Kansen voor fauna in natuurbeheer › Uploaded_files › Zelf › obnbrochure-kan… ·...

Kansen voor fauna in natuurbeheer

ontwikkeling+beheer natuurkwaliteit

Inhoud

1 Kansen voor fauna 4

2 De 4 V’s voor fauna 6

3 Fauna in het landschap 8

4 Microbiotopen voor fauna 19

5 De invloed van fauna op het ecosysteem 22

6 Fauna en voedsel 24

Ter verdieping 30

Uitgave:OBN / VBNE

Publicatie vanuit het

OBN-Expertisegroep Fauna

Redactie:Marijn Nijssen, Hein van Kleef (Stichting Bargerveen), Jaap

Bouwman (Unie van Bosgroepen) & Jinze Noordijk (EIS Ken-

niscentrum Insecten)

Foto’s:

Jap Smits: Voorzijde + pag 7, 12 (midden) l Kees van

Bochove: pag 25 (kalkdoorntje) l Lech Borowiec: pag

16 (l-boven) | Jaap Bouwman: pag 15, 16 (l-onder) l Ed

Colijn: pag 25 (aaskever) l Fokko Ehrhart: pag 28 (midden)

l Theodoor Heijerman: pag 14 (r-midden), 20 (l-onder), 23

(inzetjes) l Jelger Herder: pag 13 (inzet) l Paul van Hoof: pag

10 l Kim Huskens: pag 27 (l-onder) l Jetze Kamerling: pag

22 (boven en midden) l Marijke Kanters: pag 25 (kadaver) l

Roos Loeb: pag 23 (midden) l Marijn Nijssen: pag 5, 18, 24,

25 (l-onder), 31 l Jinze Noordijk: pag 8 (rechts), 12 (boven),

20 (midden) l John Smit: pag 7 (inzet), 20 (r-boven) l Petra

Tenge: pag 27 (rechts) | Twan Teunissen: pag 9 (midden) l

Remco Versluijs: pag 2, 8 (links) l Mick Vos: pag 13 (links en

r-boven) l Maaike Weijters: pag 26 l Blikonderwater: pag

19, 21 (rboven) | Wiki Commons: pag 3, 14 l Wikipedia: pag

11 (links), 21 (r-onder) l Vilda: Yves Adams: pag 20 (l-onder)

| Jeroen Mentens: pag 22 (onder) | Lars Soerink: pag 20

(l-boven), 21 (l-boven), 25 (raaf) | Saxifraga: Ab Baas: pag 3,

14 l Kees van Berkel: pag 28 (l-onder) | Frits Bink: pag 6 (r-

boven), 9 (r-onder), 17 | Henk Bosma: pag. 6 (l-boven) l Rob

Felix: pag 9 (l-onder) | Luc Hoogenstein: pag 28 (r-boven) |

Willem van Kruisbergen: pag 9 (r-boven) l Rik Kruit: pag 6

(l-onder) | Piet Munsterman: pag 9 (l-boven) | Jan van der

Straaten: pag 11 (rechts), 27 (midden) | Mark Zekhuis: pag 6

(r-onder), 12 (onder), 14 (boven en l-boven), 21 (l-onder), 29.

Vormgeving: Aukje Gorter

Druk: KNNV Publishing

Wijze van citeren:Nijssen, M., J. Bouwman, H. van Kleef & J. Noordijk, 2019.

Kansen voor fauna in natuurbeheer. OBN Expertisegroep

Fauna, KNNV Publishing, Zeist. OBN/VBNE, Driebergen.

2

OBN Kansen voor fauna in natuurbeheer

2


Kansen voor fauna in natuurbeheer

• Besefdatverschillendediersoortenookopverschillendeschaalniveausinhetlandschapwerken.Grotemobielesoortengebruikenhethelelandschap,maarveeldiersoortenhebbeneenleefgebieddatkleinerisdanéénhectare,ofzelfskleinerdan10m2.

• Bijhetontwikkelenvanbeheerplannenmoetenkennisoverdeecologieenverspreidingvandiersoortenenkennisoverdebelangrijkegradiënteninhetlandschaphandinhandgaan.

• Hetbehoudenofontwikkelenvanmicrobiotopenisvangrootbelangvoorfauna.

• Bouwers,gravers,grazers,predatorenenafvaleters–ookzeerkleinealsspringstaartenenaaltjes–bepalensamenmetschimmelsenbacteriëndestructuurenchemievanbodemenwaterensturendeontwikkelingvandevegetatie.

• Kiesbijhetafvoerenvanbiomassaenstikstofenbijherstelvanbodemchemievoormaatregelendiedebodemnietverstoren.Hierdoorisereenveelgroterekansopherstelvanhetsysteemenvandenutriëntenbalansinplanten.

• Faunaiseenfunctioneelonderdeelvanhetecosysteem,maarprofiteertnietvanzelfsprekendmeebijbeheergerichtopvegetatieenbodemkwaliteit.

• EengebiedisgeschiktvooreensoortwanneerercontinuaandevierV’s–Voedsel,Veiligheid,Voortplanting&Verplaatsing–wordtvoldaanopeenoppervlakdatvoldoendegrootisomeenpopulatietehuisvestenmetvoldoendegenetischevariatie.

• Koestergradiëntenenmozaïekeninhetlandschap.Zevormendebasisvoorgeschiktleefgebiedenbiedendierenderuimteomopteschuivennaardemeestgunstigecondities.

• Dynamiekisnoodzakelijkomgradiëntenenmozaïekenineenlandschaptebehouden,telatenveranderenenverderteontwikkelen.Zowelverstarringalseentehogedynamiekzijndedoodindepotvoorfauna.

3

1 Kansen voor fauna

Dertigjaarnaverschijnenvanhetboek‘Insektenbe-heer’entwintigjaarnahetOBNPreadviesFauna,iserveelveranderdinhetnatuurbeheer.Totindejaren1990warenmaatregelenvooralgerichtopbodemenplanten.Faunazouautomatischmeeprofiterenvandemaatregelen,ookwanneerdezegrootschaligwerdeningezet.Dezeaannamebleekvaakonterechtendeaandachtvoorspecifiekeknelpuntenenmogelijkeop-lossingenvoorfaunaisdanooksterkgegroeid.

Tochvaltervoorfaunainnatuurbeheernogveelwinsttebehalen.Dezebrochuregeefthiervoorhandvatten,waarbijtweethema’sinhetoogspringen.Teneerstedebindingvandiersoortenmethetlandschap;hetbelangvanmozaïekenengradiënten,dynamischeprocessenenkleinelandschapselementen(microhabitats)voordiersoorteniszeergroot,terwijldezemoeilijkzijnteplaatsenintermenvanvegetatie-ofhabitatdoelen.Tentweedeblijkt–vaakonzichtbaarvoorhetmenselijkoog–dekwaliteitenbeschikbaarheidvanvoedselvoordiersoortenaftenemen.Nietalleendoorverzuringenvermesting,maarookalsonbedoeldneveneffectvanherstelmaatregelen.

Dezebrochurewilbeheerdersinspireren:welkekansenvoordefaunakunneninjouwgebiedbeterbenutwordenenzijnbedreigingenineenvroegstadiumtesignaleren?Hiervoorstellenweeersthetdiercentraal:watbepaalthunkwetsbaarheidoftolerantievoorveranderingeninhunleefomgeving?Daarnawordtdezekennisvertaaldnaardepraktijkvanbeheer-enherstelmaatregelen.Uiteraardisdezebrochurenietuitputtend.VoorverdiepingoverfaunainnatuurbeheerstaanercontactinformatieeninteressantepublicatiesopdesiteNatuurkennis.nlendelaatstepagina’svandezebrochure.

Fauna wordt in natuurbeheer steeds vaker als functioneel onderdeel gezien van het ecosysteem, niet als vanzelfsprekendheid of als kers op de taart bij beheer van vegetatie en bodemkwaliteit.

