k1m3 Hv Boekje

1klas 1 module ‘Kleding’ context 1 hv

EXPERIENCEkleding

klas 1 hv

2 klas 1 module ‘Kleding’ context 1 hv

Inhoudsopgave

Context 1: ‘Stoffenwinkel’1 Functie van kleding2 Waar is kleding van gemaakt?3 Eigenschappen van kleding Bron 1 Brandwonden Bijlage 1 Knipblad ‘Nylon’ Bijlage 2 Knipblad ‘Vezels’

Context 2: ‘Schone kleding’4 Doe de wastest!5 Waslabels Bron 2 Wasmiddel Bron 3 Waterhardheid Bron 4 Zuurgraad Bijlage 3 Waskaart Bijlage 4 Artikel consumentenbond

Context 3: ‘Vol kleur’6 Eerlijk = eerlijk7 Gekleurde kleding8 Het oog9 Gekleurde film10 Kleuren11 Vakvrouwen en vakmannen12 Modeshow Bijlage 5 Beoordelingsformulier

Colofon

37

17374143

45465257616365

7081838789929495

Experience klas 1 module ‘Kleding’ hvDe Passie 2012-2013Auteur: Corine Brouwer & Wouter TerlouwVormgeving: Nick de KoningFoto voorkant: Hay Kranen www.365dagenhay.nl/2009/049/

Voor deze module is gebruik gemaakt van ‘Wat trek je aan?’ (www.slo.nl) en ‘Eerlijke handel’ (www.justcare.nl).

We hebben getracht de rechtmatige eigenaren van alle afbeeldingen te achterhalen. Mocht u toch van mening zijn dat een afbeelding is gebruikt waarvan u de rechthebbende bent dan verzoeken wij u vriendelijk om contact met ons op te nemen (088 - 33 72 800).


Context 1: Stoffenwinkel

1 Functie van kledingIeder mens heeft kleding aan. En niet zomaar! Je draagt kleding om jezelf te beschermen tegen het weer. Je draagt bepaalde kleding, omdat je die zelf mooi vindt. Maar misschien zou je wel veel liever andere kleding dragen dan je nu doet.

Mens & Natuur

In deze module gaan we aan de slag met kleding. Allereerst kijken we naar de functie van kleding, maar we gaan bijvoorbeeld ook onderzoeken waar kleding van gemaakt is en of de kleding brandveilig is. Uiteindelijk houden we met de hele klas een modeshow waarin de verschillende soorten kleding gepresenteerd worden. In deze module onderzoeken en verzamelen we een heleboel informatie voor deze modeshow. De klas wordt in vijf gelijke groepen verdeeld. Elke groep gaat, na de opdracht over de functie van kleding, aan de slag met één van de kledingfuncties. Over deze functie ga je allerlei opdrachten maken en uiteindelijk de modeshow houden.

Wat ga je doen?Je gaat verder nadenken over de functie van kleding. Welke kleding draag je wanneer? Je gaat dit onderzoeken door in tijdschriften en folders te kijken. Je knipt plaatjes uit van kleding die een bepaalde functie heeft. Daar maak je een collage van.

Welke verschillende soorten kleding ken jij?1

Noem van minimaal vijf kledingstukken het doel. Noem zo veel mogelijk verschillende doelen.

2

1.

2.

3.

4.

5.


Feest:

Herkenning:

Sporten:

Welk van deze functies vind je zelf het meest interessant en waarom?4

Dit doe je voor vijf verschillende functies:• hygiëne• veiligheid• feest• herkenning• sporten

Wat heb je nodig?• grote vellen papier• tijdschriften

Aan de slag!• Leg de vellen op de tafel.• Schrijf op het eerste vel het woord ‘hygiëne’, op het tweede het woord ‘veiligheid’, op

het derde ‘feest’, op het vierde ‘herkenning’ en op het vijfde ‘sporten’.• Zoek plaatjes in de tijdschriften en folders.• Welke kleding past bij welke functie? • Knip de plaatjes uit en plak ze op de vellen papier.• Maak er een mooi geheel van.

Bekijk de collages. Omschrijf in één zin wat je op iedere collage ziet.

Hygiëne:

Veiligheid:

3


De docent verdeelt de vijf functies over de vijf groepen. Bij de modeshow is jullie groep verantwoordelijk voor het showen van deze functie. Welke functie heeft je groep gekregen?

Denk met elkaar na over de kleding die je wilt gaan showen tijdens de modeshow. Deze kledingstukken ga je gebruiken bij de volgende hoofdstukken. Natuurlijk hoef je nu nog niet je complete show bij elkaar te hebben, maar het lukt je vast wel om al iets mee naar school te nemen. Bewaar deze kledingstukken in je kluis, zodat je ze altijd kunt gebruiken. Wat heb je in je kluis gelegd?

5

6

De functie van kleding in de bijbel

God, de HEER, maakte voor de mens en zijn vrouw kleren van dierenvellen en trok hun die aan. Genesis 3:21

Lees ook de rest van Genesis 3.

Wat is de functie van kleding in dit bijbelgedeelte?7

Van blauwpurperen, roodpurperen en karmozijnrode wol maakte men ook de ambtsgewaden voor de dienst in het heiligdom. Men maakte de heilige kleding voorAäron zoals de HEER het aan Mozes had opgedragen. Exodus 39:1

In Exodus 39 kun je nog veel meer vinden over de priesterkleding.

Wat is de functie van kleding in dit bijbelgedeelte?8


Zo moeten jullie het eten: met je gordel om, je sandalen aan en je staf in de hand, in grote haast. Dit is een maaltijd ter ere van de HEER, het pesachmaal. Exodus 12:11

In Exodus 12 lees je waarom de Israëlieten op deze manier moesten eten.

Waarom was dat?

Wat is de functie van de kleding in deze geschiedenis?

Zoek zelf in het nieuwe testament naar een bijbelgedeelte over kleding. Wat is de functie van de kleding in het gedeelte dat je hebt opgezocht?

Bijbelgedeelte:

Functie:

9

10

11


2 Waar is kleding van gemaakt?Brandweermannen gaan ervan uit dat hun brandweerpakken niet gaan branden als zij een brandend huis in lopen.

Mens & Natuur

Het pak van een brandweerman is van speciale stof gemaakt. Daarom gaat het niet branden.Zo bestaat de buitenkant van het pak vaak uit een mengsel van Nomex en Aramide. Nomex is met zijn vlam-dovende en hittewerende eigen-schappen ideaal voor brandweer-kleding. Aramide wordt ook in kogelvrije vesten gebruikt! Dit maakt dat het brandweerpak ook tegen een flink stootje kan (figuur 1).

brandweerpakken van een vlamdovend en hittewerend materiaal

Figuur 1

Wat zijn de eigenschappen van de kleding die jullie op de modeshow gaan showen? Zijn ze brandwerend, zijn ze heel sterk of zijn ze gemaakt van zijde? We gaan er onderzoek naar doen.

Waarom zouden brandweerpakken tegen een stootje moeten kunnen?1

Welke eigenschappen zijn belangrijk voor jouw kleding voor de modeshow?2


Soorten stofWaarom wordt een shirt vaak van katoen gemaakt en een trui van wol? Waar komen deze stoffen vandaan en hoe worden ze gemaakt?

KatoenKatoen is een stof die in veel soorten kleding wordt gebruikt. Katoen is sterk, slijt niet snel en neemt goed water op.Katoen is een plantaardige stof. Dit betekent dat het geproduceerd wordt door een plant, de katoenplant. Uit de zaden van de katoen-plant groeien vezels, er ontstaan katoen-bolletjes (figuur 2). Van deze vezels kunnen draden worden gesponnen.

NylonOok nylon is een stof die regelmatig wordt gebruikt in kleding. Denk aan panty’s en in jassen. Nylon is een synthetische stof. Synthetische stoffen worden in een fabriek gemaakt via een chemische reactie. Een ander bekend voorbeeld van een synthetische stof is fleece.

WolWol is een dierlijke stof (figuur 3). De wol die wij gebruiken, is meestal afkomstig van schapen. Wol bestaat uit vezels, waaruit draden gesponnen kunnen worden. Wol is een veerkrachtige vezel, waardoor de wol zacht aanvoelt.

ZijdeZijde is net als wol een dierlijke stof. Zijde wordt gemaakt van de cocons van de zijderups. In figuur 4 zie je de voortplantingscyclus van de zijderups.

Na vier weken vervellen is de rups volgroeid. Dan eet hij nog een hele week. Daarna zoekt de rups een veilig plekje om een cocon te maken. De rups spint de cocon van zijden draad. De zijderups zit nu veilig in zijn cocon. Zo gaat het in de natuur. Maar voor zijdekwekers zijn de draadjes waaruit de cocon bestaat belangrijk: de zijde. De rups wordt na vier dagen uit de cocon verwijderd. Daarna wordt de draad waarvan de cocon gesponnen is, afgewikkeld.

katoenFiguur 2

producenten van wolFiguur 3

voortplantingscyclus van de zijderupsFiguur 4


Bij de plaatjes horen stukjes tekst. Verbind met lijnen de juiste stukjes tekst met de plaatjes.

4

De rupsen groeien vlug. Na ongeveer een maand zijn de rupsen ongeveer zeven centi-meter lang. Elke dag wordt de huid van de rupsen een beetje witter.

Het vrouwtje legt heel veel eitjes. De eitjes zijn een beetje plakkerig. Zo rollen de eitjes niet gemakkelijk weg. In het begin zijn de eitjes lichtgeel. Daarna kleuren ze donkerder.

Als de larven van de vlinders uit de eitjes komen kruipen, zijn ze nog heel klein en zwart. De babyrupsen beginnen meteen met eten. Ze voeden zich met bladeren van de moerbei-boom.

De rupsen zullen in vier dagen tijd een zijdeco-con spinnen. Binnenin de cocon vindt de meta-morfose van rups tot een nieuwe zijdevlinder plaats.

Geef van de volgende stoffen met een kruisje aan of het natuurlijke of synthetische stoffen zijn.

3

Stof Natuurlijk Synthetisch

Wol

Nylon

Katoen

Fleece

Zijde


Zelfgemaakt nylon Nylon uit de fabriek

Demopracticum Nylon maken

Veel kleding bestaat uit nylon. Misschien ook wel een van de kledingstukken die jullie gaan showen. Nylon kun je zelf maken.

Wat ga je doen?Door twee oplossingen bij elkaar te doen kun je zelf nylon maken. Deze stoffen zijn te giftig om zelf mee te werken. Daarom geeft de docent een demonstratie.

Wat heb je nodig?• 2 maatcilinders van 10 ml• 2 bekerglazen van 100 ml• 0,5 mL sebacoylchloride opgelost in 25 mL wasbenzine (bekerglas A)• 1,25 g 1,6-diaminohexane opgelost in 25 mL gedestilleerd water (bekerglas B)• pincet• glasstaafje

Aan de slag!• Kijk goed naar de demonstratieproef.• Knip daarna de plaatjes uit. Deze plaatjes kun je vinden in bijlage 1 ‘Knipblad nylon’

op pagina 41.• Plak ze boven de juiste tekst in de tabel op de volgende pagina!• Plak hieronder een stukje zelfgemaakt nylon en een stukje nylon uit de fabriek.

nylonFiguur 5


Neem 10 ml van oplossing A en 10 ml van oplossing B in 2 aparte maatcilinders.

Schenk oplossing B voor-zichtig boven op oplos-sing A in het bekerglas. Er verschijnen twee lagen.

Waar de twee lagen elkaar raken (grensvlak), ontstaat een witte vaste stof: nylon. Pak met de pincet het witte vlies eruit (snel).

De vezel kan nu voorzichtig met de pincet rond een glasstaafje gerold worden. Op het grensvlak ontstaat steeds nieuwe nylon.

Houd de nylon op het glasstaafje. Was het in een bekerglas met water.

Plaats het glasstaafje met nylon op een stuk krant en laat het drogen.


TextielstructuurEen lap stof bestaat uit garen. Garen bestaan uit vezels en worden gemaakt door alle textielvezels in dezelfde richting te leggen en in elkaar te draaien (figuur 6). Zijn de draden klaar, dan wordt er textiel van gemaakt.

Textiel kan op drie manieren gefabriceerd worden:

1. Weven: weefsel. Een weefsel bestaat uit een vlechtwerk van draden (figuur 7).

2. Breien: breisel of tricot. Een breisel bestaat uit in elkaar grijpende lussen. Het geheel is rekbaar en elastisch. Breisels die machinaal worden gefabriceerd, noemen we tricots (figuur 8).

3. Non-wovens Non-wovens zijn poreuze vliezen, die uit een of meer vezellagen bestaan en die verstevigd zijn tot textielstoffen (figuur 9). Een voorbeeld hiervan is vilt.

non-wovenFiguur 9

in elkaar gedraaide vezelsFiguur 6

gewevenFiguur 7

tricotFiguur 8


Practicum Textielstructuur

Wat ga je doen?Je gaat onderzoeken waar kleren van zijn gemaakt.

Wat heb je nodig?• loep (vergrootglas, figuur 4)• kledingstukken

Aan de slag!• Kies drie kledingstukken van jezelf.• Kijk op het etiket in het kledingstuk. Zoek de samenstelling van

het materiaal en noteer dit bij ‘textielsoort’.• Bekijk met een loep (vergrootglas) de textielstructuur en teken op

het blad van elk kledingstuk hoe de draden met elkaar verbonden zijn.

• Noteer hoe deze textielstructuur heet.

Kledingstuk Textielsoort Tekening textiel-structuur Textielstructuur

Trui 100% katoen Tricot

loepFiguur 4


VezelsJe gaat de vezels ook onder de microscoop bekijken. Wanneer je dingen onder de microscoop wilt bekijken, maak je een preparaat.Ga naar http://www.bioplek.org/techniekonderbouw/preparaat.html. Hier staat uitgelegd hoe je een preparaat moet maken. Tijdens het practicum kun je ook op de gele kaart ‘preparaat’ kijken.

In figuur 1 staan de benodigdheden voor het maken van een preparaat. Vul in de tabel in welke dingen je allemaal gebruikt.

