Een clipperkapitein

111-5. Hendrik Dienske (1832 - 1901)

We keren terug n a a r h et gezin van An d r ies Dien s ke en E liza beth Persoon, wa a rvan we de jongs te zoon , Hen d rik Dien ske , h ebben overges la gen. Bij h em doet zich de gelukkige om s ta ndigh eid voor dat we ie ts kunnen ver te l­len over zij n sch oolja ren . Niet zozeer wat h ij in d ie tijd h eeft geda an, m aar m eer onder welk e om stan digh eden hij lager onderwijs h eeft ge n oten , zoals m en da t n oem t. 37

De klein e Henk ging in h et naja a r van 1838 , toen h ij zes ja a r ou d wa s , naar school. Evena ls b ij zij n b ro ers wa s dat de s tadsarmensch ool in de Lange Boon es tra a t . Na a r onze begrippen h eers ten da a r onvoors te lba re toes tanden. De school teld e 190 leerlingen, di e a llen bij elk a a r zate n , in ee n loka al van iets meer dan 57 m 2 gro ot , te rw ij l de hoogte n og geen 3 m bedroeg. Te genwoord ig zij n de m in im umm a ten voor ee n lokaal van h oog­stens 48 lee rlingen: vloeroppervla kte 56 m 2 en hoogte 3 ,25 m ! Het on denvij s omva tte lezen , schr ijven , rekenen , a a rd rijksku n de en gesch iedeni s . De lee r ­stof was verdeeld over dri e lee rperioden , waarin de k inderen na a r gelang van hun vorder in gen bevorderd werden. De n ormale schoolduu r was 5 ja a r ; goede leerlingen m oc h ten op verzoek van hun ou ders n og ee n ja a r la n ger schoolgaan. Hoe h et hoofd der sch ool , de h eer C. Pa tij n , h et k laarspeelde me t de hulp van een onderm ee s ter onder deze oms ta n digh ed en onderwij s te geven , mag ons een ra a dsel s chij nen , maar h ij deed h et , en zelfs , volgens de plaatselijke schoolc om m iss ie , "loffelijk en tot on s innig genoegen". Toch vond meeste r Patijn dat de s teeds groeiende sch oolbevolkin g langzamer­hand een onhoudbare toes tand h a d gesch a p en . Kart nadat Hen d rik op s ch ool gekomen wa s , k la agde h ij bij de p laa tselijke sch oolc omm is s ie , die als schoolbestuu r fungeerde , over "een ben a au wden da m pkr ing" op sch ool en da t "de schoolbevolk in g di gt ope en ged ro ngen zit". Bepaa ld geen overd reven kl a chten! De co mm iss ie b rach t d it tel' ken n is van het s ta ds bes tu ur , da t besloot het geb ouwtje te s lopen en te r plaatse een n ieu we sch ool te pla a t­s en. Dit gebouw besta a t n ag, hoewel en igszins verbouwd; he t is gen u m merd Lange Boonestraat 19 . Begin ok tober 18 40 werd de scho ol met en ige plechtigheid geopen d doo r de president van de sch oolc om m issie, he t raa d s ­lid en oud-schoolh oofd A.E. Kapteijn . Dit gesch iedde in tegen woordigh eid van h et s tedelij k bestu u r , bes taande u it de bejaarde burgemeester A. de Jongh , de wethou ders M. Dir kzwa ger en J . va n de r En d t Swan en bu rg en de sec reta ris dr. C.J . Vaillant. Verder waren o .a . a a n wezig enkele predikanten

33

en sch oolopziener G. van Wierin gh e Borski , rector van de Latijnse school in Delft. Hen d rik en zijn kam eraadjes zullen wel haag te gen al deze heren h ebben opgezien . Wein ig zal hij verm oed hebben dat hij la ter zel f nag eens deel zou uitmaken van een stadsbes tu u r.

De school was alleen toegank elij k voor kinderen van oud ers die het schoolgeld dat op andere scholen verschuldigd was, niet of zeer bezwaar­lijk kond en betalen. Verder m ocht er vo lgens de schoolwet van 1806 geen on d ers ch eid worden gemaakt bij de toelating van leerlingen . Er gingen dan oak k in deren op van Roorns-katholieke n J oodse ouders . Maar de s chool was n ie t , zoals de late re openbare scholen, godsd ienstloos . Er h ee rs t e n a a r de geest des tijd s ee n soort algemeen christend om boven ge loofsverdeeldheid. De jeugd werd opgevoed in d eu gdzaam h eid en eigen­gerech tigh eid en door het prikkelen van eer- en ijverzuch t aangespoord tot deugd en mensenliefde . De schooltij d en werden met "een kart gepast Christel ij k ge bed" geopend en gesloten, wa a rbij iets toepass elijks gezon­gen mocht worden . In de h oogs te lee rj a ren werd een paar keer per week gelezen uit het boek "Bij b els e verh alen" van C . Schmid . Ten slotte waren de Hervorm d e leerlingen verplicht de middagdienst in de Grote kerk bij te wo n en . Zij moesten daartoe op zon - en feestdagen uiterlijk kwart voor 2 in het schoollokaal a a n wezig zij n , "gewasschen , gekamd en zuiver gekleed". Onder le iding va n de onder m ees te r gi ngen zij dan in optocht naar de kerk , waar zij p laats namen in de voor hen bestemde ban ken . Da t de jongens deze beh a n delin g tegenover de leerl in gen van de ande re scholen a ls een vernedering moeten hebben gevoeld, kwam in het hoofd van de leidin ggeven de figuren va n die tijd niet op .

De geest va n het onderwijs blijkt duidelijk u it de titels van de twee boekj es d ie op Hendrik 's school bij het leeson derwijs werden gebruikt . Het ene heette : "Willem Leergraag of de Brave Leerling, bevattende in eenige zamen s p raken tusschen eenen onderwijzer en zijne leerlingen, wat een goed k ind be hoort te doen om zich in en buiten school we l te gedragen". Het andere boekje was getiteld: "Goede en Slechte Kinderen; voo rbeelden tot aansporing van deugd en tot afschnkking van ondeugd'i." In deze geest was He n d r ik s schoolopvoeding, we l heel anders dan wat h em thuis geleerd werd .

Mees ter Pa tijn heeft aan Hendrik een dankbare leerling gehad. Vlot door­liep hij alle klassen en na 5 jaar vie l hij met een paar andere leerlin gen in de termen om de school te verlaten. Zij moesten 20 december 1843 voor de plaats elijk e sc hoolcom mis sie versch ij n en , om te bedanken voor het gen oten onderwij s . Aan drie van hen, waaronder Hen d rik zich bevond, werd een "Bewij s van vlijt en goed gedrag" uitgereik t, terwij l Hen d rik bovendien op voorstel van meester Patijn een bijbel ten geschenke kreeg, wegens zijn "bu itengewon e naarstigheid en vorderingen". Hem en de drie anderen werd toegesiaan nog een jaar op school te mogen gaan.