4


Geelbuikvuurpadden in een langzaam droog-vallende plas in een mergelgroeve. Omdat zowel natuurlijke habitats als geschikte plekken in het oude cultuurland-schap zijn verdwenen, is deze soort zowel voor voortplantingsplekken als winterhabitat afhankelijk van soortgerichte maat-regelen.

5

2 De 4 V’s voor fauna

Dierenstellenaanhunleefomgevingeisenvoorvoedsel,voortplan-tingenveiligheid.Hiervoormoetendemeestedierenzichtijdenshunlevenscycluskunnenverplaatseninhetlandschap.Vooralgrote,mobielediersoortenhebbeneenflinkruimtegebruikenontbrekenveelalinkleinenatuurterreinen.Bovendienkunnenslechtsweinigdiersoortenongunstigeomstandighedenlangeretijdoverleven.Ditmaaktdierengevoeligvoor(tijdelijke)veranderingeninhetland-schapalsgevolgvanaantastingofbeheeringrepen.EengebiedisgeschiktvooreensoortwanneerercontinuaandevierV’swordtvoldaanopeenoppervlakdatvoldoendegrootisomeenpopulatietehuisvestenmetvoldoendegenetischevariatie.

VoortplantingZondersuccesvollevoortplantingstervenpopulatiesuit.Sommigesoortenkunnenpasnaenkelejarenvoornageslachtzorgen,maardemeestesoortenhebbenéénofzelfsmeerderegeneratiesperjaar.Ofplekkenvooreendiergeschiktzijnomeierentelatenontwikkelenofjongentekrijgen,hangtonderandereafvan de hoeveelheid warmte die nodig is, de beschikbaarheid van voedsel voor de jonge dieren en beschutting te-gen predatie of parasieten.Voordathetechterzoverismoetereenpartnerwordengevondenenverleid.Veeldiersoortenhebbenhiervoorspecifiekelocatiesnodig,zoalsopenplekkenindevegetatie,solitairebomenofhogergelegendeleninhetlandschap.

Natuurbeheer houdt rekening met de eisen van diersoorten in alle levensfasen, zoals de beschikbaarheid van voedsel. Voor rupsen zijn dit vaak specifieke waardplanten, larven van rupsendoders worden gevoerd met rupsen. De volwassen dieren van beide soort-groepen eten nectar en boomsappen voor hun energie.

VoedselVrijwelalledodeenlevendebiomassaindenatuurdientalsvoedselvoordieren.Sommigesoortenzijnalleseters,anderenzijngespecialiseerdopéénspeci-fiekevoedselbronenveeldierenhebbenzelfsverschil-lendesoortenvoedselnodiginanderefasenvanhunlevenscyclus.Voorallesoortengeldt:een afname in hoeveelheid, bereikbaarheid of kwaliteit van het voedsel levert direct een probleem op voor overleving of voortplanting.Dezeproblemenverwachtjebijspeci-alisten,maartredenookopbij‘alleseters’dieeenkorte,snelleontwikkelingdoormaken–endusveelvoedselinkortetijdnodighebben–ensoortenmeteenlangzameontwikkelingwaarvoorvoedselgedurendelangetijdbeschikbaarmoetzijn.Voorinsectivoreniszowelvari-atieaanprooisoorten(biodiversiteit)vanbelang,alseengrootaanbod(biomassaliteit)vandezeprooien.

6


Variatie in het landschap is noodzakelijk voor de zeldzame Ericabij: droge, zandige bodem vormt de voortplantingsplek, het nest wordt bekleed met blaadjes van loofbomen en Gewone dophei is nodig om de larven van geschikt voedsel te voorzien. Wanneer deze variatie binnen een straal van ± 200 meter ontbreekt of door grootschalig be-heer verdwijnt, dan is het gebied ongeschikt voor de Ericabij.

VeiligheidSchuilgelegenheidisnoodzakelijkomongunstigeconditiesteoverleven,bijvoorbeeldalsei,popofvolwassendierinwinterrust,tijdensdrogeofjuistzeernattezomersenbijaanvallenvanpredatoren.Variatieinvegetatiestructuurinclusiefonbegroeidebodemenkleinemicrohabitatsinhetlandschapbiedendiersoor-tenveiligeschuilplaatsen.Dierenverscholeninstrooiselofondiepeholenzijnonzichtbaarvoorbeheerdersenkunnenzichzelfnietinveiligheidbrengenbijversto-ring. Onbedoeld negatieve effecten van maatregelen als plaggen, begrazing of het sterk verhogen van waterpeilen, treden vooral bij deze groep op.

VerplaatsingOmvoldoendevoedsel,beschutting,eenpartneréneenvoortplantingsplektevinden,moetendierenzichinhetlandschapkunnenbewegen.Duidelijkestructuur-patroneninhetlandschapzorgendatdiersoortenzichkunnenoriënteren.Vooralrand-enzoomvegetatiesmetabrupteofsubtieleovergangeninstructuurspeleneenbelangrijkerol.Omgekeerdkunnenonderdelenineenlandschapookalsbarrièreoptredenenverplaatsingvandierenjuisttegenhouden,zoalsbossenvoorsoortenvanopenvegetatiesenvice versa.Plekkenmetvoedsel,schuil-envoortplantingsplekkenmoetenbinnenbereik-bareafstandvanelkaarteliggenomfunctioneeltezijn.Het schaalniveau waarop de nodige variatie aanwezig is en waarop maatregelen worden uitgevoerd zijn daarom erg belangrijk.Voorkleineimmobielesoortenmoethetmozaïekkleinschaligerzijndanvoorgrote,mobielesoorten.

Ericabij

7

3 Fauna in het landschap Inonsdichtbevolktelandschapwordenveelnatuurlijkeprocessendoordemensaanbandengelegdofzijnvervangendoorlandgebruikenbeheermaatregelen.Dithalf-natuurlijkelandschapisbehoorlijkstar.Biotopen–aldannietaangewezenalshabitattypeofbeheertype–kennenscherpevastegrenzen;gradiëntentussenbiotopenzijnvaakkortofgeheelafwezig.Sommigediersoortenkomenhierinhogeredichthedenvoordanondernatuurlijkeomstandigheden,maarvooranderesoortenzijndezelandschappenongeschiktofzijnerteweiniguitwijkmogelijkhedenomalspopulatieteoverleven.

Herstel van natuurlijke processen, zoals wind- en waterero-sie, begrazing en uittreding van kwelwater, is een belang-rijke basis voor de vorming van gradiënten en mozaïeken. In alle (half)natuurlijke landschappen zijn geleidelijke gradiënten aanwezig, met daarbinnen nog kleinschalige variatie.

In stabiele landschappen verschillen de patronen tussen jaren zeer geleidelijk, zoals in broekbossen met een in-tacte hydrologie. In dynamische landschappen verschuiven patronen snel, zoals de afwisseling tussen begroeiing en kaal zand in kustduinen.

Complexe, rijke landschappenGevarieerde,complexelandschappenherbergeneenhogerediversiteitaandier-enplantensoortendaneenvormigelandschappen.Datklinktlogisch,maarhoewerktdiecomplexiteitvoorfaunaenhoekunjehiermeeinnatuurbeheeren-herstelrekeninghouden?Hiervoorishetvanbelangomhetlandschaptezienalseenmozaïekvanbiotopenmethiertussengeleidelijkeofkortegradiënten.Mozaïeken en gradiënten worden gevormd door de wisselwerking tussen bodem- en vegetatieontwikkeling en de dynamische processen die deze ontwikkelingen afremmen of teniet doen.

