JURIDISCHE VERWIJZINGEN EN AFKORTINGEN

JURIDISCHE VERWIJZINGEN EN AFKORTINGEN

Interuniversitaire Commissie Juridische Verwijzingen en Afkortingen

2015

De inhoud van dit boekje is ook gratis online consulteerbaar op www.verwijzingen-en-afkortingen.be en behoort, naar de wens van de Interuniversitaire Commissie, tot het openbaar domein. Enkel de vormgeving van deze gedrukte versie is van Wolters Kluwer en geniet auteursrechtelijke bescherming.

Verantwoordelijke uitgever: Hans Suijkerbuijk

© 2016 Wolters Kluwer Belgium NV Ragheno Business ParkMotstraat 30B - 2800 Mechelen Tel.: 0800-94 571Fax: 0800 17 529www.wolterskluwer.beE-mail: [email protected]

Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever.

BP/V_A-BI15001 D/2015/2664/524ISBN 978-90-46-58347-0

BP/V_A-BI15S02 (speciale editie) D/2016/2664/509ISBN 978-90-46-59399-8

V&A V

Woord vooraf

In 1979 richtte de decanenconferentie van de Vlaamse rechtsfaculteiten een interuniversitaire commissie op om, naar buiten-lands voorbeeld, een eenvormige regeling voor citeerwijzen en afkortingen uit te werken voor de Vlaamse juristen.

In 1986 gaf de decanenconferentie de opdracht de regels aan te passen en te actualiseren. Na een ruime raadpleging zag een tweede, herwerkte uitgave het licht in 1987. Een derde verscheen in 1997 en werd licht gewijzigd herdrukt in 2000. In 2008 ver-scheen een vierde editie, die in 2012 lichtjes werd aangepast. De uitgave 2015, die nu voorligt, is de vijfde editie.

Zoals de vorige edities beperkt deze uitgave van Juridische verwijzingen en afkortingen zich tot regels voor juridische ver-wijzingen en afkortingen. Ze bevat dus vrijwel geen richtlijnen voor de redactie van juridische teksten of algemene regels over taalgebruik (met uitzondering van het gebruik van hoofdletters). Ten opzichte van de editie 2012 werd voluit gekozen voor een meer eenvormige en beknopte gids, waarin onlinebronnen in het gewone verwijzingsstelsel worden geïntegreerd.

Bij het opstellen van de regels werden, zoals voorheen, de volgende uitgangspunten in acht genomen:1. verwijzingen en afkortingen kiezen die het opzoekingswerk

voor een niet-ingewijde lezer tot een minimum beperken;2. consequent de aangehouden criteria toepassen;3. vereenvoudigen waar mogelijk;4. het Nederlandse taaleigen respecteren.

In de praktijk zijn die uitgangspunten niet altijd volledig met elkaar te verzoenen. In dergelijke gevallen heeft de commissie keuzes moeten maken, die wellicht niet altijd iedereen zullen

WOORD VOORAF

VI Wolters Kluwer

kunnen bevredigen. Verwijzen en afkorten is een kwestie van af-spraken, wellicht nog meer dan taal. Daarom dringt de commissie erop aan dat de Vlaamse juristen de normen, die uitgewerkt wer-den door de gezamenlijke Vlaamse rechtsfaculteiten, zoveel mo-gelijk in acht zouden nemen. Vrijwillige medewerking van al wie in juridisch Vlaanderen schrijft en uitgeeft, is dan ook onontbeer-lijk voor het welslagen van het enige doel dat dit boekje beoogt: de rechtsbeoefening in Vlaanderen op een hoog peil houden.

De richtlijnen in deze leidraad betreffen vooral het Belgische recht, met inbegrip van de in België geldende internationale en vooral Europese bronnen. Ze zijn bedoeld voor Nederlandstalige teksten die in België worden gepubliceerd. Voor publicaties in an-dere talen of in andere landen gelden meestal andere richtlijnen.

Het is de uitdrukkelijke wens van de commissie om de gids zo ruim mogelijk te verspreiden en de methodiek van het verwijzen en afkorten een belangrijke plaats in de rechtenopleiding te geven. De gids is daarom ook gratis beschikbaar via links op de facultaire en andere websites (o.m. www.verwijzingen-en- afkortingen.be en www.legalworld.be).

Tot slot nog een oproep tot medewerking met het oog op latere edities van dit werk. Wie suggesties of opmerkingen heeft, kan terecht bij de leden van de commissie.

1 september 2015

Prof. dr. Joke Baeck (UGent)Prof. dr. Bert Demarsin (KU Leuven)

Prof. dr. Karl Hendrickx (UAntwerpenen taaladviseur Rekenhof)

Dhr. Christoph Malliet (Bibliothecaris Faculteit Rechtsgeleerdheid KU Leuven)

V&A VII

WOORD VOORAF

Prof. dr. Peter Schollen (UHasselt)Prof. dr. Stefaan Smis (VUB)

Prof. dr. Dirk Vanheule (UAntwerpen)

Reacties zijn welkom bij:[email protected]

[email protected]@[email protected]

[email protected]@vub.ac.be

[email protected]

V&A IX

Inhoudstafel

Woord vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V

Inhoudstafel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX

1 Algemene regels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1 Verwijzingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.1.1 Verwijzingen binnen de tekst . . . . . . . . . . . . . . . 11.1.2 Herhalingen van verwijzingen . . . . . . . . . . . . . . 11.1.3 Volgorde van de rechtsbronnen . . . . . . . . . . . . . 21.1.4 Standpunten binnen de referenties in

voetnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.2 Opmaak en interpunctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

1.2.1 Hoofdletters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.2.1.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.2.1.2 Instellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51.2.1.3 Rechtscolleges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51.2.1.4 Functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61.2.1.5 Titels van publicaties . . . . . . . . . . . . . . 61.2.1.6 Wettelijke en reglementaire akten . . . . 6

1.2.2 Afkortingen, initiaalwoorden en letterwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1.2.3 Punten, spaties en haakjes . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.2.4 Cursivering en aanhalingstekens . . . . . . . . . . . . 10

1.3 Onlinebronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111.4 Verwijzing naar andere elektronische dragers . . . . . . . . . . 131.5 Buitenlandse bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2 Verwijzingen naar wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . 152.1 Hiërarchie en volgorde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.2 Interne normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

INHOUDSTAFEL

X Wolters Kluwer

2.3 Internationale normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262.3.1 Verdragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262.3.2 Besluiten van internationale organisaties . . . . . . 27

2.4 Europese normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282.5 Voorbereidende documenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

2.5.1 Parlementaire voorbereiding van interne wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302.5.1.1 Parlementaire stukken . . . . . . . . . . . . . 302.5.1.2 Parlementaire handelingen en

schriftelijke vragen en antwoorden . . . 332.5.2 Documenten die interne reglementaire

besluiten voorafgaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342.5.3 Documenten van andere interne instanties . . . . . 352.5.4 Voorbereiding van internationale wetgeving . . . 372.5.5 Voorbereiding van Europese wetgeving . . . . . . 38

2.6 Buitenlandse normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3 Verwijzingen naar rechtspraak . . . . . . . . . . . . . 413.1 Hiërarchie en volgorde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.2 Onderdelen van de verwijzing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

