Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland...

71
Kansrijke strategieën Waal, Merwedes en IJssel Zuid februari 2013 Eindconcept t.b.v. deltaprogramma rivieren

Transcript of Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland...

Page 1: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

Provincie Gelderland

Markt 11

Postbus 9090

6800 GX Arnhem

T (026) 359 91 11

[email protected]

www.gelderland.nl

Kansrijke strategieënWaal, Merwedes en IJssel Zuid

februari 2013

Eindconcept t.b.v. deltaprogramma rivieren

Page 2: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

Kansrijke Strategieën voor waterveil igheid, Deltaprogramma Rivieren Waal, Merwedes en IJssel Zuid Provincie Gelderland, 1 februari 2013

Page 3: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

2

Page 4: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

3

Kansrijke Strategieën voor waterveil igheid, Deltaprogramma Rivieren Waal, Merwedes en IJssel Zuid Provincie Gelderland, 1 februari 2013

Page 5: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

4

Colofon Uitgave Provincie Gelderland Rapportage Elsa Voorsluijs Voorsluijs Beleid en Strategie, in water, ruimte en klimaat Beeldredactie Martin Mekking, provincie Gelderland Contactpersonen Proces : Jaap Ruiter IJssel : Robert Duzijn Waal : Sonja Seuren Merwedes : Hans van Altena

Page 6: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

5

1 Inhoudsopgave

1 INLEIDING 7 1.1 ANTICIPEREN OP KLIMAATVERANDERING 7 1.2 REGIOPROCESSEN 7 1.3 TOEWERKEN NAAR 2100 11 1.4 DRAAGVLAK 11 1.5 UITGANGSPUNTEN 11 1.6 OP ORDE BRENGEN EN OP ORDE HOUDEN 13 1.7 RUIMTELIJKE VISIE 14 1.8 INSTRUMENTEN 15 1.9 LEESWIJZER 16

2 LEIDENDE PRINCIPES 17

3 DE WAAL EN MERWEDES 19 3.1 OPGAVE OP ORDE HOUDEN WATERVEILIGHEID 19 3.2 GEBIEDSKARAKTERISTIEK 19 3.3 WERKWIJZE REGIOPROCES 21 3.4 KANSRIJKE STRATEGIE DIJKEN 22 3.4.1 OPGAVE DIJKVERBETERING 22 3.4.2 KANSRIJKHEID ‘DIJKEN’ 23 3.4.3 CONCLUSIES EN KANTTEKENINGEN ‘DIJKEN’ 24 3.5 KANSRIJKE STRATEGIE RUIMTE VOOR DE WAAL EN MERWEDES 26 3.5.1 RUIMTE VOOR DE WAAL 28 3.5.2 RUIMTE VOOR DE MERWEDES 31 3.5.3 KANSRIJKHEID RUIMTE VOOR DE RIVIER 35 3.5.4 VISIE OP EEN RUIMTELIJKE STRATEGIE 36 3.5.5 CONCLUSIES EN KANTTEKENINGEN RUIMTE VOOR DE RIVIER 37

4 DE IJSSEL 39 4.1 OPGAVE OP ORDE HOUDEN WATERVEILIGHEID 39 4.2 GEBIEDSKARAKTERISTIEK 39 4.3 WERKWIJZE REGIOPROCES 40 4.4 KANSRIJKE STRATEGIE ‘DIJKEN’ 41 4.4.1 DE OPGAVE - DIJKVERBETERING 41 4.4.2 ANALYSE COMPLEXITEIT: RUIMTELIJKE INPASSING DIJKMAATREGELEN 43 4.4.3 KANSRIJKHEID 45 4.4.4 CONCLUSIES EN KANTTEKENINGEN ‘DIJKEN’ 46 4.5 KANSRIJKE STRATEGIE RUIMTE VOOR DE IJSSEL 47 4.5.1 RUIMTE VOOR DE IJSSEL 48 4.5.2 KANSRIJKHEID 52 4.5.3 CONCLUSIES EN KANTTEKENINGEN ‘RUIMTE VOOR DE RIVIER’ 53

5 PERSPECTIEVEN 55 5.1 MEERLAAGSVEILIGHEID 55 5.2 NIEUWE NORMERING 56 5.3 WIJZIGING AFVOERVERDELING ‘ALLES OVER DE WAAL’ 56

6 CONCLUSIES EN BESTUURLIJKE ISSUES 57

BRONNEN 59

Page 7: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

6

BIJLAGEN 61

BIJLAGE 1: AANDACHTLOCATIES WAAL, KANSRIJKE STRATEGIE ‘DIJKEN’ 63

BIJLAGE 2: EFFECTEN SYSTEEMNIVEAU – WAAL EN MERWEDES 65

BIJLAGE 3: EFFECTEN SYSTEEMNIVEAU – IJSSEL ZUID 67

BIJLAGE 4: RESULTATEN EERSTE INVENTARISATIE MAATREGELEN MEERLAAGSVEILIGHEID, IJSSEL ZUID 69

Page 8: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

7

1 Inleiding 1.1 Anticiperen op klimaatverandering Als gevolg van klimaatverandering zal de maatgevende afvoer van onze grote rivieren de komende eeuw naar verwachting stijgen. Tegelijkertijd stijgt de zeespiegel en daalt de bodem en is er meer te beschermen: de economische waarden en het aantal inwoners achter de dijken nemen nog altijd toe. Het is de vraag of de huidige veiligheidsnormen, die dateren uit de jaren zestig, nog afdoende zijn.

Afbeelding 1.1: Binnen deze rapportage zullen strategieën worden ontwikkeld die moeten zorgen voor de waterveiligheid van het rivierengebied Met het Deltaprogramma wil het kabinet anticiperen op klimaatverandering, door vooruit te kijken en nu keuzes te maken, die ons land ook in de verre toekomst voldoende veiligheid tegen overstromingen garanderen. Hiertoe neemt het kabinet in 2015 een aantal Deltabeslissingen. In deze rapportage doet de provincie Gelderland namens de regio verslag van de kansrijkheid van de strategieën ‘Dijken’ en ‘Ruimte voor de Rivier’ en de kanttekeningen die daar bij te plaatsen zijn. Dit is de eerste stap in de trechtering naar een voorkeursstrategie, voor het op orde houden van de waterveiligheid in het rivierengebied.

1.2 Regioprocessen In 2013 en 2014 wordt door de regio en het Deltaprogramma Rivieren op ambtelijk en bestuuriljk niveau gewerkt aan een gezamenlijke voorkeursstrategie, die het rivierengebied voorbereidt op klimaatverandering. In de stuurgroepen Delta Maas en Delta Rijn is de afspraak gemaakt dat de regioprocessen, die nodig zijn om tot een gezamenlijk advies te komen, worden getrokken door de verschillende provincies. Hiertoe is een gezamenlijk opdrachtdocument opgesteld waarin de doelstelling van de regioprocessen als volgt is geformuleerd: Te komen tot een regionale bestuurlijk geaccepteerde voorkeursstrategie voor toekomstige waterveiligheid op de lange termijn (2050/2100). Daarbij wordt zowel ingespeeld op toekomstige hogere piekafvoeren in de grote rivieren als op droge perioden met lagere afvoeren en andere (klimaat)veranderingen, zoals bodemdaling en verhoging van de zeewaterspiegel, gebruik makend van de mogelijkheden van meerlaagse veiligheid (preventie – duurzame ruimtelijke inrichting - rampenbeheersing) en invulling gevend aan het gewenste beschermingsniveau.

Page 9: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

8

Figuur 1.2: Indeling regioprocessen

Page 10: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

9

De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt bij de provincie Utrecht. Wel wordt het gedeelte van dijkring 47 langs de Nederrijn bij Arnhem Noord meegenomen in het regioproces van IJssel Zuid. Het regioproces van het noordelijke deel van de IJssel wordt getrokken door de provincie Overijssel. De processen van de Maas zijn onder de hoede van Limburg en Noord Brabant, het beneden rivierengebied bij het Deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden. Het rivierengebied van Gelderland wordt aan de zuidzijde begrensd door de Maas. Hier is het regioproces getrokken door de provincie Noord Brabant. Afstemming heeft plaatsgevonden door wederzijdse deelname aan de werksessies en middels bilateraal overleg. Namens de gemeenten zorgt de provincie voor een gecoördineerde inbreng van de Gelderse Maasgemeenten in het regioproces van de Maas. Het regioproces van het benedenstroomse gebied van de Waal raakt ook aan dat van de Maas en Merwedes. De provincie Gelderland borgt hier de verbinding tussen de verschillende processen. In haar rol van ‘trekker’ van het regioproces is de provincie Gelderland coördinator en penvoerder. Het regioproces is een gezamenlijk proces van de waterschappen, betrokken riviergemeenten, provincies en het Deltaprogramma Rivieren en Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden (de regio). De regioprocessen werken toe naar het volgende resultaat: Een gedragen advies aan het Deltaprogramma Rivieren voor een voorkeursstrategie voor de Waal, Merwedes en IJssel, bestaande uit:

- rivierverruimende maatregelen; - dijkmaatregelen (op orde brengen en op orde houden); - meerlaagsveiligheidsmaatregelen (duurzame ruimtelijke inrichting en rampenbeheersing); - meekoppelkansen

Dit advies stelt de regio op met behulp van de beslissingsondersteunende instrumenten de Blokkendoos en het Dijkentool. De voorkeursstrategie is gebaseerd op een ruimtelijke visie op de ruimtelijke inrichting en de ruimtelijke kwaliteit en maakt meekoppelkansen concreet. Bovendien levert de regio een bijdrage aan een, door het Deltaprogramma Rivieren op te stellen, advies met betrekking tot:

- het gewenste beschermingsniveau - zoetwatervoorziening - nieuw hoogwaterbeschermingsprogramma (nHWBP).

Page 11: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

10

Fase 1: kansrijke strategieën De kansrijke strategieën ‘Dijken’ en ‘Ruimte voor de Rivier’ zijn de eerste resultaten die de regioprocessen opleveren. In de periode augustus 2012 tot en met januari 2013 verkende de regio welke mogelijkheden er zijn om met ruimtelijke maatregelen of met dijkmaatregelen invulling te geven aan de wateropgave.

Figuur 1.3 Twee kansrijke strategieën De regio verkent op basis van expert judgement ‘de hoeken van het speelveld’ en bepaalt zo welke ingrepen onderdeel zouden kunnen zijn van de afweging naar de voorkeursstrategie (fase 2 van het regioproces). De regioprocessen leveren twee kansrijke strategieën op: De kansrijke strategie ‘Ruimte voor de Rivier’, met maatregelen waarvan de verwachting is dat de waterstand in voldoende verlaagd kan worden, c.q. de kansrijke strategie ‘Dijken’ waarmee de waterstandstijging die het resultaat is van klimaatverandering opgevangen wordt door dijkmaatregelen.

Figuur 1.4 Het proces van mogelijke naar kansrijke strategieën De kansrijke strategieën zullen worden voorgelegd in de stuurgroepen Delta Maas en Delta Rijn van april 2013. Het Deltaprogramma Rivieren vat de inbreng, uit de diverse regioprocessen, samen in het Basisdocument Kansrijke Strategieën. Dit document vormt de basis voor de bijdrage vanuit het Deltaprogramma Rivieren aan het landelijke Deltaprogramma 2014. Het is de bedoeling dat dit vergezeld gaat van een Basisdocument Ruimtelijke Visie, dat samen met het Basisdocument Kansrijke Strategieën, half april voor vaststelling wordt voorgelegd aan de landelijke Stuurgroep Deltaprogramma. Fase 2: voorkeursstrategie Voor de zomer van 2013 start het regioproces voor de trechtering naar de voorkeursstrategie. De, nog door de regio op te stellen, Ruimtelijke Visie zal hierin een belangrijke rol spelen, evenals de effectbepaling van verschillende varianten voor de voorkeursstrategie. Vanzelfsprekend wordt ook aangetoond in hoeverre de strategie afdoende is voor de wateropgave. Begin 2014 zal de regio haar advies met betrekking tot de voorkeursstrategie opleveren. Het Deltaprogramma Rivieren biedt het Basisdocument Voorkeursstrategie in april aan voor vaststelling in de landelijke Stuurgroep Deltaprogramma. Het kabinetsbesluit met betrekking tot de Deltabeslissingen wordt in 2015 verwacht.

Page 12: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

11

1.3 Toewerken naar 2100 In het regioproces voor de Waal, Merwedes en IJssel Zuid heeft de regio voor de verkenning van de kansrijke strategieën als werkwijze en denklijn gehanteerd dat op systeemniveau wordt toegewerkt naar voldoende waterveiligheid in 2100. Welke strategische lijn moet gevolgd worden om dit te bereiken? Daarbij is de denktrant van de regio dat de strategie wordt bepaald door de urgentie vanuit waterveiliigheid en dat tempo en programmering worden gekoppeld aan de kansen voor meekoppeling en gebiedsontwikkeling. De detaillering hiervan is onderdeel van de afweging naar de voorkeursstrategie. In dit licht zijn de kansrijke strategieën op systeemniveau afgewogen en is geen tussentijdse horizon gebruikt (bijvoorbeeld die van 2050). Ook de effectbepaling, die in het kader van de regioprocessen heeft plaatsgevonden, heeft op deze wijze de afweging gefaciliteerd. Deze was over het algemeen verkennend en kwalitatief en had met name tot doel de vrijheidsgraden voor de vervolgfase te verkennen en het bestuurlijke draagvlak af te tasten. Langs de IJssel zijn, naast hydraulische effectiviteit en technische realiseerbaarheid, de aanwezigheid van meekoppelkansen en ruimtelijke kwaliteit mede bepalend geweest voor het inschatten van de kansrijkheid. Dit heeft er voor IJssel Zuid toe geleid dat twee ruimtelijke maatregelen niet zijn gelabeld als zijnde ‘kansrijk’. Langs de Waal en Merwedes zijn met name de aspecten hydraulische effectiviteit en technische realiseerbaarheid bepalend geweest voor de effectbepaling en het label ‘kansrijk’. Met name langs de Merwedes is in de afweging ook een aantal maatregelen afgevallen. Zowel voor de Waal/Merwedes als voor IJssel Zuid geldt dat vanuit de effectbepaling een aantal aandachtspunten naar voren komt. Deze worden geagendeerd in de paragraaf Conclusies en Kanttekeningen, bij de betreffende hoofdstukken.

1.4 Draagvlak Voor de in de rapportage benoemde kansrijke maatregelen geldt dat er draagvlak is ze op te nemen in de kansrijke strategieën. Oftewel: de regio is het er over eens dat de betreffende maatregel mee kan worden genomen in de afweging, die leidt tot de voorkeursstrategie. Het daadwerkelijke bestuurlijk/maatschappelijke draagvlak voor een bepaalde ingreep loopt sterk uiteen en kent een aantal afhankelijkheden. De afwegingen en keuzes die hieruit voortkomen zijn onderdeel van de volgende fase in de regioprocessen: de trechtering naar de voorkeursstrategie. De kansrijkheid van de genoemde maatregelen is over het algemeen bepaald op basis van expert judgement, ondersteund door de Blokkendoos en de Dijkentool. Dat geldt zowel voor het bepalen van de (hydraulische) effectiviteit, als voor de technische haalbaarheid en de effecten (zie ook eerder). Verdere detaillering moet nog plaatsvinden in de volgende fase van het regioproces. De gepresenteerde data en analyses zijn dan ook indicatief.

1.5 Uitgangspunten De regio heeft bij de verkenning van maatregelen voor de kansrijke strategieën Waal/Merwedes en IJssel Zuid de volgende uitgangspunten gehanteerd: Huidige afvoerverdeling Voor het verkennen van kansrijke strategieën wordt uitgegaan van de huidige afvoerverdeling voor de korte termijn (16.000 m3/s bij Lobith) en de bestaande beleidsmatig vastgelegde afvoerverdeling voor de lange termijn (18.000m3/s bij Lobith). In deze rapportage Kansrijke Strategieën zal vanuit het perspectief ‘gewijzigde afvoerverdeling’ wel een bespiegeling gegeven worden op de gevolgen voor de kansrijkheid van de strategieën ‘Dijken en ‘Ruimte voor de Rivier’.

Page 13: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

12

Huidige normering en meerlaagsveiligheid Naar verwachting wijzigt de huidige waterveiligheidsnormering van overschrijdingskans in overstromingskans. Mogelijk wordt de norm ook hoger. In deze fase van het regioproces, wordt in de verkenning van de kansrijke strategieën uitgegaan van de huidige normering. In de rapportage Kansrijke Strategieën wordt wel een doorkijk gegeven, met betrekking tot de gevolgen en aandachtspunten die een normwijziging/-verhoging oplevert voor het vervolgproces, vanuit het perspectief van de kansrijke strategieën. In april 2013 worden de eerste richtinggevende uitspraken met betrekking tot een nieuwe norm verwacht. De nieuwe normering zal door de regio in de tweede fase van de regioprocessen meegenomen worden in de afweging naar de voorkeursstrategie. Maatregelen in de lagen 2 (duurzame ruimtelijke ordening) en 3 (rampenbeheersing) van de meerlaagsveiligheid benadering worden niet opgenomen in de kansrijke strategieën. Voor het deelgebied IJssel Zuid zijn wel de mogelijke locaties en principes van maatregelen in de tweede en derde laag verkend (bijlage 4). De regio detailleert het principe van meerlaagsveiligheid in de volgende fase van de regioprocessen. Referentie Voor de regioprocessen Waal/Merwedes en IJssel Zuid is het uitgangspunt van de regio dat de PKB Ruimte voor de Rivier (korte termijn) en de Maaswerken zijn gerealiseerd en dat het tweede hoogwaterbeschermingsprogramma is uitgevoerd. De afvoer van water uit de regionale systemen naar de Rijntakken neemt niet toe: extra afvoer van zijrivieren en beken (bijv. Oude IJssel en het Twenthekanaal) als gevolg van klimaatverandering wordt in het regionale systeem opgevangen. Ook is het uitgangspunt dat het project Stroomlijn is uitgevoerd, zodat de vegetatie in het buitendijkse rivierengebied weer op orde is (niveau 1996, uitgangspunt PKB Ruimte voor de Rivier). Behoud het goede De regio maakt voor de regioprocessen zoveel mogelijk gebruik van bestaande overlegverbanden, als die van WaalWeelde en de IJsselsprong Zutphen. Voor wat betreft de inhoudelijke onderbouwing put de regio uit bestaand onderzoek. Nieuwe fundamentele onderzoeksvragen worden bij voorkeur niet geformuleerd. Met het regioproces wil de regio bovendien voortbouwen op de visie WaalWeelde, het Ruimtelijk Investeringsprogramma WaalWeelde en de Structuurvisie WaalWeelde-west en afwegingen die reeds in bestaande gebiedsontwikkelingen hebben plaatsgevonden, zoals die van de IJsselsprong Zutphen en Klimaatpark IJsselpoort. Maatregelen bij de Oosterburen Een veelgestelde vraag is of de wateropgave niet (deels) in Duitsland kan worden opgelost. Duitse strategieën hebben vanzelfsprekend invloed op de opgave voor Nederland en/of op de mogelijkheden deze in te vullen. De provincie Gelderland kan bogen op een lange samenwerkingsgeschiedenis met Duitsland op het gebied van waterveiligheid. Dit thema heeft in Duitsland de aandacht en aan waterveiligheid wordt hier voortdurend gewerkt. Ook in het kader van de Europese Richtlijn Overstromingsrisico’s (ROR) vindt afstemming plaats. De ROR verplicht de Europese lidstaten te borgen dat het waterveiligheidsprobleem niet wordt afgewenteld op beneden-/bovenstrooms gelegen gebieden. Voor de regioprocessen hanteert de regio dan ook het uitgangspunt dat ook wij ‘ons steentje moeten bijdragen’. Gelet op de te verwachten rivierkundige maatregelen in Duitsland is er geen aanleiding de lange termijn afvoer van 18.000 m3/s bij Lobith ter discussie te stellen.