8


Landschap: een mozaïek van biotopenBinneneenlandschapzijnaltijdmeerderebiotopenteonderscheiden:oppervlaktesmeteeneigenstructuurensetaanplanten-endiersoortenalsgevolgvandeplaatselijkecondities.Eenblauwgraslandiseenanderebiotoopdanhetnaastgelegenwilgenstruweel,netalseenslenkofpetgatineenveengebiednaasteenveen-mosbultofverlandingsvegetatie.Wanneerbinneneenlandschapverschillendebiotopennaastelkaarvoorkomensprekenweovermozaïeken.Mozaïeken zijn voor fauna van groot belang, omdat het diersoorten de noodzakelijke variatie biedt om binnen een gebied te foerageren, schuilen én voort te planten. Kleine,weinigmobielediersoortenzijnveelal

gebondenaaneenfijnkorreligemozaïek,terwijlgrotemobielesoortenvangrootschaligemozaïekengebruikkunnenmaken.Dekleinstedieren,zoalsbodemfauna,levenveelalbinnenéénbiotoop,waarbinnenzegebruikmakenvandesubtielevariatiedieookdaaraanwezigis.Hoegroterdevariatieaanbiotopenbinneneengebied,hoegroterhetaantaldiergroependathiereenplekinweettevinden,zoalsprooien,gastheren,grazersenbestuivers,dieiedereenbelangrijkerolspeleninhetfunctionerenvaneenecosysteem.Elkebiotoopmoetuiteraardwelvoldoendeoppervlakhebbenomeenrobuustepopulatievaneendiersoorttefaciliteren.

Mozaïeken komen zowel op kleine schaal voor – bijvoorbeeld binnen pionierbegroeiingen – als op grotere schaal, zoals tussen pionierbegroeiin-gen, kruidenrijke ruigtes en bossen. Blauwvleugel-sprinkhanen en Wolfs-melkpijlstaart leven in de meest open delen waar ze gebruik maken van de warmte voor hun ontwik-keling en van kruiden en grassen als voedsel. De Sikkelsprinkhaan leeft in de ruige vegetaties waar eieren in holle stengels worden gelegd. De Kneu broedt in het struweel, maar foerageert op de bodem en in de ruigere vegetaties op insecten voor hun jongen en zaden voor eigen voedsel.

Sikkelsprinkhaan

Blauwvleugel-sprinkhaan

Kneu

Wolfsmelkpijlstaart

9

Mozaïeken beheren voor de Brede geelgerande waterroofkever

PraKTijKVOOrbeelD VenHersTel

DeBredegeelgerandewaterroofkeveriseensoortdiebinneneenveneenmozaïekaanbiotopennodigheeftdieaanallevierdeV’svoldoen.Devolwassenkeversleveninopenwateromtefoeragerenenvorstvrijteoverwinteren(1)maarleggeneiereninwaterdriebladensnavelzeggeindeverlandingsvegetatie(2).Desnel-groeiendelarvenzijnvoorhunbouwstoffenenenergieafhankelijkvanhogedichthedenaankokerjuffers,dievooralvoorkomenineensmalle,voedselrijkerezonemetoverhangendetakkenenbladinval(3).Alsvolgroei-delarvekruipenzeindedrogegrondopdeoeveromopeenveiligeplekteverpoppen(4).Wanneeréénvandezevierbiotopenverdwijnt–bijvoorbeelddoorhetverwijderenvanstruweellangsdeoeverinhetkadervanvenherstel–ofwanneerdebiotopentevervanel-kaarverwijderdliggen,ishetvennietmeergeschiktalsleefgebiedvoordeBredegeelgerandewaterroofkever.

Brede geelgerande waterroofkever

10

OBN Kansen voor fauna in natuurbeheerOBN Kansen voor fauna in natuurbeheer

10

Landschap: gradiënten als overgang van biotopen

Ecologischegradiëntenkomenineenlandschapvoortussentweebiotopen,alsgevolgvanovergangeninabiotischeconditieszoalsvoedselrijkdomvandebo-dem,defrequentievanoverstromingenofdeintensiteitvanbegrazing.Ookscherpeovergangenzoalsbosran-denleverenecologischegradiëntenopdoorvariatieinschaduwwerking,windluwteenbladval.Insommigegevallenwordengradiëntenalsapartebiotopenofdoeltypenonderscheiden,zoalsmantel-enzoomvege-taties.

Wanneer enkel de bio-topen bos en grasland voorkomen, zonder zoom-vegetatie als gradiënt, dan ontbreekt de unieke combinatie van warmte, beschutting en voldoende voedsel voor de Hazel-muis. Wanneer bos zich uitbreidt of wanneer door storm of brand open plek-ken in het bos ontstaan, schuift de zoomvegetatie van nature op in het land-schap. In het cultuurland-schap blijft deze gradiënt echter alleen door gericht beheer langdurig op de-zelfde locatie aanwezig.

Meestalvallengradiëntenbuitendegedefinieerdedoe-len,waardoorzeinhetnatuurbeheerminderaandachtkrijgendanzeverdienen.Gradiënten bieden dieren de mogelijkheid om op te schuiven in het landschap bij geleidelijke veranderingen. Daarnaastkomenerabi-otischeconditiesvoordieindeafzonderlijkebiotopenaanbeideeindenvandegradiëntontbreken.Soortenvanoeverskunnenmetdeveranderingeninwaterpeilmeebewegeneningoedontwikkeldezoomvegetatieskunnendierenopschuivenomhunlichaamstempera-tuurtereguleren.

Hazelmuis

11

Kleinschalige beheerbrand tegen de wind in om vergrassing van de heide tegen te gaan en weer allerlei plekjes kale grond te creëren waar plan-ten kunnen kiemen en warmteminnende dieren kunnen leven. Inzet: de Kleine vuurvlinder komt snel op brandplekken, omdat haar voedselplant, Schapenzuring, hier goed groeit. Ook de Gladde slang maakt gebruik van de kale plekken om op te warmen, maar alleen wan-neer er dichte vegetatie naast ligt om in te kunnen schuilen tegen teveel warmte en predatoren. Grootschalig brand- of plagbeheer of intensieve begrazing is funest voor deze soort.

Natuurlijke dynamiek, gebruik en beheer

Bodemenvegetatieontwikkelenzich–afhankelijkvanhoeveelheidneerslag,temperatuurenbeschikbarevoedingsstoffen–snelofzeertraag.Indynamischeterreinenzoalsdeduinenenhetrivierengebiedzorgenwindenwatervoorpioniersituatiesenontstaancontinudynamischegradiëntentussenoudeenjongevegetatie.Maarookin‘langzame’systemenwerkendezeproces-sen.Inoudebossenontstaatdoorstormenboom-sterftevariatieinbegroeiingstypeneninlaagvenenzaktzwarebegroeiingsomsdoordeveenlaagheen,waardoorweeropenwaterontstaatdatweerlangzaambegroeidraakt.Diersoortenzelf,indevormvanbouwers,grazers,graversenzaadverspreiderscreërenookdynamische,sturendeprocesseninnatuurgebieden.Dynamiek is noodzakelijk om de variatie in een landschap te be-houden, te laten veranderen en verder te ontwikkelen die nodig is om diersoorten een geschikte leefomge-ving te bieden.Verstarringisdedoodindepotvoorfauna.

Steedsvakerwordt–waarmogelijk–gekozenvoorher-stelvandynamiekdoornatuurlijkeprocessen.Hierdoorontstaangevarieerde,veranderendeen‘spannende’leefgebiedenwaarindierpopulatieszichkunnenont-wikkelen.Inhetcultuurlandschapwordtdezedynamiekvervangendoorlandgebruikenbeheermaatregelendiedesuccessievanbodemenvegetatieafremmenofterugzetten.Kleinschaligelandschappenmeto.a.hooilanden,heideakkers,vloeiveldenenhakhoutbos-senzijnbijcontinubeheergevarieerd,maarstabielindetijdendaardoorrijkaanplanten-endiersoorten.Dezevormvanbeheerisminderduurzaam–indiezindaterfrequenttijd,geldenenergiegestokenmoetworden–danherstelvannatuurlijkeprocessen,maarkansoortenrijkecultuurlandschappenenpopulatiesvankwetsbaresoorteninstandhoudenwanneerherstelvannatuurlijkedynamiek(nog)nietmogelijkis.