3.2.1 Rechterlijke instantie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443.2.2 Datum van de uitspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463.2.3 Nummer van de uitspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463.2.4 Naam van de partijen of gebruikelijke benaming

van de uitspraak of de zaak . . . . . . . . . . . . . . . . 493.2.5 Vindplaats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

3.2.5.1 Gedrukte vindplaats . . . . . . . . . . . . . . . 503.2.5.2 Onlinevindplaats . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3.2.6 Noten en conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533.2.7 Interpunctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

3.3 Herhaling van referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563.4 Niet-gepubliceerde rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563.5 Uittreksels en samenvattingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573.6 Buitenlandse rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

V&A XI

INHOUDSTAFEL

4 Verwijzingen naar rechtsleer . . . . . . . . . . . . . . 594.1 Onderdelen van de verwijzing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4.1.1 Boeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594.1.1.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594.1.1.2 Auteurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614.1.1.3 Verschillende delen en banden . . . . . . 624.1.1.4 Plaats, uitgever en jaar van

publicatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634.1.1.5 Pagina’s, kolommen en

randnummers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.1.1.6 Lettertekens, cijfers en interpunctie . . . 67

4.1.2 Bijdragen in tijdschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684.1.2.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684.1.2.2 Verschillende of anonieme auteurs . . . 704.1.2.3 Vindplaats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714.1.2.4 Pagina’s, kolommen en

randnummers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734.1.2.5 Annotaties van rechtspraak . . . . . . . . . 744.1.2.6 Lettertekens, cijfers en interpunctie . . . 754.1.2.7 Bijdragen zonder titel . . . . . . . . . . . . . 77

4.1.3 Verzamelwerken en reeksen . . . . . . . . . . . . . . . . 774.1.3.1 Begrip verzamelwerken en

jaarboeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 774.1.3.2 Verwijzing naar het verzamelwerk . . . 784.1.3.3 Verwijzing naar een bijdrage in een

verzamelwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804.1.3.4 Interpunctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 824.1.3.5 Reeksen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

4.1.4 Doctoraatsproefschriften, verhandelingen, masterproeven, scripties... . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

4.2 Volgorde van de verschillende referenties . . . . . . . . . . . 854.2.1 Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 854.2.2 Voetnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

INHOUDSTAFEL

XII Wolters Kluwer

4.3 Verkorte citeerwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 874.4 Buitenlandse rechtsleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

5 Afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 895.1 Wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

5.1.1 Opmerkingen vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 895.1.2 Internationaalrechtelijke

wetgevingsbronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 915.1.3 Interne wetgevingsbronnen . . . . . . . . . . . . . . . 92

5.2 Rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 985.2.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 985.2.2 Internationale rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . 985.2.3 Interne rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

5.3 Tijdschriften, verzamelwerken en reeksen . . . . . . . . . . 1015.3.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1015.3.2 Hoofdletters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1015.3.3 Punten en spaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1025.3.4 Tweetalige tijdschriften en reeksen . . . . . . . . . 1025.3.5 www.rechtsaf.be . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

5.4 Andere afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

V&A 1

1 Algemene regels

1.1 Verwijzingen

1.1.1 Verwijzingen binnen de tekst

1. Verwijzingen binnen de tekst naar wat voorafgaat of volgt, worden respectievelijk aangeduid door supra en infra, gevolgd door, bij voorkeur, zowel de bladzijde als het randnummer of de noot, zo niet de bladzijde, het randnummer of de noot.

• Supra 84, nr. 22.• Infra 173, vn. 10.

2. Het is aanbevolen deze (en andere) Latijnse verwijzende woor-den te cursiveren (in handgeschreven teksten te onderstrepen).

1.1.2 Herhalingen van verwijzingen

3. Als een verwijzing wordt herhaald, wordt ze volledig opnieuw opgenomen. Verwijzende afkortingen als o.c. (opere citato in de betekenis van ‘in het aangehaalde werk’), l.c. (loco citato in de betekenis van ‘op de aangehaalde plaats’) en ibid. (ibidem in de betekenis van ‘op dezelfde plaats’) worden beter niet gebruikt. Enkel in onmiddellijk op elkaar volgende voetnoten waar slechts één en dezelfde bron wordt aangehaald, kan gebruik gemaakt wor-den van ibid.

• H. CASMAN, Précis du notariat, Brussel, Bruylant, 2011, 231. [eerste voetnoot]

• Ibid. [verwijst naar dezelfde pagina van dezelfde bron in de volgende voetnoot]

• Ibid., 228. [verwijst naar een andere pagina van dezelfde bron in de volgende voetnoot]

ALGEMENE REGELS

2 Wolters Kluwer

4. Als dezelfde bron frequent aangehaald wordt, kan met verkor-te verwijzingen worden gewerkt. Als bij het werk een bibliogra-fie hoort, dan vindt de lezer gemakkelijk de volledige verwijzing daarin. In een tekst zonder bibliografie wordt een eerste vermel-ding in voetnoot voluit geschreven, gevolgd door de verkorte vermelding na de woorden ‘hierna:’ tussen haakjes. Voor rechts-leer volstaat vanaf de tweede vermelding de initiaal en de fami-lienaam van de auteur en één of enkele woorden uit de titel (infra nr. 174). Uit deze verkorte citeerwijze blijkt meteen dat voor meer informatie naar een vroegere voetnoot of de bibliografie moet worden gekeken. Als die vorige voetnoot veraf staat, dan is het aanbevolen naar die noot te verwijzen.

• Wet 4 december 2006 houdende de omzetting in Belgisch recht van de richtlijn 2001/84/EG van het Europees Parle- ment en de Raad van 27 september 2001 betreffende het volgrecht ten behoeve van de auteur van een oorspronke- lijk kunstwerk, BS 23 januari 2007 (ed. 2) (hierna: Volg- rechtwet).

• B. BOUCKAERT, Algemene Rechtsleer. Functies en bron-nen van het recht, Antwerpen, Maklu, 2004, 143 p. (hierna: B. BOUCKAERT, Algemene rechtsleer).

• B. BOUCKAERT, Algemene rechtsleer, supra vn. 20, 18.

1.1.3 Volgorde van de rechtsbronnen

5. Bij de volgorde van verwijzingen moet de hiërarchie van de rechtsbronnen worden geëerbiedigd. Eerst komen dus de refe-renties aan de wetgeving in de brede zin, vervolgens de verwij-zingen naar de rechtspraak en ten slotte die naar de rechtsleer. Voor de volgorde binnen eenzelfde type rechtsbron, infra nrs. 43 (wetgeving), 82 (rechtspraak), 169 (bibliografie) en 173 (voetnoten).

V&A 3

ALGEMENE REGELS

6. Tussen twee referenties staat een kommapunt.

• Art. 6 EVRM; art. 1382 BW; Cass. 5 november 1920, Pas. 1920, I, 193; A. COPPENS, “De volmaakte rechtsstaat”, RW 2002-03, 1241-1254.

1.1.4 Standpunten binnen de referenties in voetnoten

7. Als de auteur een standpunt uit een rechtsbron overneemt, ver-wijst hij naar die bron zonder verdere aanduiding. Wat de auteur schrijft, is dus hetzelfde als wat de bron inhoudt.

• Cass. 9 januari 2006, NJW 2007, 128.

8. Als een auteur verwijst naar een rechtsbron die punten be-handelt die hij wel aanhaalt maar niet zelf uitwerkt, gebruikt hij ‘zie’.