3

f\\preparaat maken

Figuur 1

a. e.

b. f.

c. g.

d. h.

4

Waarvoor gebruik je het filtreerpapier?5

Waarvoor gebruik je jodium?


Practicum Microscoop

Wat ga je doen?Je gaat een aantal vezels onder de microscoop bekijken. Om deze vezels te kunnen bekijken, maak je eerst een preparaat.

Wat ga je doen?• prepareersetje• microscoop• kledingvezels• gele kaart ‘preparaat maken’• gele kaart ‘microscoop’• gele kaart ‘tekenregels’

Aan de slag!• Maak met behulp van je gele kaart ‘preparaat maken’, een preparaat van een vezel.

Pluk hiervoor een vezel uit een stukje textiel.• Bekijk het preparaat, gebruik de gele kaart ‘microscoop’.• Maak een duidelijke tekening van wat je ziet. Gebruik hiervoor de gele kaart

‘tekenregels’!• Schrijf er bij om welke textielvezel het gaat en of het een plantaardige, dierlijke of

synthetische / kunstmatige vezel is.• Zoek uit het knipblad dezelfde textielvezels. Deze plaatjes kun je vinden in bijlage 2

‘Knipblad vezels’ op pagina 43.• Plak de tekening uit het knipblad naast jouw eigen tekening van de textielvezel.• Bekijk minimaal drie verschillende soorten vezels.

Vezel:

Plantaardig / dierlijk / synthetisch:


Vezel:


Vezel:


Vezel:



Wat gaan we doen?We gaan ontdekken hoe je welke eigenschappen belangrijk zijn voor kleding. Je gaat onderzoeken welke stoffen op bepaalde eigenschappen het beste scoren. Je kunt dit op drie verschillende manieren gaan ontdekken:1. Eerst een practicumopdracht uitvoeren en daarna de theorie.2. Eerst de theorie en daarna een practicumopdracht uitvoeren.3. Zonder practicumopdracht aan de slag gaan en met behulp van de materialen

ontdekken welke eigenschappen belangrijk zijn en welke stoffen het beste scoren. Je resultaten controleer je vervolgens met de theorie en practica uit het boek.

Als afsluiting maakt iedereen nog een aantal vragen over de eigenschappen van je modeshowkleding.

3 Eigenschappen van kledingWaarom kunnen brandweerpakken tegen hitte? Waarom hebben we als we met een brander werken een labjas aan? Verschillende stoffen hebben verschillende eigenschappen.

Mens & Natuur

Ik kies voor manier . Dit doe ik omdat ...1

Aan de slag!Iedereen maakt als eerste het onderdeel Temperatuur op pagina 18 t/m 22. Dit is startkennis voor dit hoofdstuk. Vervolgens ga je aan de slag volgens de manier die je hebt gekozen:Manier 1: Start op pagina 23 en werk door t/m pagina 33.Manier 2: Start op pagina 29 en werk door t/m pagina 33. Doe doe daarna de proeven op pagina 23 t/m 28.Manier 3: Op pagina 34 en 35 staat een materialenlijst. Gebruik deze om zelf uit te zoeken welke eigenschappen stoffen hebben en welke stoffen op welke eigenschappen het beste scoren. Iedereen maakt aansluitend de vragen over de modeshowkleding op pagina 36.


Maarten heeft een hele tijd buiten gelopen. Hij gaat een niet-verwarmde schuur binnen en vindt het daar lekker warm. Matthijs heeft een hele tijd in een warme kamer gezeten. Hij gaat dezelfde schuur binnen, maar vindt het daar knap koud.

Leg uit wie er gelijk heeft: Maarten of Matthijs?2

Conclusie: met je gevoel kun je de temperatuur niet goed vaststellen.Je meet de temperatuur met een thermometer. De bekendste eenheid van temperatuur is de graad Celcius, °C. Deze eenheid is genoemd naar de Zweedse natuurkundige Anders Celcius. Met de volgende proef doe je het experiment dat Celcius in 1742 deed na.

Practicum Thermometer

Wat ga je doen?De schaalverdeling van een thermometer maken.

Wat heb je nodig?• thermometermodel (met tape voor schaalverdeling) • driepoot met gaasje • brander • statief met statiefklem • bekerglas 400 ml • lucifers

Aan de slag!• Knip een stukje tape van 30 cm lang af. • Plak de strook papier op het thermometermodel. • Haal met het bekerglas stukgeslagen ijs bij de leraar. • Doe een klein beetje water bij het ijs. • Maak de opstelling zoals in figuur 1. • Laat het thermometermodel in het ijswater hangen. • Let op wat er gebeurt. opstelling

Figuur 1

Op een warme zomerdag trek je andere kleren uit de kast dan als het buiten sneeuwt. Het is belangrijk dat je lekker warm blijft. Als je twijfelt, kun je op een thermometer kijken. Maar hoe is een thermometer eigenlijk ontstaan?

Temperatuur


• Wacht tot de vloeistofspiegel in de buis niet meer daalt.• Zet naast de vloeistofspiegel een lijntje op het papier. • Naast het lijntje zet je het getal 0.

• Kijk nog eens of de vloeistofspiegel verder is gedaald.

• Verwarm het water, met blauwe vlam, totdat het kookt. Gebruik hiervoor de rode kaart ‘brander’!

• Laat de thermometer in het kokende water hangen. Wacht totdat de vloeistofspiegel niet meer stijgt en zet daar een lijntje op het papier. Zet bij het laatste streepje het getal 100.

Het ijs is aan het .

Het lijntje stelt het smeltpunt van voor.

Conclusie: Een vast punt van de thermometer is het smeltpunt van ijs. IJs smelt

bij . Het smeltpunt van ijs verandert .

De vloeistofspiegel is wel / niet verder gedaald. Het smeltpunt verandert wel / niet.

3

4

6

5

Het lijntje stelt het kookpunt van voor. 7

Conclusie: Een vast punt van de thermometer is het kookpunt van water. Water kookt

bij . Het kookpunt van water verandert .

8

VloeistofspiegelDe vloeistof-spiegel is de hoogte tot waar de vloeistof van de thermometer komt.


• Haal het thermometermodel uit het water. Haal de strook tape ervan af.• Plak het strookje op dit blad (de andere leerling neemt het strookje over!)• Verdeel de afstand tussen het onderste en bovenste streepje in 10 gelijke delen. • Zet naast de streepjes de juiste getallen.

Lees de temperatuur af van deze thermometers.9

De werkwijze van Celcius kwam dus op het volgende neer: hij zette een streep met het getal 0 bij de vloeistofspiegel toen de thermometer in zuiver smeltend ijs stond. Daarna zette hij een streep met het getal 100 toen er sprake was van zuiver kokend water. De afstand tussen de 0 en de 100 verdeelde hij in 100 gelijke delen, elke van 1 °C.


Andere temperatuurschalenNaast graden Celcius zijn er nog twee andere temperatuurschalen.

KelvinGeleerden hebben bewezen dat er een absoluut laagste temperatuur is, het absolute nulpunt. Deze laagst mogelijke temperatuur is gelijk aan -273,15 °C. Bij de schaalverdeling van Kelvin meet je de temperatuur vanaf dit absolute nulpunt. -273,15 °C (afgerond -273 °C) is dus hetzelfde als 0 K.

TKelvin = 273 + TCelcius Kelvin (K)

TCelcius= TKelvin - 273 graden Celcius (°C)

Reken de volgende temperaturen om: 298 K = °C 250 K = °C

100 °C = K 10 °C = K

10

Reken de volgende temperaturen om: -20 °C = K -200 °C = K

-100 °C = K -300 °C = K :)

11

Anders Celcius (1701-1744)Figuur 2 Figuur 3

Baron Kelvin (1824-1907)


FahrenheitBij ons is het een zomerse dag wanneer het 25 graden is, maar in Amerika klappert dan iedereen met zijn tanden van de kou. Met deze temperatuur zou het er namelijk vriezen. Dit komt omdat Amerikanen de temperatuur niet op de schaal van Celsius aflezen, maar op de schaal van Fahrenheit. Deze werd in 1724 door Gabriel Fahrenheit opgesteld en is achttien jaar ouder dan de schaal van Celsius.

Fahrenheit is aan de verdeling gekomen door als nulpunt de temperatuur te nemen van ijs, ammoniumchloride en water. Dit was vroeger een manier om een erg koude temperatuur te creëren. Het vriespunt van water nam hij (net zoals bij de schaal van Celsius) als tweede meetpunt.

Reken de volgende temperaturen om: 100 °F = °C 32 °F = °C = = K

0 °F = °C 212 °F = K

12

Zoek op hoe je de temperatuur in graden Celcius omrekent naar graden Fahrenheit.13

Gabriel Fahrenheit (1686-1736)Figuur 4

Hij noemde dit 32 graden. Het laatste meetpunt was de lichaamstemperatuur van een gezond mens. Dit stelde hij op 96 graden. Aan de hand hiervan kon een verdeling worden gemaakt.

Dit lijkt een heel willekeurige manier van benoemen, maar dat valt wel mee. De graden Fahrenheit zijn namelijk gemakkelijk om te rekenen naar Celsius. Hiervoor gebruik je de volgende formule:

TCelsius = (TFahrenheid - 32) x (5 / 9)

Hieruit blijkt dat een zomerse dag van z’n 25 °C in Amerika 77 °F is. Andersom komt 25 °F overeen met -4 °C.


Wat voel je?14

Heeft de huid van je hand vocht afgestaan? ja/nee15

Practicum Wateropname

Een belangrijke functie van je kleren is dat ze vocht in je huid goed opnemen. Je lichaam staat voortdurend vocht af, door de huid heen. Dat vocht bestaat voor het grootste deel uit water. In de volgende proef ga je na hoeveel water verschillende textielsoorten kunnen opnemen. Je gaat dat doen door te meten hoeveel water ze maximaal kunnen opnemen. De hoeveelheid water die wordt opgenomen, is een van de vele eigenschappen van textielsoorten. Wat heb je nodig?• strook textiel van katoen, wol en nylon, allemaal even groot (ongeveer 2 cm breed bij

50 cm lang)• pincet• maatcilinder• bekerglas• iets om natte stroken op te laten drogen

Aan de slag!• Vul een maatcilinder met precies 100 ml water.• Schenk dit in een bekerglas.• Dompel de strook katoen in dat water met behulp van een pincet.• Houd het ongeveer een halve minuut onder water.• Trek de strook katoen eruit.

Practicum Zweet

Wat ga je doen?Je gaat met dit practicum zichtbaar maken dat je zweet.

Wat heb je nodig?• plastic zakje• elastiekje

Aan de slag!• Neem een plastic boterhamzakje en een elastiekje. Bind het zakje op een van je

handen vast met het elastiekje. Laat het zakje vijf minuten zitten en lees ondertussen de volgende practica.

• Haal nu het plastic zakje van je hand af.• Voel met de andere hand aan de binnenkant van het zakje.


• Laat het water teruglekken in een bekerglas.• Als de strook zo goed als niet meer druipt, hang je de strook te drogen. • Schenk het water uit het bekerglas terug in de maatcilinder.• Lees de hoeveelheid water af.• Bereken hoeveel water in de strook katoen is gaan zitten.• Schrijf je resultaten op in de tabel hieronder.• Herhaal de stappen voor wol en nylon.

Textielsoort Starthoeveelheid water (mL)

Eindhoeveelheid water (mL)

Opgenomen water (mL)

100

100

100

Welke textielsoort neemt het meeste water op?16

Practicum Vezelsterkte

Wat ga je doen?Je gaat onderzoeken hij sterk verschillende textielvezels zijn.

Wat heb je nodig?• een draad wol, katoen, nylon en zijde (LET OP: alle draden moeten

even lang en dik zijn)• gewichtjes• klem• woordenboek• computer

Aan de slag!In dit practicum ga je de sterkte van verschillende vezels onderzoeken. Deze gegevens ga je in een tabel schrijven. Deze tabel moet je zelf op een juiste manier invullen! • Klem een draad aan de tafel (figuur 5).• Hang aan de draad zoveel gewichten, totdat de draad breekt.• Schrijf het gewicht op in de tabel.• Doe dit voor alle draden.

Figuur 5


Welke stof is het sterkst?17

Ken je dit spreekwoord: Zijn leven hangt aan een zijden draadje? Leg uit of volgens jou het spreekwoord veranderd zou moeten worden naar aanleiding van je resultaat.

18

Practicum Brandbaarheid

Hoe zit dit met de kleding die jullie gaan showen? Is die erg brandbaar of beschermt het je juist tegen brand? We gaan het onderzoeken. Wat ga je doen?Je gaat onderzoeken hoe verschillende textielsoorten branden.

Wat heb je nodig?• zuurkast• schoteltje• waxinelichtje• lucifers• aluminiumfolie• wasknijper• stukje wol• stukje katoen• stukje nylon


Naam vezel Brandbaarheid Geur As

Waarom moet deze proef in een zuurkast uitgevoerd worden?19

Aan de slag!Voer de volgende handelingen voor elk materiaal uit. Kijk goed wat er allemaal gebeurt en noteer dit. Let op: deze proef moet in een zuurkast uitgevoerd worden!

• Zet het waxinelichtje op het schoteltje en steek het aan.• Klem een stukje in de wasknijper.• Houd het vlak boven de vlam. Pas op met vuur!• Leg het afgebrande stukje op een stukje aluminiumfolie.• Noteer je waarnemingen nu in de tabel.• Noteer hoe het stukje brandt.• Noteer hoe de verbranding ruikt en hoe de as eruit ziet.• Herhaal de proef voor al de materialen.

Practicum Isolatie

Experiment 1

Wat ga je doen?Je gaat onderzoeken welke stof het beste de warmte vasthoudt.

Wat heb je nodig?• 4 dezelfde, afsluitbare flesjes• 3 soorten sokken: wollen sok, katoenen sok en

een nylonsok (panty)• 3 elastiekjes• thermometer een mus zet zijn veren naar buiten om zichzelf

warm te houden: isolatie in de natuur

Figuur 6


Aan de slag!Lees de opdracht eerst helemaal door, voordat je aan de slag gaat. Je gaat namelijk tijdens het wachten op het resultaat experiment 2 doen. • Pak de vier afsluitbare flesjes.• Vul ze alle vier met heet kraanwater.• Meet de temperatuur van alle vier de flesjes.• Schrijf de begintemperatuur in de tabel op.• Pak de drie verschillende sokken.• Doe in elke sok een flesje (je houdt één flesje over).• Sluit de sokken af met een elastiekje.• Plaats de vier flesjes in de koelkast of zet ze buiten.