Gladde slang

Kleine vuurvlinder

12


Gefaseerd beheer voor de Grote modderkruiper

PraKTijKVOOrbeelD DynaMieK DOOr beHeer

InhetNatura2000-gebiedLangstraatzijnveeloudeslotenmetbelangrijkenatuurwaardengrotendeels,ofzelfsgeheel,dichtgegroeidalsgevolgvanachterstalligonderhoud.DezeldzameGrotemodderkruiperkomthiervoorinslotenmetdrijvendekraggenvanwater-planten.Desoortverdwijntbijgeheeldichtgroeien,maarookgeschoondeslotenzijnjarenlangongeschiktalsleefgebied.Daaromwordtbijherstelbeheerjaarlijksalleeneendeelvandeslotenuitgebaggerdenwordthierselectief30tot80%vanhetleefgebiedmetrustgelaten.Bovendienwordterminderdiepgebaggerdenwordthetslibineendunnelaagafgezetopdeoever,waardoormodderkuipersdoorvrijwilligerswordengevondenenteruggezet.Ditgefaseerdebeheerleidttoteenduurzamepopulatievandezezeldzamevissoortinhetgebied.

Grote modderkruiper

1313

Elke soort zijn eigen schaalMozaïekenengradiëntenineenlandschapwordendoorelkediersoortanderservaren.Eenbelangrijkefactorhiervoorisdeschaalwaaropdezevariatieaanwezigisinverhoudingtotdegrootteenmobili-teitvaneensoort.Erzijngeenhardegrenzentussen‘kleinschalig’en‘grootschalig’.Alspraktischhandvatkanonderstaandeindelingwordengebruikt:

• Kleineongewerveldenalsspringstaarten,aaltjesenwortelluizenleveninofopdebodemopmicro-schaal.

• Ietsgrotere,nietvliegendeongewerveldenzoalsspinnen,pissebeddenenveelsoortenloopkeverslevenopmesoschaal.

• Groterevliegendeinsectenengewerveldenlevenopmacroschaal.

• Grotegewerveldenlevenoplandschapsschaal.

besef van deze verschillende schaalniveaus is van groot belang voor het uitvoeren van beheer- en herstelmaatregelen.Probeerjehiervoorteverplaat-senineendiersoortendoordezeogenjeterreintebekijken.Jaarlijks1procentplaggenvaneenheideter-reinvan500halijktmisschienkleinschalig,maarvooreenloopkeverofsprinkhaaniseenaaneengeslotenplagvlaktevaneenhalvehectarealgigantisch.

Macroschaal>1ha

Mesoschaal10m2-1ha

Microschaal<10m2

Landschapschaal>100ha

14


Te hoge dynamiekBehoudofherstelvandynamischeprocessenisnodigomeengevarieerdlandschaptebehouden.Dematevandynamiekkanechterooktehoogzijn.Inuiter-waardenvanrivierenisdeoverstromingsdynamiekzohoogdatervrijwelgeenlaag-dynamischeplekkenmeervoorkomen.Ookindelandbouwisdegebruiks-intensiteitvanbemestenenoogstenzohoogdatersprakeisvaneenoverdaadaandynamiek,meteenlagefaunadiversiteitalsgevolg.Overdaadaandynamiekkanookoptredenbijplotselingeengrootschaligeherstel-maatregelen.Hetisdaarombelangrijkommaatregelen

geleidelijkuittevoeren,zodatsoortendetijdhebbenmeetebewegeninhetlandschap.Omsoortenvoldoenderuimtetebieden,ishetvanbe-langdatgradiëntenenmozaïekenkunnenopschuiventot‘voorbij’derandenvanhetbestaandenatuurgebied.Kennis van de verspreiding en de ecologie van de aanwezige soorten en waar binnen het landschap zich de belangrijke gradiënten bevinden moet hier hand in hand gaan. Doorvoorafinbeeldtehebbenwaardezesoortenlaterinhethersteldelandschaphunleefgebiedhebben,kanbijdeinrichtingrekeningwordengehou-denmetdespecifiekeeisenvandesoorten.

Wanneer maatregelen op grote schaal worden uitgevoerd dan verschui-ven de gradiënten in het landschap, en daarmee ook de diersoorten die in deze gradiënten leven. De Levendbarende hagedis komt in natte heide en venen altijd voor aan de randen of op plekken met overgangen naar iets hogere delen. Deze over-gangen schuiven op bij herstel van de hydrologie, waarbij de oude leef-gebieden in het gebied ongeschikt worden. Door aan de randen of in buffer-zones rondom het gebied ruimte te creëren is het voor de soort mogelijk om mee op te schuiven.

15

Herstel natuurlijke gradiënten in het Korenburgerveen

PraKTijKVOOrbeelD HersTel Van HOOGVeen

HetKorenburgerveeniseenschoolvoorbeeldvaneengevarieerdnatuurterreinwaarinveelbijzonderediersoortenvoorkomen.Hetgebiedligtopdeflankvaneenoudesmeltwatergeulenwordtdoorsnedendoordekzandruggenenkentdaardooreeningewik-keldehydrologie.Hetveenwordtzowelgevoedmetregenwater,alsmetlokaalgrondwatervandeflanken

diep,goedgebufferdgrondwaterviadeoudegeul.Indejaren1990zijnhoutendamwandengeplaatst(debruinelijnenopdekaart)omhetwegsijpelenvanwateruithetveenpakketafteremmen.Ditleiddetotdegewenstevernattingvanhetveen,veengroeienherstelvanleefgebiedvoorzeldzamesoortenalsdewaterkeverHydroporus glabriusculus,maarooktothet‘verdrinken’vanschralegraslandenwaarZilverenmaanvoorkwam.Dekomendejarenwordtgewerktaanherstelvandenatuurlijkecomplexehydrologie.Doordevernattinggeleidelijkuittevoerenwordengradiëntenhersteldenkrijgendiersoortendekansomopdezegradiëntmeeteschuiven.

Hydroporus glabriusculus

Zilveren maan

16


16


Intensivering beheer met behoud van variatie

Doorovermaataanstikstofdepositiegaatdevegeta-tiesuccessiesnellerenkrijgenbreedbladigegrassen(vergrassing)enstruweel(verruiging)deoverhand.Incombinatiemeteenafnamevannatuurlijkedynami-scheprocessenenlandgebruikmaaktdatbeheerenherstelmaatregelensteedsvakerofintensiveruitge-voerdmoetenworden.Plaggen,maaienenbegrazen,voerenbiomassaen(daarmee)nutriëntenaf.Degroteplagmachinesuitdejaren1990blijveninmiddelsindeschuur,maarhetblijftlastigomdejuistebalanstevindentussenbehoudvanwaardevolleelementenzoalsbloemaanbodénvoldoendeafvoervannutriënten.

Ingraslandenwordtvaakgekozenvoormaaibeheer.Hoemeerovergangenenvariatieinhetmaaibeheerwordengerealiseerd,hoemeerruimteeraanwezigisvoorfauna.Ditkandoorgefaseerdtemaaien,bijvoor-beeldmethetzogenaamdesinusbeheer.Hierbijwordtineenslingerendevormgemaaidwaarbijsteedsca.40%vanhetgraslandnietwordtgemaaid.Bijelkemaai-beurtwordteenanderdeelgespaard,waarbijjaarlijksbinneneenperceelsteedswisselendedelenblijvenoverstaan.Naverschillendemaaisessieszalereendiversvegetatiepatroonontstaanmetaltijdvoldoendeleefgebiedvoordehieraanwezigesoorten.SommigedelenwordenhethelejaarnietgemaaidenvormenprimaschuilgelegenhedenvoorbijvoorbeeldPatrijs,

terwijlopdelendieindezomerzijngespaardinsep-tembernogplanteninbloeistaan,waardoorookdanvoldoendenectaraanwezigisvoorbijenenvlinders.