• Zie J. VERPLAETSE, For the sake of argument. Argumen-tatieleer voor juristen en ethici, Antwerpen, Maklu, 2004, 75-77.

9. Als een auteur verwijst naar een rechtsbron die hetzelfde pro-bleem behandelt als hij, maar dan in ruimere zin of met nuance-ringen, gebruikt hij ‘zie ook’.

• Zie ook C. DE ROY en S. VANDROMME, Bijzondere op-sporingsmethoden en aanverwante onderzoeksmethoden, Antwerpen, Intersentia, 2004, 150 p.

10. Als een auteur verwijst naar een rechtsbron die hetzelfde pro-bleem anders, maar niet in strijd met het eigen standpunt behan-delt, gebruikt hij ‘vgl.’ (‘vergelijk’).

ALGEMENE REGELS

4 Wolters Kluwer

• Vgl. Arbh. Antwerpen 20 november 1995, RW 1995-96, 1347.

11. Als een auteur verwijst naar een rechtsbron die een standpunt verdedigt of toepast dat strijdig is met zijn mening, gebruikt hij ‘contra’.

• Contra Cass. 30 april 1996, RW 1996-97, 124.

1.2 Opmaak en interpunctie

1.2.1 Hoofdletters

1.2.1.1 Algemeen

12. De basisprincipes voor het gebruik van hoofdletters zijn te vinden in de Woordenlijst Nederlandse Taal, het zgn. Groene Boekje (http://woordenlijst.org). Een woord krijgt een hoofdlet-ter als het:– aan het begin van een zin staat;– respect uitdrukt;– de status heeft van een eigennaam.

13. De regel dat een eigennaam een hoofdletter krijgt, leidt ver-uit tot de meeste moeilijkheden omdat niet altijd gemakkelijk uit te maken is wat een eigennaam is. Daarom volgt hierna een overzicht van de regels. Die regels gelden enkel voor Neder-landstalige namen.

Anderstalige eigennamen schrijven we zoals in de taal van oor- sprong (Supreme Court, Cour de cassation, Bundesverfassungs- gericht).

V&A 5

ALGEMENE REGELS

1.2.1.2 Instellingen

14. Namen van instellingen en instanties krijgen een hoofd-letter (aan ieder zelfstandig en bijvoeglijk naamwoord) als ze uniek zijn: Europese Unie, Staat (= België, t.o.v. de staten van de Europese Unie), Rijk, Kamer, Senaat, Vlaams Parlement (= officiële benaming, t.o.v. het Vlaamse parlement, gebruikt als soortnaam), Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke Levenssfeer, Koning (= de staatsrechtelijke instelling, niet de persoon). Maar als we de generieke instellingen bedoelen, schrijven we geen hoofdletter: gemeenschappen en gewesten, regering, college van burgemeester en schepenen, faculteitsraad, raad van bestuur.

Samenstellingen en afleidingen van instellingen met een hoofdletter, behouden die: Kamerfractie, Kamerreglement, Senaats- commissie, Senaatszitting, Unievoorzitter. Samenstellingen met Staat en Rijk verliezen de hoofdletter: staatsbelang, rijksschuld.

1.2.1.3 Rechtscolleges

15. Voor rechtscolleges gelden dezelfde regels als voor instellingen. Unieke rechtscolleges krijgen hoofdletters: Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Hof van Justitie, Grondwettelijk Hof, Hof van Cassatie, Raad van State, Rekenhof. Rechtscol-leges waarvan er meer zijn, krijgen geen hoofdletters, ook al wordt verwezen naar één specifieke rechtbank: de politierecht-bank te Kortrijk, de rechtbank van koophandel van Gent, het hof van beroep te Antwerpen, de griffie van de jeugdrechtbank van Mechelen.

ALGEMENE REGELS

6 Wolters Kluwer

1.2.1.4 Functies

16. Titels en functiebenamingen krijgen een kleine letter: de bur-gemeester van Hasselt, de gouverneur van Oost-Vlaanderen, de premier en de minister-president waren aanwezig. De Koning (de instelling, niet de persoon) belast de minister van Justitie (merk op dat Justitie zelf een hoofdletter heeft, omdat het de eigennaam is van deze federale overheidsdienst) met de uitvoe-ring van deze wet. Gisteren heeft de koning een ontmoeting gehad met de paus, waarbij ook de rector van het seminarie en de eerste voorzitter van het Hof van Cassatie aanwezig waren. Mevrouw de voorzitter, wij vragen uitstel in deze zaak. De griffier en de au-diteur-generaal gingen lunchen met de gedelegeerd bestuurder.

1.2.1.5 Titels van publicaties

17. In titels van boeken, tijdschriftartikelen en nota’s krijgt het eerste woord een hoofdletter: Beginselen van wetgevingstech- niek en behoorlijke regelgeving. Het gebruik van hoofdletters bij alle zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden, werkwoorden, bijwoorden en telwoorden is door het Engels geïnspireerd maar maakt een onrustige indruk en wordt dus het best vermeden.

18. Gebruikelijke hoofdletters in tijdschriftnamen kunnen, op basis van het donorprincipe (d.i. respecteer de spelling die de instelling of het medium zelf gebruikt), behouden blijven wanneer ze in de tekst voluit geschreven worden (voor afkortingen, infra nr. 189 e.v.).

1.2.1.6 Wettelijke en reglementaire akten

19. Van wetboeken krijgen alle zelfstandige en bijvoeglij-ke naamwoorden een hoofdletter, omdat ze als uniek kunnen worden beschouwd: het Burgerlijk Wetboek, de Grondwet, het

V&A 7

ALGEMENE REGELS

Btw-Wetboek, de Wooncode. Hetzelfde geldt voor verkorte ci-teerwijzen: Decreet Bijzondere Jeugdbijstand, Wet Achterge- laten Voorwerpen.

Andere wetgevende akten krijgen geen hoofdletters: ik verwijs naar artikel 2 van de wet van 2 augustus 2002 betreffende de misleidende en vergelijkende reclame, de onrechtmatige bedin-gen en de op afstand gesloten overeenkomsten inzake de vrije beroepen.

20. In een doorlopende tekst kan het aangewezen zijn om lan-ge titels van wettelijke akten tussen enkele aanhalingstekens te plaatsen, zodat de gedachtegang beter te volgen is.

• Artikel 2 van het ‘koninklijk besluit van 22 december 2010 tot vaststelling van het percentage van het voorschot van de subsidiaire heffing voorzien door artikel 191, eerste lid, 15°undecies van de wet betreffende de verplichte verze-kering voor geneeskundige verzorging en uitkeringen, gecoördineerd op 14 juli 1994 en tot vaststelling van de uitzonderingsmodaliteiten voor sommige farmaceutische specialiteiten. - Jaar 2010’ legt het percentage van het voorschot voor 2010 vast op 1,03 %.

1.2.2 Afkortingen, initiaalwoorden en letterwoorden

21. Afkortingen, initiaalwoorden en letterwoorden moeten snel en eenvoudig kunnen worden begrepen door de lezer. Vermeld daarom de uitdrukking of de naam van een instelling of instantie die verder zal worden afgekort, de eerste maal voluit, gevolgd door de afkorting tussen haakjes: Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ). Op die manier kan verderop alleen de afkor-ting worden gebruikt.

