thuis naar een zorgorganisatie of wordt tijdelijk opgenomen in het zie-kenhuis In dit soort gevallen is het uiterst belangrijk om de medicatiegege-vens goed over te dragen

Sindsjanuari2011isderichtlijnlsquoOverdrachtvanmedicatiegegevensindeketenrsquo van kracht In deze richtlijn staat wie verantwoordelijk is voor het over-dragen van gegevens over het medicijngebruik als een clieumlnt naar een an-dere zorginstelling gaat In de richtlijn staan drie basisafspraken

1 Bijelkcontactmeteenvoorschrijverisaltijdeenactueelmedicatie- overzicht beschikbaar waarop het medisch handelen wordt gebaseerd2 Bijeenspoedopnameiszekerbinnen24uureenactueelmedicatie- overzicht beschikbaar3 Bijoverdrachtnaardevolgendeschakeliszekerbinnen24uureenactueel medicatieoverzicht beschikbaar

De richtlijn schrijft ook voor dat bij elke overdrachtssituatie bekend moet zijn wat een clieumlnt daadwerkelijk aan medicatie heeft gebruikt over (minimaal) de afgelopen drie maandenDe richtlijn vindt u in hoofdstuk 2 bij lsquoInstrumentenrsquo

De verzorgende of verpleegkundige zorgt voor overdracht van medicatiege-gevens volgens de afspraken in de zorgorganisatie


Aan de slag met medicatieveiligheid

Recente inzichtenMateriaal voor docentenIn dit hoofdstuk vindt u instrumenten voor uw lessen over medicatieveilig-heid Ze helpen om de kennis op een duurzame manier op uw leerlingen over te brengen De instrumenten zijn onderverdeeld in

bull Een voorbeeld van een les inclusief hand-outbull Een praktijkopdrachtbull Een overzicht van instrumenten voor het werkveld bull Casuiumlstiek met vragen aan leerlingen

Op Zorg voor beter vindt u een voorbeeld van een les inclusief handout en een praktijkopdracht

Lesbrief medicijnverstrekking voor verzorgenden en verpleegkundigen in verpleeghuizen

Met behulp van deze lesbrief van VampVN kunnen drie IG-studenten een serie klinische lessen verzorgen In de lesbrief wordt stapsgewijs het proces van medicijnverstrekking beschreven met de verantwoordelijkheden en compe-tenties van verzorgenden artsen apothekers en management Verschillen-de situaties en aandachtsgebieden krijgen apart aandacht zoals het geven van lsquozo nodigrsquo-medicijnen en het toedienen van opiaten

Materiaal voor werkbegeleiders

Beslisboom Verpleegtechnische handelingenAls onderdeel van de beroepspraktijkvorming leren studenten om voorbe-houden verpleegtechnische handelingen in de praktijk uit te voeren Om er zeker van te zijn dat dit veilig gebeurt moet een student aan bepaalde voor-waarden voldoen voordat hij of zij de verpleegtechnische handeling zelfstan-dig mag uitvoeren De beslisboom is een hulpmiddel voor werkbegeleiders die met de leerling aan de slag gaan Hierin worden de stappen benoemd die een stagiair moet zetten voor hij de handeling zelfstandig kan uitvoeren


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Beoordelingeigenbeheer Xmedicatie(BEM)

Rodevlaggenlijst X X

Hulpmiddel signaleren Xgezondheidsrisicorsquos

Veilig medicijngebruik tips voorclieumlnt amp X X X Xverzorgendeverpleegkundige

Voor Toediening Gereedmaken Xvan Medicatie (blz 14 tm 25)

Medicatie achter de voordeur X

Handreiking Periodieke Xmedicatiebeoordeling

Richtlijn Overdracht Xmedicatiegegevens in de keten

Handreiking Overdracht van Xmedicatiegegevens in de praktijk

E-learningcursus lsquoDuidelijkheid X X X X X over medicijngebruik

Zakkaartje vermalen X

Praktische Informatie en tips X X X X X X X X X Xmedicatiewaaier

InstrumentenHieronder vindt u instrumenten die u kunt gebruiken voor uw lessen Zij worden ook gebruikt door zorgprofessionals in het werkveld In de tabel staat welk instrument zij gebruiken bij welke stap in het medicatieproces Vervolgens vindt u bij elk instrument een korte beschrijving en een link