Ookbegrazingwordtvaakalsmaatregelingezet.Ditlevertonderdestreepnauwelijksafvoervannutriëntenop,maarzorgtwelvooreenafnamevandichtegrasseneneentoenamevandestructuurvariatie,zonderdaarbijdebodemsterkteverstorenenbelangrijkenutriëntenaftevoeren.Begrazingkanopverschillendemanierenplaatsvinden.Devormvanbegrazingisafhankelijkvanonderanderedeoppervlaktevanhetterreinendevari-atiediedaarbinnenaanwezigis.Ingroteheideterreinenmetvoldoendevariatiekanzowelgekozenwordenvoorjaarrondbegrazingalsdeinzetvaneengescheperdekudde.Inkleinereterreinenishetvanbelangomcon-stantdevingeraandepolstehoudenomsterftevanfaunadooroverbegrazingtevoorkomen.

Voor hommels is het van groot belang dat gedu-rende een lange periode pollen en nectar aanwezig zijn. Zonder maaibeheer zullen bloemrijke gras-landen verdwijnen, maar bij integraal maaibeheer valt het bloemaanbod in het seizoen geheel weg. Gefaseerd maaien levert wel continu een geschikte voedselbron op.

17

Meer afvoer nutriënten én meer fauna op kalkgrasland

PraKTijKVOOrbeelD beHeer Van GraslanDen

Begrazingvormteenessentieelonderdeelvoorhetinstandhoudenvangevarieerdehellingschraallanden,zekeropplekkendietesteilzijnommaaibeheeruittekunnenvoeren.Voorveelinsectensoorteniszoweldeaanwezigebloemrijkdomalseenopenvegetatiestruc-tuurmeteenwarmmicroklimaatbelangrijk.Cyclischgefaseerdbeheerisdebesteoptieombeideteberei-ken,maarhiervoormoetwelvoldoendeoppervlakaan-wezigzijn.Opkleinegraslandenishetlogistiekvrijwelonmogelijkomtefaseren,maarnogbelangrijker:omeenpopulatiediersoortenteherbergeniseenbepaaldminimumoppervlaknodigvangeschiktleefgebied.OpverschillendehellingschraallandeninZuid-Limburg,zoalsopdeBemelerberg,isdeafgelopenjarengeëx-perimenteerdmethetfaserenvanbegrazing,waarbijzowelinmei,julialsinseptemberéénderdedeelvanhetgraslandwerdaangepakt.Andersdanbijintegraal

beheerwasergeennegatiefeffectopbloembezoekers,sprinkhanenenloopkevers,dievanandereterreindelengebruikkondenmaken.VoorsoortenalsdeKnautiabijwasercontinuvoldoendebloeiendBeemdkroonvoor-handen.Bovendienwasdeafvoervanbiomassameteengescheperdekudde–die’savondsineenparkeer-weidewerdgeplaatst–veelgroterdanmeteencontinuingeschaardekuddeenprofiteerdedevegetatiemeteengroterevariatieaankarakteristiekeplantensoorten.Indeafgelopenjarenishetoppervlakhellingschraal-landruimtweemaalzogrootgewordendoornatuur-ontwikkelingopnaastgelegenvoormaligelandbouw-gronden.Ditlevertmeerruimteopvoordebeheerderomtefaseren,maarookblijktdezeldzameVeldparel-moervlinderzichtekunnenhandhavenopdeietskoe-lere,ruigeredelenvanhethersteldegebied,wanneerdesoortindrogejarenophetoudekalkgraslandniettotvoortplantingkomt.Zoweldevergrotingvanhetoppervlakalsdeextravariatiewerpendusvruchtenafvoordekarakteristiekediergemeenschap.

Knautiabij

Veldparelmoervlinder

18


18


4 Microbiotopen voor fauna

Dierenkomennooithomogeenverdeeldovereennatuurterreinvoor.Bijzondereaandachtverdienenmi-crobiotopen;kleineplekkenmeteengrotewaardevoorfaunadienietaltijdalsdusdanigworden(h)erkend. Het behouden of ontwikkelen van deze microbiotopen is noodzakelijk voor fauna in natuurbeheer.Kennisoverdezemicrobiotopenisvangrootbelangomtevoorkomendatdezenietonbedoeldverdwijnendoorbeheermaatregelen.Belangrijkisomdezebijzondere

biotopeninhetveldteherkennen,bijvoorbeeldmetdehulpvansoortspecialistenenvastteleggeninbeheer-kaarten,zodatalleterreinmedewerkersvandeexacteliggingophoogtezijn. Belangrijkemicrobiotopenzijndodeenkwijnendebomen,hoogstobbeninopenlandschap,steilranden,plekkenmetreliëf,ongemaaideoverhoekjes,plukkenruigtevegetatie,vloedmerkenofhoogwaterrandenopstranden,broeihopen,kadaversenmest.Ookvegetatie-kundigoninteressantebegroeiingenkunnenhierondervallen,zoalspitrusveldenwaarsomshogedichthedenreptielen,amfibieënenspinnenaanwezigkunnenzijnofdichteonderwatervegetatiesvoorspecifiekesoortenwaterkeversvanhoogvenenenzurevennen.

Een bijzondere microbio-toop treedt op wanneer dieren elkaars microbio-toop vormen. De Bitter-voorn zet haar eieren af in grote zoetwatermosselen, zoals de Zwanenmossel. De eieren ontwikkelen in de mossel, waarna de wegzwemmende voorntjes in hun kieuw-filamenten larven van de zwanenmossels met zich mee dragen en versprei-den over het leefgebied van de mossels. Ook voor sommige zoetwatermijten vormen de grote mos-sels een noodzakelijke microbiotoop om in voort te planten. Door bij bag-gerwerkzaamheden te werken met aangepaste apparatuur worden de grote zwanenmossels gespaard en daarmee de leefomgeving voor andere diersoorten.

19

Larve van mierenleeuw

Bosmieren

Variatie in het heidelandschap PraKTijKVOOrbeelD MicrObiOTOPen i

Inheideterreinenwordtaangeradenomregelmatigeenboomtelatenstaan.Dezebiedenschuilmogelijkhedenopwarmedagen,oriëntatiepunten,ontmoetingsplek-kenvoorparing,zangpostenvooro.a.Nachtzwaluwenzijnleveranciersvanvoedsel,zoalsbijvoorbeeldhoningdauwvandebladluizenwaarrenmierenenbosmierenvanafhankelijkzijn.

Ooksteilrandenzijnbelangrijkemicrobiotopenvoorbijenenanderegravendeinsecten.Urntjeswespenbouwennestenindesteiledelen,terwijllarvenvanmierenleeuweninhetdrogelossezandlevenonderderand.Doordezesteilrandennietteonderhouden,maarlangzaamaantelatendichtgroeienentegelijkertijdeldersnieuwerandentegraveniseenheelpaletaanschralebiotopenaltijdaanwezigineenterrein.