ALGEMENE REGELS

8 Wolters Kluwer

22. De Woordenlijst maakt het onderscheid tussen afkortingen, initiaalwoorden en letterwoorden.– Afkortingen spreken we altijd voluit uit, we lezen met an-

dere woorden nooit de afkorting zelf. Afkortingen krij-gen daarom een punt op het einde en hoofdletters waar die ook in de uitdrukking voluit staan: bv., bijv. (bijvoorbeeld), p. (pagina), m.b.t. (met betrekking tot), mr. (meester), Z.M. (Zijne Majesteit).

– Bij initiaalwoorden spreken we de letters apart uit. Ze krijgen geen punten. De hoofdletters uit de volledige uitdrukking worden overgenomen: pc, tv, NMBS. Volgens de Woorden-lijst worden daarom ook bvba, cao en btw met kleine letter en zonder punten geschreven. Omdat de wetgever echter zelf een andere spelling gebruikt, zijn beide toegestaan. Conse-quentie binnen een tekst is vereist.

– Bij letterwoorden lezen we de letters als een heel woord. Letterwoorden krijgen evenmin punten. Letterwoorden die eigennamen zijn, worden volledig in hoofdletters geschreven als ze drie letters of minder tellen (NAR) en als ze vier letters tellen én een instelling, vereniging of politieke partij aandui-den (NAVO). In alle andere gevallen staat er alleen een hoofd-letter aan het begin van het woord (Unicef, Ecosoc, Unesco).

23. Indien de afgekorte namen van wetten, besluiten en beleids- plannen initiaalwoorden of letterwoorden vormen, schrijven we ze zonder punten en met hoofdletters, ook als de uitgeschreven vormen geen hoofdletters bevatten: KB (koninklijk besluit), MB (ministerieel besluit), WIB (Wetboek Inkomstenbelasting), VEU (Verdrag Europese Unie), MAP (Mestactieplan), ECOSOC- Verdrag (Internationale Conventie inzake economische, sociale en culturele rechten). Echte afkortingen van regelgeving krijgen steeds een punt en een hoofdletter (Decr., Verord., B.), hoewel ze voluit zonder hoofdletter worden geschreven.

V&A 9

ALGEMENE REGELS

1.2.3 Punten, spaties en haakjes

24. Een zin wordt beëindigd door een punt, gevolgd door een spatie. Als een zin al eindigt op een punt van een afkorting, komt er geen extra punt. Als er een voetnootaanduiding op het einde van de zin staat, staat die voor de zinseindepunt als de voetnoot op het laatste woord van de zin slaat en na de zinseindepunt als de voetnoot op de gehele zin slaat.

25. Ook een voetnoot, al dan niet in de vorm van een zin met onderwerp en persoonsvorm, eindigt steeds met een punt.

26. Na een titel komt geen punt.

27. Om een onderbreking in een citaat aan te geven worden drie puntjes tussen ronde haakjes gebruikt.

• Artikel 14 bepaalt: “De consument kan het contract binnen de zeven dagen (...) opzeggen.”

28. Na de punt op het einde van een afkorting staat een spatie. Punten binnen een afkorting worden niet gevolgd door een spatie.

• a.u.b.•A.F.Th. Van der Heijden

29. Vierkante haakjes worden gebruikt voor redactioneel commentaar en voor aanpassingen of verbeteringen van of opmerkingen bij een geciteerde of vertaalde tekst. Ook wanneer een bijdrage zonder titel aangeduid wordt met een zelfbedachte titel worden vierkante haakjes gebruikt (infra nr. 154).

• “Ik leg het probleem volgende week voor aan de Knesset [het Israëlische parlement]”, aldus de president.

ALGEMENE REGELS

10 Wolters Kluwer

• Het hof stelde de volgende prejudiciële vraag: “Schenden de artikelen 462.1.1 en 436.3.2 [lees: 434.3.2] van het Al-gemeen Reglement voor de Bescherming van de Arbeid de artikelen 10 en 11 van de Grondwet?”

• “Dat is gebeurt [sic] tijdens mijn afwezigheid”, schreef de directeur in zijn verslag.

1.2.4 Cursivering en aanhalingstekens

30. Aanhalingstekens worden gebruikt om citaten en woorden met een speciale status aan te geven.

Citaten staan tussen aanhalingstekens. Het onderscheid tussen enkele en dubbele aanhalingstekens ligt daarbij niet vast. Meest gangbaar is om dubbele aanhalingstekens (“citaat”) te gebrui-ken voor citaten en enkele (‘citaat binnen citaat’) voor citaten binnen citaten. Langere citaten krijgen vaak een extra insprong (enkel links of zowel links als rechts naargelang van de wens van de auteur).

31. Voor woorden met een speciale status worden meestal enkele aanhalingstekens of cursivering gebruikt. Hieronder vallen woor-den in hun zelfnoemfunctie (het woord ‘recht’) of die ironisch of als woordspeling worden gebruikt (deze programmawet werd ‘grondig’ voorbereid). Anderstalige uitdrukkingen die niet opge-nomen zijn in het Nederlandse taaleigen, staan doorgaans cursief en niet tussen aanhalingstekens (de societas leonina, de techniek sale-and-lease-back). Zo plaatst de Belgische wetgever ‘bis’, ‘ter’ enz. cursief, maar de commissie laat de keuze hierover vrij.

32. Gebruik dergelijke typografische aanduidingen spaarzaam omdat ze een tekst snel onrustig maken. Vermijd om dezelfde reden onderstrepingen en vet in een doorlopende tekst.

V&A 11

ALGEMENE REGELS

1.3 Onlinebronnen

33. Heel wat juridische bronnen zijn op het internet terug te vinden.

Naar onlinebronnen wordt op dezelfde manier verwezen als naar geschreven bronnen. Uiteraard moet het webadres als vindplaats worden vermeld, wanneer volgens de regels van dit boekje de effectief geconsulteerde vindplaats moet worden vermeld.

Vaak is de onlinevindplaats echter een exacte kopie van de ge-drukte versie (meestal in de vorm van een pdf-document). In dat geval wordt er, zelfs wanneer de bron online geconsulteerd werd, niet naar het webadres verwezen, maar wordt er verwezen alsof het een gedrukte bron was. Hoewel dit webadres de lezer moge-lijk snel en accuraat naar de betreffende bron kan leiden, zijn deze URL’s toch vaak niet alleen erg onhandig lang, maar op termijn ook aan verandering onderhevig en dus nogal onbetrouwbaar.

In tegenstelling tot heel wat buitenlandse wetenschappelijke uitgevers kennen de Belgische juridische uitgevers vooralsnog geen digital object identifier of DOI toe aan de items die zij on-line publiceren. Een DOI-nummer is een unieke identificatieco-de die toelaat digitale bestanden op het worldwide web terug te vinden, zelfs wanneer het oorspronkelijke internetadres veran-dert. Aangezien deze DOI-nummers in België vooralsnog niet gebruikelijk zijn, gaat deze editie van V&A hieraan voorlopig voorbij. Wie toch aan de hand van een DOI-nummer naar een be-paalde publicatie wenst te verwijzen, voegt de identificatiecode, voorafgegaan door ‘DOI:’, aan de verwijzingsgegevens van de bron toe.

• BLANPAIN, R., “The Impact of the Guidelines. Cases — Issues and Clarification” in BLANPAIN, R. (ed.), The

ALGEMENE REGELS

12 Wolters Kluwer

OECD guidelines for multinational enterprises and labour relations 1976-1979: experience and review, Deventer, Kluwer, 1979, 123-235 en DOI: 10.1007/978-94-017-4492-8_4.