Instrumenten per stap in het medicatieproces


Beoordeling eigen beheer medicatieHet Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM)ontwikkeldedeBEM(=BeoordelingEigenbeheerMedicatie)DitiseeninstrumentomtebeoordelenofeenclieumlntzelfdemedicatiekanbeherenDeBEMisalleenviahetIVMbeschikbaar in combinatie met een training over het gebruik ervan

Rodevlaggenlijst medicatiegebruik in de thuiszorgVoor thuiszorgmedewerkers is een speciaal signaleringsinstrument ontwik-keld Daarmee kunnen zij medicatieproblemen lsquoachter de voordeurrsquo vroegtij-dig opsporen of voorkomen

Hulpmiddel signaleren gezondheidsrisicorsquosHoe kunnen verzorgenden en verpleegkundigen gezondheidsrisicorsquos beper-ken Dit hulpmiddel bestaat uit een poster en werkbladen die verzorgenden en verpleegkundigen helpen bij het signaleren van gezondheidsrisicorsquos bij clieumlnten Ze geven aan welke signalen zij serieus moeten nemen Ook staat hierop welke vervolgacties verstandig zijn en hoe zorgprofessionals het bes-te kunnen handelen bij medicatie (en ook bij depressie incontinentie voe-ding en decubitus) Meer informatie wwwvenvnnl

Veilig medicijngebruik tips voor clieumlnt amp verzorgende en verpleegkundigeOp wwwmijnzorgveilignl vindt u informatiekaarten met tips voor verzorgen-den en verpleegkundigen en clieumlnten Er kunnen ook zelf kaarten gemaakt worden

De richtlijn Voor Toediening Gereedmaken van Medicatie (VTGM) Verpleegkundigen en verzorgenden hebben een rol in het voor toediening gereedmaken en het toedienen vanmedicatie Sommigemedicatiemoetmen nadat deze van de apotheek zijn gekomen op de afdeling lsquovoor toedie-ning gereedmakenrsquo (VTGM) Voorbeelden zijn het vermalen van medicatie of het klaarmaken van injecties De richtlijn vindt u hier wwwzorgvoorbeternl


ldquoMedicatieveiligheid achter de voordeurrdquoDit is een module voor het signaleren van medicatieproblemen Voor het grootstedeelisdezemodulegerichtopthuiszorgorganisatiesDeSignaal-kaart uit bijlage 4A van de module is ook geschikt voor het onderwijs

Handreiking Periodieke medicatiebeoordeling voor Zorginstellingen DePeriodiekeMedicatieBeoordeling(PMB)iseeneffectievemethodeomregelmatig kritisch te kijken naar het medicatiegebruik Het geeft handvat-ten voor een goede samenwerking en regelmatig overleg tussen apotheker arts en een medewerker van de zorgorganisatie

Richtlijn lsquoOverdracht medicatiegegevens in de ketenrsquoDoel van deze richtlijn is het vergroten van de clieumlntveiligheid door het voor-komen van fouten bij overdracht van medicatiegegevens Hij is van toepas-sing op elke situatie waarin medicatie wordt voorgeschreven gewijzigd of gestopt ter hand wordt gesteld of door professionals wordt toegediend

Handreiking Overdracht van medicatiegegevens in de praktijkHet Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) heeft een handreiking geschreven over de specifieke rol van verzorgenden en verpleegkundigen bij de overdracht van medicatiegegevens Deze handreiking kunt u downloaden via de webshop van het IVM

E-learningcursus lsquoDuidelijkheid over medicijngebruikrsquoHet Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) ontwikkelde deze cur-sus voor begeleiders in de zorg met een opleiding op mbo-niveau die zorgen voor mensen met een verstandelijke beperking De cursus vergroot de kennis van de begeleiders over medicijnen en leert hen goed om te gaan met medi-catie en het op tijd signaleren van mogelijke problemen Rode draad in de e-learning is de eigen verantwoordelijkheid van de begeleider Welke rol kan hij of zij vervullen in het medicijngebruik van de clieumlnt Meer informatie wwwmedicijngebruiknl