34

Met de kers tvakantie van 1844 narn Hen d rik voorgoed a fscheid van d e sch ool. En daa rn a gin g h ij va ren , zoals dat toen voo r ee n jon gen u it een zeemansgezin va nzelfs prekend was . We h e bben a l ve r teld da t hij op zoek naar ee n s ch ip dagelijk s h een en weer n aar Rott erdam liep. Da t betekende dat h ij elke dag tweem a al ee n m a rs van 3 1/2 uur had en dan nog de Rotterda m se h aven s moest a flopen, voorw a a r een prestatie voor een jon gen a n nog geen 13 jaar. Als h ij het n iet ze lf aan zijn jongste zoon had verteld,

zou men h et n iet geloven . Van de eers te tijd va n varen is n ie ts meer bekend . lndien zijn kinderen

er al van hebben geweten, hebben zij h et in ieder geval nooit verteld; en de stukken d ie het konden u itwijzen , zijn in de la a ts te oorlog verloren gegaan. Het was in die tijd b ij de zeilvaart gebruikelijk dat men begon als kajuits­jo n gen op ee n klein sch ip, ee n k u s tvaarder, om la ter over te stappen naar de grote va a r t. Da ar was men a ch tereenvolgen s scheepsjon gen , lichtmatroos en (na m in s te n s drie jaren als zodani g gevaren te h ebben) volmatroos. We kun ­nen ve ilig aannemen da t h et Hen dr ik ook zo is verga an . Sinds 1861 h eeft hij geregeld op h et toenm alige Nederlands-Indie gevaren.P? Voordien moet dus gebeurd zijn wa t mijn vader eens vertelde toen wij n og kinderen waren. Hend rik wa s op een va n zijn reizen in een Russische haven s ta d , waar hij een wi n kelier m aar n iet aan h et verstand ko n brengen dat h ij eieren wilde h eb ­b en . Ten ein de raa d riep h ij toen lu id keels uit: tu k tuk-tuk -tu k-tu k l Deze taaI we I'd ook door de Ru s verstaan , en h ij kwarn prompt m et het verlangde va a l' de dag.

Ondertu ssen was h ij bedach t op ve rbetering va n zijn positie. Na een jaar of vier al s m a troos gev a ren te h ebben , ging h ij leren voor het stu urmans ­di p lom a , "voor zij n rang" zoal s m en dat n oem de . Het scheepsvolk voer trou ­we n s graa g onder officieren die (zoal s dat h eette) door de kluisgaten aan boord waren gekomen . Om dat zij zelf van onderen af begonnen waren, wis ­te n zij p recies h oeveel zij van de bemanning k onden vergen. Vergeefs heb ik ech te r gezoch t n a a r de datu m waarop h ij zij n rang beh aalde . Hierb ij s tu itte ik op een onverwachte m oeilij kh eid : niemand va n degcnen die ik op da t gebied des k u ndi g a ch tte , ko n m ij vertellen h oe het destijds in dergelijke gevallen toegin g met de studie en het exarnen voor h et s t u u rm an sdiplom a . 20 m oet dit b ij de on beken de feiten gerangsch ik t worden. Het was in ieder geva l op zij n laatst in 18 63, want toen yond ik hem voor h et eerst als stuur­m a n verm eld ."?

Met 1866 k rijgen we voo r ons ve rha al meer vaste grond onder de voeten . In datjaar tra d Hen drik in dienst van de Rederij Gebr. Blusse te Dordrech t. Deze vooruits trevende reders , vrienden va n min is ter Thorbecke , waren in 18 54 de ee rs ten geweest d ie een schip hadden la ten bouwen n aar het m odel va n de Amerikaanse clipperschepe n. Deze schepe n weken do or h u n bouw sterk af van het t ra d it ion ele type en waren speciaal voor s nelzeilen ontwo r pen . Maar

3 5

De Kosmopoliet II. (olieverfschilde rij van E . de Vries , 18 65)

bij de bouw van het nieuwe Dordtse schip was niet al leen op snelheid gelet . Men was erop beda ch t geweest dat het vervoer van de producten uit Indie, al s koffie, s u iker, tabak, tin enz., de n odige ruimte vergde en er bovendien vrij veel passagiers en koloniale troepen tussen Nederland en Nederlands-Indie heen en weer reisden. He t n ieu we sch ip , dat de naam "Kosm opoliet" kreeg, had daarom een be hoorl ijk laadvermogen en veel passagiershutten. Het werd onder bevel gesteld van kapitein J. Bouten, die de beken ds te Ned erlandse clipperkapitein is geworden .:"

De "Kosmopolie t" voldeed ge heel aan de h oge verwachtingen d ie men erva n gekoesterd had. Sn el doorkliefde het ran ke sc hip met al zij n zeilen­pra ch t de golv en, zodat het een lust was het te zien en te be va ren. Zowel h een a ls terug legd e h et op zij n eerst reis in 18 55 de afstan d va n Nederla n d via Kaap de Goede Hoop naar Java af in 86 da gen, terwijl voor a ndere sche ­pen een u it reis van 4 maanden en een thuis reis van 5 maanden h eel n or­m a al was . Deze overtocht oogstte grote bewon dering en was in scheepvaart­krin gen h et gesprek van de da g. Later h eeft de "Kos m opoliet" nog wel snel­lere rei zen gem aakt. De snelste was een overtocht in 74 dagen (1857) . Dit record is slechts tweemaal geslagen door een andere clipper: de "Noach I"

./ maa kte in 1861 een u it reis va r;..66 dagen en tw ee jaar la ter een thuisreis van dagen . Niettemin kan de "Kosmopoliet" het snelste schip van de Nederlandse zeilvloo t genoemd worden, want ondanks de twee successen

11

van de "Noach" is haar gemiddelde reisduur naar In d ie (85,8 dagen) door geen ander Nederlands zeilschip geevenaard . Vanwege dit gunstige resul­taat hadden de Gebr. Blusse nog meer schepen van dit type op stapellaten zetten. In 1865 kwam de "Kos m op oliet II" in de vaart en in 1871 de "Kos rnop oliet III". De schepen werden steeds groter en de passagiers­verblijven steeds luxueuzer. De I mat 398 last of 689 ton, de II 5 69 la s t of 985 ton, en de III 8 18 last of 141 6 ton la a dverm oge n . De II en III waren ook s nelle zeilers, maar h eb ben de I toch niet overtroffen .

Hend rik monsterde 5 maart 18 6 6 aan a ls eer s te stuurman op de "Kos m op olie t II", op een gage van /70,- per maand.F Ka p itein was J . Bo uten, die van de I naar d e II overgeplaatst was . He t was de tweede reis van het schip en deze is voorspoedig ve rlopen : de u itr eis heeft 87 dagen gedu urd en de thuisreis 83 dagen . Op de heenreis h a d men in de Golf van Biskaye en de Zuid-Atlantische oceaan met veel stormweer te kampen . In de Indische oceaan stak p lotseling een kortstondige storm op, waardoor de marszeilen uit de lijken sloegen en de fok stuk woei . "De wind nam steeds toe , de zee was geweldig hoog, zoodat het schip vreeselijk werkte en veel water op en over het dek kwam", Het tuig moest dadelijk h ersteld word en, maar to en stuurman Dienske daa rv oor de nodige orders gaf, b eg on ee n van de zeilmakers tegen hem op te spelen. Hij was "verregaand brutaal" en "gebruikte gemeene woorden , d ie de welvoeglijkheid ve rbiedt ze te melde n ". Slech t s de tussenkomst van de kapitein kon aan zijn woede een einde maken. Nu was het opgedragen werk onder die omstan digh ed en natuurlijk geen pretje, maar voor de veiligheid van het schip n u ee n m a a l noodzakelijk. De m a n stond trouwens bij de officieren s lecht aanges ch reven , omdat hij dikwijls "p rutteld e" over zijn wer k en een kwade invloe d op de bemanning had . Op d e terugreis kwam het schip in de Indische oceaan weer in een zw a re bui terecht; het journaal vermeldde hierover: "Moeijelij k e hooge zee , kregen zeer veel water over. Ten 5 u. sloeg een der kippenhokken gehee1 u it elkander". Wa t zullen die kippen tekeer gegaan zijn!