Als de DOI bekend is kan men de digitale publicatie raadplegen door http://dx.doi.org/ voor de DOI-code te plaatsen. Voormelde referentie wordt dan http://dx.doi.org/10.1007/978-94-017-4492-8_4.

Verder wordt voor de verschillende soorten bronnen aangegeven wanneer de effectief gebruikte (online)vindplaats moet worden vermeld.

34. Als voor een bron zowel naar een gedrukte als een online-vindplaats verwezen wordt, wordt eerst naar de gedrukte vind-plaats(en) verwezen en pas op het einde naar de onlinevindplaats. Als er meerdere vindplaatsen zijn, wordt de laatste vindplaats (die een onlinevindplaats is) voorafgegaan door het woord ‘en’.

35. Het webadres blijft in een elektronische versie als hyperlink actief. In gedrukte teksten mag de onderstreping worden verwij-derd. ‘Http://’ mag weggelaten worden als het webadres begint met ‘www’.

36. Zoals elke voetnoot, eindigt ook de voetnoot met een web-adres op een punt. Wanneer een webadres doorloopt over meer dan één regel, gebeurt de afbreking met een spatie en niet met een splitsingsteken.

37. Als er wordt verwezen naar een specifieke passus in een on-linebron die geen paginering of randnummers heeft, dan mag de indeling worden gebruikt die de schrijver zelf in zijn tekst heeft aangebracht, zoals hoofdstukken en paragrafen. Er mag ook ge-bruik gemaakt worden van de voetnootnummers in de tekst om

V&A 13

ALGEMENE REGELS

een passus te bepalen, zeker voor langere stukken tekst zonder fijne indeling.

• F. DEBUSSERE, “Het handvest van de grondrechten van de Europese Unie”, Jura Falc. 2001-02, afl. 1, www.law. kuleuven.be/jura/art/38n1/debussere.htm, 2.2.4.

• C. STOLKER, “‘Ja, geléérd zijn jullie wel!’ Over de sta-tus van de rechtswetenschap”, 2002, https://openaccess. leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/3727/6_174_007. pdf?sequence=1, na vn. 22.

38. Bij herhaalde verwijzingen naar onlinetijdschriftartikelen of specifieke internetpublicaties zoals blogs, websites, html-publicaties enz. wordt, zoals bij de gedrukte bronnen, de naam van de auteur vermeld en een verkorte titel (supra nr. 4 en infra nr. 174).

39. Vermelding van de datum van consultatie is in principe niet vereist. Alleen bij vaak wijzigende teksten of documenten (bv. de website van een federale overheidsdienst) kan het nuttig zijn. In dit geval gebeurt de verwijzing op de volgende manier:

• X, Vademecum van de onderneming, http://mineco.fgov.be/enterprises/vademecum/home_nl.htm (consultatie 25 maart 2008).

1.4 Verwijzing naar andere elektronische dragers

40. Een beperkt aantal publicaties wordt verspreid als digitale bron, maar niet online, zoals op een cd of dvd. Een referentie hieraan verschilt niet van een verwijzing naar een gedrukte bron en bevat dus alle gegevens van auteur, titel, plaats, uitgever en jaar van uitgave. Soms gaat het om een databank, zodat de ver-melding van pagina’s geen zin heeft. In andere gevallen gaat het wel degelijk om één document, dat een aantal pagina’s heeft, wat dus kan worden vermeld. In de beide gevallen wordt achteraan de

ALGEMENE REGELS

14 Wolters Kluwer

verwijzing, maar vóór de concrete pagina, nummer, noot of tref-woord, tussen haakjes vermeld welke de elektronische drager is.

• X, Gids voor sociale reglementeringen in de onderneming, Mechelen, Kluwer, 2015 (cd-rom), 20.

• J. MOORS en S. THEISSEN, Juridisch woordenboek, Brugge, die Keure, 2006 (cd-rom), v° Pand.

1.5 Buitenlandse bronnen

41. De verwijzingen naar buitenlandse bronnen worden zoveel mogelijk op dezelfde manier opgebouwd als de verwijzingen naar Belgische bronnen. Voor de bijzonderheden voor elk van de soorten rechtsbronnen, zie infra nr. 81 (wetgeving), nr. 118 (rechtspraak), nr. 175 (rechtsleer).

• MALAURIE, P. en AYNES, L., Les biens, Parijs, Defré-nois, 2007, 397 p.

• ZIMMERMANN, R., “The Unwinding of Failed Contracts in the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2010”, Uniform Law Review 2011, 563-587.

• Hoge Raad (NL) 23 december 2005, nr. C04/307HR, concl. A.S. HARTKAMP.

Zoals vermeld, is voorliggende gids enkel bedoeld voor Nederlandstalige teksten die in België worden gepubliceerd. Voor publicaties in andere talen of in andere landen gelden meestal andere richtlijnen. Zo geldt voor Franstalige teksten die in België worden gepubliceerd de Guide des citations, référen-ces et abréviations juridiques en is in Nederland de Leidraad voor juridische auteurs van toepassing.

42. Als in een voetnoot verwezen wordt naar zowel Belgische als buitenlandse bronnen, dan worden eerst de Belgische bronnen ver-meld en vervolgens de buitenlandse bronnen, gegroepeerd per land.

V&A 15

2 Verwijzingen naar wetgeving

2.1 Hiërarchie en volgorde

43. De hiërarchie tussen de verschillende soorten van wetgeving moet in de volgorde van de verwijzingen worden geëerbie- digd. Zonder een standpunt te willen innemen in controversen over de hiërarchie van bepaalde rechtsbronnen, kan het volgende als richtlijn gelden:a. internationaalrechtelijke normen, zoals verdragen, conven-

ties, protocollen, handvesten, resoluties enz.;b. Europeesrechtelijke normen, in het bijzonder primair (ver-

dragen) en secundair recht (verordeningen, richtlijnen en besluiten, maar ook richtsnoeren, kaderbesluiten, beschik-kingen enz.) van de Unie en andere besluiten van Europese regionale organisaties (Raad van Europa, Benelux enz.);

c. Grondwet;d. samenwerkingsakkoorden op het niveau van de wetgevende

machten (goedgekeurd bij wet, decreet of ordonnantie);e. akten van de wetgevende machten:

– wetten aangenomen met bijzondere meerderheid (bijzon-deremeerderheidswetten);

– decreten aangenomen met bijzondere meerderheid (bij-zonderemeerderheidsdecreten);

– gezamenlijke decreten of ordonnanties;– wetten aangenomen met gewone meerderheid;– decreten (aangenomen met gewone meerderheid) van de

gewezen Nederlandse Cultuurgemeenschap en de gewezen Franse Cultuurgemeenschap, de Vlaamse Gemeen- schap, het Vlaamse Gewest, de Franse Gemeenschap, het Waalse Gewest, de Duitstalige Gemeenschap en de Fran-se Gemeenschapscommissie;

VERWIJZINGEN NAAR WETGEVING

16 Wolters Kluwer

– ordonnanties van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie;