20


20

Hout op het land en in het water PraKTijKVOOrbeelD MicrObiOTOPen ii

Doodhoutiseenvandebekendstevoorbeeldenvaneenzeerrijkmicrobiotoopenwordtdoorveelterreinei-genarenookgestimuleerd.Veelkeversoorten,zoalsdeVermiljoenkever,levenalslarveenkelinkwijnendebo-menenstaandenliggenddoodhout.DeZwartespechtleeftweervankeverlarven–metnameboktorren-enmierennestenindoodhout.HoewelinhetNederlandseboshetaandeeldoodhoutdelaatstedecenniaistoegenomen,komtditindemeestebossenveelalniet

bovende6%.Ditisnietveelwanneerjebedenktdatinnatuurlijke,oudebossentotwel40-50%vanhetaanwe-zigehoutdoodis.Nietalleenophetland,ookinhetwaterzijndodebomenbelangrijk.Omgevallenbomeninrivierenenbekenzijnvestigingsplaatsenvooralgenenongewer-veldenenbiedenzowelvariatie(o.a.instroomsnelheidvanwater)enschuilmogelijkheidvoorjongevissen.Hetlatenliggenofbewustplaatsenvanbomeninrivierenenbekenleverteengrotesoortendiversiteitop.

Zwarte specht

Vermiljoenkever

2121

5 De invloed van fauna op het ecosysteem

Bouwers en verbouwersKlimaat,bodemtypeenhydrologiebepaleningrotematedevormenhetfunctionerenvanhetlandschap,endaarmeewelkeplant-endiersoortenvoorkomen.Dieren spelen echter ook een belangrijke sturende rol in hoe een ecosysteem functioneert en ontwik-kelt.BekendevoorbeeldenzijndeBeverdiedelokalehydrologieverandertenKonijnendiedoortegrazenentegravendynamiekbrengeningrazigevegetatiesopzandbodems.Inveelnatuurterreinensturengrotegrazersdevegetatiestructuurendoorselectiefeetge-dragookdesamenstellingvandevegetatie.Groteénkleinegrazersherverdelenvoedingstoffenindevormvanmestoverhetgebiedenmakendezebeschikbaarvooranderedierenenvoorplanten.Ditkanzoweleenfijne,gelijkmatigeherverdelingzijn–bijvoorbeelddoormuizen–maarkanookleidentotmozaïekpatronenvanzeerschraleenvoedselrijkeplekken,zoalslatrinesvanpaardenenkonijnen.Minderzichtbaar,maarminstenszobelangrijk,isdein-vloedvanbodemdierenalsmollen,muizen,mierenenregenwormenophetreliëf,destructuurenchemischekwaliteitvandebodem.Doordieptegravenwordtverszandnaarbovengehaald,komterluchtindebodemenwordtmineralebodemvermengdmetdodeplantenres-ten.Decombinatievandeverschilleninmicroklimaatdierondommieren-enmolshopenaanwezigzijn,hetomhoogwerkenvanversmineraalrijkzandénhetdoormierenverzamelenvanzadennaarhetnest,zorgtvooreenverhogingvandeheterogeniteitvaneengebiedopkleinschaalniveau.Vrijwelonzichtbaariseengrotegroepvanondergrond-sebodemfauna,vooralaaltjes,mijten,nematodenenspringstaarten,diesamenmetschimmelsenbacteriëndestructuurenchemievandebodembepalen.Dezeprocessenzijnsterksturendopdeontwikkelingvande(variatiein)vegetatiesamenstellingen-structuurendaarmeeookopdebovengrondsefauna.

Mieren zijn van groot be-lang door hun graafwerk (ecosystem engineer) én hun belangrijke ecolo-gische rol als gastheer (paraplusoort). In Junner Koeland zorgen gele wei-demieren en mollen met hun graafactiviteit voor de vorming van gradiënten in bodemreliëf, microkli-maat en bodemchemie. Belangrijke nectarplanten als Grote tijm en Geel walstro komen alleen op de bulten voor. Begrazing van de graslanden zorgt ervoor dat de dichtheid aan mieren hoog is.

Gele weidemier

22


Bodemfauna, bacteriën en schimmels verdwijnen vrijwel compleet bij het afgraven van de bodem en herkolonisatie van deze groepen duurt zeer lang. Door bij natuurontwikke-ling delen van de bodem intact te laten of door op afgegraven delen bodem-materiaal en maaisel uit een donorgebied op te brengen, komen nood-zakelijke bodemproces-sen eerder op gang en ontwikkelt de vegetatie zich beter. Plekken die kaal worden gelaten zijn lang geschikt voor warm-teminnende loopkevers als Harpalus attenuatus en Microlestes minutulus.

Gebruik maken van bodemfauna na ontgronden

PraKTijKVOOrbeelD

naTuurOnTwiKKelinG OP zanDGrOnDen

Ontgrondenofplaggenzijnsomsnoodzakelijkomsterkvermesteofvervuildegrondkwijtterakeninsterkge-eutrofieerdenatuurterreinenofbijnatuurontwikkelingopvoormaligelandbouwgrond.Hierbijwordtechterookeengrootdeelvandebodemorganismenverwij-derd,zoalsschimmels,bacteriënenkleinefaunaalsaaltjes,springstaartenenmijten.Herkolonisatieenver-dereontwikkelingvandebodemgemeenschapverlooptuitersttraag.Steedsvakerwordtervoorgekozenombodemfaunainditsoortgebiedentestimulerendoorhetopbrengenvanmaaisel,waardooriniedergevaldekarakteristiekeplantensoortensnelterugkeren.IndevoormaligelandbouwenclaveNoordenveldinhetDwingelderveldisdaarnaastgeëxperimenteerdmethet

opbrengenvanverseheidebodem.Opplekkenwaarzo-welbodemmateriaalalsmaaiselwerdeningebrachtont-wikkeldedevegetatiezichveelmeerinderichtingvaneenrijkeheidevegetatie,meteenhogerebedekkingvansoortenuitheischraalgraslandeneenlagerebe-dekkingvanplantensoortenvanmesotrofegraslanden.Uitexperimenteninkassenblijktdatdebodemorganis-mendegraslandsoortenstevigaanpakken,waardoordesoortenvanheischralevegetatiesjuistgestimuleerdworden.Belangrijkisdattoegevoegdplagselofmaaiseluitheteigenterreinmoetkomenom‘faunavervalsing’envervagingvanbiodiversiteitspatronentegentegaan.InhetvoormaligezadenteeltgebiedDeReijerscampblekennaontgrondenjuistdepionierstadiaveelinte-ressantertezijnvoorzeldzamesoortenloopkeversdaneengoedontwikkeldeheidevegetatie.Ookbijnatuur-ontwikkelingopvoormaligelandbouwgrondenishetdusbelangrijkomkleinschaligengevarieerdtewerken.

Microlestes minutulus

Harpalus attenuatus

2323

Veldkrekels die planten-materiaal eten met een normale verhouding tus-sen stikstof en fosfor, zo-als op een oude heideak-ker, hebben een drie maal hogere productie van uitkomende eieren dan krekels die voedsel met een hoge N:P-ratio eten, zoals van oude geplagde heide.