Zakkaartje vermalen Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland (VampVN) ontwikkelde een zak-kaartje over het vermalen van medicijnen Met het kaartje kunnen de verzor-gendenenverpleegkundigenineacuteeacutenoogopslagzienwatzewelennietmoetendoen Zo kan het fouten bij het gereedmaken van medicijnen voorkomen Zie wwwvenvnnl

Praktische informatie en tips Medicatiezorg (waaier)In een handzame waaier staan alle stappen in het medicatieproces Er is een kaart voor medewerkers van verpleeg- en verzorgingshuizen en een voor thuiszorgmedewerkers De waaier kunt u bestellen in de webwinkel van Vi-lans


Casuiumlstiek

Casus 1 (bij stap 3) laaggeletterdheid migranten

Verzorgende Esther helpt de Afghaanse Yasir Esther vraagt of meneer weet hoe hij zijn medicijnen moet innemen en wijst hem op de bijsluiter Yasir knikt Dat hij niet kan lezen en schrijven hoeft niet iedereen te weten Een-maal thuis weet hij niet goed wat hij moet doen Om er zeker van te zijn dat hij weer gezond wordt neemt Yasir alle medicijnen tegelijk inWat had Esther beter kunnen doen

Voorbeelden van antwoorden bull Esther had een open vraag kunnen stellen wat moet u doen met uw medicijnen Op die manier kan Yasir zelf vertellen wat hij moet doen en kan Esther horen of meneer het goed begrepen heeftbull Esther had met behulp van een week- of dagsysteem kunnen laten zien hoe vaak en welke medicijnen ingenomen dienen te worden Ook had ze bij de apotheek kunnen informeren of zij de clieumlnt kunnen informeren bijvoorbeeld met beeldmateriaalbull Als Yasir niet begrepen had wat Esther bedoelde had Esther gebruik kunnen maken van voorlichting in de taal van Yasir of een tolk

Casus 2 (bij stap 3) gebruik van een tolk

VerzorgendeMaaikeheefteenintakegesprekmetdePoolseBlankaOokhetmedicijngebruik komt tijdens het gesprek aan bod Het gesprek gaat moei-zaamomdatBlankahetNederlandsnietgoedbeheerstDaarombellenzeeenvriendinvanBlankadiebeterNederlandsspreektenMaaikegeeftdeinformatie aan haar door De vriendin vertaalt de informatie telefonisch Vind je dit een goede aanpak voor de inzet van een tolk Wat zou er mis kun-nengaanHoekanMaaikecheckenofBlankadeinformatiegoedheeftdoor-gekregen en begrepen


Voorbeelden van antwoorden bull MaaikehadBlankavoorafkunnenvragenofhaarvriendinaanwezigkonzijn bij het gesprek zodat de informatie niet telefonisch doorgegeven hoeft te worden bull Maaike kan beeldmateriaal of voorlichtingsmateriaal in het Pools gebruiken

Casus 3 (bij stap 5) ongestoord werken tijdens aanreiken van medicatie

Anja werkt op de een afdeling in een verzorgingshuis Ze staat op het punt de medicijnen uit te delen aan haar clieumlnten Op dat moment heeft ze samen met een nauwelijks ingewerkte leerlingverzorgende de zorg voor zestien clieumln-ten Verder draagt ze de afdelingstelefoon bij zich Helaas kan ze niet met haar medicijnkar de zaal op omdat de etenskar in de weg staat Na een half uur zijn de medicijnen uitgedeeld en is Anja vierendertig keer heen en weer gelopen tussen de medicijnkar haar clieumlnten en alle overige werkzaamhe-den Dat Anja geen fouten heeft gemaakt is een wonder Wat kunnen Anja en haar team doen om het medicatieproces veiliger te laten verlopen

Voorbeelden van antwoorden zijnbull Een hesje aandoen waarop staat niet storenbull Telefooncentrale vragen het komende (half) uur geen telefoontjes door te verbindenbull Pieper aan de leerling geven en haar vragen alleen te storen in dringende gevallenbull Zorgen dat ze met haar medicijnkar op de zaal kan gaan staan