– besluitwetten van de Koning en de ministers, respectievelijk van de in raad verenigde ministers tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog (de zogenaamde eigenlijke besluitwetten);

f. besluitwetten genomen op grond van wetten tot toekenning van buitengewone machten aan de Koning (de zogenaamde oneigenlijke besluitwetten) en (genummerde) koninklijke besluiten op grond van wetten tot toekenning van bijzondere machten;

g. samenwerkingsakkoorden op het niveau van de uitvoerende machten (die dus niet werden goedgekeurd bij wet, decreet of ordonnantie);

h. gezamenlijke uitvoeringsbesluiten;i. gewone reglementaire koninklijke besluiten (verordenin-

gen, reglementen, alsook algemeen bindend verklaarde collectieve arbeidsovereenkomsten) en daarmee gelijkge-stelde besluiten van de Vlaamse Executieve of de Vlaamse Regering, de Franse Gemeenschapsexecutieve of de Franse Gemeenschapsregering, de Waalse Gewestexecutieve of de Waalse Regering, de Brusselse Hoofdstedelijke Executieve of de Brusselse Hoofdstedelijke Regering (tot uitvoering van de ordonnanties van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest), het Verenigd College van de Gemeenschappelijke Gemeen-schapscommissie (tot uitvoering van de ordonnanties van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie), de Execu-tieve van de Duitstalige Gemeenschap of de Regering van de Duitstalige Gemeenschap (tot uitvoering van de decreten van de Duitstalige Gemeenschap) en het College van de Franse Gemeenschapscommissie (tot uitvoering van de decreten van de Franse Gemeenschapscommissie);

V&A 17


j. ministeriële besluiten en de daarmee gelijkgestelde besluiten van een of meer leden van een van de vernoemde execu- tieven, regeringen of colleges;

k. besluiten van de gewezen Raad voor de Duitse Cultuurge-meenschap;

l. besluiten van parastatalen, verzelfstandigde agentschappen enz.;

m. provinciale besluiten (eerst raad, daarna (bestendige) deputatie, ten slotte gouverneur);

n. besluiten van de agglomeraties en federaties van gemeenten (eerst raad, dan college), met inbegrip van de in hun hoeda- nigheid van agglomeratieorgaan getroffen besluiten van de Brusselse Hoofdstedelijke Raad of het Brussels Hoofdstede-lijk Parlement en de Brusselse Hoofdstedelijke Executieve of Regering;

o. besluiten van de Vlaamse Gemeenschapscommissie, de Franse Gemeenschapscommissie en de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (eerst taalgroep en college, resp. verenigde vergadering en verenigd college gezamenlijk, dan college, resp. verenigd college) getroffen in hun hoedanig- heid van gedecentraliseerde besturen;

p. gemeentelijke besluiten (eerst raad, dan college, ten slotte burgemeester);

q. parlementaire voorbereiding en pseudowetgeving zoals om-zendbrieven, gedragscodes, sectorale afspraken en dergelijke meer.

• Art. 22 Gw.; art. 10 wet 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993, 5.801; art. 1 KB nr. 5, 7 september 1993, BS 25 september 1993, 21.259.


18 Wolters Kluwer

2.2 Interne normen

44. In een referentie aan een wettekst of uitvoeringsbesluit wor-den de volgende gegevens, die alle essentieel zijn voor de identi-ficatie van de tekst, in de aangegeven volgorde vermeld:i. artikel (afgekort als ‘art.’, zonder hoofdletter, tenzij in het

begin van een zin), eventueel gevolgd door aanduiding van paragraaf, lid, Romeins cijfer, gedachtestreep, letter, zin enz.;

ii. aanduiding of het gaat om een wet, decreet, ordonnantie, be-sluit enz.;

iii. datum;iv. opschrift;v. verwijzing naar de vindplaats in de officiële publicatie.

• Art. 21, § 1, tweede lid Decr.Vl. 4 april 2014 betreffende de organisatie en de rechtspleging van sommige Vlaamse bestuursrechtscolleges, BS 1 oktober 2014.

• Art. 1, § 2, 2° KB 18 maart 1999 betreffende de medische hulpmiddelen, BS 14 april 1999, 12.105.

45. Wanneer het echter gaat om een wet of besluit waarnaar in de hedendaagse Belgische juridische literatuur vaak wordt ver-wezen, volstaat de vermelding van de volgende gegevens in de aangegeven volgorde:i. artikel (afgekort als ‘art.’, zonder hoofdletter tenzij bij het be-

gin van een zin), eventueel gevolgd door aanduiding van pa-ragraaf, lid, Romeins cijfer, gedachtestreep, letter, zin enz.;

ii. opschrift – eventueel met de aanduiding van de datum of het jaartal als er verschillende normen met hetzelfde opschrift el-kaar opgevolgd hebben – of de gebruikelijke afkorting ervan.

Een verwijzing naar de officiële publicatie is hier niet noodzake-lijk, omdat deze teksten in de meeste wettenverzamelingen zijn opgenomen en trouwens vaak worden gewijzigd.

V&A 19


• Art. 248 Sw.• Art. 4.1.2.1, § 2 VLAREM II.• Art. 14 RvS-Wet.• Art. 10 WIB 1992.

46. Het artikel, de paragraaf, het lid enz. van de norm wordt ver-meld volgens het systeem van die norm zelf. De verschillende elementen worden gescheiden door een komma en een spatie. Na het laatste element wordt er geen komma meer geplaatst. Als een lid, alinea enz. geen eigen nummer heeft, dan noteert men het rangnummer voluit, zoals ‘eerste’ of ‘dertiende’.

• Art. 577-2, § 9, derde lid BW.• Art. 39/9, § 2 wet 15 december 1980 betreffende de toe-

gang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 31 december 1980, 14.584.

De woorden bis, ter, quater enz. die bij later ingevoegde artikel-nummers worden gebruikt, worden aan het artikelnummer ge-schreven, zonder spatie. Ze hoeven niet te worden gecursiveerd.

• Art. 14bis Gw.

47. Als men verschillende (delen van) artikelen van eenzelfde wet opsomt, is het aanbevolen het woordje ‘art.’ te herhalen zodra door de opeenvolging van komma’s vergissingen mogelijk zijn. Als geen vergissingen mogelijk zijn, worden op elkaar volgende artikelen vermeld door het eerste en het laatste van de reeks met een koppelteken ertussen. Als het om niet op elkaar volgende artikelen gaat, worden ze gescheiden door een kom-ma en een spatie en worden de laatste twee verbonden door het voegwoord ‘en’.


20 Wolters Kluwer

• Art. 1167-1173 Ger.W.• Art. 1167, 1170 en 1173 Ger.W.• Art. 1168, derde lid, a), art. 1171, eerste lid en art. 1173,

5°-6° Ger.W.

Hetzelfde geldt wanneer naar meerdere met ‘§ ’ aangeduide pa-ragrafen van een wetsartikel wordt verwezen. Het is aanbevolen het §-teken te herhalen wanneer vergissingen mogelijk zijn. Zijn geen vergissingen mogelijk, dan worden op elkaar volgende paragrafen vermeld door het eerste en het laatste nummer met een koppelteken ertussen. Gaat het om niet op elkaar volgende paragrafen, dan worden ze gescheiden door een komma en een spatie en worden de laatste twee verbonden door het voegwoord ‘en’.

• Art. 30, § 1-3, 6 en 8 RvS-Wet.