Een p lezieriger bericht kon ook genoteerd worden: op de heenreis werd b ij de passagiers een jongetje geboren, dat van zijn vader de voornamen Pierre Kosmopoliet kreeg. Opmerkelijk is voorts dat op de thuisreis zo vee l schepen wa a rgen om en werden , waarvan een paar werden gepraaid. E en schip bleef zelfs drie dagen in de nabijheid . Op de laatste dag vermeldde h et journaal, men zou haast zeggen triomfantelijk: "Zeild en met a lle zeilen bij tot aan de buitenton van het Brouwershavensche gat en liet en het a nker valle n op de reede van Brou wers h a ven" .

Toch waren a lle a von tu r en nog niet voorbij. Want ee n paar dagen later we rd de "Kos rnop olie t" van Brouwershaven naar zijn thuishaven gesleept . Toen zij het Mallegat vlak bij Dordrecht uitliep, zat daar een Engelse bark in het vaarwater aan de grond . De s leepboot had dit te laat in de gaten, zodat de "Kos m op olie t" hem ramde en daarbij haar kluiverboom brak.

37

Vier reizen h eeft Hendrik m et de "Kos m op olie t II" ge m a kt , n a m elij k r'"

2e re is : mrt. 1866 - nov. 1866 3 e reis : feb. 18 67 - okt . 1867 4" re is : m r t. 1868 - n ov. 1868 se reis : a pr. 1869 - dec . 18 69

Van deze reizen is verder ni ets meer b ekend , behalve dan dat de Jaatste ni et meer onder com mando van Bou te n werd gemaakt. Hij was aan zij n rus tt ijd toe en had a ls la a ts te opdracht h et oppertoezicht bij de bouw van de "Kos m opoliet III" aanvaard . Van deze a ll round zeeman h eeft Hend rik ge lee rd h oe met clipperschepen gevaren m oest worden. Wa n t dat wa s ee n vak a part . De clip pers ware n ta melijk ra n k en n iet h oog op gebou wd; zij k re ­gen gemakke lij ker water over da n de ouderw etse zeilschepen . De torenhoge m as ten droegen elk h on derden m 2 zeil, d ie ver buiten het sch ip uits taken . Er moest op gelet worden dat deze in de ju is te s ta n d ston den, dat de wind ­d ruk er goed ove r verdeeld wa s, en of de win d kracht n iet te veel opliep zoda t er ze il in gen om n ill est worden . Kortom , m n m oes t ku n n n aanvoelen hoever men kon gaan om deze sch epen , d ie zeer gev oelig reageerden op weersgesteldheden, win d en golven , zo vlug m ogelij k vooruit te b rengen , zonder de veiligheid uit het oog te verliezen .:"

He t journa a J van Hen d ri ks ee rs te reis m et de "Kosm op olie t II" geeft van Boutens zeema nskun s t een paa r staaltj es weer. Tweem a a l wordt bij hoge zee en zwaar werken d s chip ve rmeld: ze ilden m et aIle zeil en b ij . Een a ndere keer , toen er ee n "hooge ja ge nde zee" wa s : zeilden met de oncIe r­m a rszeil en , ge reefde fok en s to rm fok. Drie da gen la ter n a m de s to rm iets af, hoewel het n og altijd flin k woei; toch werden er a l weer gra te ze ilen bijgezet. Weer d rie da gen la te r n am cIe wincI weer t e , m a a r "brasten de raas n og niet op". Om zo ee n s ch ip ove r d e zeeen te kunn en jagen m oe s t m en een bu it en gewoon goed ze em a n zijn .

Hetj aar 18 70 was een be lan gr ijk jaar in Hen d riks leven. Op h et ouds te s chi p van de re der ij, de "Kosmopoliet I", voer to en s in ds een viertal jaren a ls kap itein J . de Groot , d ie de reders ec hter ni et voldeed . Wa t er eigenlijk is voorgevallen is niet meer be ken d, m aar de gevolgen weI: de kapitein en het ge hele kader werden do or de reders ontslagen en door anderen vervangen .:" To t gezagvoerder we rd H. Dienske benoemd, die h iermee h e t hoogtepunt van zijn loopbaan bere ikte. Hij moest nu, voo ral na het voorgevallen incident, la ten zien wat hij wac rd was . En "Dienske toonde zijn sch oling door nog in 1871 de "Kosm opolict" in 79 dagen n aar Ba tavia te jagen ", s chrijft een a fs tammelin r va n de red ers in zijn boek over de clippers h epen. :" Na zijn terugk ornst deelden de reders a a n de aandeelhouders m ee dat Dien ske "den ou d n roem van h et sc h ip we er hersteld" had . Trots voegden zij da a raan toe

38

dat de clipper "Ncach III", "zijn co ncu rren t en mede wijd verm aard , na drie dagen voor hem te zijn uitgezeild , twe e dagen na h em is aangekornen"."?

Lof verdien de de kapitein wel voo r zijn eers te tocht , wa n t h et was wa a r ­lijk geen pl ezierreisje gewees t .:" Het schip had d it keel' in Am s terdam lading (stukgaederen en spaors taven ) en passagier s ingenamen , want he t was daa r op de werf geweest. Om in zee te kamen m oest het door h et Noordh olla n ds kan a al naar De n He lder. Dit kanaal was bij de openi ng in 182 5 groa t ge n oeg geweest , m a ar a l lang niet meer berek end vaal' de s tee d s gr ater word en de schepen . Het was erg lang (78 km), h a d veel bochten , vijf slu izen en h et

De Kosmopoliet 1. (bran: Hollandsch Schepen b oek)

39

nadeel da t de sch epen er bij vors t geen gebruik va n konden maken of erin va st ra a kten, De zee sch epen kon den er ni et zeilen , ma a r we rden er door een koppe l paa rden doorge t rokken . Geen wo n der dat deze b in n enla n dse toc h t voor de ka pitein s van de sn elle zeesch epe n ee n kwe llin g was ."?

Toen de "Kosmopoliet" wilde vert rekken, cons ta teerde de loods dat zij voor het kanaa! te diep geladen was . Ee n deel van de la d ing moest er weer u it en werd op lichters afzoriderlijk naar Den Helder vervoerd . Op 11 augustus 1870 kon de s leepreis beginnen, die tot de 13e duu rde. Nadat de la ding van de lich­ters we r overgenomen was , kon men ein de lijk 15 au gustu s de zeilen hijsen en door het Marsd iep de vaderla nds kust verla ten . Eerst leek a lles voor de wind te gaan , maar in de Noord-Atlantische ocea a n be gon de ellen de, die verder de hele re is heeft geduurd : voortdu rend s lecht weer met storm, regen en veel over­komend wa ter. Als een refrein keert tel kens de mededeling terug: "zwaar stam­pend en vre cselijk overh alend schip , kregen veel water over" . Meerma!en liep het tuig schade op, zoals toen er een ra brak, waa rdoor het zeil "aan fladders scheurde". Het in de ze oms ta ndigheden telke n s h erstellen van het tu ig was een onmenselijk zwaar karwei, Deze wind , die wij min sten s een storm zou den heb­ben gevonden, werd in het joumaal een "s tijve marszeilkoelte" genoemd.