Page 14: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

13

Afbeelding 1.5, overstroming in Köln, Johann Baptist Bergmüller (1784)

1.6 Op orde brengen en op orde houden De wateropgave wordt niet alleen bepaald door klimaatverandering. De regio neemt in haar afweging ook de opgave mee die voortkomt uit de derde toetsing (nieuw Hoogwaterbeschermingsprogramma/nHWBP). Daarnaast wordt rekening gehouden met de opgave die het resultaat is van de ‘nieuwe inzichten’: piping heeft een aanzienlijk groter effect op de faalkans van dijken, dan in het verleden gedacht. In de nabije toekomst zal naar verwachting voor dit faalmechanisme het toets- en ontwerpinstrumentarium van de dijken worden aangescherpt. Dit zal er toe leiden dat grote delen van de primaire keringen langs onze rivieren zullen moeten worden versterkt in verband met piping, om het huidige veiligheidsniveau te handhaven. Voor wat betreft de wateropgave kan dus onderscheid gemaakt worden in: A. Op orde brengen van de waterveiligheid:

- dijkverbetering die nodig is omdat dijkvakken zijn afgekeurd in de derde toetsronde (nHWBP); - dijkverbetering die nodig is vanwege de nieuwe inzichting met betrekking tot het

faalmechanisme ‘piping’. Het op orde brengen van de dijk zal op korte termijn (binnen nu en twintig jaar) plaatsvinden. Deze ronde van dijkversterking is hoe dan ook nodig, ongeacht de voorkeursstrategie die wordt gekozen voor het op orde houden van de waterveiligheid. Tot het op orde brengen van de waterveiligheid wordt ook een eventuele normwijziging gerekend. Zoals aangegeven in paragraaf 1.4 gaat de afweging van de kansrijke strategieën uit van de huidige normering.

B. Op orde houden van de waterveiligheid:

- ingrepen die nodig zijn om de waterstandstijging op te vangen, die het gevolg is van klimaatverandering. Op orde houden van de waterveiligheid kan zowel met dijkmaatregelen als met rivierverruiming worden bewerkstelligd.

De ingrepen (rivierverruiming of dijkmaatregelen) voor het op orde houden van de waterveiligheid hebben een tijdhorizon van 2050/2100.

Page 15: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

14

1.7 Ruimtelijke visie Ter voorbereiding op de tweede fase van de regioprocessen werkt de provincie Gelderland aan een Ruimtelijke Visie. Deze Ruimtelijke Visie zal een belangrijke rol gaan spelen in de trechtering naar de voorkeursstrategie. De ruimtelijke visie zal bestaan uit een ‘kwaliteitskaart gebieden’, een ‘kwaliteitskaart dijkentypologie’ en een ordening vanuit duurzaamheid. De ruimtelijke visie is structurerend voor wat betreft de beantwoording van vraagstellingen als:

- Wat is leidend? Wat is het ordenende principe voor de betreffende Rijntak? - Wat typeert het eindbeeld, de hoofdkenmerken van een duurzaam riviersysteem? - Wat typeert dit duurzame riviersysteem in relatie tot haar gebruiksfuncties? - Hoe kunnen we vanuit het riviersysteem anticiperen op ontwikkelingen binnen de dimensies

sociaal-cultureel, natuur-milieu en economie?

Figuur 1.6, een ruimtelijke analyse van het totale dijkengebied als aanzet tot een kwaliteitskaart dijkentypologie De ruimtelijke visie is gereed in februari en zal worden afgestemd met de provincies Overijssel, Noord Brabant, Zuid Holland en Utrecht worden opgesteld, gezien de raakvlakken met het noordelijke deel van de IJssel, de Merwedes en de Nederrijn/Lek.

Page 16: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

15

1.8 Instrumenten Ten behoeve van de verkenning van de kansrijke strategieën ‘Dijken’ en ‘Ruimte voor de Rivier’ heeft de regio gebruik gemaakt van twee beslissingsondersteunende instrumenten.

A. Dijkentool Ter ondersteuning van het afwegingsproces naar de voorkeursstrategie is in opdracht van het Deltaprogramma door Deltares de Dijkentool ontwikkeld. Deze geeft inzicht in de effecten van dijkmaatregelen. Effecten hebben betrekking op kosten, ruimtebeslag en de dijkverhoging die nodig is als gevolg van de toename van het hydraulisch belastingsniveau (waterstandstijging en golfhoogte). De dijkentool (versie WV21 v01.1 augustus 2012) borduurt voort op de activiteiten die door Deltares in het kader van het programma Waterveiligheid 21ste Eeuw voor de actualisering van de beschermingsniveaus zijn uitgevoerd.

B. Blokkendoos De Blokkendoos werd eerder gebruikt in het afwegingsproces naar de PKB Ruimte voor de Rivier. Met dit beslissingsondersteunende systeem kan een beeld verkregen worden van de waterstanddaling die door afzonderlijke maatregelen en pakketten van maatregelen bewerkstelligd wordt. De verlaging wordt afgezet tegen de wateropgave, uitgedrukt in waterstanden, zodat een indruk wordt verkregen van het doelbereik van de maatregel of het maatregelpakket. Ten behoeve van de regioprocessen is de ‘oude’ Ruimte voor de Rivier Blokkendoos geactualiseerd. De Blokkendoos is gevuld met maatregelen die eerder ‘op kaart zijn gezet’, met name die uit het afwegingsproces van de PKB Ruimte voor de Rivier en WaalWeelde.

Figuur 1.7, de Blokkendoos geeft inzicht in de samenhang van projecten Let op: de getallen die, door zowel de Dijkentool als de Blokkendoos, zijn gegenereerd zijn indicatief en hebben tot doel meer gevoel te krijgen bij de ‘samenhang der dingen’, vanuit de opgave en effectiviteit van de maatregelen. Voor het inschatten van kansrijkheid van ingrepen is dit voldoende. Op basis van deze getallen kunnen echter geen conclusies getrokken worden met betrekking tot het absolute doelbereik van (combinaties van) ingrepen en de wenselijkheid ervan als element voor

Page 17: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

16

het voorkeursalternatief. Hiervoor is een meer brede afweging noodzakelijk, gefaciliteerd door de effectanalyse en de ruimtelijke visie. Voor de Merwedes is de analyse van de kansrijke strategie Ruimte voor de Rivier gebaseerd op het gezamenlijke expert judgement van specialisten van het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden en Rivieren.

Foto 1.8, op een markant punt in het Gelderse rivierenlandschap, op de splitsing van de Waal en het Pannerdensch Kanaal, ligt Fort Pannerden

1.9 Leeswijzer In hoofdstuk 2 beschrijft de regio een aantal leidende principes, dat zij in het algemeen hanteert bij het afwegingsproces naar de voorkeursstrategie en dus ook in de analyse van de kansrijke strategieën ‘Dijken’ en ‘Ruimte voor de Rivier’. In hoofdstuk 3 wordt stilgestaan bij de kansrijkheid van deze strategieën voor de Waal en Merwedes. Dit wordt in hoofdstuk 4 uitgewerkt voor de IJssel. De regio geeft in hoofdstuk 5 een reflectie op de kansrijkheid van genoemde strategieën vanuit de perspectieven meerlaagsveiligheid, nieuwe normering en herziening afvoerverdeling. In hoofdstuk 6 tenslotte, geeft de regio aan tot welke conclusies zij komt naar aanleiding van de verkenning van de kansrijkheid en welke ‘bestuurlijke issues’ wat betreft de regio relevant zijn voor het vervolgproces.

Page 18: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

17

2 Leidende principes De regio hanteert een aantal ‘leidende principes’, die wat betreft de regio ordenend zijn voor de afweging naar de voorkeursstrategie. Deze leidende principes zijn: Gebiedsontwikkeling, ontwikkeling in het gebied Het rivierengebied is een belangrijke economische en ecologische drager. De wereld staat er niet stil tot 2100. Dat betekent wat betreft de regio twee dingen:

A. Gebieden kunnen zich blijven ontwikkelen. Waterveiligheid is geen ‘rem’, maar een ‘motor’. B. Gebiedsontwikkeling: waterveiligheid kan een start zijn voor gebiedsontwikkeling. Naast de

urgentie vanuit waterveiligheid bepalen gebiedsontwikkeling en ruimtelijke (meekoppel) kansen het tempo van programmering.

Figuur 2.1 Waterveiligheid kan de start zijn voor gebiedsontwikkeling Altijd respectvol, waar nodig vernieuwend De omvang van de klimaatopgave noodzaakt tot ingrijpende keuzes. De bestaande ruimtelijke kwaliteit bepaalt de identiteit van het rivierengebied en is een economische factor van formaat. De regio wil dat de bestaande kwaliteit voor de generaties na ons behouden blijft. Dit vraagt om weloverwogen en aandachtige besluiten. Maatwerk is randvoorwaardelijk: behoud en versterking waar het kan, toevoegen van nieuwe waarde waar dat moet. Daar wordt naar toe gewerkt vanuit een duidelijk richtinggevend kader op systeemniveau, in de vorm van een ‘stip op de horizon’: het eindbeeld 2100, op het niveau van het riviersysteem. Het geheel is meer dan de som der delen Behoud van waterveiligheid vereist samenwerking en gedeeld eigenaarschap. De opgave is niet gering en zal niet zonder ingrijpende maatregelen blijven. Om in positieve zin nieuwe geschiedenis te schrijven is het nodig kennis, kunde en instrumentarium, op lokaal, regionaal en rijksniveau te bundelen. De regio wil op zoek naar een werkwijze tussen lokale, regionale, rijksoverheden, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven die ‘het geheel maakt tot meer dan de som der delen’, waarbij een gedeeld eindbeeld leidend is.

Page 19: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

18

Page 20: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

19

3 De Waal en Merwedes

3.1 Opgave op orde houden waterveil igheid Op de lange termijn (2100) krijgen de Waal en de Merwedes als gevolg van klimaatverandering te maken met een toename van de afvoer met zo’n 1.600 m3/s. De maatgevende afvoer bij Lobith is dan toegenomen van 16.000 m3/s naar 18.000 m3/s. In totaal gaat er dan zo’n 12.000 m3/s door de Waal en Merwedes, onder maatgevende omstandigheden. Op dit moment is dat zo’n 10.400 m3/s. Dit leidt op de Waal over het algemeen tot een waterstandstijging van 60-80 cm in 2100, afhankelijk van de lokale omstandigheden. Voor de Boven- en Beneden Merwede bedraagt de waterstandstijging in 2100 0-70 cm onder maatgevende omstandigheden. Deze waterstandstijging is de opgave die voortkomt uit het op orde houden van de waterveiligheid.

3.2 Gebiedskarakteristiek De Waal is de grootste, breedste en meest druk bevaren rivier van ons land en hoofdtransportas voor de scheepvaart. Deze rivier wordt gevoed door de Bovenrijn, die bij Lobith ons land binnenkomt. Bij het splitsingspunt van de Pannerdensche Kop verdeelt het water zich over de Waal en het Pannerdensch Kanaal. Het Pannerdensch Kanaal vormt de verbinding tussen de Bovenrijn en de Nederrijn en IJssel. De oostzijde van het kanaal doorsnijdt een oeverwal. De westzijde wordt begrensd door de Huissensch waarden. Het kanaal werd in de 18de eeuw aangelegd om de waterafvoer naar de Nederrijn en de IJssel te waarborgen. Na circa 80 kilometer, bij Slot Loevestein waar de Maas vroeger verbonden was met de Waal, gaat de Waal over in de Merwede.

Foto 3.1 De Waal

Page 21: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

20

De Waal is een werkrivier. Scheepvaart en watergebonden bedrijvigheid zijn belangrijke economische dragers. Met het brede, licht meanderende rivierbed en de grootschalige uiterwaarden is het een robuuste en weidse rivier. Het gebied kent een rijke cultuurhistorie, waarvan de oude handelsplaatsen, kastelen en ruïnes getuigen. De eeuwenlange strijd tegen het water is zichtbaar aan de dijken, wielen en strangen. Veel dijkbebouwing is onder invloed van eerdere dijkversterkingen verdwenen. De Waal is de laatste twintig jaar het decor van grootschalige natuuronwikkelingsprojecten. Van oudsher is het gebied een bron van bouwstoffen. Klei- en zandwinning is zichtbaar in het landschap, in de vorm van de vele restanten van grootschalige ontgrondingen en de vele steenfabrieken. De Waal loopt overwegend door landelijk gebied, door een typisch rivierenlandschap van oeverwallen en komgebieden. Op een aantal plaatsen grenzen steden aan de rivier. Vanaf de Duitse grens tot de Pannerdense Kop heeft het landschap van de Waal een min of meer industrieel karakter, afgewisseld met natuur. Langs de Waalbochten bij Millingen en Ooij heeft natuur de boventoon, met de stuwwal als markant punt. Na het stadsfront van Nijmegen worden de uiterwaarden relatief smal tot Deest. Opmerkelijk zijn hier de landgoederenzones aan de noordoever. Tussen Deest en Tiel is het karakter van de werkrivier weer goed zichtbaar en zijn de uiterwaarden breed, om vervolgens tot Ophemert weer te versmallen. Na de Waalbocht bij Heesselt slingert de Waal en zijn de uiterwaarden weer breed. Na het stadsfront van Zaltbommel neemt de invloed van de westelijke verstedelijking toe. Hier wordt het landschap multifunctioneel. Met natuurgebieden, bedrijvigheid en wonen. Vanaf Zaltbommel is de invloed van het getij merkbaar.

Foto 3.2 Uiterwaardenlandschap bij Echteld Benedenstrooms van Gorinchem bevindt zich op de noordelijke oever een vrijwel aaneen gesloten lint van bebouwing. De Boven-, Beneden- en Nieuwe Merwede zijn brede scheepvaartroutes. Er zijn slechts enkele landelijke accenten in het stedelijke front aanwezig. Aan de zuidzijde overheerst het landelijke karakter, door de grootschalige akkerbouw en natuurgebied De Biesbosch, met haar stelsel van kreken en platen. De Biesbosch en het Land van Heusden en Altena vormen een open buffer tussen de verstedelijkte gebieden.

Page 22: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

21

3.3 Werkwijze regioproces Regioproces Waal Het regioproces van de Waal heeft betrekking op de Waal, de Bovenrijn, het Pannerdensch kanaal en de Rijnstrangen. Het regioproces voor de Waal borduurt voort op het bestaande overlegplatform van WaalWeelde, de Visie WaalWeelde, het Ruimtelijk Investeringsprogramma WaalWeelde, de in voorbereiding zijnde provinciale –en intergemeentelijke Structuurvisie WaalWeelde-west en de afwegingen die reeds in deze context hebben plaatsgevonden. Op 5 november is het regioproces gestart met een bestuurlijke aftrapbijeenkomst tijdens het bestuurlijke platform WaalWeelde. Doel van deze bijeenkomst was bestuurders te informeren over de werkwijze, het beoogde eindresultaat en de besluitvormingsstappen. Daarnaast had de bijeenkomst tot doel noties voor aandachtspunten en meekoppelkansen op te halen. De kansrijke strategieën Dijken en Ruimte voor de Waal zijn vervolgens verkend in ambtelijke werksessies. Aan de werksessies is deelgenomen door vertegenwoordigers van alle Waalgemeenten, de waterschappen Rijn en IJssel en Rivierenland, de veiligheidsregio Gelderland Zuid, de Spiegelgroep WaalWeelde, de provincie Gelderland en het Deltaprogramma Rivieren. De resultaten van de eerste werksessie zijn geanalyseerd op hydraulische effectiviteit (verruimingsstrategie) en hun ruimtelijke impact (dijken). De resultaten hiervan zijn gedeeld in een tweede ambtelijke werksessie. In deze werksessie is een aantal conclusies en aandachtspunten naar voren gekomen voor het vervolgproces. Deze vormen de basis voor het definitieve advies met betrekking tot de kansrijkheid van de genoemde strategieën. Regioproces Merwedes Het benedenstroomse deel van het westelijke rivierengebied raakt aan drie regioprocessen: die van Gelderland voor de Waal, die van Noord Brabant voor de Maas (Land van Heusden en Altena) en die van het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden voor het proces in de Rijn-Maas delta (Alblasserwaard/Vijfheerenlanden). Dit gebied raakt aan drie dijkringen, namelijk de dijkringen 16, 23 en 24, met de steden Gorinchem, Sliedrecht en Papendrecht aan de noordkant en Woudrichem en Werkendam met de natuur van de Sliedrechtse Biesbosch (gemeente Dordrecht) aan de zuidzijde. De afstemming tussen de drie regioprocessen heeft plaatsgevonden in een aantal verbindingsworkshops. In deze workshops zijn alle betrokken partijen samengebracht om tot een samenhangende verruimingsstrategie te komen voor de Waal en de Merwedes. De verbindingsworkshops zijn georganiseerd door de provincie Gelderland en de gebiedstrekkers van het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden en de provincie Noord Brabant. Aan de verbindingsworkshops namen vertegenwoordigers deel van de aangrenzende riviergemeenten, de gemeenteambassadeur van het Deltaprogramma Rivieren, waterschap Rivierenland, de regio Alblasserwaard/Vijfheerenlanden, de provincies Gelderland en Noord Brabant en van het Deltaprogramma Rivieren. In de eerste werksessie zijn de gebieden geïnventariseerd waar ruimte is voor verruimende maatregelen. Op basis van expert judgement zijn deze, in een expertsessie met specialisten uit beide deelgebieden, beoordeeld op hun effectiviteit. Een aantal ingrepen is afgevallen. In dezelfde sessie zijn ingrepen in deze gebieden geordend tot verschillende pakketten met samenhangende maatregelen. In een tweede werksessie met de gebiedsvertegenwoordigers zijn deze maatregelpakketten besproken, aangevuld en zo nodig aangescherpt. Ook heeft een kwalitatieve effectbeoordeling van de maatregelen plaatsgevonden. Als resultaat hiervan kan een opsomming gegeven worden van kansrijke rivierverruimende maatregelen. De analyse geeft echter ook aanleiding voor een aantal kanttekeningen voor het vervolgproces. De kansrijkheid van een dijkenstrategie is niet verkend in de verbindingsworkshops. Deze is uitgewerkt en gerapporteerd in de regioprocessen van de provincie Noord Brabant (dijkring 23 en 24 Land van Heusden en Altena) en van het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden (dijkring 16, Alblasserwaard Vijfheerenlanden).

Page 23: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

22

Afbeelding 3.3: zoekgebied verbindingsworkshop Merwedes

3.4 Kansrijke strategie Dijken Leeswijzer: In deze paragraaf wordt de kansrijkheid van de strategie ‘dijken’ verkend, aan de hand van een analyse van de opgave voor dijkverbetering, voor het op orde brengen en het op orde houden van de waterveiligheid (3.4.1). In paragraaf 3.4.2. wordt de conclusie getrokken met betrekking tot de kansrijkheid van de strategie. Het is geen sinecure de dijkversterkingsopgave voor het op orde houden van de dijken te realiseren langs de Waal en Merwedes. De regio ziet hierin aanleiding voor een belangrijke kanttekening voor de afweging die in fase 2 van het regioproces plaatsvindt. Deze wordt nader geduid in paragraaf 3.4.3. Conclusies en kanttekeningen voor het vervolg worden beschreven in paragraaf 3.4.4.