Nummer flesje

Soort sok Begin-temperatuur

Eind-temperatuur

Temperatuur-verschil

1

2

3

4

Voorspel in welke volgorde de vier flesjes het snelst in temperatuur zullen dalen.

Het snelst daalt de temperatuur van het water in flesje

Daarna in flesje

Daarna in flesje

Daarna in flesje

20

• Haal na ongeveer 20 minuten de flesjes uit de koelkast of van buiten.• Meet de temperatuur in elk flesje.• Schrijf van elk flesje de eindtemperatuur in de tabel op.• Bereken hoeveel graden Celcius het water in de vier flesjes gedaald is. • Schrijf deze gegevens in de tabel op.


experiment 2Figuur 7

Experiment 2

Wat ga je doen?Warmte gaat altijd van een plaats waar het warmer is, naar een plaats waar het kouder is. Een warm huis koelt af gedurende een koele nacht, omdat er warmte uit het huis gaat en de koudere lucht van buiten verwarmd. Daarom hebben huizen isolatie. Om de warmte binnen te houden in de winter en buiten te houden in de zomer. Laten we eens kijken naar isolatie.

Wat heb je nodig?• 5 ijsblokjes• plastic folie• krant• aluminiumfolie• elastiekjes• schaar

Aan de slag!• Gebruik je schaar om van elk materiaal een inpakpapiertje te

knippen van dezelfde grootte.• Pak vier ijsblokjes op dezelfde manier in met de

verschillende inpakpapiertjes.• Je hebt nu dus vier ingepakte blokjes en één niet-ingepakt

blokje.• Leg alle ijsblokjes op hetzelfde oppervlak en kijk elke vijf

minuten om te controleren welke het snelste smelt en welke het langzaamst.

Welke verpakking heeft ervoor gezorgd dat het ijsblokje het langzaamste smelt en is dus de beste isolator?

Kijk eens naar figuur 10 op pagina 32. Leg uit wie er gelijk heeft.

21

22


Theorie

Voor hoeveel procent bestaat zweet uit water?25

Hoeveel zout zit er in 150 gram zweet?26

WateropnameOns lichaam mag niet te warm worden. Daarom hebben mensen een ingebouwd mechanisme om af te koelen. Dat is zweten. Dat zweet moet natuurlijk wel ergens blijven. Kunnen de kledingstukken die jullie gaan showen het zweet goed opvangen?

Zweten is dus een mechanisme om af te koelen. Alle zoogdieren en mensen kunnen zweten. Ze hebben zweetklieren in de huid. De mens heeft tussen de 2 en 5 miljoen zweetklieren. De meeste klieren zitten op de handpalmen en voetzolen.

Weet je nog andere plaatsen in je lichaam met veel zweetklieren?23

De zweetklier maakt zweet (99% water, 1% zout). Om de zweetklier heen liggen spiercellen. Als je spier samentrekt, wordt het zweet uit de klier naar buiten geperst. Je zweet komt dan door de poriën naar buiten. Poriën zijn kleine gaatjes in de huid. Zo komt het zweet op de huid, waar het water verdampt. Door het verdampen, koelt ons lichaam af. Het zout blijft achter op de huid. De hoeveelheid zweet die je afstaat, is afhankelijk van je inspanning. Als je slaapt of heel rustig bent, is dat ongeveer 10 gram per uur. Bij zwaar werk, bijvoorbeeld sport gaat er wel zo’n 150 gram zweet per uur naar buiten via de huid.

Als je iemand kust die veel gezweten heeft, wat proef je dan?24

druppel water op textielFiguur 8


Een belangrijke functie van je kleren is dat ze vocht in je huid goed opnemen. Je lichaam staat voortdurend vocht af, door de huid heen. Dat vocht bestaat voor het grootste deel uit water. De hoeveelheid water die wordt opgenomen, is een van de vele eigenschappen van textielsoorten.

ofgympen sandalen

Je zusje moet afzwemmen. Hiervoor moet ze zwemmen met kleren aan. Welke kleren kan je zusje het beste aantrekken om het zo gemakkelijk mogelijk te maken? Omcirkel het beste antwoord en schrijf ernaast waarom je dit gekozen hebt!

27

sneldrogende adventurebroek

of

ofkatoenen truitje

spijkerbroek

nylon truitje


BrandbaarheidTijdens oudjaar 2001 waren veel jongeren uit Volendam aan het feesten in een café waar plotseling een lawine van brandende kersttakken op de nieuwjaarsvierders neerdaalde en een hevige brand uitbrak. Tijdens deze verschrikkelijke cafébrand zijn 14 jongeren omgekomen en 250 gewond geraakt.Naar aanleiding van de cafébrand in Volendam is er veel gesproken over de verschillende soorten kleding en hun brandbaarheid. Uit onderzoek blijkt dat verschillende materialen op verschillende manieren branden. Elk materiaal heeft zijn eigen eigenschappen. De soort kleding en het materiaal waarvan de kleding gemaakt is, hebben een rol gespeeld bij de ernst van de verwondingen.

Lees ook BRON 1 ‘Brandwonden’ op pagina 37-39.!

Ken je dit spreekwoord: Zijn leven hangt aan een zijden draadje? Wat betekent het? (Zoek op in een woordenboek of op internet.)

28

Betekent dit dat een zijden draadje juist sterk of niet sterk is?29

VezelsterkteDe stof die voor galakleding gebruikt wordt, hoeft minder sterk te zijn dan de stof die gebruikt wordt voor een bouwvakkersbroek. Van welke stof is de kleding gemaakt die jullie gaan showen en hoe sterk is deze stof?

Bij een open vuur springen soms vuurvonken weg. Een kampvuur is een open vuur. Daarom is het dus niet verstandig om bij een kampvuur brandgevoelige kleding aan te trekken.

Wat voor een soort kleren zou jij aantrekken als je bij een kampvuur gaat zitten?

30

kampvuurFiguur 9


IsolatieWaarom dragen we allemaal kleren? Daar kun je een heleboel redenen voor bedenken, maar een belangrijke reden is: om het niet koud te krijgen. Welke stof beschermt het beste tegen de kou? Welke stof houdt het beste de warmte vast? Deze eigenschappen noem je de isolerende werking van textiel. In dit practicum ga je dat onderzoeken. De mate van isolatie is een van de vele eigenschappen van textielsoorten.Kijk naar het plaatje en denk na over de drie verschillende meningen die de kinderen hebben. Waarom denken ze zo?

Figuur 10

Door het uitvoeren van de brandproef met wol, katoen en nylon kun je de woorden die in de onderstaande tekst ontbreken, invullen. Gebruik de volgende woorden: zwarte, smelten, zacht, katoen, bonkje, wol, vieze chemische, nylon, wit, katoenen, haar, wol.

Zo is ________________ een materiaal dat niet uit zichzelf doorbrandt. De verbranding

van ________________ ruikt naar schroeiend ________________. Als het materiaal

opgebrand is, blijft er een ________________ as over. Een ________________ stof

brandt gemakkelijk. De geur die tijdens de verbranding van ________________ vrijkomt,

lijkt op schroeiend papier. De asrest van dit materiaal is ________________ van kleur en

voelt ________________ aan. Synthetische kleding zoals ________________ en polyacryl

zijn materialen die niet branden maar ________________.Tijdens de verbranding van

synthetische materialen komt er een ________________ geur vrij. De as van synthetisch

materiaal blijft op de vezel of het garen achter en heeft een ________________ kleur.

Doordat deze synthetische stoffen op de huid achterblijven, kunnen ze moeilijk

behandelbare brandwonden veroorzaken.

31


Welke mening in figuur 10 zal de juiste zijn? Geef eerst datgene wat je zelf verwacht. Bespreek daarna je antwoord met je buurman en geef vervolgens een antwoord waar jullie het samen over eens zijn.

Eigen verwachting:

Gezamelijke verwachting:

32

Warmte gaat altijd van een plaats waar het warmer is naar een plaats waar het kouder is. Een warm huis koelt af gedurende een koele nacht, omdat er warmte uit het huis gaat en de koudere lucht van buiten verwarmd. Daarom hebben huizen isolatie. Om de warmte binnen te houden in de winter en buiten te houden in de zomer.


Benodigdhedenlijst

Benodigdheden

Eigenschap 1• plastic zakje• elastiekje• strook textiel van katoen, wol en nylon, allemaal even groot (ongeveer 2 cm breed bij

50 cm lang)• pincet• maatcilinder• bekerglas• iets om natte stroken op te laten drogen Eigenschap 2• een draad wol, katoen, nylon en zijde (LET OP: alle draden moeten even lang en dik

zijn)• gewichtjes• klem

Eigenschap 3• zuurkast• schoteltje• waxinelichtje• lucifers• aluminiumfolie• wasknijper• stukje wol• stukje katoen• stukje nylon

Eigenschap 4• 4 dezelfde, afsluitbare flesjes• 3 soorten sokken: wollen sok, katoenen sok en een nylonsok (panty)• 3 elastiekjes• thermometer • warm wateren• 5 ijsblokjes• plastic folie• krant• aluminiumfolie• elastiekjes• schaar


Stofeigenschap Welke stof scoort het beste?

Tips• Tip 1: Je gaat vier verschillende eigenschappen van stof bekijken. Kijk goed naar de

benodigdheden en noteer welke eigenschappen je met die benodigdheden kunt testen.

• Tip 2: Ga experimenteren en maak aantekeningen!• Tip 3: Noteer de eigenschappen in de tabel en schrijf erbij welke stof het beste scoort!


Welke van de eigenschappen die we nu bekeken hebben, zijn belangrijk bij de functie van de kleding die jij tijdens de modeshow laat zien?

36

Zijn er nog andere eigenschappen die ook belangrijk zijn voor deze kleding?37

Van welk materiaal is de kleding gemaakt die jullie gaan showen? Neemt dit materiaal het zweet goed op? Leg uit!

33

Leg uit of het belangrijk is dat de kleding brandwerend is.34

Is het voor jullie modeshowkleding belangrijk dat je er lekker warm in blijft? Waarom wel/niet?

35

Je modeshowkleding


Treedt bij verbranding door de zon beschadiging aan je huid op? Leg uit!1

• Zoek een plaatje met de doorsnede van de huid (op internet of in boeken).• Print dit plaatje uit, kopieer het, of teken het over.• Plak het plaatje op.• Schrijf de volgende woorden op de juiste plaats erbij: zenuwen, zweetklieren,

opperhuid, lederhuid, onderhuids vetweefsel, haarvaten.

De huidDe huid is ons grootste orgaan. De huid bevat zenuwen, haarvaten, talg en zweetklieren en kan in ruwweg drie lagen verdeeld worden:• opperhuid• lederhuid• onderhuids vetweefsel

BiologieBij de cafébrand in Volendam zijn veel jongeren verbrand. Verbrandingen ontstaan door invloed van hitte op de huid gedurende een bepaalde tijd en boven een bepaalde kritische temperatuur. Boven deze kritische temperatuur treedt beschadiging van de huid op.

Bron 1 Brandwonden

Bij het beantwoorden van de volgende vragen kun je gebruik maken van de volgende internetadressen. Je kunt deze ook vinden op de elo. • De Nederlandse Brandwonden Stichting: www.brandwonden.nl• De Belgische Brandwonden Stichting: www.brandwonden.be• Gezondheidssite voor Vlaanderen: www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction

2


De huid heeft verschillende functies. Noem de drie belangrijkste functies.3

1.

2.

3.

Brandwonden We kunnen brandwonden onderscheiden in:• eerstegraads verbranding• tweedegraads verbranding• derdegraads verbrandingHet is afhankelijk van de diepte van de brandwond of het een eerste-, tweede- of derdegraads verbranding is.

Eerstegraads verbrandingBij een eerstegraads verbranding (figuur 1) is de (opper)huid nog niet beschadigd. De huid is rood, warm, droog en soms wat opgezwollen. Een typisch voorbeeld van een eerstegraads verbranding is een verbranding door de zon. eerstegraads brandwond

Figuur 1

Tweedegraads verbrandingBij een tweedegraads verbranding (figuur 2) is de huid duidelijk beschadigd. De huid is rood of wit, nat, zeer pijnlijk en er treedt blaarvorming op.

Derdegraads verbrandingBij een derdegraads verbranding (figuur 3) is de huid beschadigd tot aan het onderhuids vetweefsel. De huid is witgeel of bruinzwart, droog en leerachtig. Er is nauwelijks pijn, maar dat maakt de verbranding niet minder erg.

tweedegraads brandwondFiguur 2

derdegraads brandwondFiguur 3

Waarom is het niet goed als je nauwelijks pijn voelt bij een verbranding?

4

5

Waarom voel je bij een derdegraads verbranding nauwe-lijks pijn?


Met de juiste eerste hulp bij brandwonden kun je levens redden en onnodige pijn en problemen voorkomen. De eerste hulp bij verbrandingen is niet moeilijk en bestaat uit twee stappen. Welke twee stappen?

6

Wat moet je wel en wat moet je niet doen bij brandwonden? Zet een kruis in de juiste kolom.

7

Wel Niet

Blaren doorprikken

Vastzittende kleren laten zitten

Wond besmeren met zalf

Koelen met lauw water

Wond bedekken met steriel verband

Huisarts waarschuwen

1.

2.


Bijlage 1 Knipblad ‘Nylon’


Bijlage 2 Knipblad ‘Vezels’


Context 2: Schone kleding

4 Doe de wastest!O, nee... wijn gemorst op je galajurk. Bah... wat stinken die sportsokken. Oei... dikke lagen modder op je overall. Hoe gaat dat nu weer schoon worden?