In de Indisch e oceaa n was h e t geen h aar beter. De mededelingen in het journ a al ove r h et vreselij k zwaar we rkende schip, h et stukslaan van zeilen, het overk rijgen va n veel wa te r en he t s p rin ge n van deknaden zeggen genoeg . Eindelijk kwam Java in zich t en 2 n ovember 1870 kon m en het a nker laten va llen op de rede van Ba tavia . Men zou nu denken dat al dat noodweer niet bevorderlijk wa s voor de sn Ih eid . Maa r de kap itein h ad ka n s gezien er zoveel va n te p rafiteren dat de over tocht (zoa ls a l gezegd is) in 79 dagen werd volbra ch t . Oat was m aar vijf dagen lan ger da n de reco rdreis van het schip.

Na drie we ken ve rtrok de "Kos mopoliet" voor een korte ku s treis naar Cheribon, een havenstad m eer oostwa a rts aan de noordkus t va n Java . Op de te rugreis van deze s ta d barstten de elemen ten weer los: "vre es elij ke zware buijen , met aanhoudende regen en hooge zee" ; ook nu we er woeien er zeilen "a a n fladders" . Bovendien brak on der de bemanning een ziekte uit, waa rdoor b ijna de helft de ko oi moest houden. De dercle s tu u rm a n overleed eraan en daar de beide a n dere ook ziek lagen, moest de kapitein een paar da gen alle wachten lopen, m et de helft van de bemanning.

Toen men na een week weer in Batavia terug was, herstelden de zieken spoedig en kon men de terugreis aanvaarden, met een lading koffie , tin en rotting en ce n aantal passagie rs . Op 5 januari 1871 verliet men de Javazee, t ijden s "schoon weer". Hoewel deze keer s lec h ts drie korte perioden van slecht weer werden vermeld , duurde juist deze reis erg lang, door origun­stige wind en perioden van windstilte : 101 dagen heeft men erover gedaan. Toch wist men nog de "Kosm opolie t II", die eerder uit Batavia vertrokken was, in te halen en gelij k m et h aar op de rede van Brauwersh a ven aan te komen (15 apr il 1871) .

40

Ten s lo tte nem en we n og een pa a r mededelingen uit h et j ou r n aal over, omd a t ze enigszins een beeld geven van wat er t oen aan boord va n een zeils ch ip zoal k on voorvallen .

13 s ept . 187 0 : Degradeerden de 2 e h ofmeester H.C . van der La a n tot kaju it sj ongen voor 14 gulden's maa nds , wegens finale onbekwa a m ­heid voor hetgeen waa rv oor hij zich verh u urd had .

15 sept. 18 7 0 : Vierden h et Ne ptu nusfeest. 26 sept. 1870: Za gen de ee rste Ka apse duiven . 2 8 0k t . 187 0: Zwa a r overhalend sch ip , k regen veel water over en op

he t voarschip . Ten 10 u. beva lling va n Mevrouw va n Hengel va n een welgesch a pen d ochter.

3 1 ok t. 18 70 : On twaard en ten 12 u. h et la nd [namelijk Ja va]. 25 dec . 18 70 : Na h et lijk [van de daags te voren overleden 3e stuum w n]

goe d in gena ai d en m et zwa a rte voorzien te hebben , ze tten wij h et ten 6 u . over boord vol gen s s ch eeps gebruiken .

24 - 26 feb . 1871: Gea n kerd bij St. Helen a; namen versch wate r in. 14 april 18 71 [dat w as daags voor de aankomst te Brouw ershaven]:

Hadden enige met on s kruisende sch epen in de nabijheid, waaron der de "Kosm opolie t II".

Opmerkin gen : Kaa pse duiven (Da ption ca pensis) behoren tot de stormvogels en ko m en voor op de zu idelijke oceanen; hun ee rs te waarnem ing was dus een m ijl pa al op d e reis . De scheepsgebruiken bij overlijden waren als voIgt. Van de kampanje werd h et com mando gegeven : "Grote top aanbra ssen, achteruit met de voortop!" wa arn a het schip bijdraaide . Allen sch aarden zich dan aan de reling, waar het in zeil doek gewikkelde lichaam van de overledene lag. Meestal bad d e ka pitein h etz ij ee n vrij gebed , h etzij een formuliergeb ed uit een boek, waar n a het lich aam on der het uitspreken van de woorden : "Een, tw ee , drie in Gods n aa m !" in zee neergelaten werd .?"

Na nog een r eis gemaakt te h ebben (van ok tob er 187 1 tot oktober 18 72) dien de de kapitein op 10 oktober 18 72 ee n rapport bij de Ge br. Blusse in , waarin h ij voo rs te lde verschillen d e repa raties en verbeter ingen aan te bren­gen. De reders meen d en echter dat h et sch ip ou derd omsgeb reken vertoon d e en het deze kosten ni et meer waard was. Zij verkochten d e 18 jaar oud e "Kos m opoliet I" naar En geland , voor de prij s va n 135 .600 ,- .51 Ma a r kapi tein Dien s ke lieten zij n iet gaan . Zij gaven h em het bevel ove r de "Kos mopolie t III", d ie juist zei lree lag voo r zijn tw eed e reis . E r zal we l ie ts in h em zijn omgegaan toen h ij a fscheid moest nem en van het beroem d e schip , wa a rop hij, al was he t maar ko rt , het com mand o had gevoerd . Aan de an dere ka nt kon hij d ik te vreden zij n, n u de reders hem hun groots te schip toevertrouwden.

Met welke moeilijkheden de s ch eepva art op Am s terdam in die tijd te kam­pen h ad, hebben we h iervoor gezien . Maar die voo r Rotterd am en Dordrech t ,

4 1

de have ns die de Kosmopolieten al s re ge l aandeden , waren n iet mi nder. Na het verzanden van de oude Maa sm ond was h et Voom se kanaal (geopend 1830) voor Rotterda m eerst ee n grate ve rbeterin g gewees t . De schepen kwamen het Goerees ega t bi n nen en voeren door h et ka n aal, d e Botlek en de Nieu we Ma as naar Rotterd a m . Ma ar reeds na en ke le jaren bleek dat oak het Goereesegat verantrustend aan het verzanden was : in 183 7 k on d en de grate schepen er geen gebruik meer van m aken . Zij m oes ten toen zuidelijker h et Brou wersha vens egat binnenvallen. Daar werd een d eel van de lad in g in lichters overgeladen, tot zij nog een diepgang van ongevee r 5 meter hadden . Da n we rden zij binnendoor ron d h et h ele eiland Fla kk ee naar Hellevoets lu is ges leept en vervolgens door het Voornse k a n aal , de Botlek en de Nieu we Ma a s naar Rotterd am. De voo r Dordrecht bes tem d e schepen werd en na het Volkerak do or het Holla n d s Diep , de Dordt se Kil en he t Mal lega t naar die stad gesleept. Dit all es betekende veel tijdverlies en hoge lichterskos ten en sleep­lonen .F Bovendien had h et Brouwershavensegat geen enkele accommodatie voor zeeschepen; zij lagen er op een ope n en onbeschutte rede . De nadelen daarvan heeft de "Kosm opoliet I" eens ondervonden. In april 1870 lag zij daar met ve rschillende andere schepen voor anker. Plots elin g kwam er een harde bui opzetten en er kon niet voorkomen worden dat de Noorse bark "Hironde" en de "Kosmopoliet " elkaa r ramden en zwa ar beschadigden.P