3.4.1 Opgave dijkverbetering Voor de Merwedes is de kansrijkheid van dijkmaatregelen voor het op orde houden van de waterveiligheid verkend in de regioprocessen van de provincie Brabant en het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden. Voor de resultaten hiervan wordt verwezen naar de betreffende rapportages die hier het resultaat van zijn (Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden, 2012 en Strootman, Acacia 2013). Voor de opgave van dijkverbetering langs de Waal wordt onderscheid gemaakt in ‘op orde brengen’ en ‘op orde houden’. Het op orde brengen van de dijken is op korte termijn aan de orde, ongeacht de voorkeursstrategie die gekozen wordt. Het op orde houden van de dijken, dijkversterking als oplossing voor klimaatverandering, heeft een tijdhorizon van 2050/2100. De bestaande overhoogte is niet meegenomen in de analyse. Uitgangspunt voor de analyse is dat deze niet wordt ingezet. Voor het in beeld brengen van de opgave voor dijkverbetering langs de Waal, is gebruik gemaakt van de Dijkentool. Op orde brengen Het op orde brengen van de waterveiligheid betreft dijkverbetering die invulling geeft aan de opgave vanuit het nHWBP (afgekeurde dijkvakken) en nieuwe inzichten (piping). In dat geval houdt de dijkverbetering met name dijkversterking in. De gangbare praktijk is hierin te voorzien middels ‘bermen’ tegen het binnendijkse talud van de dijk. Dijkversterking leidt tot een groter ruimtebeslag van de dijk (de dijk wordt breder). Waal Het op orde brengen van de dijken zal op korte termijn (binnen nu en twintig jaar) over de gehele lengte van de Waal, moeten plaatsvinden. In de derde toetsronde zijn vele dijktrajecten afgekeurd. Pipingmaatregelen zijn naar verwachting over de gehele lengte van beide oevers van de Waal noodzakelijk. Het ruimtebeslag dat nodig is voor deze dijkversterking is groot.

Voorafgaand aan de workshop vindt een korte discussie plaats;Vraag Ben van de Reek: PKB pakket was destijds passend voor 18000 m3/s maar moest voor een deel nog wel verder uitgewerkt worden. Er werd uitgaan dat 1600 m3/s extra geaccommodeerd kon worden met kleine maatregelen. Mijn voorstel is om dat nu als uitgangspunt te nemen. Er is daar destijds een maatschappelijke discussie over geweest waar we recht aan moeten doen.

Luc de Vries: Dat is zo, maar dan wel de achterliggende informatie boven tafel brengen en de verschillende oplossingen wel opnieuw beoordelen op e! ectiviteit, kosten en impact. Dus per strategie nu de consequenties in beeld brengen.

Arwin van Loon: In de gemeente Werkendam is er ambtelijk en bestuurlijk een bereidheid aanwezig om ingrijpende maatregelen te bekijken als die noodzakelijk zijn. Daarbij staat de gemeente wel op het uitgangspunt dat de pijn verdeeld zal moeten worden; zeer ingrijpende maatregelen zijn alleen bespreekbaar als aan de andere zijde ook gezocht wordt.

Vraag Francis van Zandbrink: Wat is precies gebiedsafbakening, ook dijkkring 43? Antwoord; Bij deze workshop wordt het hydraulische e! ect voor de Merwederivieren bekeken (en dus voor een deel van dijkring 43). De afstemming van deze verbindingssessies met andere gebiedsprocessen in het Deltaprogramma Rivieren zal in een later stadium door Hans van Altena worden verzorgd. Er wordt veronderstelt dat de concept voorkeursalternatief van Waalweelde West aanvullend is op de tijdens de verbindingsworkshop geformuleerde maatregelenpakketten.

zoekgebied maatregelen verbindingsworkshops Merwederivieren Voorkeursalternatief Waalweelde West

Page 24: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

23

Op orde houden Dijkverbetering, die invulling geeft aan de wateropgave als gevolg van klimaatverandering, bestaat in elk geval uit dijkverhoging: het vangt de waterstandstijging die het resultaat is van een toename van de rivierafvoer. Deze zal over het algemeen gepaard gaan met dijkversterking: nodig om de sterkte van de dijk in overeenstemming te brengen met de nieuwe hoogte. Over het algemeen is het ruimtebeslag hiervan kleiner, dan in geval van dijkversterking ten behoeve van piping. Waal Voor het op orde houden van de keringen langs de Waal is zo’n 60-80 cm. dijkverhoging nodig. Uiteraard moeten de dijken ook qua sterkte in overeenstemming worden gebracht met de nieuwe dijkhoogte.

Afbeelding 3.4: De dijken van de Waal zijn al relatief hoog

3.4.2 Kansrijkheid ‘dijken’ De regio ziet dijkversterking als een kansrijke oplossing voor het op orde houden van onze waterveiligheid. Naar verwachting is het in technische zin mogelijk de opgave, die het resultaat is van klimaatverandering, met dijkmaatregelen in te vullen langs de Waal en Merwedes. Daarbij staat vast dat zowel de omvang van de extra dijkhoogte die wordt toegevoegd, als het ruimtebeslag van conventionele dijkversterking (met bermen) op een aantal locaties en trajecten spanning geeft en leidt tot problematische ruimtelijke opgaven. Dit betreft in elk geval de trajecten waar steden, dorpen en complexen van bebouwing grenzen aan de dijk, bijvoorbeeld bij Nijmegen, Ochten, Tiel, Druten, Zaltbommel, Haaften, Gorinchem, Herwijnen Vuren, Sliedrecht, Papendrecht en Werkendam. Ook zal een oplossing van dijkmaatregelen langs de Waal en Merwedes op een aantal plaatsen leiden tot spanning met aanwezige landschappelijke –en cultuurhistorische waarden. Zo loopt de primaire kering bij Oosterhout langs een landgoed, waarvan de bebouwing tegen de dijk aan ligt. In Slijk-Ewijk ligt de dorpskerk in het talud van de dijk. Bij Loenen doorsnijdt de dijk het landgoed. Slot Loevestein en Fort Vuren bevinden zich ook in de directe nabijheid van de primaire kering en zowel Gorinchem als Woudrichem zijn beschermde stadsgezichten. Zie bijlage 1, waarin een eerste inventarisatie van aandachtslocaties is opgenomen. Dit is voor de regio aanleiding een aantal kanttekeningen te plaatsen: zie 3.4.3. De korte termijn opgave voor dijkverbetering (op orde brengen) is langs de Waal dusdanig omvangrijk, dat hier voor het vervolgproces de vraag naar voren komt of dit aanleiding moet zijn de keuze van de voorkeursstrategie en/of de programmering er van hier op af te stemmen. De wenselijkheid van een dergelijke keuze kent de nodige ‘mitsen en maren’ en behoeft wat betreft de regio nadere detaillering, in fase 2 van de regioprocessen.

Page 25: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

24

Voor verdere details met betrekking tot de kansrijkheid van dijkmaatregelen langs de Merwedes wordt verwezen naar de eerder genoemde rapportages van de provincie Noord Brabant (Strootman, Acacia 2013) en het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden (Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden, 2012).

3.4.3 Conclusies en kanttekeningen ‘dijken’ Voor de Waal en Merwedes is de vraag niet zo zeer of dijkversterking in technische zin een oplossing is voor de extra waterstandstijging die het gevolg is van klimaatverandering. De vraag is veel meer of dit vanuit de diverse gevolgen en effecten een wenselijke keuze is. Het spanningsveld van een relatief technische, ruimtelijke ingreep met bestaande bebouwing, landschap, natuurwaarden, cultuurhistorie en belevingswaarden. Hoewel het karakter van een stevige, nieuwe dijk past bij de robuustheid van de Waal en Merwedes staat vast dat zowel de omvang van de extra dijkhoogte die wordt toegevoegd, als het ruimtebeslag van conventionele dijkversterking (met bermen) op een aantal locaties en trajecten langs de Waal en Merwedes spanning geeft en leidt tot problematische ruimtelijke opgaven.

Foto 3.5 Historisch dijkprofiel bij Nieuwaal Volgens de huidige praktijk van dijkverbetering zal deze worden uitgevoerd conform het dwarsprofiel in figuur 3.6: keringen met een flauw talud (1:3) en steunbermen, met ruimte voor verkeer en onderhoudspaden of fietspaden op de steunberm.

Page 26: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

25

Figuur 3.6, het nieuwe dijkbeeld (bron: H. Veenenbos) Als resultaat van een dergelijke profilering van de dijken zou een ander en meer homogeen beeld ontstaan, dan de variatie en diversiteit zoals die er nu is langs de Waal en Merwedes. In de vervolgfase van trechtering naar het voorkeursalternatief wil de regio ook aan de hand van de ‘cultuurhistorische benadering’ het gesprek voeren over de wenselijkheid van een oplossing in de vorm van dijkmaatregelen. Op welke wijze en op welke locaties kunnen de technische aspecten vanuit waterveiligheid zich verenigen met de lokale omgevingsaspecten, vanuit landschap en cultuurhistorie. Wat is met maatwerk op te lossen, wat niet. Dit gesprek wordt door de provincie Gelderland voorbereid met een analyse van de Waaldijken in relatie tot hun omgeving. Naar voorbeeld van onder anderen het dijkverbeteringsproces Lekdijk, Kinderdijk, Schoonhoven, waar het waterschap Rivierenland de kenmerken en de kwaliteit van de dijken en het omringende landschap heeft verwoord in een Handreiking Ruimtelijke Kwaliteit voor de dijkversterking, zullen de dijken worden geanalyseerd. De keringen langs de Waal worden ingedeeld in typologieën, op basis van de kenmerken van de dijk en de diverse factoren uit de omgeving waarin deze zich bevindt. Deze omgevingsfactoren vertonen vaak een sterke samenhang met de dijk en zijn een verwijzing naar de historie en het ontstaan van het landschap (bijvoorbeeld kolken). De ondergrond van de dijk heeft vaak de vormgeving en dimensionering ervan bepaald. De analyse zal worden vertaald in een kaartbeeld, met de dijktypologieën op tracéniveau en de belangrijke omgevingsaspecten. De waardering van de haalbaarheid en wenselijkheid van dijkmaatregelen wordt toegevoegd in de vervolgfase van het regioproces. Daarbij gaat het om thema’s als:

- de mate waarin een oplossing in de vorm van dijkmaatregelen te verenigen is met de bestaande waarden;

- de keuze voor typologieën die overeind gehouden moeten worden; - de keuze een kering op een andere, (historisch) meer verantwoorde locatie te projecteren; - de (on)mogelijkheid van buitendijkse dijkversterking; - de wenselijkheid van dijkversterking vanuit de gevolgen voor bestaande dorps- en

stadskernen; - behouden van ruimtelijke kwaliteit, of nieuwe ruimtelijke kwaliteit creëren?

Veel gevolgen van het ruimtebeslag van dijkversterking zijn te beperken met maatwerkalternatieven van constructieve aard (damwanden, doek), of door ‘uitgekiend1’ te ontwerpen. Op een aantal plaatsen zal uitgeweken kunnen worden naar buitendijkse dijkversterking, in combinatie met rivierverruiming om dit te compenseren. Gezien de omvang en aard van de ingreep ervan zal het veel lastiger, zo niet onmogelijk zijn de effecten van dijkverhoging te verkleinen of te voorkomen. Dijkverhoging van 60-80 cm. blijft niet zonder gevolgen voor belevingswaarden en binnen-/buitendijkse relaties zoals wij die nu kennen. Ook dit gegeven zal in de afweging van een ‘dijkenoplossing’ worden meegenomen. Ook vindt de regio het van belang dat, als onderdeel van de afweging van de voorkeursstrategie voor het op orde houden van de waterveiligheid, stilgestaan wordt bij de mogelijkheden van extra

1 Onder ‘uitgekiend’ ontwerpen wordt verstaan dat, met vormgeving van de dijkversterking, wordt geborgd dat de dijk goed in zijn omgeving past. Hieronder wordt niet verstaan de versterkingsopgave te minimaliseren totdat deze acceptabel wordt geacht, zonder dat dit gepaard gaat met aanvullende maatregelen.

Nieuwe dijkbeeld• steunberm

• flauwe taluds en verschillende onderhoudspaden• ruimte voor het verkeer

Page 27: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

26

dijkversterking (meer dan de opgave vraagt), als oplossing voor het behoud en de ontwikkeling van bestaande waarden, c.q. de meekoppeling van functies (meervoudig ruimtegebruik). Het gegeven dat dijkverbetering langs de Waal en Merwedes op relatief korte termijn op grote schaal wordt uitgevoerd in verband met het op orde brengen van de dijken, brengt de vraag naar voren of de klimaatopgave (op orde houden) voor de dijken hieraan meegekoppeld moet worden, of dat deze met dijkmaatregelen of verruimende maatregelen op een later moment in tijd wordt ingevuld. In het vervolgproces is het ook van belang stil te staan bij de interpretatie van de Leidraad Rivieren, voor wat betreft het aspect ‘robuust ontwerpen’. Deze extra robuustheid van dijkversterking om verdergaande klimaatverandering op te vangen, zou kunnen leiden tot verzwaring van de opgave. Tenslotte constateert de regio dat benedenstrooms van Hardinxveld-Giessendam de zeeinvloed dominant is. Dijkmaatregelen zijn in dit overgangsgebied de enige mogelijkheid om de waterveiligheid op orde te houden, al dan niet in combinatie met meerlaagsveiligheid. Verruimende maatregelen verliezen hier hun werking.

3.5 Kansrijke strategie Ruimte voor de Waal en Merwedes In deze paragraaf zal ingegaan worden op de kansrijkheid van een strategie met verruimende maatregelen, om langs de Waal en Merwedes de waterstandstijging teniet te doen, die het resultaat is van een toename van de afvoer door klimaatverandering. De waterstanden blijven met een verruimende strategie gelijk aan de maatgevende waterstanden op de rivier, die corresponderen met de bestaande maatgevende afvoer van 16.000 m3/s bij Lobith. Bij het verkennen van de kansrijke strategie Ruimte voor de Waal en Merwedes is de regio uitgegaan van de volgende uitgangspunten:

- we borduren voort op het maatregelenpakket van de Visie WaalWeelde en de in voorbereiding zijnde Structuurvisie WaalWeelde West;

- grote ingrepen vanuit waterveiligheid worden gekoppeld aan gebiedsontwikkeling, zodat het gebied er als geheel op vooruit gaat;

- zomerbedverdieping wordt niet tot de ruimtelijke maatregelen gerekend; - langsdammen zijn sluitstuk, gezien de geringe mogelijkheden voor meekoppeling.

De verkenning van de kansrijkheid van verruimende maatregelen langs de Merwedes heeft plaatsgevonden in een samenwerkingsverband van de provincies Noord Brabant en Gelderland en het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden, de betrokken gemeenten en het waterschap Rivierenland.

Page 28: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

27

Leeswijzer: Uit de verkenning van de kansrijkheid van de strategie ‘Ruimte voor de Rivier’ blijkt dat langs de Waal forse binnendijkse maatregelen noodzakelijk zijn, wil de opgave voor waterstanddaling alleen met ruimtelijke ingrepen kunnen worden gerealiseerd (3.5.1). Voor de Merwedes tekent zich een vergelijkbaar beeld af (3.5.2). De regio is van mening dat dit gegeven sturend zou moeten zijn voor het perspectief van waaruit naar het riviersysteem gekeken wordt en de keuzes die daar uit voortvloeien (3.5.3). Aanvullende kanttekeningen worden meegegeven in paragraaf 3.5.4. Let op: de maatregelen die in dit hoofdstuk worden benoemd, moeten gezien worden als een opsomming. De afweging voor het al dan niet inzetten van een ruimtelijke strategie en de precieze combinatie van verruimende maatregelen wordt in het vervolgproces gemaakt. De kansrijke strategieën Ruimte voor de Rivier en Dijken zijn op verzoek van het Deltaprogramma Rivieren door de provincie Gelderland ook nog op het niveau van de Waal en Merwedes beoordeeld op hun effecten. Deze zijn ingeschat op basis van de input uit de werksessies en gebaseerd op regionale gebiedskennis. De genoemde kosten van de strategieën zijn afkomstig uit de Dijkentool en de Blokkendoos. Zie hiervoor bijlage 2.

We borduren voort op WaalWeelde WaalWeelde is een samenwerkingsverband tussen de provincie Gelderland, vijftien Waalgemeenten, waterschap Rivierenland en diverse Rijkspartijen. Het project WaalWeelde loopt sinds 2006 en sindsdien is er veel gebeurd. Lokale partijen hebben tal van projecten geformuleerd die bijdragen aan de WaalWeelde doelen: een breed, integraal ruimtelijk investeringsplan voor de Waal en haar oevers, voor verbetering van de ruimtelijke kwaliteit, in combinatie met rivierveiligheid, natuurontwikkeling en economische groei. Recent heeft de Stuurgroep WaalWeelde West ingestemd met het voorkeursalternatief voor de Structuurvisie WaalWeelde West. Dit omvat de planologische verankering van de integrale gebiedsopgave voor dit deel van de Waal. De gebiedsopgave van de structuurvisie bevat het voorkeursalternatief waarmee de doelstellingen voor waterveiligheid, natuur, werken, wonen, recreatie/toerisme, cultuurhistorie/landschap/archeologie, klimaat en energie en ruimtelijke kwaliteit kunnen worden bereikt. Over mogelijke maatregelen is uitgebreid gesproken met burgers, bedrijfsleven, overheden en belangengroepen. Resultaat is een door alle partijen gedragen voorkeursalternatief dat in de loop van dit jaar wordt omgezet in een voorontwerp-structuurvisie. Voor meer informatie zie www.waalweelde.nl

Kaartbeeld voorkeursalternatief WaalWeelde West

Page 29: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

28

3.5.1 Ruimte voor de Waal Alleen buitendijks is niet genoeg De analyse van de ruimtelijke strategie voor de Waal is gebaseerd op de uitkomsten van de Blokkendoos. De analyse is gestart met een verkenning van de mogelijkheid de benodigde waterstanddaling alleen met buitendijkse maatregelen in te vullen. Buitendijkse maatregelen alleen blijken langs de Waal niet genoeg om de opgave in te vullen met verruimende maatregelen. Hydraulische knelpunten vallen over het algemeen niet samen met de locaties waar ruimte aanwezig is. Een ‘sec’ buitendijkse invulling van de ruimtelijke strategie levert bovendien niet de gewenste kwaliteit: er moet op zo’n grote schaal worden ingegrepen dat het rivierenlandschap, zoals wij dat nu kennen, teniet wordt gedaan. Op veel locaties langs de Waal is in de huidige situatie al sprake van binnendijkse kwel. De kwelproblematiek zal toenemen, op het moment dat op grote schaal invulling wordt gegeven aan buitendijkse, ruimtelijke maatregelen.

Figuur 3.7, voorbeeld van een binnendijkse maatregel; studie naar groene rivier Haaften door student hogeschool Larenstein Langs de Waal komt een aantal locaties naar voren waar de opgave voor waterstanddaling in hydraulische zin lastig te realiseren is. Deze locaties zijn: de Bovenrijn bovenstrooms van de Byland, het Pannerdensch Kanaal, Beuningen, Deest en de Waal ten westen van Zaltbommel. Kortom: binnendijkse maatregelen zijn onvermijdelijk, om langs de Waal de opgave te kunnen realiseren met ruimtelijke maatregelen. Binnendijkse maatregelen zijn onontkoombaar Met behulp van de Blokkendoos zijn door de regio verschillende combinaties van ingrepen verkend. Daaruit blijkt dat langs de Waal altijd meerdere binnendijkse maatregelen nodig zijn om de waterveiligheid op orde te kunnen houden. Bovendien is daarnaast altijd nog een fors aantal buitendijkse ingrepen nodig. De hydraulische knelpunten langs het Pannerdensch Kanaal, langs de Bovenrijn, bij Beuningen, Deest en langs de Waal ten westen van Zaltbommel zijn daarin bepalend. Ongeacht de precieze combinatie van binnen- en/of buitendijkse maatregelen resteren altijd twee knelpunten, waar de opgave voor behoud van de waterveiligheid niet kan worden ingevuld met verruimende ingrepen:

A. Pannerdensch Kanaal Het knelpunt langs het Pannerdensch Kanaal kan niet alleen met ruimtelijke maatregelen worden ‘opgelost’. Hier is 3 kilometer dijkversterking nodig langs het meest bovenstroomse deel van het Pannerdensch Kanaal, in combinatie met drie verruimende maatregelen langs het Pannerdensch Kanaal en de IJsselkop.