BronvrijnaareencasusuithetboekPatieumlntveiligheidvoorverpleegkundi-gen

Casus 4 (bij stap 5) niet storen tijdens het medicijnen delen

Medewerkers die zich bezighouden met medicatie delen hebben de storin-gen tijdens het delen gemeten door te turven Daar hebben ze ook bij vermeld wat voor soort storingen het waren Hierdoor kwamen ze er achter dat ze zich vaak zelf bemoeien met discussies met collegarsquos Men laat zichzelf dus aflei-den Welke oplossingen kan dit team bedenken om dit te voorkomen


De oplossingen van dit team zijn bull een plek creeumlren waar men rustig kan werkenbull de omgeving en (para)medici op de hoogte brengen en vragen om niet te storen bij het delen van medicatiebull collegarsquos laten degene die medicatie deelt dat in alle rust doenbull lsquoniet storenrsquo-hesjes gebruiken waardoor het bezoek hen ook niet stoort

BronHoofdzorgampwelzijnVerpleeghuisinGelderland

Casus 5 (bij stap 6) gedragscode

Uit het verhaal van Thuiszorg Noordwest Twente blijkt dat een gedragscode kan bijdragen aan een veilige meldcultuur ldquoIn ons MIC-systeem waren nau-welijks meldingen van medicatiefoutenrdquo vertelt een leidinggevende ldquoEr gin-gen wel dingen fout maar blijkbaar werd een melding ervaren als een neder-laag Ook voelden medewerkers het melden van een incident als verraad We hebben een gedragscode gemaakt en sinds die tijd melden we veel meer Een fout of bijna-fout maakt immers duidelijk dat iets of iemand niet goed werkt Dat is een kans op verbetering het MIC wordt nu meer gezien als verbeter-systeemrdquoWat zou je in een gedragscode kunnen zetten

De gedragscode van Thuiszorg Noordwest Twente ziet er zo uitbull Wij vinden het belangrijk dat fouten en bijna-fouten gemeld worden zodat wij hiervan leren en de zorg nog veiliger wordtbull We blijven zoeken naar wegen en middelen waarmee we zorgvuldig handelen kunnen waarborgenbull We spreken elkaar aan op fouten en het belang van melden op professionele wijze volgens de regels van de feedbackbull Wij spreken elkaar ook aan op het niet-aanspreken van elkaarbull Wij nemen verantwoordelijkheid voor onze fouten bijna-fouten en voor meldingen hiervan

BronboekjeSlikgeenmedicatiefouten


Casus 6 (bij stap 6) medicatie-incident

SindsenkelemaandenverblijftmevrouwFopdeafdelingpsychogeriatrievan een verpleeghuis Mevrouw krijgt een longontsteking De specialist Ou-derengeneeskunde schrijft antibiotica voor drie x daags 500 mg antibiotica Mevrouw krijgt in de middag de eerste afgesproken dosis en voor het slapen gaan de tweede De nachtdienst een verpleegkundige schrijft in de over-dracht dat mevrouw zich die nacht niet lekker voelde Hier reageert de dag-dienst niet op omdat mevrouw een longontsteking had was het immers lo-gisch dat zij zich niet lekker voelde Na de derde medicijnenuitreiking in de ochtend wordt mevrouw gewassen Tijdens het wassen signaleert de verzor-gende dat mevrouw rode uitslag heeft zich onwel voelt en steeds benauwder wordt Mevrouw blijkt allergisch voor de voorgeschreven antibiotica Ze wordt steeds zieker en uiteindelijk volgt een ziekenhuisopname In het ziekenhuis knapt zij gelukkig snel weer opBeschrijfdestappenvanhetmedicatieprocesenbeschrijfbijelkefouthoedie voorkomen had kunnen worden

Op deze momenten ging het misbull In het medisch dossier stond vermeld dat mevrouw allergisch was De voorschrijvend arts heeft dit blijkbaar niet gezien Het signaleringssysteem van de apotheker geeft wel interacties tussen medicatie aan maar geeft geen signaal bij persoonlijke allergieeumlnbull Op de eerste pagina van het zorgplan stond ook dat mevrouw allergisch was voor de betreffende antibiotica Deze informatie stond tussen andere gegevens Voor toediening van de antibiotica heeft de verpleegkundige niet gecheckt of mevrouw allergisch was Ook heeft zij de voorgeschreven medicatie niet besproken met de partner van mevrouw Hij was wel op de hoogte van de allergie