Mens & Natuur

Kijk het filmpje over een familie die veel beleefd (http://youtu.be/jdXEodxxCWA). En ken je die andere reclame waarin mensen over een heel groot laken lopen? Aan het eind van het filmpje wordt het laken na een grondige wasbeurt uit een hele grote wasmachine getrokken (http://youtu.be/_RokFlVFPMA) (figuur 1).

Vandaag is het jullie beurt om de kleding weer schoon te krijgen.

Wat ga je doen?Je gaat onderzoeken hoe de was het beste schoon wordt.

Wat heb je nodig?• grote lakens • wasbakken• pollepels• warm en koud water • verschillende soorten wasmiddel

Aan de slag!Voordat je met de wastest kunt beginnen, heb je vuile was nodig. Bedenk met elkaar welke soort vlekken er het snelst op jullie modeshowkleding komen.

Welk soort vlekken zal jullie modeshowkleding het snelst hebben?1

Verdeel je modeshowgroepje in een wasteam en in reporters.

WasteamJullie gaan eerst de lakens vies maken. Overleg met je docent hoe je dit gaat doen. Vervolgens gaan jullie de lakens op verschillende manieren wassen. Jullie leggen de waarnemingen vast en vergelijken die met elkaar. Je onderzoekt hoe schoon het laken wordt, als je verschillende factoren verandert. Je bekijkt de volgende factoren:• temperatuur• beweging• wasmiddel

reclame Witte ReusFiguur 1


Voordat jullie beginnen, knip je de lakens in even grote stukken. Spreek met elkaar af hoe je de waarnemingen en resultaten gaat vastleggen.

ReportersJullie maken een beeldverhaal bij dit onderzoek. In een beeldverhaal zijn de foto’s en tekeningen erg belangrijk. Jullie gaan dus op jacht naar de beste foto’s om deze wastest in beeld te brengen. Wat hebben jullie nodig? Wanneer en op welke plekken maken jullie foto’s? Welke teksten komen er bij de foto’s?

AfsluitingSamen met de leraar gaan jullie de resultaten van het onderzoek op een rijtje zetten. Maak een grote tabel op het bord waarin alle resultaten komen te staan. Kunnen jullie een conclusie trekken?

Bestudeer vooraf BRON 2 ‘Wasmiddel’ , BRON 3 ‘Waterhardheid’ en BRON 4 ‘Zuurgraad’ op pagina 52 - 62.

Ruimte voor aantekeningen:

5 WaslabelsMag je alle kleding eigenlijk wel op dezelfde manier wassen? En stop je alles bij elkaar in de wasmachine? Hoe weet je dat eigenlijk?

Verzorging

Verschillende stoffen moet je op verschillende manieren wassen. Het is echter soms moeilijk om te zien van welke grondstof een kledingstuk is gemaakt. Je kunt door middel van een proefje ontdekken van welke grondstof een kledingstuk is gemaakt, maar er is een gemakkelijkere manier: zoek het waslabel van het stuk textiel (figuur 1).

Hierop staan twee dingen:• de grondstof (waar het van gemaakt is);• onderhoud van het textiel (hoe je het moet

schoonhouden).waslabel

Figuur 1

!


Welke samenstelling heeft de stof in figuur 1?

Welke samenstelling heeft de stof in figuur 2?

Bekijk figuur 1. Je ziet op het waslabel verschillende talen staan. Waarom doet een fabrikant dat?

2

1

Wat ga je doen?Je gaat waslabels, waskaarten en tabellen lezen.

Wat heb je nodig?• verpakking van twee wasmiddelen• waskaart (zie pagina 63)

Aan de slag!

Bekijk nu de etiketten in figuur 3. Daar staan ook onderhoudssymbolen op. In bijlage 3 ‘waskaart’ op pagina 63 vind je een waskaart. Op de waskaart staat de betekenis van de onderhoudssymbolen. Hiermee kun je bepalen hoe je met de kleding om moet gaan.

waslabel

waslabels met onderhoudssymbolen

Figuur 2

Figuur 3

Wat betekenen de symbolen van het rechterlabel in figuur 3?3


Pak de waskaart en teken het bijbehorende behandelingslabel.

Is je lievelingstrui wel eens verkleurd? Of je lievelingsbroek gekrompen? ja / nee

Thuisopdracht: Sorteer de aanwezige was thuis. Schrijf op wat in elke stapel zit.

4

5

6

Behandelingslabel Informatie

wassen tot 60 °Cwarm strijkendrogen in trommeldroger

met de hand wassenniet blekenmag niet chemisch gereinigd worden

heet wassenbleken mag welniet in de trommeldroger

Om dit te voorkomen moet de was worden uitgezocht. Niet alle was kan op dezelfde temperatuur gewassen worden. Zwarte sokken en een wit t-shirt gaan ook niet samen.

Meestal krijg je vier stapels:• witte was 40 °C• lichtbonte was 30 °C• donkerbonte was 30 °C• fijne was 30 °C

Witte was 40 °C Lichtbonte was 30 °C

Donkerbonte was 30 °C Fijne was 30 °C


Vroeger werd er ook veel was gewassen op 60 of zelfs 95 °C. Tegenwoordig is dit vaak niet meer nodig. Waarom zijn die hoge temperaturen vaak niet meer nodig?

Raad eens hoeveel een wasmachine kost?

Bekijk de wasmachine thuis. Wat is het merk van de wasmachine?

Noem drie soorten programma’s die de wasmachine kan draaien.

Vergelijk twee wasmachines op de volgende punten. Doe dit met een folder of ga naar een witgoedzaak.

Wasmachines kunnen nog wel op 60 of 95 °C wassen. Waar zou dit handig voor zijn?

7

9

10

11

12

We wassen nog maar weinig met de hand. Dit doen we alleen met kleding die niet in de machine gewassen mag worden. Maar de allernieuwste wasmachines hebben zelfs een speciaal handwasprogramma.

Merk

Aantal toeren

Vulgewicht

Energieverbruik

Prijs

60 °C

95 °C

1.

2.

3.

8


Beargumenteer welke wasmachine zou je kopen.

Wat wordt bedoeld met de beste koop?

Welke drie wasmiddelen komen het beste uit de test?

Vergelijk twee wasmiddelen met elkaar. Gebruik je meegenomen wasmiddelverpak-king.

13

15

16

14

Merk

Soort wasmiddel poeder / tablet / vloeibaar poeder / tablet / vloeibaar

Samenstelling

Voor welke was? bont / wit bont / wit

Inhoud

Prijs

Prijs per kilo

Bijzonderheden

De Consumentenbond heeft in juli 2004 een onderzoek gedaan naar tabletten, vloeibare wasmiddelen en poederwasmiddelen. Dit onderzoek kun je vinden in Bijlage 4 op pagina 65 - 69. Beantwoord de volgende vragen met behulp van de test van de Consumentenbond.

1.

2.

3.


Welk merk is de beste koop voor de vloeibare wasmiddelen?

Je vindt kleurbehoud van kleding erg belangrijk. Leg uit welk wasmiddel je dan zou kiezen.

Bekijk de labels van minimaal vijf kledingstukken die jullie willen gaan showen. Hoe moet je dit kledingstuk reinigen?

17

18

19

Kledingstuk Reinigingsmethode


Bron 2 WasmiddelIs de kleding een beetje schoon geworden of waren er te veel vlekken?Hoe gaan vlekken eigenlijk uit je kleding?

Scheikunde

Wasmiddelen doen alleen hun werk wanneer ze in je kleren terecht komen. Water heeft echter de neiging om druppels te vormen. Daardoor trekt het water niet zo makkelijk in je kleren. Zeep heeft twee functies: kleding natmaken en vlekken oplossen. Hoe zorgt zeep ervoor dat het water en de wasmiddelen in je kleding terecht komen?

OppervlaktespanningIn figuur 1 zie je watermoleculen. Deze watermoleculen trekken elkaar aan. Molecuul A heeft in alle richtingen een even grote aantrekkingskracht. De totale kracht op molecuul A is dus nul. Molecuul B heeft alleen aantrekkende krachten naar beneden en opzij. De totale kracht op molecuul B is dus naar binnen gericht. Alle moleculen aan het oppervlak hebben een kracht naar binnen gericht. Door deze kracht krijgt het wateroppervlak stevigheid. Deze stevigheid heet oppervlaktespanning.

Teken in figuur 1 de krachten van molecuul 1 tot 5. Geef de krachten aan met pijltjes. 2

wateroppervlak met moleculenFiguur 1

Wat is oppervlaktespanning?1


Wat ga je doen?Je gaat het nut van wasmiddel onderzoeken.

Wat heb je nodig?• 2 schaaltjes• 2 punaises• wasmiddel • 2 lapjes textiel (nieuwe spijkerstof )• 2 pipetten• 2 reageerbuizen• olie

Aan de slag!• Vul twee schaaltjes (A en B) met water (zie ook figuur 3).• Leg in allebei de schaaltjes voorzichtig een punaise met het puntje naar boven.

• Voeg in schaaltjes B een klein beetje wasmiddel toe.

Practicum Oppervlaktespanning

De punaise kan op het water blijven drijven. Hoe kan het dat een punaise op water blijft drijven?

Wat gebeurt er in schaaltje B als het wasmiddel wordt toegevoegd?

Verklaar wat in schaaltje B is gebeurd. Gebruik hierbij het begrip oppervlaktespanning.

Ken je een dier dat op water loopt?

3

5

6

4

punaise op een wateroppervlak Figuur 2


Zeep maakt de oppervlaktespanning van water kleiner / groter.7

• Roer met een roerstaafje in schaaltje B.

• Laat het roerstaafje bij schaaltje B liggen.

• Neem twee lapjes textiel (C en D).• Druppel één druppel vloeistof uit

schaaltje A (puur water) op lapje C.• Druppel één druppel vloeistof uit

schaaltje B (water met wasmiddel) op lapje D.

Wat gebeurt er met lapje C?

Wat gebeurt er met lapje D?

Wat leer je in deze proef over het wasmiddel?

8

9

10

Zeep zorgt ervoor dat de oppervlaktespanning kleiner wordt. Door de zwakkere oppervlaktespanning kan textiel nat worden.

Hydrofiel en hydrofoobStoffen die niet in water oplossen heten hydrofoob. Stoffen die wel in water oplossen heten hydrofiel. Hydrofobe en hydrofiele stoffen mengen niet.Een trucje om hydrofiel en hydrofoob uit elkaar te houden: ‘fiel’ betekent ‘houden van’. Heterofiel houdt van het andere geslacht. Homofiel houdt van hetzelfde geslacht. Hydrofiel houdt van water.

Figuur 3


Wat ga je doen?Je gaat onderzoeken welke stoffen hydrofiel en welke hydrofoob zijn. Ook ga je meer leren over de eigenschappen van zeep.

Wat heb je nodig?• reageerbuis• water• olie• alcohol• zeep

Aan de slag• Vul een reageerbuis met water (zonder wasmiddel).• Druppel daarna een paar druppels olie op het water.

Practicum Hydrofiel en hydrofoob

Leg uit of alcohol een hydrofobe of hydrofiele stof is.

Leg uit of water een hydrofobe of hydrofiele stof is.

Leg uit of olie een hydrofobe of hydrofiele stof is.

13

Teken in het tekenvak hoe de reageerbuis met het water en de olie er uit ziet. Geef duidelijk aan wat water en wat olie is.

Wat zie je nu gebeuren?

11

12

• Zet je reageerbuis terug in het rekje. Je hebt deze later nog nodig!

• Neem een andere reageerbuis met water.• Druppel een paar druppels alcohol op het water.

14

15


Een wasmiddel is een emulgator en helpt ons met het oplossen van vet in water. Het wasmiddel verdeelt de olie in oliedruppeltjes (figuur 5). De hydrofobe staarten lossen niet in het water op en steken daarom in de oliedruppeltjes. De hydrofiele koppen lossen wel in het water op en zitten daarom aan de buitenkant. Door de hydrofiele buitenkant zijn de bolletjes in water oplosbaar.

een vetbolletje omringt door emulgatordeeltjesFiguur 5

• Pak je reageerbuis met olie en water er weer bij.• Druppel enkele druppels wasmiddel in de reageerbuis.• Schud de oplossing.

Wat doet wasmiddel met olie en water?16

Teken in het tekenvak hiernaast hoe de reageerbuis met de olie, het water en het wasmiddel er uit ziet nadat je hebt geschud.

17

Zeep of een wasmiddel is een emulgator. Een emulgator zorgt ervoor dat hydrofiele en hydrofobe stoffen wel mengen. Een emulgatordeeltje heeft een hydrofobe staart en een hydrofiele kop (figuur 4).

een emulgatordeeltje met een hydrofobe staart en een hydrofiele kopFiguur 4


Bron 3 WaterhardheidHoeveel wasmiddel hebben jullie gebruikt om je kleding schoon te krijgen?

Scheikunde

Op de verpakking van wasmiddelen staat aangegeven hoeveel wasmiddel je moet gebruiken. Deze hoeveelheid geldt voor normaal vuil wasgoed en voor een gemiddelde waterhardheid. Voor minder vuil wasgoed of bij ‘zachter’ water kun je iets minder wasmiddel gebruiken. Bij erg vuil wasgoed of ‘harder’ water moet je iets meer wasmiddel gebruiken. Je moet dus weten hoeveel de hardheid van het water is in jouw woonplaats. De hardheid wordt gemeten in DH of °D, de Duitse Hardheidsgraad. Verderop in dit hoofdstuk leer je hier meer over.

Wat is hardheid van water?In water zitten kalkzouten die het water ‘hard’ maken. Je kunt de kalkzouten zien als water verdampt. Het kraanwater is niet overal in Nederland hetzelfde.

Wat ga je doen?Je onderzoekt de invloed van het soort water op het wasgoed.

Wat heb je nodig?• 4 reageerbuizen• reageerbuisknijper• brander & lucifers• gedestilleerd water • extra hard water • liniaal• azijn• zeepoplossing

Aan de slag!• Neem een reageerbuis.• Vul de reageerbuis met een klein beetje extra hard water.• Verwarm de reageerbuis boven een brander. • Bewaar de reageerbuis!

Practicum Waterhardheid

Wat zie je gebeuren in de reageerbuis?1


Wat is de kleur?

Welke conclusie kun je trekken uit de resultaten?