B. De Bovenrijn bovenstrooms van de Byland Langs de Bovenrijn bovenstrooms van de Byland is het lastig de benodigde waterstanddaling te realiseren. Op basis van expert judgement wordt ingeschat dat hier de opgave voor het op orde houden van de waterveiligheid net gehaald kan worden met het verlagen van de kades bij de Byland en Tuindorp, het verlagen van de Suikerdam in de Gendtsche Waard en de Millingendam in de Millingerwaard.

Page 30: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

29

C. Benedenstrooms van Zaltbommel Benedenstrooms van Zaltbommel resteert een opgave van 25 tot 50 cm. afhankelijk van de maatregelen die bovenstrooms ingezet worden. Deze kan alleen ruimtelijk worden ingevuld met maatregelen benedenstrooms, met name langs de Merwedes. Ook kan gekozen worden voor dijkversterking, benedenstrooms van Tiel tot voorbij Zaltbommel. Bovendien blijkt uit de analyse dat retentie langs de Bovenrijn waarschijnlijk noodzakelijk is om langs de Waal met een Ruimte voor de Rivier strategie invulling te kunnen geven aan de opgave, die voortkomt uit het op orde houden van de waterveiligheid. De volgende verruimende maatregelen kunnen worden ingezet, als onderdeel van een kansrijke verruimingsstrategie. Tabel 3.1: kansrijke maatregelen, strategie Ruimte voor de Rivier

Traject Maatregel binnendijks Maatregel buitendijks Pannerdensch Kanaal Regelwerk Looveerdam

Landhoofd A12 Velp-Westervoort

Koppenwaard

Bovenrijn Retentie Rijnstrangen Millingerwaard/Erlecomse Waard

Bypass Ooij/Groenlanden/Bisonbaai

Inlaatwerk Suikerdam aanpassen

Retentie Ooijpolder Aanpassen inlaatwerk Millingsedam, geul Millingerwaard, benedenstrooms Erlecom aantakken

Kadeverlaging Tuindorp

Kadeverlaging Byland

Stadswaard Ubbergen

Waal Dijkverlegging A50-Dodewaard Bemmelsche Polder

Dijkverlegging Heesselt Uiterwaardplan Beuningen (Moespotse Waard) Dijkverlegging De Snor Oosterhoutsche Waarden

Dijkverlegging Oosterhout/Slijk Ewijk

Ewijkse Plaat

Dijkverlegging Loenen/A50, met behoud landgoed

Loenensche Buitenpolder

Winssensche Waarden

Stroomlijnen Waalwaard op aansluiting dijkverlegging Loenen

Optimalisatie inlaat dijkverlegging in Dodenwaard/Hienensche Waard

Ochtensche Buitenwaard

Hiensche Uiterwaarden

Gouverneurspolder

Drutensche Waarden

Optimalisatie van de Wamelsche uiterwaarden, de Drutensche waarden en de Willemspolder

Uitwijkhaven IJzendoorn

Grote Willemspolder/Schipperswaard

Waalfront Beneden-Leeuwen

Kleine Willemspolder/Klimaatdijk

Stadsfront Tiel

Langsdam Wamel (verlenging bestaande langsdam)

Passewaaij

Wamelsche Uiterwaarden

Dreumelsche Waard De Kop Heerewaarden/ Bato’s Erf

Stiftsche Uiterwaarden

Waal West Bypass Varik-Heesselt Rossumsche Waard

Dijkteruglegging Varik-Heesselt Bitumarinterrein, Opijnen

Bypass Haaften Kerkenwaard, Rijswaard

Dijkverlegging Brakel en geul Ruijterwaard

Buitenstad Zaltbommel

Dijkteruglegging Kerkenwaard

Page 31: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

30

De gearceerde ingrepen betreffen nieuwe –of geoptimaliseerde maatregelen, ten opzichte van de Blokkendoos. In bovenstaande tabel zijn uiteraard ook de maatregelen uit de Visie WaalWeelde opgenomen als kansrijke, ruimtelijke maatregelen. Retentie De Rijnstrangen zijn naar aanleiding van de PKB Ruimte voor de Rivier in het Besluit Algemene Regels Ruimtelijke Ordening (BARRO) gereserveerd voor lange termijn rivierverruiming. De regio heeft destijds in haar regioadvies negatief geadviseerd op deze maatregel, vanwege de grote impact voor het gebied. De maatregel wordt door de regio gezien als sluitstuk en is als zodanig gedefineerd in het beleid van de provincie Gelderland. Echter, uit de verkenning van de kansrijkheid van de strategie Ruimte voor de Rivier blijkt dat omvangrijke binnendijkse maatregelen onvermijdelijk zijn. Retentie blijkt een elementair onderdeel van een verruimingsstrategie te zijn. Zonder deze ingreep kan met een dergelijke strategie naar verwachting niet aan de opgave voor het op orde houden van de waterveiligheid worden voldaan. De omvang van retentie langs de Bovenrijn (met of zonder retentie in de Ooijpolder) bepaalt in belangrijke mate het aantal ingrepen dat nodig is. Met retentie in zowel de Rijnstrangen, als in de Ooijpolder kan het ruimtelijke pakket benedenstrooms langs de Waal beperkt blijven. Het knelpunt bij Zaltbommel wordt kleiner (30 km minder dijkversterking, benedenstrooms van Zaltbommel en een opgave van 25 cm. waterstandstijging). Aandachtspunt voor de inzet van retentie in algemene zin is de timing van het moment van inzetten hiervan (niet voordat de afvoerpiek nog moet komen) en daarmee de betrouwbaarheid er van. Retentie langs de Bovenrijn is niet de enige ingreep met grote consequenties en maatschappelijke gevoeligheid. Dit is in zijn algemeenheid in meer of mindere mate voor alle binnendijkse maatregelen langs de Waal, Merwedes en IJssel aan de orde en zal dan ook een belangrijke factor zijn in de afweging naar de voorkeursstrategie.

Hurwenen/Zaltbommel Crobsche Waard

Dijkverlegging Brakel Zuilichem/Ruyterwaard

Bedrijventerrein Haaften/Kerkenwaard Kerkenwaard-Tuil

Rijswaard Kerkenwaard-Tuil aansluiting bijpass Haaften

Bovenwaard Herwijnen

Vuren Oost

Vuren/Heuffterrein

Munnikenland/Brakelsche Benedenwaarden

Herwijnense Boven- en BenedenrandMunnikenland/Brakelsche Benedenwaarden

Bedrijventerrein ZeivingH

Bedrijventerrein Poederoijen Ruyterwaard

Page 32: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

31

Figuur 3.8 Rijnstrangen in de gemeene Rijnwaarden

3.5.2 Ruimte voor de Merwedes In het benedenstroomse deel van het westelijk rivierengebied, waar de Waal overgaat in de Merwedes, raken vele zaken aan elkaar. Het gebied grenst aan drie dijkringen en de dominantie van rivierinvloed wordt er overgenomen door de invloed vanuit zee. Aan de noordzijde begrenst de verstedelijking van Gorinchem, Sliedrecht en Papendrecht het gebied. Aan de zuidzijde domineert de natuur van de Sliedrechtse Biesbosch. Drie regioprocessen zijn relevant voor dit deel van de grote rivieren. Om de afwegingen met betrekking tot de kansrijke strategie Ruimte voor de Rivier hier goed en zorgvuldig te kunnen maken is intensief samengewerkt. De afweging en de analyse zijn gefaciliteerd door een combinatie van specialisten van de Deltaprogramma’s Rijnmond Drechtsteden en Rivieren. In drie verbindingsworkshops zijn alle betrokken partijen samengebracht om tot een samenhangende verruimingsstrategie te komen voor de Waal en de Merwedes. Het hydraulisch rendement is gezamenlijk ingeschat door specialisten van het Deltaprogramma Rivieren en het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden. Hierover bestaat een gedeeld beeld en concensus. Van de Blokkendoos is in dit stadium nog geen gebruik gemaakt, aangezien deze niet gevuld was voor de Merwedes. In de samenwerking zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd:

- de maatregelen hebben primair een effect voor de opgave van het Land van Heusden en Altena en Alblasserswaard/Vijfheerenlanden. Bovenstroomse effecten zijn ‘mooi meegenomen’;

- verruimende maatregelen in het gebied ten westen van Sliedrecht zijn niet meegenomen. Hier is de zeeinvloed dominant en hebben maatregelen geen verruimend effect;

- zeer kostbare -en ingrijpende maatregelen met een gering effect zijn niet meegenomen; - maatregelen die in combinatie met andere maatregelen niet of nauwelijks effectief zijn, zijn

niet meegenomen; - zomerbedverdieping wordt niet tot de ruimtelijke maatregelen gerekend, vanwege de

verstrekkende negatieve effecten ervan en de geringe mogelijkheden voor ruimtelijke meerwaarde en meekoppelkansen.

Page 33: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

32

Benedenstrooms van Hardinxveld-Giessendam is de zeeinvloed dominant. Hier verliezen verruimende maatregelen hun effect. Een verrruimingsstrategie is hier dan ook niet aan de orde en in de regioprocessen niet beschouwd. Op basis van deze uitgangspunten valt een aantal maatregelen af. Hiervoor wordt verwezen naar het document Eindrapportage Verbindingsworkshops Merwederivieren (Defacto, 2013). Met bovenstaande uitgangspunten komt een aantal maatregelen naar voren waarmee in verschillende combinaties invulling kan worden gegeven aan een ruimtelijke strategie voor 2100. Deze staan op kaart aangegeven in afbeelding 3.1. In de afbeelding wordt bovenin weergegeven wat het dijkhoogte tekort is (als gevolg van de klimaatopgave en zetting). Onderin de afbeelding laat de grafiek zien wat de opgave is vanuit waterstandstijging, voor het op orde houden van de waterveiligheid.

Afbeelding 3.9: verruimende maatregelen langs de Merwedes, inclusief opgave (exclusief groene rivieren)

42- Rapportage Verbindingsworkshops Merwederivieren

Maatregelpakket B1 bestaat uit relatief eenvoudig in te zetten buitendijkse maatregelen. Hieronder vallen:

Maatregel 6 Nevengeul SleeuwijkMaatregel 7a Afgraven AvelingenMaatregel 8 Uiterwaarden WerkendamMaatregel 23 Zomerbedverdieping Benenden Merwede

Aangevuld met:

Maatregel 16 Steurgat met aanpassing bedrijventerrein

Aangevuld met maatrgelen met grote ruimtelijke implicaties zijnde:

Maatregel 7b Afgraven bedrijventerrein AvelingenMaatregel 12 Dijkteruglegging Werkendam NoordMaatregel 9 Meestromen kanaal van SteenenhoekMaatregel 10 Meestromen polder HardinxveldMaatregel 11 Geul Sliedrechtse Biesbosch

Riviermaatregelenpakket B2Maatregelen met grote ruimtelijke implicaties

extra ruimte buitendijks extra ruimte binnendijks afgevallen maatregel wateropvang zomerbedverdieping bypass/nevengeul nieuwe dijk

Page 34: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

33

Tabel 3.2: verruimende maatregelen Merwedes Maatregel Omschrijving Opmerking Nevengeul Sleeuwijk De nevengeul wordt gecombineerd met

het doorlatend maken van het zuidelijke landhoofd van de brug van de A27.

Deze maatregel resulteert in aantasting van de buitendijkse natuur.

Afgraven Avelingen natuur Buitendijkse maatregel in het uiterwaardgebied van Avelingen

Deze maatregel resulteert in aantasting van de buitendijkse natuur.

Afgraven bedrijventerrein Avelingen

In combinatie met het doorlatend maken van het noordelijke landhoofd van de brug van de A27.

Heeft grote impact op aanwezige bedrijvigheid en daarmee op de lokale leefbaarheid en economie. Betreft 5.000 arbeidsplaatsen.

Uiterwaarden Werkendam Nevengeul en uiterwaardvergraving, in combinatie met het doorlatend maken van de Beatrixhaven.

Deze maatregel resulteert in aantasting van de buitendijkse natuur en heeft impact op de lokale bedrijvigheid.

Zomerbedverbreding Beneden Merwede

Geeft kansen bij Sliedrecht voor buitendijkse dijkversterking. Echter de maatregel kan niet leiden tot grote ingrepen in de Sliedrechtse Biesbosch. Dit is een nationale park en Natura 2000 gebied. Er bestaat een meekoppelkans: vanuit de scheepvaart bestaat de behoefte ter plaatse de vaargeul te verbreden. De maatregel zou ook kunnen worden ingezet als compensatie voor buitendijkse dijkversterking bij Sliedrecht.

Steurgat Het creëren van een vijfde opening voor de Noordwaard, in combinatie met herinrichting van het bedrijventerrein van Werkendam.

De gemeente Werkendam zoekt op korte termijn naar mogelijkheden voor watergebonden bedrijvigheid. Deze maatregel biedt hiervoor kansen. De voorbereidingen voor een derde haven zijn al in volle gang.

Dijkverlegging Werkendam Noord

Dijkverlegging, in combinatie met buitendijkse rivierverruiming bij Werkendam.

Deze dijkverlegging brengt de noodzaak tot herstructurering van de historische lintbebouwing met zich mee. Maatregel biedt kansen voor binnendijkse natuurontwikkeling, echter hiervoor bestaat op dit moment geen ambitie. Kan mogelijk wel dienen voor natuurcompensatie van zomerbedverbreding.

Meestromen kanaal van Steenenhoek

Dijkverlegging. Om te voorkomen dat voorkomen dat de extra afvoer via het kanaal leidt tot opstuwing op de Beneden Merwede, is een geul nodig door de Sliedrechtse Biesbosch. Daarnaast stroomt de polder Hardinxveld mee.

Deze maatregel leidt tot vele kostbare ingrepen.

Meestromen polder Hardinxveld

Dijkverlegging. De maatregel wordt gecombineerd met ‘Meestromen kanaal Steenenhoek’ en ‘Meestromen polder Hardinxveld.

Deze maatregel is controversieel. Er ontstaat een nieuwe, kleine dijkring die geïsoleerd is bij hoogwater.

Geul Sliedrechtse Biesbosch Buitendijkse rivierverruiming, in combinatie met Kanaal Steenenhoek.

Leidt tot aantasting van natuur in nationaal park en Natura 2000 gebied van de Sliedrechtse Biesbosch. De maatregel heeft ‘op zichzelf’ nauwelijks effect, maar wel in combinatie met Meestromen Kanaal Steenenhoek en Polder Hardinxveld.

Groene rivier Noord, vanaf A27

Groene rivier tot aan de Biesbosch, via het Steurgat en de Bakkerskil.

Controversiële maatregel. Deze maatregel doorsnijdt het landschap, op grote schaal. De dijken vormen barrières. Geleidelijke programmering met een combinatie van verschillende maatregelen is niet mogelijk. Aan de andere kant wordt met deze maatregel ingegrepen op 1 plek, waar anders een combinatie van (binnendijkse) maatregelen op verschillende locaties nodig is.

Groene rivier Noord, vanaf Woudrichem

Groene rivier tot aan de Biesbosch, via het Steurgat en een nieuw systeem ten zuiden van Werkendam, dat bij ten westen van Sleeuwijk instroomt vanaf de Boven Merwede.

Zie bovenstaand.

Groene rivier Zuid Groene rivier door het Land van Heusden en Altena

Zie bovenstaand.

Page 35: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

34

Uit de analyse van de werkgroepen blijkt dat een maximaal pakket met ruimtelijke maatregelen tot aan Zaltbommel de benodigde waterstanddaling kan realiseren. Daarbij zijn de twee uitersten, een strategie met een groene rivier, of een strategie met de combinatie van de ingrepen Steurgat (en vijfde opening Noordwaard, herinrichting bedrijventerrein Werkendam) en Afgraven bedrijventerrein Avelingen. Aandachtspunt langs de Merwedes is de noordoever bij Sliedrecht. Als resultaat van de zeeinvloed is het onmogelijk hier het benodigde waterstandverlagend effect te bereiken. Lokaal zijn er twee meekoppelkansen. Op korte termijn is het doorlaatbaar maken van het zuidelijke landhoofd van de A27 een meekoppelkans met de verbreding van de A27, die momenteel in de fase van planvorming is. Ter plaatse van Werkendam is bij het Steurgat een grote meekoppelkans aanwezig van rivierverruiming met de ontwikkeling van watergebonden bedrijvigheid en uitbreiding van de haven.

Meekoppelen met kansen bij Werkendam Ambitie voor een derde haven In het bestuursakkoord van het college van B&W van de gemeente Werkendam 2010-2014 is opgenomen dat in deze bestuursperiode de kansen voor een derde haven worden verkend. De Werkendamse binnenhavens vormen een in Nederland uniek cluster van scheepsafbouw en –reparatiebedrijven. De havens zorgen voor 20% van de Werkendamse werkgelegenheid voor de lokale economie. Op basis van een eerste studie naar noodzaak van een derde haven blijkt dat hiervoor zeker op termijn (na 2016) kansen zijn. Voor juni 2013 wordt daarom in opdracht van de gemeenteraad een tweede onderzoek uitgevoerd, gericht op de ruimtelijke haalbaarheid. Hierin zijn halverwege het onderzoek (stand van zaken januari 2013) verschillende zoekgebieden voor een mogelijke locatie in beeld, twee bereikbaar vanaf de Merwede, een derde via het Steurgat. Meekoppelen met waterveiligheid Er is een relatie tussen de ambitie van de gemeente voor een derde haven en de kansrijke strategieën die voor de Merwedes binnen het Deltaprogramma zijn verkend en mogelijke complexe dijkaanpassingen in het Brabantse deel van het gebied. De ligging van de huidige binnenhavens is uiteraard relevant: aan de Merwede, naast de sluis naar het Steurgat, deels in het stroomgebied van de rivier en nabij waterkerende dijken. De relaties met het Deltaprogramma zijn ruimtelijk van aard, ongeacht de zoekrichting. Er bestaat een wederzijdse afhankelijkheid. Zo is een nieuwe haven in een aantal opties zelfs een noodzakelijk gevolg van een strategiekeuze. In geval van de zuidelijke verplaatsing van de sluis in het Steurgat bijvoorbeeld is de relatie evident: met deze aanpassing wordt zowel een vijfde instroomopening in de Noordwaard als een nieuw havengebied aan het Steurgat mogelijk gemaakt. Meekoppelen wordt bij deze ruimtelijke strategie zelfs noodzakelijk, indien ook een aanpassing van de huidige binnenhavens nodig is. Dan is immers verplaatsing van de huidige bedrijven en hun kades, naar een nieuwe haven op een voor scheepvaart toegankelijke plaats, een noodzakelijk gevolg. De eventuele dijkverlegging tussen Sleeuwijk en Werkendam biedt ook kansen voor een derde haven maar geeft eveneens afhankelijkheden. Op dit moment is nog niet bekend of daar de voorkeurslocatie voor een derde haven zal liggen. Naast de genoemde relaties zijn factoren zoals tijdpad en de (co)financiering cruciaal om te kunnen bepalen of meekoppelen van de eventuele ontwikkeling van een derde haven mogelijk of zelfs noodzakelijk is. Vervolgproces Medio april 2013 begint in Werkendam de besluitvorming over het ruimtelijk haalbaarheidsonderzoek, met inachtneming van de dan bekende informatie uit het Deltaprogramma. De gemeenteraad zal in juni 2013 een besluit nemen. Bij de ambtelijke voorbereiding wordt zo veel mogelijk en in alle openheid samengewerkt met het Deltaprogramma Rivieren. Daarbij wordt over en weer afgestemd met het regioproces van de Merwedes. In de afweging naar de voorkeursstrategie is die afstemming en samenwerking van nog groter gewicht. Gelet op het tijdpad zal dat vooral in de maanden februari en maart 2013 nodig zijn.