Sindsditincidentwordeneventueleallergieeumlnvaneenclieumlntopdebetref-fende pagina in het zorgplan gemarkeerd met een marker

Casus 7 (bij stap 6) dubbele controle

Bijeenwoongroepvoormensenmeteenverstandelijkebeperkingontdekkenmedewerkers dat de meest voorkomende fout is dat niet alle medicatie wordt verstrekt Een medewerker vertelt ldquoTot voor kort kwamen we daar vaak pas achter bij de controle door de avonddienst Die kijkt dan of het vakje van de


betreffende dag echt leeg is Is dat niet het geval dan moet de medewerker direct contact opnemen met de apotheker met de vraag wat er moet gebeu-ren Kan die pil rsquos avonds nog worden gegeven of moet hij andere maatregelen treffen Het late tijdstip maakte dat er uiteraard niet makkelijker oprdquoEen extra check bleek de simpele maar doeltreffende remedie Nog voordat de clieumlnten de deur uit gaan naar hun dagbesteding kijkt het personeel te-genwoordig of het doosje van een collega echt leeg is Een handeling van een paar minuten ldquoDe ochtendcontrole kost amper tijd en heeft de medewerkers nog bewuster gemaakt van medicatieveiligheidrdquo zegt de secretaris van de RaadvanBestuurldquoHetbespaartzelfstijdomdathetinvullenvaneenmel-dingsformulier heel tijdrovend is Ook is het een heel gedoe om rsquos avonds nog te achterhalen wat moet gebeuren als een clieumlnt zijn pil niet heeft ingeno-menrdquo

Worden er op jouw werk medicatiefouten gemaakt Vraag of je de MIC-rapportage hierover mag bekijken en beschrijf de meest gemaakte fouten


Medewerkers bij Dimence hebben een speciale map samengesteld om de kennis over bijwerkingen van minder voorkomende medicatie te vergroten Dat is niet alleen handig voor verpleegkundigen maar nadrukkelijk ook voor clieumlnten Zo kunnen zij zelf meedenken over hun medicatie ldquoDat past in onze herstelbenaderingrdquo benadrukt de projectleider ldquoZo krijgen clieumlnten meer verantwoordelijkheid bij het innemen van de juiste medicatie Zij vormen im-mers de laatste in de rij die een controle kan uitvoeren voordat de medicatie wordt ingenomenrdquoWeten jouw clieumlnten wat ze slikken Vraag het eens Zo niet zoek het op en vertel het aan de clieumlnt

Casus 9 (bij stap 9) jaarlijkse evaluatie

ldquoHet is een grote vooruitgang dat we alle medicijnen nu jaarlijks controleren Somsgingerweleenstweejaaroverheenterwijlerindietijdbestwijzigin-gen in het medicatiegebruik kunnen plaatsvinden Een clieumlnt had vier zalfjes


voor haar voeten We hebben toen in overleg met de arts besloten alleen nog vaseline te smeren Daarna hebben we gekeken wat heeft ze daarbij nog nodig Dat bleek niets te zijn Zorsquon medicatiebeoordeling is een goed moment om daar weer even bij stil te staan Een andere clieumlnt kreeg vier maal per dag medicatie Toen hebben we ons afgevraagd of dat nu echt nodig was of dat het terug kon naar twee momenten We hebben dit voorgelegd aan de arts en hij vond het goed Het bleek prima te gaan minder belastend voor de clieumlnt en de medicijnen hoeven niet meer mee naar de dagbestedingrdquo

BronboekjeZichtopmedicatiemedicatieveiligheidenpolyfarmacie


VindplaatsIn dit hoofdstuk vindt u achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema medicatieveiligheid Ook de literatuurlijst is een onderdeel Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende onderdelen