In zacht water schuimt zeep beter / slechter dan in hard water.

Wat zie je?

2

3

5

4

• Neem drie nieuwe reageerbuizen.• Vul reageerbuis 1 met 2 ml gedestilleerd water (zacht water).• Vul reageerbuis 2 met 2 ml kraanwater.• Vul reageerbuis 3 met 2 ml extra hard water.• Voeg 2 druppels zeepoplossing aan elke reageerbuis toe.• Schud de buizen flink.• Meet daarna de lengte van de schuimlaag in de reageerbuis. Schrijf deze op in de

tabel.

Reageerbuis Lengte schuimlaag (cm)

• Giet de reageerbuizen leeg.• Bekijk de binnenkant van de reageerbuizen.


Waar woon je?

Is dit hard of zacht water?

Moet je meer of minder wasmiddel gebruiken dan op de verpakking staat?

Wat is de hardheid van het water in jouw woonplaats? Kijk op: http://www.aquacell-waterontharder.nl/cms/waterhardheid/waterhardheid-hardheid-van-hard-water.html

6

Wat is het verschil tussen ‘hard’ en ‘zacht’ water?In ruw water (grondwater) zit van nature kalk. In de ene regio is dit meer dan in de andere. Als er veel kalk in het water zit, spreek je van hard water. Als er weinig kalk in het water zit, is het zacht water.

Kalk kan de smaak van water beïnvloeden, maar het is niet schadelijk voor de gezondheid. Kalk is juist goed voor onze botten. Wel heeft hard water een paar nadelen. Hoe harder het water, hoe meer kalkaanslag er ontstaat. Bijvoorbeeld op kranen of douchetegels, maar ook op verwarmingselementen van de wasmachine, koffiezetapparaten en waterkoker. Aanslag op elektrische apparatuur is nadelig voor het energieverbruik van die apparaten. Ze verbruiken dan meer energie. Kalk kan de levensduur van elektrische apparatuur verkorten. De kalk uit hard water verstopt het koffiezetapparaat. Daarom moet je het apparaat af en toe doorspoelen met een zure oplossing. Bijvoorbeeld met azijn. De kalk lost op in azijn. kalkaanslag op een kraan

Figuur 1

0 tot 4 °D zeer zacht water

4 tot 8 °D zacht water

8 tot 12 °D gemiddeld

12 tot 18 °D vrij hard water

18 tot 30 °D hard zater


Wat gebeurt er met de aanslag in de buis?

Zou je in plaats van Calgon ook azijn kunnen gebruiken? Leg uit waarom wel of waarom niet.

7

8

In de wasmachine zit een verwarmingselement. Door de kalk uit het ‘harde’ water komt er een dikke kalklaag op. Het element kan daardoor zijn warmte niet kwijt en gaat stuk. Op tv heb je misschien wel de reclame gezien van Calgon. Calgon is een middel tegen kalkaanslag.

De hardheid van het leidingwater is een gevolg van de magnesiumzouten en calciumzouten die erin opgelost zijn. ‘Hard’ leidingwater bevat dus Mg2+ (aq) en Ca2+ (aq). Om de hardheid van leidingwater aan te geven wordt de Duitse Hardheidsgraad (DH) gebruikt.

1 DH = 1 °D = 1 Duitse Hardheidsgraad. 1 DH betekent dat 1 liter leidingwater 7,1 mg Ca2+ bevat. 15 DH betekent dan, dat 1 liter leidingwater 15 x 7,1 mg = 106,5 mg Ca2+ bevat. In 45 liter leidingwater van 15 DH is de hoeveelheid Ca2+ (aq) dan 45 x 106,5 = 4792,5 mg.

Wat ga je doen?Je gaat de reageerbuis uit het practicum ‘Waterhardheid’ ontkalken.

Wat heb je nodig?• de eerste reageerbuis van het practicum ‘Waterhardheid’• azijn

Aan de slag!• Neem de reageerbuis van het practicum ‘Waterhardheid’ (in deze reageerbuis zit

kalkaanslag).• Doe een beetje azijn in de reageerbuis.• Schud de reageerbuis voorzichtig.

Practicum Ontkalken


Bereken hoeveel Ca2+ (aq) in 20 liter leidingwater met een hardheid DH = 9 zit.

9 DH betekent mg Ca2+

In 20 liter leidingwater zit mg Ca2+

9

Er zijn drie soorten oplossingen: zuur, basisch en neutraal. Een appel smaakt zuur, omdat er appelzuur in het sap van de appel opgelost is. Dit sap noem je een zure oplossing. Andere bekende zure stoffen zijn citroenzuur, zwavelzuur, fosforzuur en zoutzuur.Basische oplossingen hebben een zeepachtige smaak. Voorbeelden van basische stoffen zijn soda, ammoniak, gootsteenontstopper en toiletzeep. Sterke zure en basische oplossingen tasten huid en slijmvlies aan. Neutraal betekent hier: tussen zuur en basisch in, anders gezegd: niet zuur en niet zeepachtig. Bekende neutrale stoffen zijn keukenzout en suiker. Je ziet aan deze voorbeelden dat de indeling zuur - basisch - neutraal niet op smaak is gebaseerd.

Niet alle zure oplossingen zijn even zuur en niet alle basische oplossingen zijn even basisch. Hoe zuur of hoe basisch een oplossing is, kun je aangeven met een getal. Dit getal noem je de zuurgraad, ook wel de pH van een oplossing. De pH kun je bepalen met universeel indicatorpapier, dat bestaat uit een mengsel van verschillende zuur-base indicatoren. Het papier krijgt met een oplossing een bepaalde kleur. Op het kleurenkaartje kun je de bijbehorende pH aflezen.

Zure oplossingen hebben een lage pH, basische oplossingen een hoge pH. Een neutrale oplossing heeft een pH van 7. De wasmiddelreclame noemt dit ‘pH-neutraal’. Als je een zure oplossing met water verdunt, stijgt de pH, maar deze blijft net onder de 7. Als je een basische stof met water verdunt, daalt de pH, maar deze blijft net boven de 7.

Bron 4 ZuurgraadOp handzeep of douchegel staat vaak de opmerking ‘pH neutraal’. Wat zegt dit over de zeep?

Scheikunde

de zuurgraadFiguur 1

Bereken hoeveel Ca2+ (aq) in 150 liter leidingwater met een hardheid DH = 22 zit. 10

pH: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

neutrale oplossing sterker zure oplossing sterker basische oplossing


Oplossing pH

Geconcentreerde sodaoplossing

Verdunde sodaoplossing

Geconcentreerde azijnzuuroplossing

Huishoudazijn

Kraanwater

7-up

Zeepoplossing

Wat ga je doen?Je gaat de pH van verschillende stoffen en oplossingen bepalen.

Wat heb je nodig?• een geconcentreerde sodaoplossing• een verdunde sodaoplossing• een geconcentreerde azijnzuuroplossing (1 M)• huishoudazijn• kraanwater• 7-up• zeepoplossing• pH-papier (zeven snippers)• horlogeglas• pH-kleurenkaartje

Aan de slag!• Leg zeven snippers universeel indicatorpapier op een horlogeglas.• Bepaal met dit papier de pH van de stoffen. Schrijf de pH op in de tabel.

Practicum pH-bepaling


Bijlage 3 Waskaart


van Lidl, 10 cent per wasbeurt), maarkosten ze met 33 cent per wasbeurtruim drie keer zoveel. Om maar tezwijgen over de prijs van wat mindervoorkomende vormen van wasmid-dellen, zoals de capsules (vloeibaarwasmiddel in een oplosbaar ‘zakje’).De Ariel Color Liquitabs kosten vijfkeer zoveel als het poeder vanMaxitrat, en zijn daarmee het duurste

Een test van bontwasmiddelen is ereen van de grote cijfers. Om het bont-wasmiddel aan te kunnen wijzen metde beste prijs-kwaliteitverhoudingpasseerden in ons testlab 29 verschil-lende wasmiddelen, 1160 gekleurdelapjes, 3480 verse vlekken en 1131 gedraaide wasjes de revue. En wat weten we na al die sopbeurten? Minof meer hetzelfde als we sinds onze

bontwasmiddelentest uit 2000 al weten: u hoeft geen duur A-merk te kopen om uw bonte was schoon tekrijgen. Tot zover de ultrakorte conclusie.Het grootste manco van de A-merk-wasmiddelen is over het algemeenhun prijs. Zo scoren de Omo Spark-ling Color-tabletten ietsje hoger danbeste koop Maxitrat (het huismerk

Consumentengids | juli 200414

Tabletten en vloeibare middelen krijgen de was ook schoon, maar wie

voor een dubbeltje op de eerste rij wil zitten, pakt het poeder van Lidl.

Hippe gelcapsules kosten vijf keer zoveel.

Goedkoop + goed =

Van links naar rechts: Resten wasmiddel op zwart fluweel • Kijken naar pluisjes • Jusvlek voor en na het wassen • Kleurbehoud • Kleuroverdracht

Bijlage 4 Artikel consumentenbond


wasmiddel uit deze test. En de wasprestaties zijn slechter dan dievan de goedkopere Ariel Color poeder.

Poeder, vloeibaar of..?De reclames doen ons graag gelovendat de halve was al schoon is simpel-weg doordat het wasmiddel een bepaalde vorm heeft. Deze reclame-mythe kunnen we doorprikken: devorm zegt niets over hoe schoon uwwas uiteindelijk wordt. Weliswaarzijn alledrie de beste kopen poeders,maar er zijn ook enkele prima scorende vloeibare wasmiddelen. Voor liefhebbers van vloeibaar biedthet Aldi-merk Una de beste prijs-kwaliteitverhouding.

Het loont zeker de moeite om goed opte letten welke vorm van een bepaaldmerk wasmiddel u koopt. Let maareens op de opmerkelijk grote verschil-len tussen de diverse vormen vanOmo, Sunil (bij beide zijn de tablettenhet best), Una (vloeibaar het best) enMaxitrat (poeder het best). En de reclamepraatjes ten spijt, blijven de (dure!) capsules in waspres-taties achter op de traditionele vor-men en voegen ze in die zin dus nietstoe aan het wasmiddelenaanbod.

Vlekken en vlekkenVoorheen testten we de wasprestatiesvan wasmiddelen altijd alleen op alge-hele vuilverwijdering. Het oordeel

voor de vuilverwijdering (zie tabel)is vooral gebaseerd op de prestaties bijhet verwijderen van vuil in het algemeen. Maar omdat we ook graagwillen weten hoe de wasmiddelenpresteren bij het verwijderen vanvlekken, hebben we nu ook échte

juli 2004 | Consumentengids 15 >

bontwasmiddelen

De test: wat en hoeWe testten 29 bontwasmiddelen (poeders, vloeibaar, tablettenen capsules) op wasprestaties (vuilverwijdering) en kleur-behoud en -overdracht. Ook letten we op enkele ‘zorgaspecten’zoals pillen (pluisvorming) en zichtbare resten. En op gebruiksgemak (doseren, verpakking) en milieuaspecten.Het oordeel voor milieubelastende parfumstoffen is niet meegewogen in het Testoordeel.

= poeder

Testopstelling miniwasmachines • Schuim meten • Klimaatkast • Lapjes met verse vlekken • Wasmanden vol • De testcollectie


vlekken gemaakt met onder anderespinazie, rode wijn en jus. In de tabelhebben we per soort ‘verse’ vlek dewasprestaties weergegeven. Zo kuntu, als een bepaalde vlekkensoort vakerdan andere voorkomt in uw huishou-den, bepalen welk wasmiddel het bestpresteert bij ‘uw’ vlekken. In de figuurhierboven staat welke vlekken vergelijkbaar zijn met de vlekken-makers die wij gebruikten.

RestjesSoms lost een waspoeder niet hele-maal op en laat vlekken achter op hetwasgoed. Daarom wasten we eenzwartfluwelen ‘envelop’ gevuld metwasmiddel. Hoewel dit zo’n beetje deextreemste situatie is die je in dit ge-val kunt hebben, is er toch een aantalmiddelen dat een volledig schonezwarte lap aflevert – in de tabel beoor-deeld met zeer goed voor zichtbareresten. Het slechtst op dit onderdeel

presteert Ecover: dikke witte klontenblijven achter. Bij Una-poeder troffenwe kleine witte korrels aan. Bij de andere wasmiddelen die matig scorenop dit onderdeel zijn witte vlekken tezien. Zie ook de foto op pagina 14.Er gaan verhalen over wasmiddelendie achterblijven in de wasmachine,en zo de machine beschadigen. Datvalt in de praktijk erg mee, zo onder-vonden we. Hoewel er bij de poedersvan Dobbelman, Ecover, Maxitrat,Super en Una soms wat achterblijft inde doseerlade, is dat niets om u zorgenover te maken. U hoeft alleen sporadisch de doseerlade (bij alle wasmachines uitneembaar) schoon temaken. Kwalijker is wat er bij de wastabletten van Sunil gebeurt: eenpaar keer vonden we stukken tablet in de rubberen rand bij de was-machinedeur. De capsules lossen geheel op in warmwater, en laten geen resten achter.

Hoeveel nodig?Per merk zijn er grote verschillen tussen de benodigde hoeveelheid wasmiddel voor een gemiddelde wasbeurt. Van het ene wasmiddel isveel meer nodig dan van het andere;soms scheelt dat zelfs de helft. Vanvloeibare wasmiddelen is over het algemeen het meest nodig.Om het vergelijkbaar te maken, hebben we uitgerekend wat een wasbeurt u aan wasmiddel kost. Datis gebaseerd op de op de verpakkinggeadviseerde dosering.In tegenstelling tot wat de reclamessoms beweren hoeft u niet bij iederewasbeurt een antikalkmiddel te gebruiken. In wasmiddelen zit al eenflinke hoeveelheid waterontharder.Op de paar plekken in Nederlandwaar het water nog wel erg hard is(boven de 16 °dH) is het wel aan te raden extra antikalkmiddel te gebrui-ken. Gebruik liever geen extra wasmiddel ter ontkalking, want dat is belastender voor het milieu. Komendnajaar besteden we in de Consumentengids meer aandacht aanhet ontharden van water.