Page 36: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

35

Een combinatie van buitendijkse maatregelen kan voldoen aan de opgave voor waterstandsverlaging in 2050. De waterstandsverlagingsopgave van 2100 vraagt om meer maatregelen. Op basis van expert judgement wordt ingeschat dat een pakket met alle verruimende maatregelen, exclusief de groene rivieren, voor 2100 de benodigde waterstanddaling invult. Een dergelijk pakket realiseert naar verwachting tevens bovenstrooms de waterstanddaling tot Zaltbommel. Het pakket bevat altijd wel een aantal ingrijpende binnendijkse maatregelen. De groene rivieren, die zijn benoemd in tabel 3.3, kunnen ‘op zichzelf’ met enkele aanvullende buitendijkse maatregelen de benodigde waterstanddaling tot 2100 invullen. Stroomopwaarts hebben de groene rivieren gezamenlijk een waterstandverlagend effect tot aan Tiel. Een groene rivier door het Land van Heusden en Altena vult benedenstrooms van Zaltbommel de benodigde waterstanddaling in.

Afbeelding 3.10: groene rivieren langs de Merwedes

3.5.3 Kansrijkheid Ruimte voor de Rivier De regio constateert dat het voor zowel de Waal als de Merwedes mogelijk is met rivierverruimende maatregelen een kansrijke strategie samen te stellen. Dit kan echter niet zonder een aantal omvangrijke binnendijkse maatregelen. Retentie langs de Bovenrijn maakt naar verwachting altijd deel uit van een dergelijk pakket. De regio gaat ervan uit dat, ongeacht de combinatie van ingrepen, altijd voortgeborduurd wordt op het WaalWeeldepakket. Zowel langs de Merwedes als langs de Waal resteert wél een aantal knelpunten (Pannerdensch Kanaal, tussen Zaltbommel en Gorinchem). Het knelpunt tussen Zaltbommel en Gorinchem kan naar verwachting worden opgelost met een ruimtelijke pakket langs de Merwedes, met of zonder groene rivieren. Lang het Pannerdensch Kanaal is 3 kilometer dijkversterking nodig, in combinatie met drie verruimende maatregelen langs het Pannerdensch Kanaal en de IJsselkop. Benedenstrooms van Hardinxveld-Giessendam is de zeeinvloed dominant. Hier verliezen verruimende maatregelen hun effect. Een verrruimingsstrategie is hier dan ook niet aan de orde en in de regioprocessen niet beschouwd.

Page 37: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

36

3.5.4 Visie op een ruimtelijke strategie In de regioprocessen van de Waal en Merwedes komt, uit de verkenning van de kansrijkheid van de ruimtelijke strategie, naar voren dat deze alleen kan worden gerealiseerd met meerdere omvangrijke binnendijkse maatregelen. Retentie langs de Bovenrijn is daarbij naar verwachting noodzakelijk. Daarnaast zijn ook forse buitendijkse maatregelen nodig. Dit is voor de regio aanleiding te constateren dat, naast de precieze invulling van het voorkeursalternatief, een belangrijke afweging voor het vervolgproces naar voren komt, namelijk: vanuit welk perspectief wordt naar de inrichting van het riviersysteem gekeken? Wat is ordenend voor de volgorde waarin en de wijze waarop maatregelen worden uitgevoerd? Daarbij is wat betreft de regio een aantal aspecten van belang:

- snelle duidelijkheid: binnen afzienbare tijd is duidelijk waar ingrepen ‘neer zullen dalen’ en wat men kan verwachten. Gebieden worden niet jarenlang op slot gezet;

- systeembenadering is het uitgangspunt: iedere keuze en ingreep werkt toe naar een eindbeeld voor 2100, op het niveau van de Waal/Merwedes;

- versterken van de ruimtelijke kwaliteit. Vanuit dit perspectief is de regio is van mening dat het moment is aangebroken voor een ‘schaalsprong in het denken’. Dit zou wat betreft de regio moeten betekenen dat niet ‘van maatregel naar maatregel besloten wordt’, maar dat steeds vanaf het gewenste eindbeeld voor 2100 wordt teruggekeken. Daarbij worden vanuit dat eindbeeld bewuste keuzes gemaakt voor waar waarde verloren wordt, waar behoud aan de orde is en waar nieuwe waarde wordt toegevoegd. Deze regio is van mening dat deze keuzes duidelijk en expliciet moeten worden gemaakt. De regio ziet de binnendijkse maatregelen als ‘de ruggegraat’ van dit eindbeeld op systeemniveau. Deze ingrepen trekken de contouren. Dit betekent niet dat ‘overmorgen ineens alles anders is’, omdat morgen de schop in de grond gaat. Wel betekent dit dat van meet af aan en stap voor stap gewerkt wordt aan het eindbeeld voor het riviersysteem in 2100. We nemen de tijd om de gebiedsontwikkeling, die daar onlosmakelijk bijhoort, zorgvuldig te detailleren.

Afbeelding 3.11: met een zorgvuldig gedetailleerd plan voor gebiedsontwikkeling, stap voor stap toewerken naar het riviersysteem van 2050/2100 Dit zou wat betreft de regio in moeten houden dat de gebieden van de binnendijkse ingrepen vanaf nu steeds een beetje verder ingericht worden voor de toekomst. Het eindbeeld voor 2100 is daarvoor leidend. Waterveiligheid is de motor en bepaalt de urgentie. Ruimtelijke, economische en ecologische (meekoppel) kansen bepalen het tempo. We bewegen mee met wat het gebied nodig heeft. Water levert nieuwe ruimtelijke en economische kansen. Maar wel met een niet mis te verstaan doel: dit gebied wordt ingericht voor waterveiligheid. De kleinere, buitendijkse maatregelen bouwen voort op deze ruggegraat van binnendijkse maatregelen en zetten de punten op de i. Ze worden selectief ingezet om de restopgave voor waterstanddaling te bewerkstelligen en omdat ze iets in kwaliteit toevoegen.

Page 38: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

37

Deze ruggegraat zou voor de Waal en Merwedes bestaan uit een combinatie van een aantal van de volgende binnendijkse maatregelen:

o retentie langs de Bovenrijn o de dijkverlegging Loenen/A50, aangepaste versie (met behoud van het landgoed) o de dijkverlegging Oosterhout/Slijk Ewijk o de dijkverlegging Varik Opijnen o Bypass Varik Opijnen o de dijkverlegging Brakel, in combinatie met een geul door de Ruijterwaard o bypass Haaften o dijkverlegging Zaltbommel o Steurgat in combinatie met het afgraven van het bedrijventerrein van Avelingen o Groene Rivier Merwedes

3.5.5 Conclusies en kanttekeningen Ruimte voor de Rivier Naast de noodzaak voor een ‘schaalsprong in het denken’, zoals geduid in voorgaande paragraaf, wil de regio, naar aanleiding van de verkenning van de kansrijkheid van ruimtelijke maatregelen, voor de Waal en Merwedes een aantal kanttekeningen meegeven: Binnendijkse maatregelen zijn noodzakelijk om langs de Waal en Merwedes met een ruimtelijke strategie te kunnen voldoen aan de opgaven voor het op orde houden van de waterveiligheid. Om de klimaatopgave voor de lange termijn met ruimtelijke maatregelen te kunnen invullen is het naar verwachting noodzakelijk retentie langs de Bovenrijn in te zetten. In het huidige beleid van de provincie Gelderland wordt retentie in het Rijnstrangengebied als sluitstuk gedefinieerd. Echter, uit de verkenning van de kansrijkheid van de strategie Ruimte voor de Rivier blijkt dat omvangrijke binnendijkse maatregelen onvermijdelijk zijn. Retentie lijkt een elementair onderdeel van een verruimingsstrategie te zijn. Zonder retentie langs de Bovenrijn wordt met een dergelijke strategie naar verwachting niet aan de opgave voor behoud van de waterveiligheid voldaan. De regio is van mening dat dit voldoende aanleiding is de inzet van deze maatregel te overwegen in de afweging naar de voorkeursstrategie. Retentie langs de Bovenrijn is niet de enige ingreep met grote consequenties en maatschappelijke gevoeligheid. Dit is in zijn algemeenheid in meer of mindere mate voor alle binnendijkse maatregelen langs de Waal, Merwedes en IJssel aan de orde en zal dan ook een belangrijke factor zijn in de afweging naar de voorkeursstrategie. Het op orde houden van de waterveiligheid vraagt om duidelijke en moeilijke keuzes op systeemniveau, met gevolgen op regionaal en lokaal niveau. De regio concludeert dat zowel langs de Waal als langs de Merwedes voldoende verruimende ingrepen kunnen worden getroffen, om met een ruimtelijke strategie de opgave te realiseren. Langs de Waal is de visie WaalWeelde wat betreft de regio de basis voor de voorkeursstrategie. Dit maatregelenpakket is een afgewogen pakket met draagvlak. Ter plaatse van Werkendam is bij het Steurgat een grote meekoppelkans aanwezig van rivierverruiming met de ontwikkeling van watergebonden bedrijvigheid en uitbreiding van de haven. Het college en de raad van Werkendam zijn zeer betrokken bij het keuzeproces rond de maatregelen bij Werkendam (Steurgat, uiterwaarden Werkendam, dijkverlegging Werkendam Noord), gezien hun ambities voor een derde haven. De regio constateert dat het voor het vervolgproces vanuit de ruimtelijke strategie van belang is de afweging voor de Waal en de Merwedes te koppelen. Het knelpunt benedenstrooms van Zaltbommel kan worden opgelost met ruimtelijke maatregelen langs de Merwedes, zonder dat dat langs de Merwedes tot extra ingrepen leidt. In het algemeen zijn de systeemrelaties en afhankelijkheden evident.

Page 39: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

38

Page 40: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

39

4 De IJssel 4.1 Opgave op orde houden waterveil igheid Op de lange termijn (2100) krijgt de IJssel als gevolg van klimaatverandering te maken met een toename van de afvoer met 400 m3/s. De maatgevende afvoer bij Lobith is dan toegenomen van 16.000 m3/s naar 18.000 m3/s. In totaal gaat er dan zo’n 2.850 m3/s door de IJssel, onder maatgevende omstandigheden. Op dit moment is dat zo’n 2.450 m3/s. Dit leidt van de IJsselkop tot aan Deventer over het algemeen tot een waterstandstijging van 20-40 cm, afhankelijk van de lokale omstandigheden. Met name op de IJssel van Rheden-Giesbeek (Rhederlaag) en van Dieren tot het Stroomkanaal van Hackfort is de waterstandstijging lager (0-20 cm.). Deze waterstandstijging is de opgave die voortkomt uit het op orde houden van de waterveiligheid. De opgave langs het zuidelijke deel van de IJssel wordt niet beïnvloed door het IJsselmeerpeil en opwaaiing. Dit is dan ook geen onderdeel van de analyse.

4.2 Gebiedskarakteristiek De IJssel onderscheidt zich van de Waal en Merwedes door zijn relatief kleinschalige karakter en sterke verwevenheid met de omgeving. Dit is onder andere zichtbaar doordat het type grondgebruik binnen- en buitendijks doorloopt, bijvoorbeeld bij de dijkoverschrijdende landgoederen. Typerend voor de IJssel zijn de omvang, de rivier is relatief smal, en de vele landschappelijke en cultuurhistorische waarden. De huidige ruimtelijke kwaliteit is hoog langs de IJssel, vooral ook in de uiterwaarden. Brede, hier en daar hooggelegen uiterwaarden wisselen af met markante Hanzesteden en stadsfronten. In een aantal uiterwaarden is nog de oorspronkelijke morfologische opbouw zichtbaar en veel uiterwaarden hebben een kleinschalige inrichting, waarin landbouw en natuur gecombineerd worden. Vanaf het splitsingspunt stroomt de IJssel in noordelijke richting langs de Veluwe. Vanaf Doesburg doorsnijdt de rivier zandgronden. Hier kenmerkt de rivier zich door zijn vele meanderbochten en door de beken die in de IJssel uitmonden. Ten noorden van Deventer wordt de kleinschalige structuur van de uiterwaarden afgewisseld door meer grootschalige landbouw. Ten noorden van Zwolle is de omgeving van de rivier opvallend open. Hier is bijna uitsluitend grootschalige landbouw aanwezig.

Foto 4.1, de IJssel bij Zutphen

Page 41: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

40

De bedijking van de IJssel is pas in de zestiger jaren voltooid. Dit geldt ook voor de normalisering er van: het IJsselsysteem kent van oorsprong een groot aantal bochten, waarvan er in de vorige eeuw een aantal zijn rechtgetrokken. Om de rivier ‘op zijn plaats te houden’ zijn de oevers voorzien van basaltblokken. De waterstand wordt in de IJsseldelta niet alleen bepaald door de rivierafvoer, maar ook door het IJsselmeerpeil en opwaaiing. Afvoer van de zijrivieren en beken (laterale toestroom) levert onder maatgevende omstandigheden een substantiële bijdrage aan de totale afvoer. De ondergrond van de dijken is vaak zandig en gevoelig voor piping.

Afbeelding 4.2 Ruimtelijke analyse van de IJssel door Bosch Slabbers ladschapsarchitecten

4.3 Werkwijze regioproces Voor IJssel Zuid is in drie werksessies gewerkt aan het verkennen van de kansrijke strategieën ‘Dijken’ en ‘Ruimte voor de IJssel’. Aan de werksessies nam een vertegenwoordiging deel van de aangrenzende IJsselgemeenten, de waterschappen Rijn en IJssel en Vallei en Veluwe, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, de regio Stedendriehoek, de veiligheidsregio’s, de provincies Overijssel en Gelderland en het Deltaprogramma Rivieren. Het proces is voorbereid, begeleid en gecoördineerd door een projectgroep vanuit de provincie Gelderland, met deelnemers van de gemeenten Arnhem en Zutphen, Natuurmonumenten, de waterschappen Rijn en IJssel en Vallei en Veluwe, Dienst Landelijk Gebied en het Deltaprogramma Rivieren. In de eerste twee werksessies zijn voor de verruimingsstrategie alle bestaande maatregelen doorgelopen uit het Maatregelenboek Planstudie Ruimte voor de Rivier, in 2003 opgesteld ter ondersteuning van de afweging voor de PKB Ruimte voor de Rivier maatregelen. Waar nodig zijn maatregelen geactualiseerd, naar aanleiding van huidige ontwikkelingen. Dit geldt in concreto voor het

Page 42: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

41

Rivierklimaatpark IJsselpoort en het Landschapsontwikkelingsplan van de gemeente Rheden in de Havikerwaard. Als alternatief voor de bypass Zutphen zijn de maatregelen uit het Maatregelboek waar nodig aangevuld met een aantal maatregelen uit de Robuustheidstoets Zutphen (CSO, 2011). Vervolgens is aan het pakket een aantal nieuwe maatregelen toegevoegd, om de laatste waterstanddaling te realiseren. Voor de kansrijke strategie ‘dijken’ is gezamenlijk met de deelnemers een verdere detaillering aangebracht in de opgave voor dijkverbetering: waar kan deze gemakkelijk gerealiseerd worden met de traditionele, binnendijkse manier van versterken met een berm, waar is de fysieke ruimte beperkt en de aard van de bestaande waarden dusdanig dat zal moeten worden uitgeweken naar buitendijkse versterking, c.q. waar maken beperkingen in de ruimte en bestaande waarden het noodzakelijk dijkversterking uit te voeren met technieken van constructieve aard (damwanden, doeken bijvoorbeeld). In de derde en laatste werksessie zijn de effecten van alle ruimtelijke maatregelen kwalitatief beoordeeld. Twee maatregelen zijn, op basis van deze effectanalyse, als ‘niet kansrijk’ gewaardeerd. Ook voor de meeste dijktrajecten heeft een kwalitatieve effectbeoordeling plaatsgevonden in werksessie 3. Het inzicht in met name de negatieve effecten van beide strategieën is de achtergrond van een aantal kanttekeningen voor het vervolgproces, van de trechtering naar de voorkeursstrategie. Afstemming met het regioproces IJssel Noord is geborgd door wederzijdse deelname aan de werksessies en bilateraal overleg. De resultaten van beide regioprocessen zullen worden aangeboden in de vorm van 1 bestuurlijke document met het regioadvies vanuit de IJssel. De onderliggende rapportages Kansrijke Strategieën worden separaat aangeleverd voor IJssel Noord en IJssel Zuid.

4.4 Kansrijke strategie ‘dijken’ Leeswijzer: In deze paragraaf wordt de kansrijkheid van de strategie ‘dijken’ verkend, aan de hand van een analyse van de opgave voor dijkversterking, voor het op orde brengen en het op orde houden van de waterveiligheid (4.4.1). In paragraaf 4.4.1 wordt de complexiteit van de opgave geanalyseerd aan de hand van mate waarin dijkversterking ruimtelijk ingepast kan worden. In paragraaf 4.4.3. wordt de conclusie getrokken met betrekking tot de kansrijkheid van de strategie. De regio ziet aanleiding voor een aantal kanttekeningen voor de afweging, die in fase 2 van het regioproces plaatsvindt. Deze worden nader geduid in paragraaf 4.4.3.

4.4.1 De opgave - dijkverbetering Net als langs de Waal kan de opgave voor dijkverbetering langs de IJssel worden onderscheiden in het op orde houden en in het op orde brengen van de primaire kering. Het op orde brengen van de dijken is op korte termijn aan de orde, ongeacht de voorkeursstrategie die gekozen wordt. Het op orde houden van de dijken, dijkverbetering als oplossing voor klimaatverandering, heeft een tijdhorizon van 2050/2100.

Page 43: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

42

Afbeelding 4.3 Dijkverbetering in uitvoering De bestaande overhoogte is niet meegenomen in de analyse. Uitgangspunt voor de analyse is dat deze niet wordt ingezet. Voor het in beeld brengen van de opgave voor dijkversterking langs de IJssel, is gebruik gemaakt van de Dijkentool. Op orde brengen Het op orde brengen van de waterveiligheid betreft dijkverbetering die invulling geeft aan de opgave vanuit het nHWBP (afgekeurde dijkvakken) en nieuwe inzichten (piping). In dat geval houdt de dijkverbetering met name dijkversterking in. De gangbare praktijk is hierin te voorzien middels ‘bermen’ tegen het binnendijkse talud van de dijk. Dijkversterking leidt tot een groter ruimtebeslag van de dijk (de dijk wordt breder). Op orde houden Dijkverbetering, die invulling geeft aan de wateropgave als gevolg van klimaatverandering, bestaat in elk geval uit dijkverhoging: het vangt de waterstandstijging op die het resultaat is van een toename van de rivierafvoer. Deze dijkverhoging zal over het algemeen gepaard gaan met dijkversterking: nodig om de sterkte van de dijk in overeenstemming te brengen met de nieuwe hoogte. Over het algemeen is het ruimtebeslag hiervan kleiner, dan in geval van dijkversterking ten behoeve van piping. De dijkverbeteringsopgave langs het zuidelijke deel van de IJssel kan als volgt worden samengevat: Op orde brengen Na realisatie van de maatregelen uit de PKB Ruimte voor de Rivier zorgt de gerealiseerde waterstanddaling er voor dat een groot deel van de dijkvakken, dat in de derde toetsronde is afgekeurd, alsnog zal voldoen. In concreto zullen dan de afgekeurde dijkvakken van het Twenthekanaal, bij Wilp en bij Deventer nog in het nHWBP worden opgenomen. Het op orde brengen van de dijken, naar aanleiding van de nieuwe inzichten met betrekking tot piping, is aan de oostzijde voor het gehele traject van Doesburg tot het Stroomkanaal van Hackfort aan de orde en op een aantal kleinere trajecten. Langs de westzijde van de IJssel is het beeld hiervoor meer versnipperd en betreft het minder omvangrijke trajecten.