6 Fauna en voedsel

De balans in voedingswaarde van planten

Degroei,voortplantingenoverlevingvandierenwordtinbelangrijkematebepaalddoordehoeveelheidvoe-dingsstoffendiezijtothunbeschikkinghebben.Uiter-aardmoethetvoedselindejuistevormaanwezigzijn,bijvoorbeeldalsspecifiekewaardplanten,prooidieren,rottendhout,etc.,maarookdechemischesamenstel-lingvanditvoedselisvanbelang.Eenhogestikstofdepositieuitdeluchtleidttoteenoverschotvanstikstof(N)inrelatietotfosfor(P)enanderebelangrijkevoedingsstoffen.Bovendienversnelt

deverzuringvandebodemdooreenhogestikstofdepo-sitie.Dezeverzuringmaaktelementenalscalcium(Ca),magnesium(Mg)enijzer(Fe)vrijuithetbodemcom-plex,waardoordezesnelleruitspoelenenverdwijnenuithetsysteem.Deverhoudingtussenstikstofendeandereessentiëlevoedingsstoffeninplantenraaktdoordezeprocessenuitbalansenditheefteendirecteffectopdeplanteneters,metnameopzandigebodemsdiegevoeligzijnvoorverzuring.Veel maatregelen die de laatste decennia zijn uitge-voerd om de effecten van verzuring en vermesting te verzachten, blijken voor de plantkwaliteit averechts te kunnen werken,zoalsafvoerenvanbiomassauitbos-sen.Doorintensiefplagbeheerishetprobleemvaneenverstoordebalansinvoedingsstoffentoegenomen,om-datdaarmeenaaststikstofookveelnuttigevoedings-stoffenzijnverdwenendieindeorganischebodemzitten.Ditleidttoteensterkeafnamevandeaantallensoortenentotalebiomassavanongewervelden,endaarmeevooreengebrekaanvoedselvooronderan-derehetKorhoen.Omdebodemkwaliteitendaarmeedeplantkwaliteitteverbeterenwordtgeplagdeheidevaakbekalkt.DitbrengtechtereenchemischeschokmetzichmeedoordatderesterendePdoorkalkwordtvastgelegd.Ditschokeffectontbreektbijhettoepassenvansteenmeel,maardezemaatregelwordtmomenteelenkelopexperimenteleschaaluitgevoerdenerisnogteweinigvande(neven)effectenbekendomdezeopgroteschaaluittegaanvoeren.Veelbelangrijkerisomdebestaandebodemzoveelmogelijkintacttelaten(nietplaggen)engerichtdevoorplantenbeschikbarestikstofuithetsysteemteverwijderen(bijvoorbeeldmetbrandenendrukbegrazing).

24


Dode en levenloze biotopen PraKTijKVOOrbeelD MicrObiOTOPen iii

Microbiotopenwordengemakkelijkoverhethoofdgezien.Kleinerotsenenlossekalkbrokkenhebbeneenzeerwarmmicroklimaatinvergelijkingmetomlig-gendegraslanden,enzijndaarmeevanbelangvoorwarmtebehoevendesoortenalshetKalkdoorntje.Zelfsdegatenenscheurenindesteenvormenweerapartemicrobiotopenvoorongewerveldedieren.Naastdoodhoutvormenookdodediereneenbijzon-deremicrobiotoop.Plekkenwaardezemogenblijvenliggen,ofdesnoodsnaartoegesleeptworden,zijnwareparadijzenvoorallerleidiersoorten.NietalleenvoorgroteaasetersalsdeRaaf:eenaanzienlijkaantalkever-soortenkomtalleenvooropkadavers.

Kalkdoorntje

Raaf

Aaskever

2525

Herstel voedselkwaliteit planten voor fauna

PraKTijKVOOrbeelD HersTel

nuTriënTenbalans OP DrOGe zanDbODeMs

Bijplaggenverdwijntnietalleenstikstof(N),maarookveelvandeaanwezigefosfor(P)enanderebelangrijkeelementenuithetsysteem.OmdatNvanuitdeluchtsnelwordtaangevuld,zorgtplaggenjarenlangvooreenhogebeschikbaarheidvanNtenopzichtevanP.PlaggenkanwordengecombineerdmethettoevoegenvanPenbufferstoffenomverzuringtegentegaan,maarnogbeterzijnalternatievenalschopperen(metbehoudvanorganischebodem)ofbrandenvanheidemetaanslui-tenddrukbegrazing.DezemaatregelenlevereneenopenvegetatieeneenafnamevanbeschikbaarNop,terwijldebodemopbouwintactblijftenPenanderees-sentiëlevoedingsstoffeninhetsysteemblijven.Omdevergrassingnabrandentegentegaankanenkelejarenmetdrukbegrazingwordengewerkt.Uitonderzoekisgeblekendatdoordezecombinatiedebeschikbarehoeveelheidstikstofvoorplantensterkafneemt,terwijldeoverigebelangrijkevoedingsstoffenbeschikbaar

blijven.DoorPijpenstrootjegedomineerdevegetatieskunnenzobinnenenkelejarenomgevormdwordentotstructuurrijkeheiden,zonderaanvoedselkwaliteitinteboeten.Ookhetaanleggenvannatuurakkerskantoteensterkverbeterdevoedselkwaliteitvanhetheide-landschapleiden;overigensgeldtditookinbossenopdrogezandbodems.Hoeweleenaantalvogelsoortenprofiteertvanhetsteedsouderwordenvanbossen–zoalsMiddelstebontespechtenBoomklever–iserinveeldrogebos-seneensterkeafnamevandedichtheidaanzangvogels,duiven,enongewerveldenalsmieren.Netalsopdeheidewordtmomenteelgeëxperimenteerdmetsteen-meelomdeontbrekendemineralenaantevullen.Daar-naastwordtonderzochtwelkeboomsoorteneffectiefmineralenuitdieperebodemlagenkunnenopnemenenzodoendealsmineralenpompkunnendienenomdezestoffenbeschikbaartemakenvoorhetsysteem.Ditisalleenduurzaamfunctioneelinbossenmetopmine-raalrijkzandofmetondergrondseleemlagenwaarinnutriëntenaanwezigzijnomoptenemen.

26


26

Kokerjuffer Limnephilus stigma

Gevlekte glanslibel

Alternatieve bronnen van bufferingInonzehuidigenatuurterreinenbeïnvloedtdemensaleeuwenlangdehoeveelheidenbeschikbaarheidvannutriëntenvoorplanten.Deelsdoorbiomassaenbo-demaftevoeren,bijvoorbeeldindevormvanhakhout,strooiselofplaggen,maarookdoordeaanvoervannutriëntenopheideakkertjesenvloeiweiden,ofhetbeschikbaarmakenvannutriëntendoorbrand.Dezerijkereplekkeninhetlandschapkendenaltijdaleen

Een bijzonder voorbeeld van een antropogene invloed zijn de van oor-sprong zure vennen in Noord-Brabant die in het verleden voor visteelt zijn aangekoppeld aan gebuf-ferd grond- of opper-vlaktewater, waardoor er gradiënten in waterkwa-liteit zijn ontstaan. Met name het zwak gebufferde deel van deze gradiënt vormen refugia voor ka-rakteristieke diersoorten als Gevlekte glanslibel en de kokerjuffer Limnephi-lus stigma, waarvan het natuurlijk habitat door ontginning vaak is vernie-tigd door ontwatering en verzuring.

hogebiodiversiteit,maarnadecenniavanbodemverzu-ringzijnzenogbelangrijkergewordenalsrefugiavoorbijzonderesoorten.Ookhethuidigeterreingebruikkentvoorbeeldenvanalternatievebronnenvanbufferstof-fen.Fiets-enwandelpadendiemetschelpenwordenverhardzijnbronnenvoorbufferendestoffendieindenatuurgebiedenmomenteelhardnodigzijn.Hetbe-houdvandezepadenis,netalsonverhardezandpaden,ergwaardevolvoorfauna.

27

Watersnip

Blauwe reiger

28


28

Herstel biomassaliteit door subtiele dynamiek

PraKTijKVOOrbeelD VOeDselweb MOerassen

Dynamiekbetekentletterlijkbewegingofverandering.Ditkangrootschaligofplotselingoptreden,maarookzeergeleidelijk.Hetrivierengebiedisbijuitstekeendynamischlandschap,metgradiënteninoverstroming.DoordeaanlegvandijkenenhetinsnijdenvandestroomgeulbestaathetNederlandserivierengebiedechterhoofdzakelijkuitpermanentnattedelen(hoofd-geul)envrijwelgeheeldrogedelen(uiterwaarden).Laagdynamischegebiedenmeteenoverstromings-frequentievan20-150dagenperjaarkomennauwelijks

meervoor.Wanneerweleenoverstromingoptreedtwordthetwaterzosnelmogelijkafgevoerd.Hetzijnechterjuistdelangdurigeplas-drassituatiesdieinhetrivierengebiedvoorzeerhogedichthedenaanalgen,muggenlarven,slakkenen(jonge)viskunnenzorgen.Indeuiterwaard‘BuitenOoij’isnadewinterhoogwatersin2008en2009alsexperimenthetwaternietkunst-matiguitgelaten,maarvastgehouden,zodathetopnatuurlijkewijzekanwegzijgenrichtingderivier.Ditleiddeinhetvoorjaarenzomertoteenhogebiomassaaanongewerveldenenviseneentoenamevano.a.Dodaars,Fuut,Roerdomp,ZomertalingenWatersnip.