MilieuIn de jaren 80 werden we er ineens opgewezen: milieubelastende stoffen inwasmiddelen. Waren de fosfaten – omhet water te ontharden – toen hetgrootste probleem, nu zijn vooral de


Vuil- versus vlekverwijderingVuil is een algemener begrip dan vlekken. Bijhet wassen wordt vuil losgemaakt van het textiel en in het sop zwevend gehouden. Hetsop met vuil wordt afgepompt en het wasgoedis schoon (als het goed is). Het oordeel vuil-verwijdering bevat ook het behoud van de tint,zeg maar de vergeling, vergrauwing en helder-heid van het gewassen textiel.De verwijdering van specifiekere verse vlekkenis apart beoordeeld en in de tabel opgenomenonder vlekverwijdering.

Welk wasmiddel kunt u het best gebruiken bij specifieke vlekken? In de tabel

staan onder Vlekverwijdering de wasprestaties per soort vlek. In dit overzicht

geven we meer voorbeelden van vergelijkbare vlekken. Kijk in de tabel

welk wasmiddel het best scoort bij dat soort vlekken.Sommige vlekken vallen

in meer categorieën zoals pastasaus (tomaat is bleekgevoelig, vlees

eiwithoudend) en vleesjus (vet en eiwithoudend).


juli 2004 | Consumentengids 17 >

1 Gebaseerd op onze waarneming in april/mei2 Bij 4-5 kg normaal vervuild wasgoed en zacht water3 Nog hier en daar verkrijgbaar (€4,70); vernieuwde

formulering op verpakking kenbaar gemaakt4 De milieu-effecten van de gevonden parfumstof zijn

onvoldoende bekend om nu een oordeel te kunnen geven

FABRIKANTEN / IMPORTEURSAH: 0800-0305, www.ah.nl

Ariel: Procter & Gamble, 0800- 022 82 08, www.ariel.nlC1000: 0800-023 03 63, www.c1000.nlColor Reus: Henkel, (030) 607 33 11, www.henkel.nlDobbelman: Sara Lee Household & Body Care,

Veenendaal, 0800-022 32 21Ecover: 00 32 3 309 25 00 (België), www.ecover.comEdah: 0800-0506, www.edah.nlEuroshopper: zie AHHema: (020) 311 48 00, www.hema.nlKlok: Dalli Benelux, (0345) 47 87 05, www.klok-eco.nl

Maxitrat: Lidl, 0800- 543 54 63, www.lidl.nlNeutral: zie Dobbelman, www.neutral.nlOmo: Lever Fabergé, 0800-0085, www.omo.comPersil: zie Color ReusRobijn: zie Omo, www.robijnfashion.nlSendil: Vipack, (045) 532 77 00, www.vipack.nlSunil: zie Omo, www.sunil.nlSuper: Super Select, (033) 454 79 01,

www.superdeboer.nl en www.konmar.nlUna: Aldi, (0345) 47 29 11, www.aldi.com

Beste koop

Zeer goed

Vuilverwijdering

Vleesjus

Spinazie

Pastasaus

Rode wijn

Fruit

Kleuroverdracht

Pillen

Gebruiksgemak

Matig

Goed

Redelijk

Milieu-inform

atie

Kleurbehoud

Milieubelastende

parfumstoffen

Zichtbare restenMerk & Type

€ 35%

Klok Eco bont 5,40 1,35 kg poeder +/++

Maxitrat Color 4,00 36 tabletten -

Hema Color super compact 4,25 1,5 kg poeder +/++

Maxitrat Color 4,00 2,25 kg poeder +

Ariel Color Liquitabs 6,00 12 capsules #

Edah Kleurwasmiddel 2,50 1,35 kg poeder +/++

Omo Sparkling Color 5,00 30 tabletten +/++

Una Color 2,50 1,5 l vloeibaar #/+

Ariel Color Compact 4,85 1,35 kg poeder +

Sunil Color 4,00 30 tabletten #/+

Super Color 3,50 1,5 kg poeder +/++

C1000 Bont 4,90 2,7 kg poeder +/++

Maxitrat Color 2,50 1,5 l vloeibaar #

AH Color 4,00 1,35 kg poeder +/++

Persil Color-gel 5,70 1,5 l vloeibaar #

Omo Sparkling Color 5,00 1,35 kg poeder #/+

Dobbelman Color 5,50 1,5 kg poeder #/+ #

#

#

-

Sunil Color

#/+

-

-

#/+

#/+

#/+

#/+

-

+

#

-

3,00

-

4%

#/+

#/+

#/+

#/+

1,5 kg poeder

#/+

#/+

#/+

#/+

+

#/+

#/+

#/+

#/+

+

+

#/+

4%

#/+

#/+

-/#

+

--/-

-/#

+

#/+

#/+

+

#

#/+

+

#

+

+

Ecover Color

+

4%

-

--/-

+

--/-

7,60

+/++

--/-

--/-

#

-/#

+/++

-/#

--/-

+

#

--/-

1,2 kg poeder

-

4%

-/#

-

+

-/#

+

-/#

-/#

#

#

+

-/#

-/#

#/+

#/+

-/#

-

-/#

4%

#

#

+

++

Sendil Color

+

++

++

#

+

+

#

++

+

+

++

1,40

++

10%

#

++

+

#

1 l vloeibaar

+

+

+

+

#

+

+

+

+

++

#

#/+

+

5%

#

#

+

#

+

#

#

++

#

++

++

#

++

-

#

--

#

7,5%

Euroshopper Color 3,65 2 kg poeder - -/#

#

--

-/#

#/+

#/+

#

#/+

#

-

-/#

#

#

--/-

+

--/-

--/-

-

#/+

-

-

#

+

#

+

+

+

++

++

-

#

+

#

Robijn Capsules 4,35 20 capsules # #/+ #/+ -/# + #/+ + + ++

#/+

Ariel Color Vloeibaar 5,20 1,5 l vloeibaar -/# #/+ #/+ # +/++ + + # +

Neutral Color 7,00 1,35 kg poeder # # # # --/- - # # #

#/+ #/+ # ++ ++

C1000 Bont 3,00 1,5 l vloeibaar -/# # #/+ -/# +/++ + + + +

AH Color 3) 1,5 l vloeibaar # -/# #/+ # #/+ #/+ + # +

Color Reus Color 4,45 1,5 l vloeibaar - -/# #/+ -/# #/+ #/+ # ++ +

Omo Color liquigel 5,00 1,5 l vloeibaar - #/+ #/+ - # # # + +

0,44

0,14

0,12

0,38

0,12

Una Color Supercompact 2,70 1,5 kg poeder # -- #/+ # --/- - # + #

+

+/++

+/++

+

+

-

++

--

++

#

#

#

#

++

-

--

-

#

#

--

+

-

#

#

+

0,27

0,26

0,25

0,21

0,29

0,17

0,13

0,11

0,14

0,27

0,20

0,13

0,33

0,11

0,50

0,10

0,17

0,23

€

0,15

0,24

0,22

0,25

+

5%

0,11

0,11

--

-

#

-

-

#

#

#

--

-

+

#

-

+

4)

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

#/+

+

+

+

+

+/++

+

+

+

12,5%

+

+

+

+

+

+

#/+

+

+

+

+

+

+

+

4)

+

+

+

+

+

++

++

++

#

++

-

#

++

+

++

++

#

++

++

-

#

5%

+

+

+

++

++

-

++

++

++

++

#

Prijs ca. 1)

Inhoud

Kosten per wasbeurt 2)

Slecht

++ = zeer goed; + = goed; # = redelijk; – = matig; –– = slecht Zie voor uitleg van de tabel pagina 75

Testoordeel (schaal 1–100)

80604020

Vlekverwijdering

BONTWASMIDDELEN

C1000 Bont (€0,11 per wasbeurt)

Edah Kleurwasmiddel (€0,11 per wasbeurt)

Maxitrat Color (€0,10 per wasbeurt)

Makkelijker te doseren:capsules en tabletten



conclusieDe meeste bontwasmiddelen vanhuismerken doen in wasprestatiesniet onder voor A-merken. Maxi-trat-poeder (Lidl) is met 10 cent perwasbeurt het goedkoopst. Una (Aldi)biedt bij de vloeibare middelen debeste prijs-kwaliteitverhouding.Klok en Ecover profileren zich alsmaatschappelijk verantwoorde merken. Maxitrat wilde zich niet uitlaten over dit onderwerp.

Heeft u nog vragen over dit artikel?

Bel de Gidslijn: (070) 445 40 00.

polycyclische musks (geurstoffen) deboosdoeners in wasmiddelen. De fosfaten in wasmiddelen zijn inmid-dels vervangen door zeolieten. Omdatpolycyclische musks absoluut niet nodig zijn voor een schone was en ervoldoende niet-schadelijke alternatie-ven zijn, vinden wij het gebruik ervanin wasmiddelen onnodig. We vonden een nieuwe, mogelijk aanpolycyclische musks verwante, geurstof in de Robijn-capsules en hetOmo-poeder. Omdat er op dit moment onvoldoende informatie isover de milieu-effecten van deze stof,kunnen we hierover op dit momentgeen oordeel geven. Nader onderzoekzal moeten uitwijzen of deze stofschadelijk is voor het milieu. Zodrawe meer weten, berichten we eroverin onze rubriek Actie & Nieuws.

Maatschappelijk verantwoord? We vroegen ons af in hoeverre wasmiddelfabrikanten stilstaan bijeen maatschappelijk verantwoordeproductie. Om antwoord op die vraagte krijgen, stuurden we de fabrikanteneen vragenlijst toe waarin we vroegennaar hun beleid ten aanzien van milieuaspecten.De fabrikanten hebben opvallend uitgebreid gereageerd op de vragen-lijst. Alleen Lidl (Maxitrat) stelde teleur door geen medewerking te willen verlenen wegens ‘capaciteits-problemen’. Huismerken deden overhet algemeen in hun medewerkingniet onder voor A-merken. Zo’n beetje alle fabrikanten lieten we-ten dat ze zich hebben gecommitteerdaan internationale initiatieven vooreen beter milieu. Dat uit zich onderandere in adviezen op de verpakkingover wateren wasmiddelen afval-besparing. Ook gaven vrijwel alle fabrikanten aan ervoor te ijveren datde gebruikte stoffen zo min mogelijkmilieubelastend zijn. Ecover en Klokbesteden bijzondere aandacht aan hetmilieu en profileren zich als merk dat

het milieu zo weinig mogelijk wil belasten. Klok heeft als enigNederlands wasmiddel het Europeseecolabel (een bloemsymbool). Dat wilzeggen dat Klok aan bepaaldeEuropese milieuvoorwaarden voldoet,die verder gaan dan die voor was-middelen zonder dat label. Hoewel we uiteraard blij zijn met deuitgebreide antwoorden op onze vragen, ontbrak in veel gevallen hetvoor ons allerbelangrijkste: de bewij-zen. We willen namelijk graag wetenin hoeverre de fabrikanten het beleiddat ze ons melden daadwerkelijk uitvoeren. Alleen de fabrikanten vanAH, Ariel, Euroshopper, de Hema,Klok, Omo, Robijn en Sunil onder-bouwden hun antwoorden volledigmet bewijsstukken. C1000,Dobbelman, Maxitrat (Lidl), Neutral,Sendil en Una (Aldi) stuurden weinigtot geen beleidsdocumenten mee alsbewijs, waardoor we niet kunnenzeggen in hoeverre ze hun beleid uitvoeren. Color Reus, Ecover, Edah,Persil en Super leverden redelijk wataanvullend materiaal.Voor milieutips voor wassen en wasmiddelgebruik kunt u terecht bijMilieu Centraal, ✆ 0900 -1719 (15cpm) en www.milieucentraal.nl.

Kinderen die met hun nieuwe kleren over het grasrollebollen, een glas rode wijn dat omvalt en ophet tapijt belandt. Voor je het weet heb je een vlek.Maar het verwijderen gaat minder gemakkelijk. Denieuwe uitgave van de Vlekken- en schoonmaak-wijzer staat vol met tips over de eigenschappenvan schoonmaakmiddelen, het schoonmaken vanvoorwerpen en materialen en de beste enbetrouwbaarste manieren om plaatselijke vlekkente verwijderen. Alles is supersnel op te zoeken doorde praktische, alfabetische indeling van het boek.

Bestel deze onmisbare hulp in de huishoudingnu voor slechts €10,50* (normaal €12*)!

* Dit aanbod geldt tot 25 juli 2004 en is alleen voorleden van de Consumentenbond; exclusief €2,50bijdrage in de verzend- en administratiekosten.

Even een vlekwegwerken?

BestellenBestellen kan eenvoudig met

de bestelkaart achterin deze gids of via onze Klantenservice, ✆ (070) 445 45 45.

Wilt u meer informatie of digitaal bestellen? Surf dan naar voordeel.consumentenbond.nl.

Huis en huishouden


Context 3: Vol kleur

6 Eerlijk = eerlijkHandel. Dat is kopen en verkopen. Het is niet alleen de winkel verderop, de wekelijkse markt of de zakenman met zijn koffer vol geld. Nee, iedereen die koopt (of verkoopt) zit er middenin. Jij dus ook. Een goede reden om je eens af te vragen wanneer je met eerlijke handel te maken hebt...

Mens & Natuur

Ga naar www.justcare.nl. Het doel van Just Care is dat jongeren zich (nog) meer bewust worden van de armoede in de derde wereld. Dat ze nadenken over wat ze zelf kunnen doen voor hun verre naaste! Op www.justcare.nl ga je aan de slag met het thema eerlijke handel. Dit doe je met behulp van de website en de vragen op pagina 70 t/m 80.

• Klik op leerlingen en dan op eerlijke handel. Lees nu de introductie over eerlijke handel.

• Klik aan de rechterkant op Les 1 Spijkerbroek… spijkergoed? Deze les bestaat uit vijf onderdelen die je ook aan de rechterkant kunt aanklikken. Bij deze vijf onderdelen horen de vragen en opdrachten die je op pagina 70 t/m 75 kunt vinden. Lees elke keer voor het maken van de opdrachten de tekst die bij die opdracht hoort!