Actuele kennisRichtlijnenBeeldmateriaalRelevante websites

Meer informatie over het thema medicatieveiligheid vindt u op wwwvilansnlmedicatieveiligheidKijkookeensindevindplaatsvanhetZorgvoorBeterKennisplein VVT bij het thema medicatieveiligheid Daar vindt u informatie gericht op het onderwijs bij het onderdeel lsquoLerenrsquo wwwzorgvoorbeternl

Actuele kennis

Patieumlntveiligheid voor verpleegkundigen Dit boek biedt basiskennis over pati-entveiligheid voor (leerling)verpleegkundigen en andere zorgprofessionals die betrokken zijn bij de directe patieumlntenzorg Zo is er aandacht voor het melden van incidenten de rol van de clieumlnt het belang van communicatie en het werken met apparatuur Daarnaast wordt gekeken naar de invloed van omgevingsfactoren en de specifieke problemen van de belangrijkste discipli-nes binnen de zorg geschikt als studieboek voor mbo- en hbo-verpleegkun-digen maar ook als handleiding voor de dagelijkse praktijk Auteur Karien denRidderYvonneTuitertYvonnevanderTuijnAnneliesvanBon-ISBN9789035232112 - 1e druk 2010

Zakboekje communicatie hulpverlening allochtonen Dit praktische boekje in-formeert over het communiceren met clieumlnten van Turkse Marokkaanse Surinaamse en Antilliaanse afkomst Cultuur- taal- en benaderingsver-schillen maken de communicatie met allochtone clieumlnten nogal eens stroef De uitgave is tot stand gekomen op initiatief van het Integraal Kankercentrum West in Leiden het Regionaal Patieumlnten en Consumenten Platform Den Haag en het NIGZ Zakboekje communicatie hulpverlening allochtonen NIGZ 2001-2004 2009 Het boekje kunt u hier bestellen wwwnigznl

ArtikelBuijseREindverantwoordelijkheid een lastig begrip Tijdschrift voor Verzorgenden december 2006


Richtlijnen

bull Veilige principes in de medicatieketen Task Force Medicatieveiligheid eindredactie Actiz ( maart 2012)

bull Handreiking Werkvoorraad geneesmiddelen Actiz VGN GGZ Nederland 2011

bull Handreiking Medicatiebeleid Gehandicaptenzorg Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland 2011

bull Richtlijn overdracht medicatiegegevens in de keten 2011

bull De richtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten heeft als basis op elk moment van voorschrijven is een actueel medicatieoverzicht beschikbaar De richtlijn is uitgewerkt in bijbehorende handreikingen wwwmedicatieoverdrachtnl

bull Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg wwwigznl

bull Kwaliteitskader Verantwoorde Zorg VVT 2012 wwwigznl

bull LESAActueelMedicatieoverzichtindeeerstelijn2010

bull Landelijke instructie VTGM (Voor toediening gereedmaken) van medicatie in verpleeg- en verzorgingshuizen VampVN 2008

bull Lijst risicovolle medicatie


Relevante websites

bull Vilans onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg Voor meer informatie rondom medicatieveiligheid en een actueel cursus overzicht wwwvilansnl

bull Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM) Hier kunt u handreikingen modules en werkboeken downloaden Ook zijn er mogelijkheden voor e-learning wwwmedicijngebruiknl

bull Mijn zorg veilig Op deze website kunnen zorgverleners en zorgorganisaties patieumlntveiligheidskaarten vinden of zelf samenstellen wwwmijnzorgveilignl bull ZorgvoorBeterKennispleinVVTProfessionalsinzorg-enonderwijsinstel- lingen in de verpleging en verzorging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor BeterKennispleinVVTterechtvooractuelekenniservaringenpraktische instrumenten en hulpmiddelen U kunt hier niet alleen informatie ophalen maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken wwwzorgvoorbeternl

bull wwwapotheeknl

bull wwwhulpmiddelenwijzernl

bull www2anbonlkeuzewijzer


Gebruikte literatuur

bull Harm rapport (2006) Onderzoek naar de omvang van de frequentie van geneesmiddel gerelateerde ziekenhuisopnames in Nederland Daarnaast richtte het HARM-onderzoek zich op de kosten van potentieel vermijdbare ziekenhuisopnames en op het identificeren van risicofactoren voor dergelijke opnames