48. Wat de aanduiding betreft van de categorie of soort waartoe een norm behoort, wordt verwezen naar de afkortingenlijst in deel 5 (infra nr. 182 e.v.). Het woord ‘wet’ wordt echter niet afgekort, zodat het enkel een hoofdletter krijgt wanneer het voor-aan staat in een zin. Voor een decreet, afgekort als ‘Decr.’, is het aangewezen aan te geven van welke deelstaat (Vl., Fr., W., D.) het uitgaat. Voor een ordonnantie wordt aangegeven of ze van het gewest (Br.) of van de Gemeenschappelijke Gemeenschaps-commissie (Gem.) uitgaat. De onderdelen van deze afkortingen worden niet gescheiden door een spatie.

• Wet 10 april 1995 tot aanvulling van de Nieuwe Gemeen- tewet met bepalingen betreffende de gemeentelijke volksraadpleging, BS 21 april 1995, 10.134.

• Art. 2 wet 10 april 1995 tot aanvulling van de Nieuwe Ge-meentewet met bepalingen betreffende de gemeentelijke volksraadpleging, BS 21 april 1995, 10.134.

V&A 21


• Art. 1 Decr.Fr. 30 mei 1994 houdende wijziging van het decreet van de Franse Gemeenschap van 18 juni 1990 hou-dende regeling van het toezicht over de Franse Gemeen-schapscommissie, BS 23 augustus 1994, 21.255.

49. Data worden steeds als volgt aangeduid:– de dag wordt uitgedrukt in Arabische cijfers;– de maand wordt voluit geschreven;– het jaartal wordt voluit in Arabische cijfers opgegeven.

• MB 4 mei 2007 houdende het verbod van het gebruik van sommige letterwoorden of logo’s voor de verkiezingen van de Federale Wetgevende Kamers van 10 juni 2007, BS 8 mei 2007 (ed. 2).

De identificatiedatum van de wet is altijd de datum van de af-kondiging en wijzigt dus niet meer, ook al wordt de wettekst zelf door latere wetten gewijzigd. Deze latere wetswijzigingen worden niet vermeld. Een verwijzing naar een wet betreft steeds de stand van die wet op het ogenblik van het schrijven. Als de auteur van deze algemene regel wil afwijken en zijn lezer wil wijzen op de toestand van de wet op een ander ogenblik, dan moet hij dit uitdrukkelijk vermelden.

• Art. 13, eerste lid wet 14 juli 1991 betreffende de han-delspraktijken en de voorlichting en bescherming van de consument, BS 29 augustus 1991 (ed. 1), 18.712 (voor de wetswijziging van 25 mei 1999).

• Art. 29 Wegverkeerswet (zoals van toepassing tussen 20 juli 2005 en 10 mei 2006).

50. In principe wordt het officiële opschrift van een norm volledig weergegeven.


22 Wolters Kluwer

• Wet 13 april 1995 houdende bepalingen tot bestrijding van de mensenhandel en van de kinderpornografie, BS 25 april 1995, 10.823.

Voor in de hedendaagse Belgische juridische literatuur vaak aangehaalde wetten of besluiten, volstaat de gebruikelijke afkorting (supra nr. 45 en infra nr. 184).

Als in een tekst herhaaldelijk wordt verwezen naar een ande-re wet of besluit, mag die wet of dat besluit verkort worden geciteerd, als in een lijst vooraan of achteraan de gebruikte afkortingen verklaard worden, infra nr. 177 e.v. In een tekst zon-der afkortingenlijst wordt in dat geval een eerste vermelding in voetnoot voluit geschreven, gevolgd door de verkorte vermel-ding na de woorden ‘hierna:’ tussen haakjes.

51. Wat de vindplaats betreft, gaat, wanneer deze moet worden opgenomen, steeds de voorkeur uit naar de officiële publicatie, waar de tekst van de authentieke akte is opgenomen. Vermits la-tere wetswijzigingen niet worden vermeld, wordt er enkel ver-wezen naar de oorspronkelijke publicatie van de norm.

• B.W.Reg. 5 maart 2015 tot invoering van een sorteerplicht voor bepaalde afvalstoffen, BS 16 maart 2015.

Wanneer naar de toestand van de wet op een specifiek moment verwezen wordt, kan het zinvol zijn (bijkomend) te verwijzen naar de vindplaats van de bedoelde wijziging.

• Art. 145 WIB 1992 (zoals gewijzigd door de wet 22 december 2009 houdende fiscale en diverse bepalingen, BS 31 december 2009 (ed. 2)).

V&A 23


Verwijzen naar andere, niet-officiële publicaties zoals private verzamelingen van verdragen, wetten en akten, Bulletin usuel, Omnilegie, Verzameling van Wetten en Besluiten, Pasinomie enz. is doorgaans af te raden, tenzij voor enkele heel oude wetten van voor het verschijnen van het Belgisch Staatsblad of voor pseudo-wetgeving die niet officieel gepubliceerd werd. Evenmin hoeft er verwezen te worden naar het webadres wanneer de norm online geconsulteerd werd. De meeste overheden bieden vandaag im-mers online alle wetgeving aan, zowel de officiële publicaties als de geconsolideerde versies, in databanken die de jurist veronder-steld wordt te kennen. Enkel voor pseudowetgeving die niet in de klassieke databanken is opgenomen, wordt naar een webadres verwezen.

• Omz.Vl. 16 december 1997 betreffende het taalgebruik in gemeentebesturen van het Nederlandse taalgebied, http://binnenland.vlaanderen.be/omzendbrief/taalgebruik gemeentebesturen-van-het-nederlandse-taalgebied.

52. De publicatie (niet het webadres) wordt, zoals bij tijdschrif-ten, gecursiveerd waar mogelijk, anders onderstreept. Voor de meest gebruikelijke, zoals het Belgisch Staatsblad, gebeurt dat steeds door middel van een afkorting.

• Art. 2 wet 11 juli 1994 betreffende de politierechtbanken en houdende een aantal bepalingen betreffende de versnel-ling en modernisering van de strafrechtspleging, BS 21 juli 1994, 19.117.

De verwijzing naar het bestuursmemoriaal van een provincie ge-beurt door de vermelding Bestuursmemoriaal, gevolgd door de naam van de provincie, de datum van bekendmaking en (wan-neer van toepassing) de pagina. Voor de bekendmakingen op de


24 Wolters Kluwer

websites van de Vlaamse provincies en in de provinciale bulle-tins van de provincies in het Waals Gewest wordt ook de aandui-ding Bestuursmemoriaal gebruikt.

• Regl.Prov.R. West-Vlaanderen 25 januari 2007 houden-de de vaststelling van wat onder het begrip dagelijks be-stuur wordt verstaan, Bestuursmemoriaal West-Vlaanderen 22 februari 2007, 15-17.

• Omz.Gouv. Luik 25 februari 2015 relative au pavoisement des édifices publiques, Bestuursmemoriaal Luik 27 februa-ri 2015, 55.

• B.Prov.R. Limburg 25 februari 2015 Provinciale Uitleen-dienst Limburg – reglementswijziging, Bestuursmemo-riaal Limburg 10 maart 2015.

53. Er komt een komma tussen het opschrift van de norm en de officiële vindplaats.

54. Als er verwezen wordt naar de bladzijde in de officiële vind-plaats, wordt die voorafgegaan door een komma. Het vermelden van de bladzijde is normaal gezien aanbevolen; in de bladzij-deaanduiding mag voor de leesbaarheid een punt worden toe-gevoegd (bladzijde 38.866 of 38866). Zoals steeds, is ook hier consequentie nodig.