Een handi ca p voor de uitgaande schepen was ook dat zij de rede van Brouwershaven n iet konden verlaten zolang de wi n d op de kust stone' , wat nu eenmaal vaak voorkomt (hetzelfde go ld n atuurlij k voor de rede van Texe l). Soms moes ten zij wekenlang op een gunstige wind wachten; de "Kos m opoliet II" eens ze lfs anderhalve m a a rid .P" Zo d oen d e lagen daar d ik ­w ijls verschillend e grote schepen voor a n ker . In hun ongedu lcl en verveling bekeken de kap iteins dan naijverig elkaars schepen en dachten: "Wie van h en zal he t ee r s te in Indie zijn en h et eers te weer thuis?" In deze stemming kwamen meerm a len wedstrijden en wedd en s ch a p pe n tussen de cl ip p e r ­kapiteins tot stand (die zich d ikwijls uitbreidden to t de bemanningen en de passagiers ), wie de kortste uit- en thuis reis naar In d ie zou maken. Want die oude kapiteins , a l lij k en ze op h u n port rette n gemoedelijke mannen , waren "geza gvoerd er s over snelle clippers die a ch t er elkaar d oo r de zeeeri joegen, elkaar fel beloerend en pogend elkaa r voorb ij te razen".55 E r is een weds trijd bekend waa rb ij kapitein Diensk e betrokken was. Kapit ein Oderwal d rek ent deze in zijn b oek "Nederlands e Snelzeilers" tot ee n van de s pannendste races , oo it door Ned erl a ndse zei lschepen gezeild ; ee n race d ie zijns in zien s zeker even veel recht heeft op bekendheid in bredere kring als de wedstrijden tussen Enge ls e theeclippers die zo vaak besch reven zijn .

In juni 1876 la g de clipper "Lib e ra a l" op de red e va n Brauwershaven te wachten op gunstige wind. De "Libera a l" was het grootste zeilschip dat de Nederlandse vloo t oo it heeft gehad . Het m at on geveer 1200 la st of 2070 ton en stand onder bevel van A.B . Wierikx, een jon g, bekwaam en eerzuch tig

42

ka pitein . Tij den s dit gedwongen oponthoud zag h ij op de Grevelingen een sleepboot met nog een clipper a a n k omen. "Als dat de "Kosm opolie t" niet is !" da ch t h ij . Dat schip m et zij n verma arde naam en zijn ervaren kapit ein d ie , zoal s he t sch eepsvolk onder elka a r verteld e , met zij n sch ip kon lezen en schrijven . Als hij d ie eens kon verslaan , dan was zijn naam onder zijn collega's gem a a k t! Wierikx b edacht zich niet lang en liet zich n aar de "Kos mopolie t" roeien . Tus sen beide ka pitein s bestond, volgen s Oderwald , on getwijfeld een in ten se riva liteit. Dienske n a m d e uitda gin g dan ook aan, wie de ko rts te reis naar Ba tavia zou m aken en va n Ba tavia wee r terug.

Op 24 ju n i d ra ai de de wind en de "Libe raal" haastte zich het zeegat uit. De "Kos m opo liet" moes t n og een de el van zijn lading van lichters overnem en en kon de 26e het anker lich ten . Nu kwarn het aan op goe d zeeman schap, om zoveel mogelijk vaart in h et sch ip te k rijgen en te h ouden. Want voe rde men m in der zeil dan m ogelijk was , dan betekende dat tijdverlies. Daaren tegen was het voeren van teveel zeil fataal voor het tuig en soms zelfs voor het h ele sch ip . Veel h in g ook af van de bemanning, van wie in ee n geval als di t extra veel gevergd werd . Maar voor een weds trijd deden zij het graag, omdat zij zich er evenveel bij betrokken voelden als hun kapite in . He t resulta a t was da t de "Libera al " op 20 sep tember 1876 het anker voor Batavia liet vall en en de "Kosmopoliet" op de 22". Ze hadden dus beide de reis volbracht in 88 da gen . Wa t de uitreis betreft was het nog gelijk spell Voor de thuisreis volgen we het verhaal van kapitein Oderwal d .

Den 1Oden Dec ember 18 76 ging de Kosm op oliet III anker op van

Batavia. De Libera al was n og ni et a fge la de n , m aar op 12 December was

zij ook ze ilk la a r . (... ) Wij ku n n en ons goed voors tellen hoe de beide

schepen on der een wolk van zei len de J ava Zee uitzweven en zich zo

spoedig mogelijk d oor de moge lijke tegen s poeden va n stilt e in Straa t

Sunda werken , om in den In d ischcn Oceaan van ied er zu ch tje, zowel

als van iede re s to rmvlaag te profit eren. Zonder iets van elkaar te we ten

of te zien, zwermen zij d ien Oceaan door , over het Ka a ps che Rif , la n gs

de Ka a p - wie is v66r? De Kosm opoliet n og al tij d? Natu urlijk, di e was

toch twee d agen vroege r ver trokken , dus a ls d ie h a nd ica p , om het zo te

n oem en , zoo bl ij ft , dan mag de jonge Wierik.x tevr ed en zij n .

25 J anu ari: h et is 45 dagen na vertrek en de Libera al passeert St.

Helen a , he t verban ni n gsoord van Napoleon . Wierikx tel egrafeert en h oor t

dat de Kos mo po lict het eiland dienzelfderi da g gepasseerd is ! Het is om

over h et s ch ij n lich t Tc sprin gen van louter plezier voor Wierikx . Twee

dagen v66r ! Een juichkreet gaa t op aan boord en Wierikx bch oeft geen

aanmoedigend woor d tot zijn bemanning te ric h ten . Hij ziet het wei aan

hu n belangstellen de en verhe u gde gezichten, dat hij van hen al le me de­

werking h eeft. Zij zu llen niet mopperen wanneer zij voo r een extra

ma n oeu vre u it de kooi gehaal d word en . Zij zullen all een m opperen als de

4 3

Ou we (al is het nog een jonge, die kapitein Wierikx) n iet alles doet om voor

te blijven, ja, nog meer in te lopenoZoo blijft dan elk lapje doek, dat maar

enige dien st kan doen , er op en de grate clippers s tuiven , zonder elkaar te

zien , door den ZOopassaat. Bij de Linie worde n beide door de traditionele

s tilte gehinderd . Een kwe lling voor Wierikx , d ie zijn anders zoo mooi bol

s taande zeilen nu s la p van de torenhooge masten ziet hangen, tergend

heen en wee r s laande door de s lin gerende en rollende bewegin g van zijn

schip in de lange deining van de Linie-s tilte . En niet minder een kwe lling

voor Dienske, d ie zijn rivaal in de buurt weet, misschien weI profiterende

van het een of andere zuchtje, waar hij zelf zoo naar verlangt.