1.1 - Weet wat je koopt!• Klik op 1.1 Weet wat je koopt! en lees deze les door.

Waar let jij op als je kleren koopt? Zet de onderstaande aspecten in de volgorde die voor jou geldt. 1 = meest belangrijk, 5 = minst belangrijk.

de winkel

het merk

de prijs

de manier waarop de broek gemaakt is (‘fair trade’, biologisch) de broek zelf (model, kleur)

1

Ga naar www.made-by.org. (Let op: de site is wel in het Engels. Voor een NL uitleg ga je naar http://www.solidaridad.nl/merken/made-by.) Organisaties als Made-By willen duurzame kleding een betere kans geven. Wat vind je van het initiatief van Made-By?

2


1.2 - Even checken!• Klik op 1.2 Even checken! en lees deze les door.• Ga naar de kledingchecker:

computer: http://www.goedewaar.nl/images/stories/kledingchecker/kledingchecker2011.pdf of http://check.goedewaar.nl mobiel: http://check.goedewaar.nl

1.3 - Wie doen er mee?• Klik op 1.3 Wie doen er mee? en lees deze les door.

Zoek naar je favoriete kledingmerk (of gewoon een merk waar je nieuwsgierig naar bent). Hoeveel punten scoort jouw merk?

Je merk kan vast nog beter scoren. Omschrijf in één zin wat jouw merk zou kunnen doen om nóg hoger te scoren.

3

4

Schrijf in de onderstaande tabel op welke mensen (schakels) er volgens jou aan een spijkerbroek werken, voordat jij hem in de winkel kunt kopen. Je kunt kiezen uit: naaien, ontwerpen, katoenboer, winkel, spinnerij.

5

Schakel Soort land

Bekijk de video op http://www.made-by.org/ en check je antwoord. Klik hiervoor op ‘made-by movie’. Je ziet welke stappen er gezet worden, voordat de klant zijn spijker-broek kan aantrekken. Probeer nu ook achter elke stap te zetten of dit in een westers land of in een ontwikkelingsland gebeurt.

6


Stel, een spijkerbroek kost € 50,- in de winkel. Geef in de onderstaande tabel eens aan hoe die vijftig euro volgens jou verdeeld is. Hoeveel van die vijftig euro gaat dus volgens jou naar de arbeiders, hoeveel naar de katoenboer, enzovoort.

7

Schakel Jouw schatting In het echt!

loon voor de arbeiders in de kledingfabriek

katoenprijs voor de katoenboer in Afrika

kosten transport en belasting (btw, invoer-recht)

kosten kledingfabriek (materialen en pro-ductie)

winst voor het kledingmerk (Levi, Diesel, etc.)

winst voor de winkel in Nederland

Maak een cirkeldiagram van jouw schatting. 8


Wat zijn de grote verschillen met jouw schatting?

Wat vind jij van de verdeling van de kosten? Wat is goed en wat zou anders moeten?

10

11

Van je docent krijg je de echte prijsopbouw van de spijkerbroek. Noteer deze in de kolom ‘ In het echt!’ en maak hiervan ook een cirkeldiagram.

9


1.4 - (Ge)loven en bieden. Twee werelden?• Klik op 1.4 (Ge)loven en bieden. Twee werelden? en lees deze les door.

Heeft geloven in God voor jou ook met je kledingaankopen te maken? Leg je ant-woord uit.

Lees de volgende bijbelgedeelten eens: Jeremia 22:13-17, Amos 8:4-6, Leviticus 19:35,36 en Jakobus 5:4. Vat elk bijbelgedeelte kort in je eigen woorden samen en leg uit wat elk gedeelte te maken kan hebben met het kopen van kleding.

12

13


1.5 - Schone kleren• Klik op 1.5 Schone kleren en lees deze les door.

Debat. Hieronder staan een aantal uitspraken en stellingen. Kies met je groepje een aantal stellingen uit. De ene helft van je groepje is voor deze stelling, de andere helft is tegen. Discussieer met elkaar!

‘Als je eenmaal merkkleding gewend bent, wil je niets anders meer.’‘Als ik kan kiezen tussen twee goedkope shirtjes of één dure, dan wordt het meestal de dure.’‘Welke kleding ik ook draag: het moet helemaal af zijn!’‘Ik denk dat het veel jongeren niet zo veel uitmaakt waar hun kleding vandaan komt. Wat dat betreft zijn we vrij egoïstisch.’‘Ik heb niet zo veel te besteden. Als ik nog meer moet betalen, haak ik af.’‘Ik ben erg impulsief. Als ik iets zie wat ik leuk vind, dan koop ik het.’‘Ik ben heel snel op dingen uitgekeken.’

14

Bespreek met je klasgenoten wat je hier en nu kunt doen om een bijdrage te leveren aan eerlijke handel. Schrijf de tips die jullie bedenken op.

15


Plusopdracht ‘Katoen’ Het derde onderdeel van het thema eerlijke handel gaat over de katoen. We gaan kijken in welke landen katoen geproduceerd wordt en hoe deze handel er aan toe gaat. Dit onderwerp heeft ook veel te maken met de vakken economie en aardrijkskunde.

• Klik op leerlingen en dan op eerlijke handel. • Klik aan de rechterkant op Les 3 Katoen. Deze les bestaat uit zes onderdelen die je

ook aan de rechterkant kunt aanklikken. Bij deze vijf onderdelen horen de vragen en opdrachten die je op pagina 76 t/m 80 kunt vinden. Lees elke keer voor het maken van de opdrachten de tekst die bij die opdracht hoort!

3.1 - Het begint met katoen• Klik op 3.1 Het begint met katoen en lees deze les door.

Vul met behulp van de diagram de kolommen landen , 1994 – productie in mil-joenen balen en 2006 – productie in miljoenen balen in. Schrijf het land met het grootste aandeel in 1996 als eerste op. Land 1 is de grootste katoenproducent in 1996, land 2 de op één na grootste, enz.

In 1994 was de totale wereldproductie aan katoen bijna tachtig miljoen balen; in 2006 bijna 120 miljoen. Bereken nu de marktaandelen van de landen die in het diagram staan. Vul deze percentages in de kolommen marktaandeel in procenten in.

Welke landen hadden in 2006 een hoger marktaandeel dan 1994 en van welke landen is het marktaandeel juist lager geworden?

16

17

Landen 1994 2006

Productie in miljoenen balen

Marktaandeel in procenten

Productie in miljoenen balen

Marktaandeel in procenten

Wereldproductie 100% 100%


3.2 - Het witte goud• Klik op 3.2 Het witte goud en lees deze les door.

Om wat meer over Benin te weten te komen, gaan we eerst enkele gegevens over dat land opzoeken. Die gegevens kun je vervolgens vergelijken met een zelfgekozen land in West-Europa. Vul de tabel hieronder in. Gebruik daarvoor de website van het Minis-terie van Buitenlandse Zaken: http://www.minbuza.nl/reizen-en-landen.

18

BeninLand in West-Europa, nl.

Hoofdstad

Inwonertal

Bevolkingsgroei

Oppervlakte

Bruto Binnenlands Product (BBP) per persoon in dollars*

Economische groei

* Het Bruto Binnenlands Product is de waarde van datgene dat in een bepaald land wordt geproduceerd. Rijke landen hebben een hoog BBP, arme landen hebben een laag BBP.

Welke verschillen zie je? Hoe zullen deze verschillen komen?19

Verschil Oorzaak


Naast de website van het Ministerie van Buitenlandse Zaken gaan we ook een andere bron gebruiken, nl. het World Factbook van de CIA. Deze website is in het Engels, maar waarschijnlijk kun je nog wel wat extra informatie vinden. Klik het land aan. Je ziet vervolgens een aantal categorieën verschijnen. In deze categoriën gaan we het een en ander opzoeken.

20

Categorie en onderdeel BeninLand in West-Europa, nl.

People and Society (mensen en samenleving)

Life expectancy at birth (levens- verwachting bij geboorte)

School life expectancy (aantal jaren dat kinderen naar school gaan)

Economy (economie)

Population below poverty line ( bevolking onder de armoede grens)

Agriculture - products (landbouw- producten, voorbeelden)

Industries (industrieproducten, voorbeelden)

Welke verschillen zie je? Hoe zullen deze verschillen komen?21

Verschil Oorzaak


Je ziet nu in één oogopslag een aantal verschillen tussen Benin en je land in West-Europa. Welke verschillen hebben te maken met het feit dat Benin een ontwikkelings-land is? Leg ook uit waarom.

22

3.3 - Boeren in Benin• Klik op 3.3 Boeren in Benin en lees deze les door.

Wat wordt bedoeld met ‘kleine boer’?

Noem kort vier problemen waar Imorou Mama mee te kampen heeft.

Waarom zouden banken in Benin geen leningen willen verstrekken aan katoen-boeren?

23

24

25


3.A - De keerzijde van katoen• Klik op 3.A De keerzijde van katoen en werk deze les uit. Je docent vertelt welke

opdrachten je wel en niet moet maken!

3.4 - Handelspraktijken• Klik op 3.4 Handelspraktijken en lees deze les door.

Ga naar www.ncdo.nl/flashatlas/index_large.htm, klik op verder en dan op handel. Klik nu bij achtergrond op landbouwsteun. Kun je nu kort vertellen waarom katoen-boeren niet in elk land dezelfde kansen hebben? Kijk ook eens naar het filmpje op http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040531_handel01.

Geef in je eigen woorden aan wat er volgens jou moet veranderen in de katoenhandel en dus ook in de handel van spijkerbroeken!

25

27

3.5 - Kan het ook anders?• Klik op 3.5 Kan het ook anders? en lees deze les door.


7 Gekleurde kledingDe kans is groot dat je kleding niet puur rood, geel of blauw is. Onze hele wereld zit vol met kleuren! Maar hoe ontstaan deze kleuren?

Mens & Natuur

Door rood, geel en blauw te mengen ontstaan alle andere kleuren. Rood, geel en blauw noemen we daarom de primaire kleuren. Secundaire kleuren zijn kleuren die ontstaan door het mengen van twee primaire kleuren.

Kun je met primaire en secundaire kleuren alle kleuren maken of zijn er nog meer? We gaan het uitzoeken. Dit doen we met een applet. (Een applet is een klein computerprogramma)

Kleur de cirkels in figuur 1 in met kleurpotlood en ontdek wat de secundaire kleuren zijn.

1

de kleurencirkelFiguur 1

Figuur 2

Start de applet (http://home.kpn.nl/h.bruning/applets/kleurenmengen/kleurenmengen.htm). • Zorg dat de applet een witte

achtergrond heeft (figuur 2). Een witte achtergrond betekent dat je verf aan het mengen bent. Is de achtergrond niet wit, klik dan twee keer met je rechtermuisknop op de achtergrond.

• De primaire kleuren zijn hier cyaan, magenta en geel.

• Schuif de drie kleuren over elkaar heen.


Waarschijnlijk lukt het niet om de kleur van je modeshowkleding te maken... in deze applet kun je maar een paar kleuren maken.

Wat zie je gebeuren? Lukt het je om de kleur van je modeshowkleding te maken?

Lukt het je nu wel om de goede kleur te maken? Hoe heb je dat gedaan?

2

4

Welke kleur heeft het gedeelte waar alle drie de kleuren verf over elkaar zitten?3

Je hebt gezien dat de kleur steeds donkerder wordt naarmate je meer kleuren verf mengt. Het mengsel van de drie kleuren wordt zwart. Bij verfmening geldt dus: Hoe meer kleuren, hoe minder licht. Deze vorm van kleurmenging wordt subtractieve kleurmenging genoemd. Substractief betekent aftrekken, elke keer is de kleur dus minder licht.

Figuur 3

• Ga daarom naar http://www.natuurkunde.nl/artikelen/view.do?supportId=782357. Hier kun je een applet vinden waarin je meer kleuren kunt maken (figuur 3). Zoek deze op!

• De rechterkant van de applet ‘kleuren mengen’ kun je gebruiken om een bepaalde kleur verf te mengen.

• Probeer de kleur van je modeshowkleding te maken.


Kleuren zie je natuurlijk niet zomaar! Hierbij gebruik je je ogen, één van je zintuigen. We weten hoe je kleren maakt en we hebben geleerd wat kleuren zijn. Toch ziet niet iedereen dezelfde kleuren. Er zijn bijvoorbeeld mensen die kleurenblind zijn. Hoe komt het dat wij kleuren zien? Laten we ontdekken hoe het oog werkt.

Biologie

Benoem de onderdelen van het oog en zoek uit wat de functie van het onderdeel is. Dit doe je met behulp van: http://www.biodoen.nl/biodoenLite.php?idOrder=0305060401 en http://www.biodoen.nl/biodoenLite.php?idOrder=0305060301.

1

schematische doorsnede van het oogFiguur 1

8 Het oog


Onderdeel Functie

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.


In figuur 2 zie je de een vooraanzicht van het oog. Benoem de onderdelen van het oog en geef de functies. Dit doe je met behulp van http://www.biodoen.nl/biodoenLite.php?idOrder=0305060301. Deze links kun je ook vinden op de elo.

2

vooraanzicht van het oogFiguur 2

Onderdeel Functie

a. al benoemd bij opdracht 1

b. al benoemd bij opdracht 1

c.

d.

e.

f.


Zien in het donker of een wereld vol kleur?De binnenste laag van het oog is het netvlies. Hier liggen de zintuigcellen die het licht opvangen en een signaal doorgeven aan de hersenen. Er zijn echter twee verschillende soorten zintuigcellen. Deze worden staafjes en kegeltjes genoemd. Ze zijn zo genoemd, omdat ze die vorm hebben (figuur 3).De kegeltjes hebben veel licht nodig om te werken, maar kunnen wel goed

Gele vlekOp een bepaald deel van het netvlies zitten heel veel kegeltjes. Dit gedeelte van het oog gebruik je het meeste om precies te kijken. Op de rest van het netvlies zitten vooral staafjes, die voor het globale beeld zorgen.Natuurlijk moet het signaal van de kegeltjes en de staafjes doorgegeven worden naar de hersenen. Alle signalen gaan op één plek het oog uit. Op die plaats zit de oogzenuw. Waar de oogzenuw op het netvlies aangesloten zit, zitten geen staafjes of kegeltjes. Deze plek wordt ook wel de blinde vlek genoemd.