Page 44: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

43

Op orde houden De opgave voor dijkverbetering komt voor het zuidelijke deel van de IJssel met name voort uit de waterstandstijging, die het resultaat is van klimaatverandering (op orde houden). Met name rond de IJsselkop in de driehoek Arnhem/Rheden/Westervoort is de opgave fors. De benodigde dijkverhoging varieert hier tussen de 30 cm en een meter, in combinatie met dijkversterking met een ruimtebeslag van 40 meter. Ook voor de primaire kering aan de oostzijde van de IJssel, ten noorden van het Twenthekanaal tot voorbij Deventer, is de opgave extra hoog: ruim 70 cm dijkverhoging en 20 meter ruimtebeslag voor versterking. Voor ‘de rest’ van het zuidelijke deel van de IJssel is zo’n 40 cm dijkverhoging nodig, in combinatie met ongeveer 40 meter ruimtebeslag voor dijkversterking.

4.4.2 Analyse complexiteit: ruimtelijke inpassing dijkmaatregelen De opgave is geanalyseerd voor wat betreft de mogelijkheden en beperkingen van de ruimtelijke inpassing van dijkmaatregelen. De complexiteit van het realiseren van de opgave voor dijkmaatregelen wordt bepaald door eventuele beperkingen in ruimte, door de aanwezigheid van bebouwing van dorpen en steden en door aanwezige landschappelijke en cultuurhistorische waarden. Gezien het ruimtebeslag komt deze spanning met name voort uit het dijkversterkingsdeel van de opgave. Daarbij is het uitgangspunt dat dijkversterking wordt gerealiseerd met bermen aan de binnendijkse zijde van de keringen. Dijkverhoging leidt met name tot gevolgen voor de aanwezige ruimtelijke kwaliteit, belevingswaarden en esthetische bezwaren. Dit is niet meegenomen in de totstandkoming van de analyse die ten grondslag lag aan het resultaat van kaart 4.1. De kanttekeningen die hierbij op te merken zijn komen voort uit de verkenning van de effecten die heeft plaatsgevonden in de werksessies. Kaart 4.2 laat de indeling zien van de primaire keringen langs de west- en oostzijde van de IJssel. Deze indeling betreft drie categorieën:

1. langs de rood gearceerde trajecten is de opgave voor dijkversterking in het algemeen moeilijk te realiseren middels de conventionele werkwijze met bermen, zowel binnen- als buitendijks. Hier komen aanleidingen voor technische oplossingen naar voren;

2. langs de geel gearceerde trajecten is het lastig dijkversterking aan de binnendijkse zijde van de dijk te realiseren. Naar verwachting zal uitgeweken moeten worden naar dijkversterking aan de rivierzijde van de dijk en/of technische oplossingen;

3. langs de groen gearceerde trajecten is dijkversterking relatief eenvoudig middels de conventionele werkwijze met bermen te realiseren, aan de binnendijkse zijde van de dijk.

Page 45: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

44

Kaart 4.4: Dijkverbeteringsopgave IJssel Zuid

B

A

C

52-1-2-G-1-A37 m13 m

0,19 m

52-1-2-F-1-A37 m 13 m

0,19 m

52-1-2-E-1-A52-1-2-D-1-A

40 m15 m

0,37 m

52-1-2-D-1-B42 m17 m

0,37 m

52-1-2-C-1-B41 m16 m

0,37 m

52-1-2-A-1-A19 m10 m

0,72 m

51-1-2-A-1-A19 m10 m

0,72 m

50-1-2-A-1-A20 m10 m

0,36 m

50-1-1-A-1-A41 m12 m

0,60 m

49-1-1-B-1-E31 m6 m

0,0 m

49-1-1-A-1-D35 m10 m

0,57 m

49-1-1-A-1-C35 m11 m

0,57 m

48-2-2-B-1-D50 m10 m

0,84 m

48-2-2-A-1-D48 m8 m

0,60 m

47-1-1-B-1-240 m25 m

0,34 m

47-1-1-A-1-230 m13 m

0,55 m

47-1-2-B-1-244 m2 m

0,11 m

47-1-2-A-1-20 m0 m

0,00 m

48-2-2-A-1-E65 m24 m

0,96 m

52-1-1-A-1-A17 m13 m

0,60 m

Delta programma RivierenStrategie Meer met dijken

0 10km

op orde brengen: afgekeurde dijkvakken derde toetsrondeop orde brengen: dijkvakken met (mogelijk) pipingprobleemop orde houden: klimaatopgave 0-20 cmop orde houden: klimaatopgave 20-40 cmopgave dijken cf. dijkentool: A, B, C, zie doorsnede hieronder

opgave dijken: maatwerk = duur (constructie)opgave dijken: buitendijks = lastig binnendijksopgave dijken: binnendijks = relatief makkelijk / goedkoop op te lossen binnendijks

Page 46: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

45

Geconfronteerd aan de omvang van de dijkverbeteringsopgave komt het volgende beeld naar voren: IJsselkop Langs het stedelijke gebied van Arnhem Noord is de opgave voor verhoging en versterking lastig te realiseren, met traditionele dijkversterking. Aan de oostzijde wordt bij Westervoort en Lathum een grote opgave gecombineerd met een hoge mate van complexiteit van dijkverbetering. Langs de rand van deze kernen moet een dijkverhoging van zo’n 80 cm worden gerealiseerd en een dijkversterking met een ruimtebeslag van ongeveer 50 meter. Voor de dijkversterking kunnen technische oplossingen (damwand, doek) de effecten oplossen. Dit is voor de benodigde dijkverhoging veel lastiger. Westzijde Voor de kering aan de westzijde bestaat vanaf Dieren tot Deventer een aantal trajecten waar dijkversterking lastig is. Dit betreft de primaire kering van Zutphen De Hoven, de bekende Bomendijk tussen Voorst en Wilp en de primaire kering langs De Worp bij Deventer. De met eiken en beuken begroeide Bomendijk is deels onderdeel van landgoed De Poll. De kenmerken van de dijk en de landschappelijke waarden in de omgeving van de dijk, maken de dijk uniek voor Nederland. In de jaren 90 is de dijk, na aanhoudende protesten, versterkt middels stalen damwanden, zodat de schade aan het bos en het landschap tot een minimum beperkt bleef. Ruimtegebrek en de (cultuurhistorische) waarden van de De Hoven en De Worp bij Zutphen en Deventer maken hier dat dijkversterking moeilijk is te realiseren. Tussen Wilp en De Worp bij Deventer is dijkversterking lastig binnendijks uit te voeren en zal uitgeweken moeten worden naar buitendijkse versterking of technieken van constructieve aard (damwanden bijv). Oostzijde Aan de oostzijde van de IJssel valt bij Zutphen een flinke opgave voor dijkverbetering samen met moeilijk tot lastig te realiseren dijkversterking. Ter plaatse van de historische kern van Zutphen is dijkversterking in het verleden succesvol uitgevoerd met constructieve oplossingen. De aanwezige historische bolwerken zijn daar een aandachtspunt. Meer zuidelijk is dijkversterking lastig binnendijks uit te voeren, vanwege de bebouwing van de stedelijke uitbreidingswijken van Zutphen. Hier ligt buitendijkse versterking voor de hand. Ook langs het Twenthekanaal combineert een flinke opgave met omstandigheden die klassieke dijkversterking moeilijk maken. Om voor de hand liggende redenen leidt traditionele dijkversterking langs de historische bebouwing van Doesburg ook tot een aantal uitdagingen. Op de genoemde locaties en trajecten zal de oplossing gezocht moeten worden in oplossingen van constructieve aard (damwanden of andere vormen van langsconstructies) of buitendijkse dijkversterking.

4.4.3 Kansrijkheid De regio ziet dijkversterking als een kansrijke oplossing voor het op orde houden van de waterveiligheid langs de IJssel. Naar verwachting is het ook langs deze Rijntak in technische zin mogelijk de opgave als gevolg van klimaatverandering (op orde houden van de waterveiligheid), met dijkmaatregelen in te vullen. De omvang van de extra dijkhoogte die wordt toegevoegd en het ruimtebeslag van conventionele dijkversterking (met bermen) geeft op een aantal locaties en trajecten spanning en leidt daar tot ruimtelijke opgaven. De regio verwacht dat de versterkingsopgave oplosbaar is, mits daar gekozen wordt voor niet conventionele dijkversterking met maatregelen van constructieve aard. Veel lastiger is het de gevolgen van omvangrijke dijkverhoging te mitigeren. Dit manifesteert zich bij Arnhem Noord, bij Westervoort en Lathum en ter plaatse van het historische centrum van Zutphen en Deventer, waar zich de combinatie voordoet van een (zeer) hoge opgave voor het op orde houden van de waterveiligheid, met complicerende (ruimtelijke) omstandigheden.

Page 47: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

46

4.4.4 Conclusies en kanttekeningen ‘dijken’ Onderscheid ‘op orde brengen’ en ‘op orde houden’ Dijkverbetering ten behoeve van het op orde brengen van de dijken in verband met piping bepaalt de opgave voor het traject tussen Doesburg en het Stroomkanaal van Hackfort. Het op orde brengen van afgekeurde dijkvakken (nHWBP) manifesteert zich met name bij Deventer, waar de gehele kering langs de stad afgekeurd is in de derde toetsronde. Op korte termijn (binnen nu en twintig jaar) zal op deze trajecten dijkverbetering plaatsvinden om de dijken op orde te brengen. Bovenstaand onderscheid tussen ‘op orde brengen’ en ‘op orde houden’, is in het algemeen relevant omdat het duidelijk maakt langs welke trajecten de komende twintig jaar ‘sowieso’ aan de dijken gewerkt zal worden. Hier doet zich de vraag voor of daar dan al dan niet de klimaatopgave meegekoppeld wordt (werk met werk maken), of dat de klimaatopgave op een later moment via dijkversterking of rivierverruiming ingevuld wordt. De wenselijkheid van een dergelijke keuze kent de nodige ‘mitsen en maren’ en behoeft wat betreft de regio nadere detaillering, in fase 2 van de regioprocessen. Complexe trajecten en effecten Dijkverbetering is op een aantal trajecten langs het zuidelijke deel van de IJssel lastig op ‘traditionele wijze’ te realiseren. Dit betreft over het algemeen trajecten waar de opgave wordt bepaald door het op orde houden van de waterveiligheid: waterstandstijging als resultaat van klimaatverandering. Alleen aan de oostzijde langs Deventer wordt de opgave zowel bepaald vanuit het op orde brengen van de dijken (nHWBP), als vanuit het op orde houden van de dijken (klimaatverandering). Ook hier is het tegelijkertijd ingewikkeld deze opgave zonder alternatieve technieken te realiseren. De regio verwacht dat de meeste negatieve effecten van dijkversterking kunnen worden verminderd door de wijze van verbetering. Zo kunnen effecten in gebieden met belangrijke cultuurhistorische of landschappelijke waarde worden weggenomen, als gekozen wordt voor een oplossing van constructieve aard. Een goed voorbeeld daarvan is de verbetering middels damwanden, die in de jaren 90 plaatsvond aan de Bomendijk tussen Voorst en Wilp.

Afbeelding 4.5: dijkversterking aan de Bomendijk

Bomendijk• versteviging door aanbrengen damwand

• 19 bomen gekapt

Page 48: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

47

Ook in de stedelijke gebieden verwacht de regio dat effecten op de ruimtelijke kwaliteit of op aanwezige cultuurhistorische waarden weggenomen kunnen worden door oplossingen van constructieve aard, bijvoorbeeld in de vorm van damwanden of langsconstructies. Daarbij is het wat betreft de regio zaak deze dusdanig toe te passen dat het leidt tot een meerwaarde voor ruimtelijke kwaliteit, al dan niet als resultaat van meekoppeling van andere functies. Een voorbeeld hiervan is de ‘nieuwe’ stadskade bij Doesburg. In gebieden waar met name dijkversterking wrijving geeft als gevolg van het ruimtebeslag en/of aanwezige waarden, zal altijd sprake zijn van maatschappelijke gevoeligheid. Dit hoeft niet te leiden tot maatschappelijke weerstand, vooropgesteld dat gekozen wordt voor passende oplossingen waarmee de effecten beperkt blijven of gemitigeerd worden (zie ook eerder). Lastiger is het, het negatieve effect van dijkverhoging te voorkomen. Zoals gezegd doet zich bij Arnhem Noord, bij Westervoort en Lathum en ter plaatse van het historische centrum van Zutphen de combinatie voor van een (zeer) hoge opgave met complicerende (ruimtelijke) omstandigheden. In concreto is hier een dijkverhoging nodig van 40 tot 70 cm. Met een constructieve oplossing is het sterkteprobleem naar verwachting op te lossen. De toename in hoogte is veel lastiger en zal zich vaak vertalen in negatieve effecten op ruimtelijke kwaliteit en belevingswaarden (verbinding stedelijk gebied en de rivier, zicht en cultuurhistorische waarden). Dit gegeven zal wat betreft de regio een belangrijke rol spelen in de afwegingen van fase 2 van het regioproces. Zoals gezegd geldt voor vrijwel alle ‘complexe trajecten’ dat de opgave wordt bepaald door het op orde houden van de dijken (klimaatverandering). Hiermee komt wat betreft de regio de vraag naar voren of gekozen moet worden voor dijkversterking met technische oplossingen ter voorkoming of mitigatie van effecten op de lastige trajecten, of dat deze effecten aanleiding moeten zijn voor keuze voor verruimende maatregelen (al dan niet in combinatie met een kleinere opgave voor dijkverbetering). Overig In het regioproces komt ook een aantal belangrijke aandachtspunten naar voren voor de trajecten langs het zuidelijke deel van de IJssel waar de primaire kering gecombineerd is met de N348. Als deze weg aangepast moet worden zullen de kosten sterk toenemen. Bovendien kan verhoging er van leiden tot negatieve effecten voor de ruimtelijke kwaliteit (bijv. doorbreken van zichtlijnen, verbreking verbinding Tenslotte wordt langs de gehele Veluwezone de toename van kwel vanuit de Veluwe verwacht. Aan de klimaatopgave kan in feite een extra opgave worden toegevoegd in stedelijk gebied, voortkomend uit zowel Veluwekwel als rivierkwel. In Arnhem West (Presikhaaf, Broek) speelt dit probleem nu al. Aanpak van de rivierveiligheid kan hier niet plaatsvinden zonder aandacht te besteden aan het regionale watersysteem.

4.5 Kansrijke strategie Ruimte voor de IJssel In deze paragraaf zal uiteen gezet worden op welke wijze voor het zuidelijke deel van de IJssel invulling kan worden gegeven aan de kansrijke strategie Ruimte voor de IJssel. Met deze strategie wordt middels rivierverruiming de opgave gerealiseerd, die het gevolg is van een toename van de maatgevende afvoer door klimaatverandering. Deze hogere afvoer leidt op het zuidelijke deel van de IJssel over het algemeen tot een waterstandstijging van 20-40 cm, afhankelijk van de lokale omstandigheden. Met name op de IJssel van Rheden-Giesbeek (Rhederlaag) en van Dieren tot het Stroomkanaal van Hackfort is de waterstandstijging lager (0-20 cm). Bij het bepalen van de kansrijke strategie Ruimte voor de IJssel zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd:

Page 49: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

48

- de bypasses Zutphen en Deventer worden vervangen door andere ruimtelijke maatregelen. Beide bypasses kunnen niet rekenen op draagvlak;

- de bypass Zutphen wordt vervangen door het pakket uit de Robuustheidstoets. Een alternatieve, ruimtelijke oplossing voor de bypass Deventer wordt nog door de regio uitgewerkt;

- bij het splitsingspunt wordt uitgegaan van het plan Rivierklimaatpark IJsselpoort; - de gepresenteerde maatregelen zijn uitvoerbaar. Ze kunnen in meer of mindere mate rekenen

op draagvlak; - de gepresenteerde maatregelen moeten worden gezien als een opsomming; of -en in welke

combinatie ze worden ingezet wordt op dit moment niet bepaald. Van het merendeel van de maatregelen is het waterstandverlagende effect bekend. Aan een aantal maatregelen wordt nog gerekend, op het moment van schrijven van deze rapportage. Over het algemeen betreft dit nieuwe maatregelen, die nog niet waren opgenomen in de Blokkendoos. In de volgende fase, de trechtering naar het voorkeursalternatief, zal de Blokkendoos op deze onderdelen zijn bijgewerkt. Leeswijzer: De regio doet in paragraaf 4.5.1 verslag van de afweging met betrekking tot de kansrijkheid van verruimende maatregelen langs het zuidelijke deel van de IJssel. De conclusie met betrekking tot de kansrijkheid van de Ruimte voor de Rivier strategie wordt geformuleerd in paragraaf 4.5.2. De regio ziet aanleiding voor een aantal kanttekeningen. Deze worden vermeld in paragraaf 4.5.3.

4.5.1 Ruimte voor de IJssel De regio heeft haar afweging met betrekking tot de kansrijkheid van ruimtelijke maatregelen gebaseerd op expert judgement, ondersteund door de Blokkendoos. Een aantal van de benoemde Blokkendoosmaatregelen behoeft wat betreft de regio aanpassing, om ze in hydraulische zin goed op elkaar aan te laten sluiten en/of omdat ze vanuit bestaande waarden een specifieke dimensionering vereisen. In de werksessies zijn op basis van expert judgement de effecten verkend van de diverse maatregelen. Dit betreft de volgende effecten:

- waterstanddaling - technische haalbaarheid - maatschappelijke weerstand - regionaal watersysteem - leefbaarheid (wonen) - landschap en ruimtelijke kwaliteit - landbouw - natuur - cultuurhistorie - kansen bedrijfsleven - kansen voor recreatie - meekoppelkansen

Op basis van deze eerste verkenning van effecten zijn twee maatregelen afgevallen: uiterwaardvergraving in de Fraterwaard en uiterwaardvergraving in de Reuversweerd. Dit betreft beiden uiterwaarden met hoge landschappelijke en cultuurhistorische waarden. In de Fraterwaard is de morfologische opbouw nog zichtbaar (kronkelwaard). De maatregelen hebben een grote, negatieve impact op beide gebieden en genereren een relatief gering effect van enkele centimeters waterstanddaling. Op kaart 4.2 staan de kansrijke ruimtelijke maatregelen aangegeven, die wat betreft de regio mee kunnen worden genomen in het afwegingsproces naar de voorkeursstrategie.

Page 50: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

49

Kaart 4.6: kansrijke verruimende maatregelen IJssel Zuid

WelsumerbuitenwaardenY38 8-13 cm

PKB DeventerOp termijn andere invulling/inrichting?

RavenswaardenY29 2-5 cm

*Eesterhoek

MarswaardMaatregel 3a 7 cm

Aanpassen kade Zutphen

* Olburgen, Prinsemaat, BakerwaardSteenderen 5002 a 36 cm

* Geul Olburgen

FraterwaardY16 3-6 cm

* Project ‘IJsselpoort’Variant op:

Uiterwaardmaatregelen:Westervoort+IJssel Dijkerwaard Y03 Y05 20cm

IJsseloordsche Polder Y04 4 cmVelperwaarden Y06 19-22 cm

Koppenwaard Y07 40-45 cm

Knelpunten:vm Steenfabriek ‘Riverstone’ 10305 4 cm

vm Steenfabriek Koppenwaard 10301 5 cm

Terwolderdorpen waardenY35 3-8 cm

DVL Het Stadsland

*Kleine Bypass DeventerStedendriehoek studie 20 cm?