Ten s lo tt e komt d e bries weer door , het wo rdt een goed e Noord

Oo st Passaat en beide cl ip pers trachten daarvan het beste te maken

en s poed ig Noord te halen , om de Wes tewin d en te benutten teneinde

zoo snel mogelij k de Gronden te ber eike n . In d e rd a a d verloopt dit

a lles bijzonder gun s ti g . Binnen 38 d a gen na Sin t Helena en zonder

een teek en van de Kosmopoliet III gezien of gehoord te hebben, komt

de Liberaal voor het Kanaal en den zesden Ma a rt 1877 rapportee rt

de u itkijk van Brouwershaven een groot sch ip, dat onder een wo lk

van doek m et duvelsgeweld nader komt. Het is de Libera a l!

"En waarach tig", zegt de uitkijk kort daa ra p, "daar komt nag zo'n

kanjer achter hem aanstuiven!" Het is de Kosmopoliet III ! Z66 dicht zaten

zij elkaar, zonder het geweten te hebben, op de hielen , maar de Liberaal

is voor en heeft over de geheele reis twee etmalen minder ged aan. De twee

clippers h adden den afstand van St. Helena , ca. 5000 mijlen binnen de

4 0 dagen afgelegd , voortdurend in elkaars gezelschap ongetwijfeld, do ch

zonder elkander te zien. Zij gingen practisch gelijk ove r den eind streep.P"

De "Kosmopoliet III" heeft on der kapitein Dienske vijf reizen gemaak t, na m elijk.F

2e rei s : okt. 18 72 - dec . 1874 3e reis : apr. 18 7 5 - jan . 18 76 4e reis : juni 18 76 - mrt. 18 77 5e reis : mei 1877 - feb . 1878 6e reis : m ei 1878 - juni 18 79

Van deze re izen is niet veel beken d , omdat het archief van de re derij gro ten­deels verloren is gegaan. Op de 2e en 3e reis heeft het schip door s to rmweer veel averij aan het tuig opgelopen en op de 4e rei s is de wed strijd met de clipper "Liberaal" gehou den . De tweede reis heeft, zoals u it bovenstaand s taatje blijkt , u itz onderlijk lang geduurd. Twee jaar en twee maanden achter elka a r is h et schip weggewees t . De oorzaak hiervan wa s dat in 1873 wegens sl apte in de handel in Indie geen retourvracht gevo nden kon worden . Nu was

44

de Nede rland s -In di sch e regering in m aart van dat jaar begonnen , de vele moeilijkheden m et de sultan va n Atjeh moe, diens rijk te onderwerpen . Twee expedities waren nodig, voor eind januari 1874 het verzet in principe gebroken was . Toen h et Gou vern em en t de "Kos m opoliet" wilde huren om dienst te doen al s h ospita al schip voo r de expedit ie legers, we rd dit graag aan­vaard . Ongeveer een jaar h ee ft het sch ip , samen met de cli p pe r "Philips van Marnix", met deze bestemming op de rede van Atje h ge legen.:" Ka pi tein Dien s ke heeft naar aanleiding hiervan verzocht h em de Atjeh-m edaille toe te kennen, maar h et Gouver n em en t heeft d it van de hand gewezen.>?

De gage van de ka pitein van de "Kosmopoliet III" bed ro eg j l00 ,- per maand. Hij was in vaste dienst van de rederij en monsterde dus zoals de overige bemanning na een reis niet af. Bovendien h a d hij het genot van vrije voedin g, di e hem voo r de da gen dat hij niet aan b oord was, vergoed werd a jl ,5 0 per dag. Ten slotte had hij een aandeel in de winst en heeft hij een paar k eer na ailoop van ee n reis een gratificatie on tvangen. Zo is nog na te gaan welk inkomen Hendrik als kapitein van de "Kos m opoliet III" heeft gehad :

1. Gage: van 14 oktober 1872 tot 14 augustus 1879 = 8 2 maanden , a j l 00,- : j 8. 20 0 ,-.

2. Vr ij e voedin g: 6jaar aj547, 50 en 304 dagen ajl,50: j 3 .7 41 ,­3. Aandeel winst : 2e en 3e re is j 6. 600 ,- ; 4° reis jl.230,-; 5' reis j660 ,- . 4 . Gratificatie : 3", 4 e en 5 e reis j3 0 0, - ; 6e reis j200,-.

Tot a a l: j 2 1. 53 1,- . Voor die tijd zeker een heel behoorlijk inkomen.r?

De ze ilschepen hebben de concurrentie m et de stoomschepen la n g vol ­ge houden. Aanvankelijk waren zij in het voordeel, vooral in hun geperfec­t ioneerde vorm (de clippers) en op de lange re izen. De machines van de eer­s te s toomsch epen produceerden bepaald nog geen indrukwekkend aantal p .k. 's en h u n brandstof nam ruimte in en k os tte ge ld. De clippers voeren toen goedkoper en zelfs s n eller dan zij . Ma ar langzamerh and ve randerde dat. Aan de s toomsch epen werden s teed s meer verbeteringen aangebracht en hun machines werden krachtiger. Doordat ze ni e t gauw water ove r k regen, werden ze voor passagiers a antrekkelijker. De open s te lling van h et Su ezkana al in 1870 beslechtte de s tr ij d in beginsel ten gunste van de stoomschepen: voor hen werd de rei s naar de oost aanmerkelijk bekort en de zeilsc h epen konden er geen gebruik van maken. Een volgende grote slag was de opening van een lijndienst met s toom sch epen op Java door de Rotterdamsch e Lloyd in 1875. Toen ging het snel bergafwaarts m et de zeilvaart en verdwenen de zo mooie ze ilschepen meer en meer van de zeeen .?' Gebr. Blusse , die altijd vooruit ­strevende reders waren gewees t , begrepen tij di g dat de bakens verzet moes­te n worden . Zij h adden bovendien nag een andere reden . De Nieuwe Wa ter ­weg, waar eerst nag veel moeilijkheden mee waren, began in het laatste der

45

zeventiger jaren stee ds meer aan zijn doel te beantwoorden . Gebr. Blu sse zagen zeer wel in dat handel en scheepvaart zich nu meer da n voorheen op Rotterdam zouden gaan concen treren . Dit alles deed hen bes luiten hun sche­pen van de hand te doen. In 187 6 verkochten zij de "Kosm opoliet II" voor /45.000,- aan een rederij in Bremen en in 1879 de III a an een Sch iedamse rederij voor /60 .0 00 ,- . Beide schepen werden door hun n ieuwe eigen aars gedegradeerd to t bark en hebben zo nog een aantal ja ren diens t gedaan. v?

Op 14 augustus 1879 nam Hendrik afscheid van zij n re ders , voor wie hij ruim 13 jaar gevaren h ad . Tegelijk was d it het eind van zijn zeemans loopbaan. Het com mando van een clipper vergd e veel van iernand en thuis h a d hij nog een groot gezin. Nu hij toch zonder schip was gekomen , besloot hij zich aan de wal te vestigen . Hij was toen 47 jaar, no g te jong om op zij n lauweren te ga an rus ­ten. Hij trachtte daarom een be trekking bij de loodsd iens t te krijgen, waa rin hij slaagde. Met in gang van 1 november 1879 werd hij aangesteld als adjun ct ­co mm issaris bij het loodswezen te Hellevoets lu is en precies vijf maanden later in dezelfde functie te Rotterdam. Dit moet men zien als tijdelijke betrekkin­gen , om ervaring op te doen . Een zelfstan dige fu n ctie kreeg hij twee j aa r lat r , toen hij benoemd werd tot comm issa ris van het loodswezen in Schiedam (1 a pr il 1882). Dit was nu juist een betrekking voor een rustend zeekapitein .