Wat is de functie van de kegeltjes?3

Wat is de functie van de staafjes?4

Met welk gedeelte van het oog kun je het beste kleuren zien?5

Waarom wordt het gedeelte waar de oogzenuw is aangesloten de blinde vlek ge-noemd?

6

microscopische foto van staafjes en kegeltjes in het oogFiguur 3

kleuren waarnemen. Je hebt kegeltjes voor rood, groen en blauw licht. Wanneer het echter heel donker is, doen de kegeltjes het niet goed genoeg om wat te kunnen zien.Een groot deel van je netvlies bestaat daarom ook uit staafjes. Deze staafjes geven al signalen door bij het minste beetje licht. Door de staafjes kun je in het donker goed zien.


9 Gekleurde filmDoor de technologie zijn we in staat om de kleuren die we om ons heen zien, ook weer te geven op een beeldscherm.

Mens & Natuur

Kijk het filmpje van een modeshow. (http://youtu.be/pnwNmc6dKhY).

de gekleurde puntjes van een beeldscherm

Figuur 1

Terwijl je naar dit filmpje kijkt, zorgt je beeldscherm ervoor dat je allerlei kleuren ziet. Hoe werkt dat eigenlijk? Met de kleuren van de televisie en computerbeeldscherm is iets merkwaardigs aan de hand. Het beeldscherm bestaat uit kleine puntjes of streepjes in de kleuren rood, groen en blauw. Deze kleuren noemen we ook nu de primaire kleuren. Ook de televisie gebruikt dus drie kleuren, en met die drie kleuren is het mogelijk om alle andere kleuren te maken. De drie primaire kleuren kunnen elk op een verschillende intensiteit (harder of zachter) ingesteld worden.

Als we jullie modeshowkleding op televisie willen laten zien, hoe worden dan de kleuren gemaakt? Start de applet (http://home.kpn.nl/h.bruning/applets/kleurenmengen/kleurenmengen.htm).

Figuur 2

• Zorg dat de applet een zwarte achtergrond heeft (figuur 2). Een zwarte achtergrond betekent dat je licht aan het mengen bent. Is de achtergrond niet zwart, klik dan twee keer met je rechtermuisknop op de achtergrond.

• De primaire kleuren zijn hier rood, groen en blauw.

• Schuif de drie kleuren over elkaar heen.

Wat zie je gebeuren? Lukt het je om de kleur van je modeshowkleding te maken?1

Welke kleur heeft het gedeelte waar alle drie de kleuren licht over elkaar zitten?2


• Maak de kleuren zwart en wit. Gebruik hiervoor in de applet ‘kleuren mengen’ zowel het licht gedeelte (links) en het verf gedeelte (rechts).

Lukt het je nu wel om de goede kleur te maken? Hoe heb je dat gedaan?

Hoe heb je dit gedaan? Wat is het verschil tussen verf en licht?

Vroeger waren de primaire kleuren rood, geel en blauw. Nu heb je zowel primaire kleuren bij het mengen van verf als bij het mengen van licht. Wat zijn deze kleuren?

3

4

5

Ouderwetse primaire kleuren bij verf

Primaire kleuren bij verf Primaire kleuren bij licht

Waarschijnlijk lukt het niet om de kleur van je modeshowkleding te maken... in deze applet kun je maar een paar kleuren maken.

Figuur 3

• Ga daarom naar http://www.natuurkunde.nl/artikelen/view.do?supportId=782357. Hier kun je een applet vinden waarin je meer kleuren kunt maken. De linkerkant van de applet ‘kleuren mengen’ kun je gebruiken om een bepaalde kleur licht te mengen (figuur 3).

• Probeer de kleur van je modeshowkleding te maken.

Je hebt gezien dat de kleur steeds lichter wordt naarmate je meer kleuren licht mengt. Het mengsel van de drie kleuren wordt wit. Bij lichtmengen geldt: Hoe meer kleuren, hoe meer licht. Deze vorm van kleurmenging wordt additieve kleurmenging genoemd. Additief betekent optellen, elke keer is de kleur dus lichter.


Wat gebeurt er met de lichtbundel?

Welke kleuren zie je op het scherm?

Welke conclusie trek je uit deze proef?

1

2

3

Als licht door een kristallen voorwerp valt, zie je vaak mooie kleuren. Hoe die kleuren ontstaan, heeft Isaac Newton in 1666 onderzocht. Hij bedacht een experiment waarbij hij een prisma gebruikte. Een prisma is een driehoekig stuk glas. We gaan dit experiment na doen.

Isaac Newton

opstelling met één prisma

Figuur 1

Figuur 2

Wat ga je doen?Je gaat onderzoeken hoe verschillende kleuren licht ontstaan.

• Stel een wit scherm op in de lichtbundel die uit het prisma komt.

Practicum Gekleurd licht

Wat heb je nodig?• diaprojector / felle lichtbron• een dia met een spleet• twee rechthoekige prisma’s• een filter

Aan de slag!• Stel de diaprojector of de

lamp in. Zorg voor een heldere, smalle lichtbundel. Stel het prisma zo op, dat de lichtbundel erdoor gaat (figuur 2).

10 KleurenKleuren kom je overal om je heen tegen. Je kleren hebben een bepaalde kleur en in de meeste huizen staat wel een kleurentelevisie. Op allerlei voorwerpen valt hetzelfde licht. Toch is gras groen, kersen zijn rood, een schrift kan blauw of roze zijn. Hoe kan dat?

Mens & Natuur


Wat zie je op het scherm?4

• Houd een filter voor de lichtbron. Een filter is een gekleurd stukje glas of plastic. Je hebt nu een lichtbundel van een bepaalde kleur.

Welke conclusie trek je uit deze proef?

Wat zie je nu op het scherm?

Welke kleuren kun je maken met de drie kleuren rood, blauw en groen?

Waar ben je die kleuren nog meer tegen gekomen?

Geef antwoord op de vraag: ‘Hoe kan gekleurd licht ontstaan?’

5

6

7

8

9

• Haal de filter weg en plaats nu een tweede prisma achter het eerste prisma (figuur 3).

• Zet drie diaprojectoren of lampen bij elkaar, elk met een andere filter (rood, groen en blauw). Bekijk het resultaat van steeds twee elkaar overlappende lichtvlekken op het scherm.

opstelling met twee prisma’sFiguur 3


Wat doet een blauw filter met wit licht?

Wat gebeurt er als je wit licht eerst door een blauw filter en dan meteen door een rood filter laat gaan?

Wat zijn de kleuren van de regenboog?

12

13

10

Newton trok uit deze proef de conclusie dat gewoon licht bestaat uit licht van diverse kleuren. Met een prisma kun je wit licht splitsen in licht met de kleuren van de regenboog. De regenboog bestaat uit een rij van in elkaar overgaande kleuren. Zo’n rij noem je een spectrum.

Gekleurde voorwerpen zienJe weet nu een heleboel over kleuren maken en je zult misschien denken dat kleuren zien heel simpel is. Een groene trui heeft een groene kleur, want die trui ‘is’ nu eenmaal groen. Maar zo eenvoudig is dat niet. Zonlicht is wit en opgebouwd uit alle kleuren van de regenboog. De groene trui wordt beschenen door wit licht. Dit witte licht bestaat uit de kleuren rood, oranje, geel, groen, blauw en violet. De trui slurpt alle kleuren op, behalve groen. Ik vaktaal wordt dit opslurpen absorberen genoemd. Wanneer je naar de trui kijkt, komt er groen licht in je ogen en die trui heeft dan ook een groene kleur.

Maar welke kleur heeft de trui in rood licht? De trui absorbeert alle kleuren behalve groen. Maar er is geen groen licht. In het rode licht heeft de trui dus een zwarte kleur.Hieruit volgt ook dat witte voorwerpen geen enkele kleur absorberen en dat zwarte voorwerpen alle kleuren absorberen. Het absorberen van bepaalde kleuren kan tot verrassende effecten leiden. In het dagelijks leven moet je bijvoorbeeld bij het kopen van gekleurde kleding rekening met absorptie houden. Het licht van de lampen in de kledingzaak is niet altijd zuiver wit. De kleuren van de kleding zijn in de winkel een beetje anders dan buiten. Kleuren kun je dus het best in het daglicht beoordelen.

Noem een ander woord voor het ‘opslurpen van kleuren’.11


Leg uit welke kleur een rood voorwerp heeft als je dit bestraalt met:

Rood licht

Wit licht

Geel licht

14

11 Vakvrouwen en vakmannenBinnenkort heb je een belangrijke modeshow. Je moet zelf kleren showen. Als je niet zelf aan het showen bent, wil je er natuurlijk ook goed uit zien. Je gaat op zoek naar mooie kleren. Je kiest de juiste winkel en vraagt hulp bij je keuze. Je hoopt dat...

Mens & Natuur

Wat ga je doen? Een interview afnemen met iemand met een beroep dat je leuk lijkt. Dit beroep moet natuurlijk wel iets te maken hebben met kleding. Je kunt denken aan: etalageontwerper, verkoper, stylist, kledingadviseur, interieurontwerper, naaister, modeontwerper, kostuumontwerper of textieltechnicus. Deze opdracht voer je met z’n tweeën uit!

Wat heb je nodig?• computer

Aan de slag!Voorbereiding

Over welk beroep wil je meer te weten komen?

Schrijf op wat je van dat beroep al weet.

1

2


Afspraak maken• Bedenk wie je zou willen ondervragen. Waar werkt hij / zij?• Zoek in een telefoonboek of op internet het telefoonnummer op van de werkplek.• Als je belt, zorg dan dat je duidelijk aangeeft:

- wie je bent - van welke school je bent - waarom je belt - voor wie je belt - leg de persoon die je wilt interviewen uit waarom je belt - vraag daarna of je langs kunt komen voor een interview - maak een afspraak en geef deze door aan je leraar

Het interview• Zorg vooraf voor een goede taakverdeling. Wie stelt vragen? Wie schrijft de

antwoorden op? stelt vragen. schrijft de antwoorden op.

Schrijf op wat je nog meer over dat beroep te weten wilt komen.

Bedenk bij elk onderwerp (zie vraag 3) een of meer vragen. Lever de vragenlijst in bij je leraar. De vragen moeten zo veel mogelijk informatie opleveren. Stel daarom geen vragen die als antwoord ja of nee kunnen krijgen. Daaraan heb je niet zoveel. Stel liever vragen die beginnen met de woorden ‘hoe’, ‘waarom’, ‘welke’, enzovoorts.

3

4


• Stel je vragen. Soms is een antwoord niet helemaal duidelijk of levert een antwoord weer nieuwe vragen op. Stel dan gerust extra vragen.

• Misschien kan de geïnterviewde jullie nog even op zijn / haar werk(plek) rondleiden.• Als je klaar bent, bedank dan de geïnterviewde.

Verwerken informatie interview• Werk zo snel mogelijk de aantekeningen uit.• Hopelijk zijn je vragen voldoende beantwoord. Zo niet, bedenk waar je extra

informatie kunt krijgen. Lever het verslag van het gesprek in bij je leraar. Vertel die ook welke vragen je eventueel nog hebt.

Reflectieverslag: is dit wat voor mij?• Je hebt je verdiept in een beroep. Via een interview heb je veel informatie achterhaald.

Ga nu voor jezelf na of dat beroep bij jou past. Schrijf een kort verslag waarom je een beroep wel / niet bij je vindt passen. Dit heet een reflectieverslag. Maak 23 gaatjes in je reflectieverslag en doe dit in je map.

12 ModeshowDe modeshow komt er aan! Het is tijd voor de laatste voorbereidingen. Je gaat met je groep aan de slag om de laatste zaken voor je modeshow te regelen, zodat jullie op tijd kunnen presenteren!

Mens & Natuur

De laatste voorbereidingen....

Onze modeshow wordt gehouden op ______________________________.

Samen met je groep bereid je de modeshow voor. En deze modeshow voer je uit. Je bereidt de volgende onderdelen voor:• Heel belangrijk: wie schrijft de afspraken op?• Wat willen jullie allemaal laten zien?• Welke spullen heb je al?• Welke spullen moet je nog verzamelen? Wie gaat dit doen?• Wie presenteert de modeshow?• Op welke muziek gaan jullie lopen?

Met elkaar maak je ook de presentatie. In deze presentatie verwerk je wat je allemaal geleerd hebt in deze module over kleding. Denk bijvoorbeeld aan de materialen, het wassen, de kleuren en de isolatie. Deze presentatie lever je vooraf in bij je docent. Dit vormt een belangrijk deel van je cijfer!

Inleveren:• muziek• presentatie

De modeshows beoordelenJullie gaan elkaar beoordelen. Dit doen we met behulp van een beoordelingsformulier. Lees van te voren dit formulier goed door en maak binnen je groep afspraken, wie waar op let. Als groep vul je samen één formulier in. Spreek dus ook af wie er verantwoordelijk is voor het formulier! Het beoordelingsformulier kun je vinden op pagina 95-97.


Bijlage 5 Beoordelingsformulier

Namen:

Klas:

Eigen onderwerp:

Uitvoering• Je beoordeelt op: de presentatie, de muziekkeuze, de uitwerking van het thema en de

originaliteit.• De beoordeling wordt gebruikt voor de bepaling van het eindcijfer.• Je spreekt met je groep af wie waar op gaat letten. Dit vul je in het schema in.• Aan het einde van de les lever je dit blad bij je leraar in.

Welk onderdeel? Wie gaat hier op letten? Maximaal aantal punten

Presentatie 2

Muziekkeuze 2

Uitwerking thema 5

Orginaliteit 1

Namen:

Klas: Onderwerp:

Presentatie: (max. 2 pnt)

Muziekkeuze: (max. 2 pnt)

Uitwerking: (max. 5 pnt)

Originaliteit: (max. 1 pnt)

(totaal)


Namen:

Klas: Onderwerp:





(totaal)

Namen:

Klas: Onderwerp:





(totaal)

k1m3 Hv Boekje

Documents

Transcript of k1m3 Hv Boekje