Y31-33-34 20 of 5 cmSelectief bosjes, dwarskades, etc. verwijderenMaatregel 14 11 cm

Selectief bosjes, dwarskades, etc. verwijderenMaatregel 14 11 cm

Wilpse KleiMaatregel 10 Knelpunt A1 6 cm

RammelwaardY27 5-8 cm

Kade Wilpse KleiMaatregel 13 15 cm

VoorsterkleiOp termijn andere invulling/inrichting?

Maatregel lange termijn: ‘doet’ veel minder dan berekening blokkendoos PKB

TichelbeeksewaardY24-Y25 32 cm pkb 14 cm

Cortenoeversche BrugMaatregel 7 cmDoorlatend maken landhoofd en kleine dijkverlegging

CortenoeverOp termijn: andere invulling/inrichting?

Y19 12-13 cmCombineren KRW

Brummense Waarden

Landschapsontwikkelingsplan Rheden - Rozendaal

* HavikerwaardVariant op: Y13-Y15 23-38 cm

(Her)ontwikkelen & aanpassen lage gebieden, bijvoorbeeld IJsseloord mede opvang toename kwel

RWZI

Delta programma RivierenStrategie Ruimte voor de rivier plus

0 10km

In toekomst mogelijke aanpassing PKB maatregelDijkenNiet wenselijke bypassesOp orde houden: klimaatopgave 0-20 cmOp orde houden: klimaatopgave 20-40 cmMaatregel nog toevoegen aan DPR blokkendoosNummering cf. PKB ‘Maatregelenboek’Waterstandsdaling cf. ‘oude’ blokkendoos en ‘maatregelenboek’

*Kleine By

Y27

5-8 cm

Kansrijke ruimtelijke maatregelen; uiterwaard maatregelenKansrijke ruimtelijke maatregelen; dijk-verleggingen en binnendijkse maatregelenMogelijke ruimtelijke maatregelen in combinatie met opvang kwel/regionaal water

Page 51: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

50

Voor een aantal maatregelen geeft deze eerste effectanalyse aanleiding tot het benoemen van aandachtspunten. Deze zijn in tabel 4.1 weergegeven in de kolom ‘opmerkingen’. De regio gaat er vanuit dat deze aspecten een rol zullen spelen in de afweging naar de voorkeursstrategie, in fase 2 van het regioproces. Tabel 4.1: opsomming kansrijke maatregelen ‘Ruimte voor de IJssel’ Kenmerk Beschrijving Opmerking Y03-Y05, Y04, Y06, Y07, 10305, 10301

Rivierklimaatpark IJsselpoort Zie tekstvak en bijbehorende beschrijving. Is variant op de genoemde maatregelen uit de Blokkendoos.

(her)ontwikkeling en aanpassing lage gebieden Arnhem Noord

Havikerwaard Variant op Y13-Y15, Maakt deel uit van het landschapsontwikkelingsplan Rheden-Rozendaal. De ecologische en landschappelijke doelstellingen combineren niet goed met het huidige agrarische grondgebruik. Is een maatregel die tijd nodig heeft.

Y19 Brummensewaarden Vanaf de versmalling bij Dieren wordt in combinatie met 50002a de ruimte opgezocht. Vraag die hier naar voren komt is: geulen of overstromingsvlakte. Vanuit ruimtelijke kwaliteit (landschap en cultuurhistorie) heeft laatste de voorkeur.

50002 a Olburgen, Prinsenmaat, Bakerwaard

Dijkverlegging Steenderen. Aandachtspunt: scheepvaarteffecten. Is feitelijk een bochtafsnijding. Maatregel blijft niet zonder gevolgen voor de bestaande bebouwing van Rha en Olburgen.

Cortenoeverse brug (brug over de N348, ten zuiden van Zutphen)

Maatregel uit robuustheidsonderzoek. Wordt gecombineerd met de Tichelbeeksewaard. Betreft het doorlatend maken van de aanbrug van de N348, aansluiten op de dijkverlegging Cortenoever en doortrekken van een geul door de Tichelbeeksewaard.

Y24-Y25 Tichelbeeksewaard Zie bovenstaand. Maatregel uit Robuustheidsonderzoek.

3a Marswaard Maatregel uit Robuustheidsonderzoek.. Dit betreft een buitendijkse maatregel in de Marspolder en haven. Daarbij wordt uitgegaan van een geul, in combinatie met het verlagen van de leidammen van het Twenthekanaal. Aandachtspunt: in de noordelijke hoek bij het Twenthekanaal bevindt zich een oude vuilstort, met daaronder de fundamenten van kasteel De Poll).

Eesterhoek Nieuwe maatregel. Betreft het verleggen van de steilrand van de hoge gronden.

Y27 Rammelwaard Bij voorkeur geen ingrepen in de Rammelwaard. Alleen bij gebleken tekort in waterstandverlagend effect, als resultaat van andere maatregelen.

Y29 Ravenswaarden Bestaande verlaging in landschap benutten, parallel aan dijk. Patroon heggen oost-west en kronkelwaarden noord/zuid, in stand houden. Mogelijk klein rendement, in relatie tot omvang ingreep en effect op bestaande waarden.

13 Kades Wilpsche Klei Maatregel uit Robuustheidsonderzoek

10 Y31-33-34

Wilpsche Klei Maatregel uit Robuustheidsonderzoek in combinatie met ‘oude’ maatregel uit het PKB Maatregelboek. Deze maatregel blijft niet zonder gevolgen voor de landbouw. Gebied heeft nu agrarische functie. De overstromingsfrequentie neemt toe. De obstakelverwijdering uit het robuustheidsonderzoek wordt aan deze maatregel toegevoegd.

Kleine bypass Deventer

Dijkverlegging ‘Het Stadsland’ Alternatieve ruimtelijke maatregel voor bypass Deventer.

Y35 Terwolderdorpen waarden Alternatieve ruimtelijke maatregel voor bypass Deventer.

Y38 Welsumer Buitenwaarden Alternatieve ruimtelijke maatregel voor bypass Deventer.

14 Bosjes, dwarskades verwijderen Betreft maatregel uit het Robuustheidsonderzoek: alle bosjes en dwarskades worden verwijderd. Dit is geen Stroomlijn-maatregel, maar betreft ingreep in vergunde situatie. Maatregel zal het (landschappelijke) beeld van de IJssel ingrijpend veranderen. Groot negatief effect op ruimtelijke kwaliteit. Maatregel is mogelijk wel te nuanceren tot een selecte combinatie van ingrepen.

Page 52: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

51

Rivierverruiming als onderdeel van het plan Rivierklimaatpark IJsselpoort is een zeer kansrijke maatregel, die potentie heeft voor een omvangrijke waterstanddaling bij het splitsingspunt. De maatregel kan rekenen op nauwe betrokkenheid van de belanghebbende overheden en maatschappelijke organisaties. Ongeacht de combinatie van maatregelen blijkt uit de analyse dat de opgave voor behoud van de waterveiligheid langs IJsselkop niet gerealiseerd kan worden met verruimende maatregelen. De inzet van de maatregel Retentie Rijnstrangen verhelpt dit knelpunt, in combinatie met verruimende maatregelen langs het zuidelijk deel van de IJssel. De ruimtelijke alternatieven voor de bypass Zutphen (Tichelbeeksewaard en Cortenoeverse brug) geven volgens de analyse uit de Robuustheidstoets een groot en afdoende rendement, mits ze als 1 maatregel worden gekoppeld, samen met de dijkverlegging Cortenoever. Dit is niet op deze wijze in de Blokkendoos geschematiseerd, waardoor het hydraulisch rendement veel lager wordt ingeschat. Op basis van de resultaten van de Robuustheidstoets gaat de regio er vanuit dat de bypass Zutphen kan worden vervangen door het ruimtelijke pakket dat de regio in het kader van de IJsselsprong heeft afgewogen. De opgave ter hoogte van Deventer is groot. Zowel een oplossing met dijkmaatregelen, als een oplossing in rivierverruiming is lastig te realiseren. Aan detaillering van het vraagstuk en mogelijke (combinaties van) oplossingen wordt de komende periode nog gewerkt, in samenwerking met de gemeenten Voorst en Deventer en de provincie Overijssel. Daarbij is dus het uitgangspunt de opgave zonder inzet van de bypass Deventer in te vullen. Verdere afwegingen hieromtrent worden in het vervolgproces gemaakt.

Rivierklimaatpark IJsselpoort is een initiatief van Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer in samenwerking met gemeenten Arnhem, Rheden, Westervoort en Zevenaar en de provincie Gelderland. Klimaatadaptatie is de cruciale invalshoek van het park: beoogd wordt met een ruimtelijke koers natuurlijke landschapsvormende processen te reactiveren, die meegroeien in het tempo waarop de klimaatverandering zich voltrekt. Daarbij vormt waterveiligheid in relatie tot klimaatverandering een belangrijke invalshoek. Het Rivierklimaatpark levert een gemeenschappelijk agenda voor betrokken partijen, met een gemeenschappelijke koers voor de diverse initiatieven van de verschillende actoren. Het Rivierklimaatpark IJsselpoort verenigt lokale, provinciale en landelijke thema’s op het gebied van water, groen, recreatie en economie. Daarbij worden lopende initiatieven in de Velperwaarden, Hondsbroeksche Pleij, Koppenwaard, Valewaard en in Westervoort Noord geïntegreerd. Aan rivierverruiming wordt invulling gegeven door de aanleg van hoogwatergeulen en door het verwijderen en herstructureren van obstakels. Dit wordt zodanig gedaan dat een bijdrage wordt geleverd aan de ruimtelijke kwaliteit en de aantrekkelijkheid van het gebied.

Page 53: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

52

De kansrijke strategieën Ruimte voor de Rivier en Dijken zijn op verzoek van het Deltaprogramma Rivieren door de provincie Gelderland ook nog op het niveau van het deelgebied IJssel Zuid beoordeeld op hun effecten. Deze zijn ingeschat op basis van de input uit de werksessies en gebaseerd op regionale gebiedskennis. De genoemde kosten van de strategieën zijn afkomstig uit de Dijkentool en de Blokkendoos. Zie hiervoor bijlage 3.

4.5.2 Kansrijkheid De regio concludeert dat met een combinatie van de maatregelen uit tabel 4.1 invulling kan worden gegeven aan een verruimingsstrategie, die voorziet in de benodigde waterstanddaling. De strategie Ruimte voor de Rivier wordt dan ook gezien als zijnde ‘kansrijk’. Daarbij gaat de regio uit van een ruimtelijk pakket zonder de bypasses Zutphen en Deventer. In onderstaande grafiek uit de Blokkendoos is zichtbaar welk waterstandverlagend effect wordt bereikt met de benoemde kansrijke maatregelen. Dit betreft alle kansrijke maatregelen langs de IJssel, zoals benoemd in de regioprocessen IJssel Noord en IJssel Zuid.

Afbeelding 4.7: waterstanddaling als resultaat van de kansrijke verruimingsmaatregelen langs IJssel Noord en IJssel Zuid (exclusief bypasses Zutphen en Deventer en exclusief retentie Rijnstrangen) Een ruimtelijke invulling van de opgave voor het op orde houden van de waterveiligheid geeft op een aantal plaatsen langs de IJssel spanning met bestaande gebruiksfuncties en ruimtelijke kwaliteit en met de bestaande landschappelijke en cultuurhistorische waarden.

Pagina 1

Blokkendoos RivierenAlgemeen

Versie 1.0Datum 31-01-2013

Inhoudsopgave

Blokkendoos Rivieren 1

Inhoudsopgave 1

Kaart 1

Pannerdens-kanaal - IJssel (21 maatregelen) 2

Cumulatief 2

Kaart

Page 54: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

53

4.5.3 Conclusies en kanttekeningen ‘Ruimte voor de Rivier’ Rivierverruiming als onderdeel van het plan Rivierklimaatpark IJsselpoort is een zeer kansrijke maatregel, die potentie heeft voor een omvangrijke waterstanddaling bij het splitsingspunt. De maatregel kenmerkt zich door nauwe betrokkenheid van de belanghebbende overheden en maatschappelijke organisaties. De opgave rond de IJsselkop is hoog. Tot 2050 kunnen voldoende ruimtelijke maatregelen worden getroffen. Na 2050 kan zonder de inzet van retentie in het Rijnstrangengebied de opgave niet sec met ruimtelijke maatregelen worden ingevuld. Rivierverruiming, als onderdeel van het plan Rivierklimaatpark IJsselpoort, vult wel een groot deel in van de benodigde waterstanddaling. In de regio bestaat geen draagvlak voor de lange termijn maatregelen uit de PKB Ruimte voor de Rivier: de bypasses bij Zutphen en Deventer. De regio gaat hier uit van een alternatief ruimtelijk pakket. Op basis van de resultaten van de Robuustheidstoets gaat de regio er vanuit dat de bypass Zutphen kan worden vervangen door het ruimtelijke pakket dat de regio in het kader van de IJsselsprong heeft afgewogen. De opgave ter hoogte van Deventer is groot. Hier is een oplossing met rivierverruiming lastig te realiseren. Aan detaillering van het vraagstuk en mogelijke (combinaties van) oplossingen wordt in de volgende fase van het regioproces nog verder gewerkt, in samenwerking met de gemeenten Voorst en Deventer en de provincie Overijssel. Ter hoogte van Zwolle kan de benodigde waterstanddaling niet volledig met ruimtelijke maatregelen worden gerealiseerd. Hiermee komt de vraag naar voren: wordt dit ter plaatse opgelost (met extra dijkversterking) of wordt deze opgave bovenstrooms meegenomen, bij Deventer. De kansrijke strategie ‘Ruimte voor de Rivier’ geeft op een aantal plaatsen langs de IJssel spanning met de bestaande waarden en leidt er tot negatieve effecten. Dit is wat betreft de regio een belangrijk aspect voor de afweging naar de voorkeursstrategie, die plaatsvindt in fase 2 van het regioproces. De samenhang en de afhankelijkheden tussen het noordelijke en het zuidelijke deel van de IJssel zijn evident. De provincies Gelderland en Overijssel zijn dan ook voornemens fase 2 van het regioproces, de trechtering naar de voorkeursstrategie, vanuit het IJsselsysteem als geheel in te vullen, onder de gezamenlijke regie van beide provincies.

Page 55: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

54

Page 56: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

55

5 Perspectieven

5.1 Meerlaagsveil igheid Het kabinet heeft in het Nationale Waterplan gekozen voor een aanpak op basis van risicobenadering, door in te zetten op ‘meerlaagsveiligheid’. Het kabinet beoogt hiermee het beleid in te richten op bescherming tegen het water én het beperken van de maatschappelijke ontwrichting, op het moment dat zich een ramp voordoet. Meerlaagsveiligheid wordt opgebouwd in drie lagen:

o Laag 1: Preventie als primaire pijler. o Laag 2: Duurzame ruimtelijke ordening. Overstromingsrisico’s worden meegewogen in

locatiekeuzes voor grootschalige ruimtelijke ontwikkeling. De gevolgen in geval van overstroming worden beperkt.

o Laag 3: Rampenbeheersing en crisisbeheersing op orde krijgen en houden.

Figuur 5.1 Toelichting meerlaagsveiligheid Het Deltaprogramma Rivieren vraagt de regio in het regioproces de kansen voor meerlaagsveiligheid te verkennen. Het rivierengebied is door de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu aangewezen als aandachtsgebied in het kader van de nieuwe normering: hier moet aandacht worden besteed aan het nieuwe beschermingsniveau. De staatssecretaris stelt dat in de aandachtsgebieden, mits voorzien van goede onderbouwing, preventieve maatregelen kunnen worden beperkt of zelfs achterwege kunnen blijven als blijkt dat in de lagen 2 en 3 aantoonbaar en handhaafbaar de gevolgen van overstroming beperkt kunnen worden. Of dit noodzakelijk en/of wenselijk is langs de Waal, Merwedes en IJssel Zuid, is een vraag die in fase 2 van de regioprocessen zal worden beantwoord en is onder andere afhankelijk van de doorwerking van de nieuwe normering. De regio ziet het principe van meerlaagsveiligheid als een interessant concept, waarop verdere oriëntatie plaats zal vinden in fase 2 van de regioprocessen. In elk geval vanuit de definitie van de lagen 2 en 3 als ‘beheersing van restrisico’s, in geval van een ramp’. Voor de IJssel heeft de regio een eerste inventarisatie uitgevoerd van geschikte maatregelen en locaties voor meerlaagsveiligheid in de tweede en derde laag (zie bijlage 4). In de tweede fase van het regioproces kan een aanleiding naar voren komen de lagen 2 en 3 als uitwisselmaatregel voor preventie in te zetten. Dit zal dan op dat moment worden geconcretiseerd.

Meerlaagse veiligheid

2de laag=ruimtelijke inrichting

3de laag=evacuatie

1de laag=preventie

Page 57: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

56

5.2 Nieuwe normering De nieuwe normering is in deze fase van kansrijke strategieën niet meegenomen. Hiervoor worden op landelijk niveau eerst nog kaders en uitgangspunten geformuleerd. De regio verwacht dat een strengere normering met beide kansrijke strategieën voor het op orde houden van de waterveiligheid ingevuld kan worden, maar verwacht dat op een aantal plaatsen de grenzen van een dijkenstrategie eerder in beeld kunnen komen. Op een aantal locaties zouden de inzet van de lagen 2 en 3 vanuit meerlaagsveiligheid als oplossing naar voren kunnen komen. De regio vindt het dan ook belangrijk dat in de fase naar de voorkeursstrategie de gevolgen van de nieuwe normering zorgvuldig onderzocht worden. Deze gevolgen kunnen doorwerking hebben in de keuzes voor de voorkeursstrategie.

5.3 Wijziging afvoerverdeling ‘Alles over de Waal’ De regio gaat er vanuit dat de huidige afvoerverdeling, voor zowel de korte –als de lange termijn, gehandhaafd blijft. De regio ziet geen aanleiding voor het wijzigen van de afvoerverdeling. Wijziging van de afvoerverdeling is bovendien onwenselijk, ongeacht het precieze scenario. De hogere afvoer die hiervan het gevolg is op een van de rivieren, gaat altijd gepaard met grote consequenties. De optie ‘Alles over de Waal’ heeft voor de Waal grote impact, als resultaat van de omvang van de extra maatregelen die nodig zijn. Het ontbreken van een lange termijn opgave voor de IJssel (de gehele afvoer wordt immers via de Waal verwerkt), leidt daar tot het wegvallen van het nut en de noodzaak van de lange termijn maatregelen bij Zutphen en Kampen, waarvan uitvoering op dit moment wordt voorbereid. Dit geeft onacceptabele maatschappelijke en bestuurlijke consequenties. De regio hanteert dan ook voor fase 2 van de regioprocessen het uitgangspunt dat de huidige afvoerverdeling voor de korte- en lange termijn, gehandhaafd blijft.

Page 58: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

57

6 Conclusies en bestuurli jke issues

Het is tijd voor een schaalsprong in het denken Gezien het feit dat een ruimtelijke strategie, zowel langs de Waal als langs de Merwedes niet zonder meerdere omvangrijke binnendijkse ingrepen kan worden ingevuld, is wat betreft de regio het moment aangebroken voor een schaalsprong in het denken. Dit betekent voor het vervolgproces:

- Duidelijke keuzes en een eindbeeld op systeemniveau voor 2100: Het is niet wenselijk ‘van maatregel naar maatregel te besluiten’. In plaats daarvan worden vanuit een eindbeeld op niveau van het riviersysteem bewuste en duidelijke keuzes gemaakt. Deze systeembenadering voor 2100 is het uitgangspunt, binnen afzienbare tijd is duidelijk waar ingrepen ‘neer zullen dalen’. Waterveiligheid is de motor en niet de rem.