Hij had iets omhanden, het was een rustige baan en hij bleef in contact m et de sch eepvaar t. Tot zijn overl ijden heeft hij de ze functie waargenomen.v'

In Schiedam is Hend rik lid van de gemeen teraad gewee s t. Niet omdat hij zich zo aangetrokken gevoelde tot de polit iek , dat lag n iet in zijn ka rakter. Maar volgen s zijn jongs te zoon h eeft h ij zich ertoe la ten overhal en. Want wat was h et geval . Bij de periodieke raa ds ­verk iezingen van 189 7 had de heer H.A.M. Raelants , di e 22 jaar lid van de raad wa s gewees t, zich niet rneer verkiesbaar gesteld . Deze had zitting gehad voor het d istrict wa ar in h et havenhoofd lag, want de verkiezingen ges ch iedden toen nag volgens het districtenstelsel. De An ti-revolu tionai re kiesvereniging, die h ier n ooit voet aan de grond had kunnen krijgen , zag nu een kans in dat di strict win s t te be­

III-5 Hendrik Diensk e halen, als Dienske zich candida a t wilde

46

stellen; want de loo d s commissaris was een geziene figuu r. Of men veel weer­stand bij hem heeft moeten overwinnen weet ik niet; in ieder geval voldeed hij a an h et verzoek en de uitslag stelde de hoop van de kiesvereniging niet teleur: m et ruime meerderheid werd hij gekozen. In de vergadering van 7 september 189 7 n a m hij, na beedigd te zijn, zitting als lid van de raad van Schiedam.

Veel komt zijn n aa m in de notulen van de openbare vergaderingen niet voor.?" Ik von d hem alleen vermeld bij kwesties die de haven en de oever­ter reinen betroffen. De laatste twee jaar was hij het oudste lid van de raad en had h ij tot taak de n ieu wjaarswen s van de burgemeester te beantwoorden. In de vergadering van 29 januari 1901 zei hij, nadat hij de burgemeester namens de raadsleden voo r zijn goede wensen had bedankt: "Wij verheugen ons erin dat we in de laat s te vergad ering van U hoorden dat Schiedam weer vooruit­gaande is , en al h eeft n iet ieder het d iep inzicht waarvan die uitlating getuigt, we houden goeden moed . Ik herinner mij dat bij gelegenheid der alhier in 1898 gehouden gastentoonstellin g een der sprekers op de vergadering van gas­fab rikanten in de Socie teit "De Harmonie" gezegd heeft: Met 20 'n burgemeester moet Schiedam vooruitgaan! Ik m aak die woorden gaarne tot de mijne, doch voeg eraan toe, alleen m et Gods hulp is dat mogelijk. Ik hoop dat di e h ulp ons zal worden verleend en dat dit a nn h et ein de van dit jaar goed zichtbaar mag zijn, opdat in de geschiedboeken zal kunnen worden vermeld dat Schiedam bij het begin der 20s1 ~ eeuw opnieuw is vooruitgegaan." (applaus).

Nog drie vergaderingen heeft h ij daarna bijgewoond. Het laatste besluit waaraan hij zij n stem heeft gegeven, was het verlenen van een concessie tot het exploiteren van een paardetram in Schiedam (30 a pr il 1901). Kort daarna is hij ziek geworden en 19 juni 1901 overleed hij, 69 jaar oud.

Geen ander familielid is onder z6veel belangs tellin g begraven. Kerkeraads­leden droegen de kist naar het graf op de AIgemene begraafplaats aan de Singel, waar de burgemeester H.J. Versteeg en de secretaris mr. G.J. Bisschop zich onder de vele belangstellenden bevonden. Nadat de kist in het graf was neergelaten, sprak ds. S.T. Goslinga als voIgt :

"Onze overleden vriend en broeder, wiens stoffelijk overschot in dit graf

is neergelegd, doet denken aan een man van wie Jezus zeide: Ziedaar,

een Israeliet waarin geen bedrog is. Hij had vele goede, uitnemende

eigenschappen die hij getoond heeft in dit leven; hij was een werkzaam

man, een eenvoudig man, een oprecht man, wi en God een goed verstand

gegeven had. Hij had moed om den ook voor hem zoo zwaren strijd des

levens te strijden. Arm trad hij het leven in, met onvoldoende kennis

uitgerust; maar met ernst werkende heeft hij weten op te klimrnen,

geeerd en bernind door hen die met hem in aanraking kwamen, in welke

werkkring ook. Hij was een man van onkreukbare trouw, die weinig

sprekende en nimrner zich op den voorgrond stellende, toch zeer veel

deed. Hij leefde mede in de zaken waaraan hij zich had gegeven.

47

"Gij , kinderen, verliest in hem een vader, gij en uwe moedcr verliezen

in hem veel; maar ook wij, zijn vrienden, lijden door zij n h eengaan een

groot verlies en wij zullen dat verlies blijven gevoelen . Oat de overledene

ook het vertrouwen genoot van zijn medeburgers, b leek toen zij hem naar

den gemeenteraad afvaardigden ."

Oaarna wijst de spreker erop hoe als Na th a n a el ook de heer

Dienske het oog gericht had op het Hoogere e n hoe als d eze ook hij

gesteund werd door een vast geloof en onb eperkt vertro u wen op den

Heer. Ten slotte wen dt hij zich tot de kinderen, zeggen d e da t, hoewel zij

hun vader nog gaarne hadden willen behouden, God s wil geeerbiedigd

moet worden, zooals ook de overledene berustte in den wil des Heeren,

Oaarna dankte de zoon Jan Diens ke (de oudste zoon woonde in Indie]

alle aanwezigen voor de hulde aan zijn vader betoond.

De burgemeester herdacht de overledene in d e raadsvergad ering va n 28 juni 1901. Hij zei "dat de leden d ezer vergadering zeker met hem met leed­wezen hebben kennisgenomen van het overlij d en van den heer Diens k e , in wien wij een ijverig en eerlijk medelid verliezen, d ie zijn beste kracht en aan de belangen d ezer gemeente heeft gewijd. Spr ek er is overtuigd teven s de tolk van den Raad te zij n , wanneer hij eerbiedig hulde brengt aan de nagedachtenis van den h eer Diens ke .»cs

Uit het voorgaande hebben we al iets over de karaktere igen sch a p p en van Hendrik gehoord. Volgens getu ige n is van m en s en d ie hem gek en d h eb b en , was hij een eenvoudig, vriendelij k en beh u lpza a m man, ijveri g en b ega a fd met een goed verstand. Hij was bij een ieder gezien , zowel eers t bij zijn reders en schepelingen als later in Schiedam, waa r ie d ereen hem ken d e en groette. Maar tegelijk was hij bescheiden en plaatste h ij zic h n iet op de voorgrond. Hoewel hij van gezelligheid hield, was hij toch ook zwij gza a m en gesloten van karakter. V66r alles was hij een zeeman in hart en nieren . Da t twee van zijn broers en zijn schoonvader h u n graf in de golven vo n d n , deed geen afbreuk aan zijn liefde voor het wa ter en voor zij n beroep . Da a rin muntte hij uit, anders had hij het nooit tot cl ipperkapitein gebracht. Want van deze kapiteins werd (volgens deskundigen) meer geeist dan van die van andere zeilschepen, in verband met de s pecia le eigenschappen va n de clippers. Men kon zeer wel een goed zeem a n zijn, zon d er daaro m met succes een clipper te kunnen commanderen. "Een Bou t en , een Wierikx , een Dienske, een Feenstra, die konden h e t ," schrijft Teenstra in zijn b oek over de clippers.v" Toen hij op latere leeftijd in Schiedam woon d e , kon hij het water niet vergeten. Als het weer het maar enigszins toeliet, ging hij elke dag een eind roeien op de rivier.