bull Rapport IGZ Medicatieveiligheid voor kwetsbare groepen in de langdurige zorg en zorg thuis onvoldoende (2011) In 2011 publiceerde de IGZ dit kritische rapport over de medicatieveiligheid in verpleeg- en verzorgingshuizen de gehandicaptenzorg en de thuiszorg Zij heeft hiervoor veel instellingen bezocht (thematisch toezicht)

bull Onbedoelde schade Nivel Emgo (2007) Rapport van onderzoek naar de omvang aard ernst en vermijdbaarheid van medicatie-incidenten met schade voor de patieumlnt (adverse events) in Nederlandse ziekenhuizen Met veel cijfers



bull Handreiking Medicatiebeleid Gehandicaptenzorg Vereniging Gehandicap- tenzorg Nederland 2011




inhoud

VilansVilansishetlandelijkekenniscentrumvoorlangdurendezorgSamenmetzorgprofessionalsontwikkelen we vernieuwende en praktijkgerichte kennis voor iedereen die werkt in de zorg daarvoor in opleiding is of beroepsmatig met de zorg te maken heeft We zorgen ervoor dat de kennis in de praktijk gebruikt gaat worden Met praktische middelen en met advies en begeleiding Zo houden we met elkaar de langdurende zorg efficieumlnt betaalbaar en van goede kwaliteit We verbeteren daarmee de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben Meer informatie over de themarsquos van de kennisbundels staat op wwwzorgvoorbeternl en wwwkennispleingehandicaptensectornl Neem voor informatie over de kennisbundels of over samenwerking tussen onderwijs en zorg contact op met Vilans via (030) 789 23 00 infovilansnl of kijk op wwwvilansnl

Trimbos-instituutHet Trimbos-instituut is een kennisinstituut Het doet onderzoek naar geestelijke gezond-heid mentale veerkracht en verslaving Het zet zich met kennis en innovatie actief in voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid in Nederland en daarbuiten Onze verworven kennis passen we toe in de praktijk van professionals in de GGZ en de verslavingszorg Het Trimbos-instituut loopt voorop in de digitalisering van kennisontwikkeling kennis-overdracht en de uitbreiding van hulpverlening via internetWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over methodieken instrumenten en middelen Neem voor meer informatie contact op met het Trimbos-instituut e-mail infotrimbosnl telefoon (030) 297 11 00 of kijk op wwwtrimbosnl

VampVNVampVN staat voor Verpleegkundigen amp Verzorgenden Nederland De beroepsvereniging van en voor verpleegkundigen en verzorgenden Met elkaar zorgen we ervoor dat we ons beroep goed kunnen uitoefenen Zo werken we aan excellente zorgverlening en plezier in ons werk Dat doen we bijvoorbeeld door kennis en ervaringen over werken met het zorgleefplan te delen op wwwzorgleefplanwijzernlWij staan open voor zowel inhoudelijke vragen over het zorgleefplan als voor vragen over methodieken en instrumenten Neem voor meer informatie contact op met VampVN (030) 291 90 50 of infozorgleefplanwijzernl

CalibrisNaast de erkenning van leerbedrijven is Calibris verantwoordelijk voor vaststelling van kwalificaties in zorg welzijn en sport In het verlengde daarvan richten we ons op verbetering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming Ons toekomstbeeld Dat werkgevers op het juiste moment beschikken over voldoende personeel met de juiste competentiesCalibris werkt aan duurzame oplossingen voor complexe vraagstukken met als doel een competente beroepsbevolking en een evenwichtige arbeidsmarkt Calibris biedt begeleiding van (regionale) samenwerking tussen onderwijs en zorgKijk voor meer informatie op wwwcalibrisnl of neem contact op via (030) 750 78 88 of frontdeskcalibrisnl

ColofonOntwikkeling Vilans Trimbos-instituut VampVN CalibrisTekst Francisca Hardeman en Marjolein van Vliet VilansMet dank aan ROC docenten Zorg amp Welzijn Judith Veltman en Pauline Amsing en Theo Verkleij ROC Midden Nederland Alle kennisbundels zijn getoetst op clieumlntgerichtheid (Anne Marie Vaalburg VampVN) diversiteit (Marije Vermaas Vilans) en informele zorg (Dorothea Touwen LUMC) Eindredactie Leene CommunicatieGrafische vormgeving Taluut Utrecht