- De gebieden van de binnendijkse ingrepen worden vanaf nu steeds een beetje verder ingericht voor de toekomst. Het eindbeeld is daarvoor leidend. Waterveiligheid bepaalt de urgentie en is de motor. Ruimtelijke, economische en ecologische (meekoppel)kansen bepalen het tempo. We bewegen mee met wat het gebied nodig heeft. Zorgvuldig uitgedetailleerde en geplande gebiedsontwikkeling geleidt de ingreep.

Kansrijk?

- De regio concludeert dat op basis van beide kansrijke strategieën pakketten van maatregelen te formuleren zijn waarmee op langere termijn waterveiligheid en zoetwatervoorziening in het rivierengebied geborgd kunnen blijven. Voor de genoemde kansrijke maatregelen geldt dat er draagvlak is deze op te nemen in de kansrijke strategieën. Oftewel: de regio is het er over eens dat de betreffende maatregel mee moet worden genomen in de afweging die leidt tot de voorkeursstrategie. Het daadwerkelijke bestuurlijk/maatschappelijke draagvlak voor een bepaalde ingreep loopt sterk uiteen en kent een aantal afhankelijkheden. De afwegingen en keuzes die hieruit voortkomen zijn onderdeel van de volgende fase in de regioprocessen: de trechtering naar de voorkeursstrategie.

- Zowel vanuit een oplossing in de vorm van dijkmaatregelen als een oplossing in de vorm van

verruimende maatregelen ontstaan op een aantal locaties langs de Waal, Merwedes en IJssel Zuid ruimtelijke knelpunten en ingrijpende effecten. Om de wateropgave het hoofd te kunnen bieden zal gezocht moeten worden naar een combinatie van dijkversterking en verruiming. Het op orde houden van de waterveiligheid vraagt om duidelijke en moeilijke keuzes op systeemniveau, met gevolgen op regionaal en lokaal niveau.

- Daarbij is het wat betreft de regio zaak verruimende maatregelen voor waterveiligheid te koppelen aan gebiedsontwikkeling. Voor dijkmaatregelen is het wat betreft de regio noodzakelijk het evenwicht te vinden tussen techniek en omgevingswaarden. Maatwerk, uitgekiend ontwerpen en alternatieve constructieve oplossingen zijn daarbij sleutelwoorden.

- De effecten van dijkverhoging zijn lastig teniet te doen of te mitigeren. Op een aantal locaties

combineert een omvangrijke verhogingsopgave met een complexe ruimtelijke opgave (bestaande waarden, dorps-stadskernen). Dit gegeven zal wat betreft de regio mee worden genomen in de afweging naar de voorkeursstrategie.

- Voor wat betreft meerlaagsveiligheid heeft de regio nog geen invulling gegeven aan haar definitie van de toepassing van maatregelen uit de tweede en derde laag. In principe is het uitgangspunt voor het vervolgproces dat laag 1 (preventie) de basis is voor het op orde brengen en houden van de waterveiligheid. Met maatregelen in de tweede en derde laag kan indien nodig of wenselijk het restrisico beheerst worden. Indien er aanleiding ontstaat van dit principe af te wijken, zal dit het resultaat zijn van fase 2 van het regioproces.

- In de regio bestaat langs de IJssel geen draagvlak voor de lange termijn maatregelen uit de

PKB Ruimte voor de Rivier: de bypasses bij Zutphen en Deventer. Ter voorbereiding op de vervolgfase van de regioprocessen brengen de provincies Gelderland en Overijssel en de gemeenten Voorst en Deventer in beeld welke alternatieven hiervoor

Page 59: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

58

mogelijk zijn. Binnen het project IJsselsprong is dit voor de bypass Zutphen al eerder gebeurd, in samenwerking met de gemeenten Zutphen en Voorst.

Vervolgproces

Samenhang, visie en gedeeld eigenaarschap De samenhang tussen de afzonderlijke riviertakken is nadrukkelijk aanwezig: keuzes in de ene riviertak hebben gevolgen voor de andere. Dat vraagt, naast strategische keuzes op het niveau van riviertakken, ook om keuzes en visie op het niveau van het systeem. Om tot die keuzes en visie te komen zullen de betrokken provincies in het werkproces in de komende fase van het regioproces nadrukkelijk hun gezamenlijke verantwoordelijkheid moeten nemen. De regio is van mening dat besluitvorming met betrekking tot het op orde houden van de waterveiligheid samen moet gaan met het ontwikkelen van een werkwijze vanuit gedeeld eigenaarschap, tussen lokale-/regionale-/rijksoverheden, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven. De regio gaat voor de vervolgfase van het regioproces uit van meer maatwerk voor wat betreft het betrekken van gemeenten en andere belanghebbenden. Daarbij is het doel de betrokkenheid te ontwikkelen bij die partijen waar mogelijke ingrepen de grootste impact zullen hebben, c.q. waar de meeste kans voor meekoppeling aanwezig is. Spoedige besluitvorming over normering Het moge duidelijk zijn dat normwijziging van grote invloed is op de opgave, op de mogelijke oplossingen -en op de programmering van de voorkeursstrategie. Spoedige besluitvorming over de nieuwe normering is een voorwaarde om het onderdeel te kunnen laten zijn van de afweging in fase 2 van de regioprocessen. Overig Met name langs de Waal en langs de oostkant van IJssel Zuid zullen de programma’s voor nHWBP en piping van invloed zijn op de programmering van maatregelen (werk met werk maken). De wenselijkheid van een dergelijke keuze kent de nodige ‘mitsen en maren’ en behoeft wat betreft de regio nadere detaillering in fase 2 van de regioprocessen. De regio ziet geen aanleiding voor het wijzigen van de afvoerverdeling. De regio hanteert voor fase 2 van de regioprocessen dan ook het uitgangspunt dat de huidige afvoerverdeling ongewijzigd blijft.

Page 60: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

59

Bronnen Blokkendoosrapportage versie 1.0 (31 januari 2013), Pannerdens-kanaal-IJssel (21 maatregelen). Bosch Slabbers Landschapsarchitecten (februari 2007), Handreiking Ruimtelijke Kwaliteit Ijssel. CSO (21 juni 2011), Robuustheidstoets Zutphen – Rivierkundige analyse, projectcode 10K172. CSO (10 februari 2012), Memo Herberekening hydraulische effecten t.b.v. robuustheidstoets Zutphen, 11K171/Hoeff/04. CSO (23 april 2012), Memo Aanvullende berekening Robuustheidstoets Zutphen korte termijn maatregelen flessenhals, 11K171/Hoeff/09. Defacto (23 januari 2013), Eindrapportage Verbindingsworkshops Merwederivieren. Deltacommissaris, Werken aan de Delta, op weg naar een Deltaplan Waterveiligheid, Kamerstuk 31 710, nr. 22. Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden (11 december 2012), Concept Gebiedsrapportage Alblasserwaard en Vijfheerenlanden. Deltaprogramma Rivieren, Werkschrift Zutphen. Provincie Overijssel (31 januari 2013), Rapportage Regionale visie – Stand van zaken Regio IJssel Noord, Deltaprogramma IJsselmeergebied en Rivieren, project/kenmerk 2013/0028267. Strootman Landschapsarchitecten bv, Acacia Water (januari 2013), Regioproces Noord-Brabant, Deltaprogramma Rivieren, Ruimtelijke Visies Dijken en Rivierverruiming, 31 januari versie t.b.v. DPR.

Page 61: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

60

Page 62: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

61

Bijlagen

Page 63: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

62

Page 64: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

63

Bijlage 1: Aandachtlocaties Waal, kansrijke strategie ‘Dijken’

De punten uit onderstaande lijst zijn ingebracht in de eerste werksessie van de Waal. Pannerdensch Kanaal: kaartnr: 48: - doortrekking A15 (brug?);

- tunnelingang aanpassen van de Betuwelijn; - gemaal Candia tegen de dijk aan.

49: - bebouwing Huissen tegen de dijk;

- bebouwing Angeren tegen de dijk; - Loo: bebouwing én nieuwbouw aan de dijk; - Westervoort: bebouwing én nieuwbouw aan de dijk; - voor Duiven en Westervoort geldt tevens dat de TOP kaart nog ingetekend moet worden.

Bovenrijn 1:

- Tolkamer is dicht bebouwd tegen de dijk (TOP kaart nog intekenen); - op de Spijksedijk zit een bedrijventerrein en woningen op de dijk; - ten oosten hiervan is een zoekgebied voor een overnachtingshaven voor 2020; - er is voldoende ruimte aan de noordoever ten noorden van Tolkamer.

Waal 1:

- vraag is of bij Millingen a/d Rijn er nog nieuwe ontwikkelingen aan de dijk zijn? - aandachtspunt wat betreft bebouwing is Kekendom, Gendt, Groenlanden (dijkwoningen).

Waal 2:

- in Nijmegen Waalfront en dijkteruglegging Lent (Rvdr); - in Oosterhout ligt een Landgoed met bebouwing tegen de dijk; - in Weurt ligt bebouwing tegen de dijk - in Weurt is een overnachtingshaven buitendijks gepland; - ten westen van Weurt liggen dijkwoningen verspreid op de dijk; - ook liggen hier wielen en dijkmagazijnen; - in Slijk-Ewijk ligt het witte kerkje op de dijk.

Waal 3:

- landgoed Loenen inclusief landhuis; - A50 snelle overgang zuidoever van breed naar smal (ruimtebeslag verbeteren profiel); - in Winssen verspreide bebouwing aan de dijk; - in Deest een voorhaven ivm zandwinning en verspreide bebouwing aan de dijk.

Waal 4:

- in Druten en Beneden Leeuwen kansen voor combinatie van dijk en wonen. Waal 5:

- in Wamel is dichte bebouwing aan de dijk; - in Tiel is een klimaatdijk wenselijk ten westen van de Prins Bernardsluis.

Waal 6:

- in Dreumel bebouwing aan de dijk. Waal 7:

- dijkteruglegging Varik-Opijnen als ruimtelijk alternatief; - ten oosten van de A2 een optionele dijkverlegging (Bommelerwaard); - Stadsfront Zaltbommel: flexibele kade en Rijksmonumenten.

Waal 8:

- Dorpsfront Haaften;

Page 65: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

64

- Herwijnen: cultuurhistorisch monument: zeer waardevol; - kassengebied aan zuidoever ten oosten van Brakel.

Waal 9:

- dijkverlegging Brakel als ruimtelijke maatregel (gereserveerd LT); - Munnikenland (Rvdr); - Slot Loevestein op zuidoever; - Fort Vuren op noordoever; - binnenstad Gorinchem en Woudrichem beschermde stadsgezichten

Boven Merwede:

- verbreding A27, combineren met rivierverruiming?

Page 66: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

65

Bijlage 2: Effecten systeemniveau – Waal en Merwedes

Toelichting/overwegingen bij scores:

o Technisch haalbaar: beide strategieën zijn technisch uitvoerbaar op niveau van de strategie, per individuele maatregel is uiteraard die beoordeling verschillend, dan zullen ook aspecten als robuustheid en flexibiliteit meer van belang worden.

o Draagvlak: dijkversterking kan lokaal ingrijpend zijn zonder dat zichtbare verbetering van de omgeving optreedt; bij ruimtelijke maatregelen is er doorgaans in het ontwerp-proces sneller expliciet aandacht voor andere functies en doelen.

Strategie Doe meer met Dijken Strategie Ruimte voor de Rivier

Bijdrage wateropgave Opgave haalbaar

Opgave haalbaar (afhankelijk van samenstelling pakket uit beschikbare maatregelen)

Maatregel, Locatie, Km-paal Op maatregelniveau is nog niet voldoende informatie voorhanden voor

effectbeoordeling Code MRB Omschrijving, Verwijzing Aantal cm

€'s 1,2 miljard, (exclusief Merwedes en Pannerdensch kanaal) 5 miljard

Technisch haalbaar + + Draagvlak - +/- Regionaal watersysteem 0 0 Leefbaarheid (wonen) - + Landschap/Ruimt. Kwal. - 0 Landbouw 0 - Natuur 0 ++ Cultuurhistorie 0 0

Kansen bedrijfsleven 0 effecten op ruimtelijke inrichting + verdienkansen uitvoerend bedrijfsleven

+ effecten op ruimtelijke inrichting ++ verdienkansen uitvoerend bedrijfsleven

Kansen recreatie 0/+ ++ Kansen meekoppeling/ Meekoppelen met … 0 ++ (zie Visie WaalWeelde

en SV WW-west)

++ + 0 - - - ?

verwacht sterk positief effect verwacht positief effect neutraal verwacht negatief effect verwacht sterk negatief effect onbekend

Page 67: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

66

Page 68: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

67

Bijlage 3: Effecten systeemniveau – IJssel Zuid

2 Zie ook Blokkendoosrapportage: "Blokkendoos IJssel zonder Rijnstrangen en zonder geul Deventer". NB: de blokkendoosdoorrekening moet geactualiseerd worden op basis van nog te dimensioneren aanpassingen in het maatregelpakket en aangevuld met nieuwe maatregelen.

++ + 0 - - - ?

verwacht sterk positief effect verwacht positief effect neutraal verwacht negatief effect verwacht sterk negatief effect onbekend

Strategie Doe meer met Dijken Strategie Ruimte voor de Rivier

Bijdrage wateropgave Opgave haalbaar

Opgave in de kansrijke strategie niet geheel haalbaar; knelpunt bij Pannerden en rondom Deventer

Maatregel, Locatie, Km-paal Op maatregelniveau is nog niet voldoende informatie voorhanden

voor effectbeoordeling Code MRB Omschrijving, Verwijzing Aantal cm per maatregel

Kosten (€) Volgens dijkentool 462 mln (2100, 2e ref.) Volgens blokkendoos2 1.1 mld (2100)

Technisch haalbaar + wel lastig in binnensteden +

Draagvlak 0/- (lokaal verschillend) + (IJsselsprong, IJsselpoort)

Regionaal watersysteem 0 0 Leefbaarheid (wonen) 0 + Landschap/Ruimt. kwaliteit - 0

Landbouw 0 - Natuur 0 + Cultuurhistorie - (bv. Appense bandijk) 0

Kansen bedrijfsleven 0 bestaande bedrijfslocaties + verdienkansen uitvoerend bedrijfsleven

- bestaande bedrijfslocaties + verdienkansen uitvoerend bedrijfsleven

Kansen recreatie + (fietspaden, watersport) + (watersport, natuur)

Kansen meekoppeling + (herinrichting industriegebied Westervoort, kade-aanpak Zutphen, Doesburg)

++ (bv IJsselsprong en IJsselpoort)

Page 69: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

68

Page 70: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

69

Bijlage 4: Resultaten eerste inventarisatie maatregelen meerlaagsveil igheid, IJssel Zuid

Tijdens de 1e ambtelijke werksessie IJssel Zuid is een eerste snelle ronde gehouden onder de deelnemers, waaruit een aantal opties en overwegingen naar voren zijn gekomen. Deze zullen in de vervolgfase (na 1 februari 2013) worden meegenomen bij het bepalen van de voorkeursstrategie. Algemeen

1. Compartimentering – geleidingsdijken. 2. Deltadijken (overstroombare dijken). 3. Veilige afvoer 18.000 m3/s realiseren met ruimtemaatregelen en dijken. MLV inzetten voor het

beperken van de restrisico's. 4. MLV alleen gebruiken als technische maatregelen (ruimte, dijken) niet voldoende zijn om de

norm te halen. 5. MLV 2e en 3e laag bij voorkeur inzetten met het oog op ruimtelijke kwaliteit (in de plaats van

laag 1??). 6. Economie en recreatie als uitgangspunt voor maatregelen veiligheid en overlast. 7. Gebruik andere aspecten van het Deltaprogramma om mee te koppelen (wateroverlast,

hittestress). 8. Focus op vitale infra en kwetsbare gebouwen (ziekenhuizen e.d.) 9. Kans: via de ontwikkeling van de 2e laag MLV ontstaat de kans om de IJssel zijn

oorspronkelijke natuurlijke systeem terug te geven. 10. Locatiekeus vitale functies/objecten. 11. Hoogtegegevens en risico's binnen gemeenten beter inzichtelijk maken. Op grond hiervan

aanvullende eisen stellen aan vitale functies (Bouwverordening?) 12. Houd rekening met kwelwater, regionaal watersysteem en overlast in stedelijk gebied. 13. Risicocommunicatie (maatwerk per doelgroep). 14. Aandacht voor de huidige bewoning buitendijks, landbouw, industrie ... kunnen alle functies

gehandhaafd blijven? 15. Denk behalve aan fysieke maatregelen aan voorlichting en compensatie van gehinderden. 16. Veilige vluchtroutes combineren met compartimentering van dijkringen. 17. Faciliteren zelfredzaamheid. 18. Van kans naar risicobenadering: vooral stedelijk gebied is knelpunt. Hoe lopen de

overstromingen, wat betekent dat voor de evacuatieroutes. 19. Toekomstige maatregelen aan dijken en ruimtelijke maatregelen 'toetsen' aan de

consequenties voor rampenbestrijding (alternatieve routes). Locatiespecifiek

1. Kans: verbreding A1 mede gebruiken als extra evacuatieroute. 2. Kans: verbreding A12 aangrijpen om één rijrichting (hoogwatervrij) als evacuatieroute in te

richten. 3. Kans, omgeving Rheden: hoogwatervluchtplaatsen t.b.v. ecologie combineren met

hoogwatervrije gebieden t.b.v. economie en bewoning. 4. Kans: herstel Appense bandijk (bomendijk) t.b.v. compartimentering 5. Kans: N348 (Dieren > Zutphen) herinrichten daar waar N348 ook een waterkering is

(combineren met compartimentering). 6. Kans: maak gebruik van bestaande terpen en pollen, bijvoorbeeld het gebied rond Voorst en

Steenderen (vergeet het gebied ten Oosten van de IJssel niet). 7. Kans: compartimenterende kering stroomkanaal van landgoed Hackfort (Vorden). 8. Kans: mulitfunctionele (Delta) dijk stadsfront Doesburg. 9. Kans: de beken lopen West>Oost. Bij hoogwater in de rivier kan rivierwater via de gemalen

naar de beken worden afgevoerd (omdraaien?). 10. Kans, Stadsregio: toeristische veerpontinfrastructuur (waterbus) combineren met vluchtroutes. 11. Bedreiging: de nieuwe ontwikkeling hart voor Dieren (tunnels!). 12. Bedreiging: achterlangs dreiging (water uit Duitsland) via Zevenaar en Doetinchem. 13. Bedreiging: gebied Brummen-Voorst is waardevol landschap; nieuwe ruimtelijke inrichting

moet passen in bestaande landschapsstructuur! 14. Bedreiging: bij hoog water (overstromingsrisico) voeren ook de (Veluwse) beken veel water af.

Leidt tot extra wateroverlast.

Page 71: Kansrijke Strategieën Waal, Merwedes en IJssel zuid · PDF file9 De provincie Gelderland is trekker van de regioprocessen Waal en IJssel Zuid. De regie voor de Nederrijn/Lek ligt

Provincie Gelderland

Markt 11

Postbus 9090

6800 GX Arnhem

T (026) 359 91 11

[email protected]

www.gelderland.nl

Kansrijke strategieënWaal, Merwedes en IJssel Zuid

februari 2013

Eindconcept t.b.v. deltaprogramma rivieren