Informatie over soorten en systemenInNederlandlevenongeveer27.000diersoorten,ruimtienkeerzoveeldanhetaantalsoortenhogereplanten.Hetisonbegonnenwerkommetaldezediersoortenspecifiekrekeningtehoudenoftebehandelenindezebrochure.Belangrijkeknelpuntenzoalsversnipperingenisolatievanpopulaties,invasieveexoten,pesticide-gebruikengevolgenvanextremeweersomstandighe-denzijnhierachterwegegelaten.Dezebrochuregeeftinspiratieenhandvatten,maarerzullengenoegvragenoverblijven.Voorvrijwelallediergroepenzijnerechtersoortor-ganisatiesenexpertsdiekunnenhelpenbijspeci-fiekevrageninnatuurbeheer.Opdezepaginaisvoorverschillendediergroepeneenoverzichtopgenomenvannon-profitorganisatiesdiehulpkunnenbiedenbijhetoptimaliserenvannatuurbeheer.Voorvragenoverwetgevingenmogelijkhedenvoor(financieringvan)soortbeschermingkancontactmetdeprovincieswordenopgenomen.

Vogels:• SovonVogelonderzoekNederland(sovon.nl)• VogelbeschermingNederland(vogelbescherming.nl)

zoogdieren:• Zoogdiervereniging(zoogdiervereniging.nl)

reptielen, amfibieën Vissen:• RAVON(ravon.nl)

Dag- en nachtvlinders, libellen:• DeVlinderstichting(vlinderstichting.nl)

Microvlinders: • TINEA(kleinevlinders.nl)

insecten e.a. ongewervelden:• EISKenniscentrumInsecten(eis-nederland.nl)

weekdieren en mariene flora en fauna:• StichtingAnemoon(anemoon.org)

Onderzoeksinstellingen fauna in natuurbeheer• OBNExpertisegroepFauna(natuurkennis.nl/

deskundigenteams)• SectieThijsse-NederlandseEntomologische

Vereniging(nev.nl/thijsse/)• NederlandsInstituutvoorEcologie(NIOO.KNAW.nl)

29

Ter verdieping

Bink,F.A.,A.J.Beintema,H.Esselink,J.Graveland,H.Siepel&A.H.P.Stumpel1998.Fauna-aspecten van effectgerichte maatregelen; preadvies fauna.RapportIBN-DLO341.

Bijlsma,R.J.,H.P.J.Huiskes,R.H.Kemmers,W.A.Ozinga,W.C.E.P.Verberk,M.J.J.laHaye,J.Vogels&H.H.vanKleef2010.Complexe leefgebieden: het belang van gradiëntecosystemen en combinaties van ecosystemen voor het behoud van biodiversiteit.Alterrarapport1965.

Koster,A.1988.Insektenbeheer: Gewenst beheer van sterk door de mens beïnvloede levensgemeenschap-pen zowel in het landelijk als in het stedelijk gebied.StichtingUitgeverijKNNV,AdviesgroepVegetatiebe-heer.

Noordijk,J.,J.T.Smit,J.Smit&D.Vreugdenhil2016.De insectengemeenschap van aangelegde steilranden op de heide.EntomologischeBerichten,76(2),48-55.

Nijssen,M.,R.Bobbink,M.Geertsma,R.Huiskes,J.Kuper,M.Scherpenisse,N.Smits,E.Bohnen-Verbaar-schot,P.Verbeek,R.Versluijs,M.WallisdeVries,M.Weijters,B.Wouters&B.Aukema2016.Beheeropti-malisatie Zuid-Limburgse hellingschraallanden. Effec-ten van gefaseerde begrazing op bodem, vegetatie en fauna.Rapportnr.2016/OBN209-HE,VBNE

Smits,J.&J.Noordijk2013.Heidebeheer: moderne methoden in een eeuwenoud landschap.KNNVUitgeverij.

VanKleef,H.,G.vanDijk,I.Scholten,E.Scheurs&J.Brouwer2018.Habitateisen van brede geelgerande waterroofkever ontrafeld door af te dalen langs de voedselketen.DeLevendeNatuur199-5

Van’tHof,S.1992.Minimilieus van Minifauna. Het belang van zeer kleine landschapselementen als leefgebied van ongewervelde dieren.CommissievoorInventarisatieenNatuurbeschermingNEV&StichtingLONL.

Vogels,J.,A.vandenBurg,E.Remke&H.Siepel2011.Effectgerichte maatregelen voor het herstel en beheer van faunagemeenschappen van heideterreinen: Evalu-atie en ontwerp van bestaande en nieuwe herstel-maatregelen (2006-2010).Rapportnr.2011/OBN152-DZ,Bosschap.

Vogels,J.,R.Loeb,E.Brouwer,R.Felix&M.Scherpenis-se2017.Optimaliseren van herstelmaatregelen voor habitattypen van droge heide – De stikstofverwijde-ringspotentie van de gecombineerde maatregel bran-den en drukbegrazen.RapportStichtingBargerveen.

WallisdeVries,M.2016.Vlindervriendelijk maaien, hoe doe je dat?Vlinders,29(3),10-13.

Wubs,E.J.,W.H.vanderPutten&M.Bosch2016.Natuurherstel door grondtransplantatie.Landschap33(1),11-14.

Themanummers De Levende Natuur:• OBN:vanstandplaatstotlandschap(maart2009)• Ongewerveldenennatuurbeheer(september2013)• Voedselketensontrafeld(september2018)

Meer publicaties zijn te vinden op:www.natuurkennis.nl/publicaties

Praktijkvoorbeelden uit OBN veldwerkplaatsenzijntevindenop:www.veldwerkplaatsen.nl

30


FritsBink(1937-2019)Infebruari2019,tijdenshetafrondenvandezebrochure,overleedFritsBink.FritswasinNederlandeenvandegrondleggersvanonderzoeknaarecologischesoorteigenschappen–vooralvandagvlinders–diehetvoorkomenendeknelpuntenvanongewerveldediersoortenkunnenverklaren.Hijwasmede-oprichtervanDeVlinderstichtingenvanafhetbeginlidvandeOBNExpertisegroepFauna.VeelvanzijnkennisisverankerdinpublicatiesalsdeEcologischeAtlasvandeDagvlindersvanNoordwest-EuropaenhetOBNPreadviesFauna.Zijnkennisenenthousiasmezullenhopelijknoglangdoorwerkenindepraktijkvanhetnatuurbeheer.

31

Kennisnetwerk OBN wordt gecoördineerd door de VBNE en gefinancierd door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en BIJ12

Vereniging van Bos- en Natuurterreineigenaren (VBNE)

Princenhof Park 73972 NG Driebergen

0343-745250

drs. W.A. (Wim) WiersingaAdviseur Plein van de kennis/

Programmaleider Kennisnetwerk OBN0343-745255 / 06-38825303

[email protected]

M. (Mark) Brunsveld MScProgramma-medewerker OBN0343-745256 / 06-31978590

[email protected]

Kansen voor fauna in natuurbeheer › Uploaded_files › Zelf › obnbrochure-kan… ·...

Documents

Transcript of Kansen voor fauna in natuurbeheer › Uploaded_files › Zelf › obnbrochure-kan… ·...