Voorts was hij een waarlijk vroom man, hoewel hij daar niet mee te koop liep. In de richtingsstrijd, die in zijn dagen in de Hervormde kerk

48

woedd e, had h ij wei ge kozen vo or de Gerefo rm eerd e rieh t ing, m a a r am a a n de s t rijd ze lf deel te nemen la g n ie t in zijn karakter . Onder de zeelieden uit d ie tijd van d e ze ilvaar t waren veel gel ovige m ann en . Zij waren n a u w b etrokken bij en zeer a fh a n k elijk va n de na tuur, wa ar in zij Gods a lm a eh t en grooth eid zage n. Het lag da n ook ge heel in zijn lij n dat h ij vo or in zij n p s a lm b oe k h e t vol gen d e ve rs ge ­sehreven had :

Mijn ligch a am is het s ch ip ,

De wereld is mijn zce ;

De Bijbel is mijn ze ilcom pa s ,

De Hernel is mijn ree ,

Ik hoop, door God gel eid ,

Na al mij n varen s t ijd

De ree of wal te vindcn

Alwa a r n a ramp en leed

Mij n J ezu s staat gereed Ma a r tj c Die n s ke - Va n Dij k

Mijn touwen va s t te b in d en .

He t b ezit van een eigen waning en ee n gezin was oak voor ee n zeem a n ee n groot goed, maar van een huiselij k leven kon bij hen nau welijk s s prake zij n. Maandenlang wa re n zij op zee, a m da n h oogs ten s een m a an d of tw ee thuis te zijn. Toen Hend r ik 25 ja a r was , trou wcle hij m e t Maartje va n Dijk , ee n m eisje uit ee n ec h t Ma a s s lu ise zeemans familie . Op h a a r foto kan men zien clat zij de Maa ss lu is e ka p n ag d roeg. Zij k ree g de zwa re taak ee n groeien d gez in prac tis eh geh eel a ileen gro at te b ren gen . Gelukkig voor haa r was zij deze situ a tie van huis u it gewen d . Bij hu n huwelijk b et rokken zij een wa ning in de Wa gen s traa t, ma a r later zijn zij n aar de Noordvliet verhuisd. Aile k ind eren u it d it huwelijk zij n geboren t erwij l h aar m an op zee was, en wa t erger wa s , dit was oa k h et geva l bij h et s t erven van tw ee baby 's. Zij is niet ou d geworden, sl echts 40 jaa r , en oa k b ij ha ar over lijden wa s h a a r m a n op zee. Een neef, An d ries Kapteijn , zoo n van Hendri ks tante Martijn tje, heeft de begrafenis geregeld en voor de kinderen gezorgd . Nog an clerh a lf ja a r heeft hij zij n zorgen over h et gezin la ten ga an , want h ij werd tot toezien d voogd benoemd; m et de dagelijkse zorg werd een hu ishou ds ter belast.

Daarna is He nd rik opn ieu w ge trouwd , m et Wilh elm in a Hegelmeije r. Het gezin verhuis de to en naa r Rotterdam , in de Oos ter s t ra a t , d ieht bij de rivie r. Na zijn benoem ing tot loods eom m is s a r is bet ro k hij ee n wanin g aa n

49

de Oos ts ingel in Schiedam. Zijn twee­de ec h tgen ote wa s een vrouw met stellige meningen en va ste overtui­gingen . am een paar voorbeelden te noemen. Voor h aar huwelijk was zij in betrekk ing ge weest bij de familie Bourbon, a fs ta m m elin gen van Karl Wilh elm Na u ndorff, d ie zich had uit­ge gev en voor de zoon van Lodewijk XVI van Frankr ijk .v' Volgen s de offi­d ele gegeven s was deze ec h te r in 1795 tijd ens de grote revolutie in de gevangenis g s torv en . Maa r zij was er h eil ig va n overtuigd dat de familie was wa arvoor zij zich uitgaf. Ook op kerkel ij k gebied had zij haar vaste m ening. Hoewel zij uit een Lutherse familie stamde, was zij een overtu igd lid va n de t oen m a lige Christelijk e Ger eform eerd e ke rk , d e ke rk van de Afs ch eid in g. Een dergelij k k ar a k ter

Wilhelmina Dicnske - Hegelmeijer bracht het gevaar mee van moeilijk­

h ed en met de kinderen uit het eerste h u w lijk. Die zij n er gewees t met h a a r ouds te stiefzoon Jacob , die het niet m et h aar vinden kon . Hij is echter al spoedi g naar de ze eva a r t s ch ool in Am s ter da m gega a n , waar hij intern was . Maar a l h a d zij wat overdreven en strenge id eeen, ge zegd moet worden dat zij een flinke vrouw was, di e goed vo or h et gezin heeft gezorgd .

Bij d it hu welijk is Hendrik, die tot dan toe Hervormd was geweest, tot de kerk van zijn vrouw overgegaan. Geestelijk za l hij zich daar wellich t wel t h u is h ebben gevoeld, m a a r maatschappelij k viel h ij beslist uit de toon . De Afgescheidenen waren im m ers zeer ee nvou d ige mensen, terwijl hij iemand was d ie veel van de wereld had gezien en het tot een zekere welstand had gebracht. Dat heeft in Sch ieda m wel ee n s aanleid ing tot moeilijkheden gegeven . Hij , die zelf in zijn jeugd zo we in ig had kunnen leren , zocht voor zijn ki n deren h et beste onderwijs, ook voor hun verdere opleiding. Maar de keu s van de scholen was niet altijd naar de zin van de kerkera a d. Behoorde hij dus sin ds 1876 tot de kerk van de Afscheiding, zij n broer Pieter ging in 1887, zoals reeds ee rder vermeld is , met de Doleantie mee . Deze be ide s t rom in gen verenigden zich landelijk in 1892 tot de Gereform eerde kerken in Nederland. Pla a tselij k kwa m de vereniging in Schiedam ko rt na Hendriks overlijden in 190 1 tot s tan d .

50

Uit zij n beide hu welij ken h eeft h ij veel k ind eren gehad, m a ar s lechts vier ervan zijn la ter getrouwd ; zij komen in he t volgend e h oofd s tu k voor. Verder zijn er vij f al s baby gestorven en drie op wat la tere leeft ij d . Deze la a tsten zijn :