De teksten en afbeeldingen in de kennisbundel zijn voor onderwijsdoelen vrij te gebruiken met bronvermelding Voor commercieumlle doeleinden dient men contact op te nemen met Vilans via infovilansnl of (030) 789 23 00

De kennisbundels kunnen gratis worden gedownload via wwwzorgvoorbeternl wwwggzkennispleinnl wwwkennispleingehandicaptensectornl wwwvilansnl wwwtrimbosnl wwwvenvnnl en wwwcalibrisnl


Leeswijzer

Waarom is medicatieveiligheid belangrijkVeel zorgorganisaties zijn bezig om het proces van medicatieverstrekking veiliger te maken Te vaak maken zorgprofessionals namelijk nog onnodige fouten met medicatie Daarom is het belangrijk dat zij alles weten over me-dicijnen en toedieningswijzen Maar daarnaast moeten ze ook leren uit welke stappen een goed medicatieproces bestaat en wie tijdens welke stap verant-woordelijk is Deze kennis vergroot veilige omgang met medicatie

In deze kennisbundel vindt u actuele informatie over medicatieveiligheid Daarmee kunt u uw leerlingen helpen een goede start maken in de langdu-rende zorg Ook is deze bundel geschikt om zorgprofessionals bij te scholen die al werken

Actuele kennis en tools voor in de les De kennisbundel omvat drie hoofdstukken

bull Hoofdstuk 1 De actualiteit Dit hoofdstuk beschrijft de stand van zaken in 2013 Wat is de huidige visie op veilige zorg En hoe richt je een veilig medicatieproces inbull Hoofdstuk 2 Aan de slag met medicatieveiligheid Hier vindt u materiaal voor uw lessen of bijscholingsactiviteiten Er staat zowel een voorbeeld van een les van een praktijkopdracht van collegarsquos als casusmateriaal in Ook vindt u in dit hoofdstuk instrumenten (checklists richtlijnen) waar het werkveld al mee werkt bull Hoofdstuk 3 Vindplaats Dit hoofdstuk geeft een overzicht van literatuur en relevante websites

Kwaliteit in de langdurende zorgIn de langdurende zorg werken professionals hard om zorg van goede kwali-teit te leveren Hoe die zorg eruit moet zien is per sector beschreven in kwa-liteitsdocumenten

bull Kwaliteitsdocument Verpleging Verzorging en Zorg Thuis voor verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg bull Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg 20 voor de gehandicaptenzorgbull Kernset prestatie-indicatoren geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg voor de geestelijke gezondheidszorg en de verslavingszorg

Medicatieveiligheid komt in al deze kwaliteitskaders aan de orde Ook daar-om is het belangrijk dat u in uw lessen aandacht besteedt aan dit onderwerp






De actualiteit








Zo maar wat missers







































































































1 2 3 4 5 6 7 8 9 10































Casuiumlstiek










































Actuele kennis





Richtlijnen












Relevante websites




bull wwwapotheeknl














inhoud













De actualiteit








Zo maar wat missers







































































































1 2 3 4 5 6 7 8 9 10































Casuiumlstiek










































Actuele kennis





Richtlijnen












Relevante websites




bull wwwapotheeknl














inhoud













































































































1 2 3 4 5 6 7 8 9 10































Casuiumlstiek










































Actuele kennis





Richtlijnen












Relevante websites




bull wwwapotheeknl














inhoud
























Casuiumlstiek










































Actuele kennis





Richtlijnen












Relevante websites




bull wwwapotheeknl














inhoud












































Actuele kennis





Richtlijnen












Relevante websites




bull wwwapotheeknl














inhoud









Richtlijnen












Relevante websites




bull wwwapotheeknl














inhoud









Relevante websites




bull wwwapotheeknl














inhoud



















inhoud








Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn · Kennisbundel medicatieveiligheid inhoud 3 Voor wie?...

Documents

Transcript of Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn · Kennisbundel medicatieveiligheid inhoud 3 Voor wie?...