• Art. 19, § 3 wet 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, BS 27 juli 1990, 14.806.

55. Wanneer verwezen wordt naar het Belgisch Staatsblad, vol-staat vanaf 1 januari 2003 de vermelding van de datum van pu-blicatie (vanaf die datum worden slechts vier gedrukte exempla-ren gemaakt en deze zijn identiek aan de via internet verspreide

V&A 25


versie). In een onlinepublicatie wordt immers niet opgezocht door te bladeren. Voor oudere wetgeving is verwijzing naar de bladzijde aanbevolen, omdat het de opzoeking vergemakkelijkt.

56. Vermelding van de editie is noodzakelijk als er verschillende edities van dezelfde datum zijn. Deze vermelding wordt onmid-dellijk na de datum tussen haakjes toegevoegd.

• Art. 8 wet 27 december 2006 houdende diverse bepalingen (II), BS 28 december 2006 (ed. 3).

• KB 19 december 2006 betreffende de toewijzing in 2006 van bepaalde niet-fiscale ontvangsten aan het Zilverfonds, BS 28 december 2006 (ed. 1).

• Ord.Br. 10 juli 1997 houdende de aanpassing van de mid-delenbegroting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor het begrotingsjaar 1997, BS 10 oktober 1997 (ed. 1), 26.738.

57. Geregeld verschijnen rechtzettingen van gepubliceerde wetgeving. Deze worden als erratum (err.) aan de oorspronkelijke verwijzing toegevoegd, ongeacht hun benaming (bv. ook recht-zettingen, rectificaties…).

• Art. 55 wet 21 december 2007 houdende diverse bepalingen, BS 31 december 2007 (ed. 3), err. BS 15 januari 2008.

58. In een opsomming worden referenties aan verschillende wet-teksten of uitvoeringsbesluiten van elkaar gescheiden door een kommapunt.

• Art. 22 Gw.; art. 10 wet 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993, 5.801.


26 Wolters Kluwer

2.3 Internationale normen

59. Het internationaal recht wordt gekenmerkt door een veelheid van geschreven en ongeschreven bronnen, die in grote mate ver-schillen van het nationaal recht. In de opbouw van de verwijzing naar dit soort normen wordt deze eigenheid op bepaalde punten in rekening genomen. Hierna worden de bijzondere aspecten aangeduid voor de meest gebruikelijke geschreven internationale bronnen. Voor wat niet uitdrukkelijk vermeld wordt, kan terug-gevallen worden op de corresponderende regels die gelden voor interne bronnen (bv. voor interpunctie, cursivering).

2.3.1 Verdragen

60. Verdragen worden officieel gepubliceerd in speciale publi-caties die uitgaan van internationale organisaties of van staten. De belang rijkste officiële publicaties die uitgaan van internatio-nale organisaties zijn de League of Nations Treaty Series/Recueil des Traités de la Société des Nations, de United Nations Treaty Series/Recueil des Traités des Nations Unies en de European Treaty Series/Série des Traités Européens (nu Treaty Series of the Council of Europe/Série des Traités du Conseil de l’Europe). Verdragen worden in principe ook officieel gepubliceerd in het publicatieblad van het land dat partij geworden is bij het ver-drag. In België is dat het Belgisch Staatsblad. Niet alle verdragen worden echter in het Belgisch Staatsblad gepubliceerd. Naast de officiële collecties bestaan er ook niet-officiële publicaties. Som-mige zijn algemeen, andere spitsen zich toe op bepaalde deelge-bieden van het internationaal recht.

61. Vaak aangehaalde internationale verdragen/akten mogen verkort geciteerd worden volgens hetzelfde systeem als vaak aangehaalde interne normen (supra nr. 45 en infra nr. 183).

V&A 27


• Art. XXIV GATT.• Art. 12 BUPO-Verdrag.• Art. 6 EVRM.

62. Minder bekende internationale verdragen/akten kunnen op de volgende manier geciteerd worden, waarbij de volgorde van de onderdelen afwijkt van deze bij interne normen:i. artikel (afgekort als art.), eventueel gevolgd door aanduiding

van paragraaf of lid;ii. aard van de internationale akte (verdrag, protocol, handvest,

overeenkomst, statuut, akte...);iii. naam van het verdrag of de internationale akte, vaak inclu-

sief de plaats van ondertekening;iv. datum van ondertekening door de originele verdragsluitende

partijen (voorafgegaan door ‘van’);v. vindplaats (bij voorkeur wordt verwezen naar de authentieke

tekst, zoals die, naargelang van het geval, in de interna tionale of nationale overheidspublicatie is terug te vinden);

vi. bladzijde.

• Art. 10 verdrag van Wenen inzake consulair verkeer van 24 april 1963, United Nations Treaty Series, vol. 596, 261.

• Art. 3 verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht van 23 mei 1969, BS 25 december 1993, 28.706.

• Art. 6 kaderverdrag voor de bescherming van het marine- milieu van de Kaspische Zee van 4 november 2003, Inter- national Legal Materials 2005, 3.

2.3.2 Besluiten van internationale organisaties

63. Internationale en regionale organisaties kennen een grote variëteit aan besluiten. Bij voorkeur wordt naar de authentieke ver-sie verwezen (doorgaans in het Engels of Frans, zo mogelijk in het Nederlands), behalve als het gaat om zeer courante instrumenten.


28 Wolters Kluwer

64. Besluiten van internationale organisaties kunnen op de volgende manier geciteerd worden:i. artikel (afgekort als ‘art.’) of paragraaf;ii. aard van de akte;iii. nummer (en bij de Algemene Vergadering van de VN de ses-

sie) en opschrift van de akte (beide voor zover van toepas-sing);

iv. orgaan dat het besluit heeft aangenomen;v. datum tussen haakjes;vi. vindplaats in de officiële publicatie;vii. jaartal tussen haakjes.

• Report of the Working Group on Minorities on its Twelfth Session (24 August 2006), UN Doc. A/HRC/Sub. 1/58/19 (2006).

• Resolutie 1803 (XVII) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (14 december 1962), UN Doc. A/5217 (1962) [citeerwijze van de oudere resoluties].

• Resolutie 58/318 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (20 september 2004), UN Doc. A/RES/ 58/318 (2004) [vandaag gangbare citeerwijze].

• Resolutie 1729 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (15 december 2006), UN Doc. S/RES/1729 (2006).

• Conférence des Chefs d’Etat et de Gouvernement, Décla- ration de Syrte (9 septembre 1999), OUA Doc. EAHG/ Decl. (IV) Rev. 1 (1999).

2.4 Europese normen

65. Vaak aangehaalde Europese normen mogen verkort geciteerd worden volgens hetzelfde systeem als vaak aangehaalde interne normen (supra nr. 45 en infra nr. 183). Voor minder bekende Europese normen gelden de volgende regels, waarbij voor wat

V&A 29


niet uitdrukkelijk vermeld wordt, teruggevallen kan worden op de regels voor interne normen.

• Art. 3, 2, d Vogelrichtlijn.

66. Voor Europeesrechtelijke verdragen en besluiten van andere Europese organisaties dan de Europese Unie kan naar analogie verwezen worden naar wat hiervoor gezegd is over internatio-naalrechtelijke verdragen respectievelijk besluiten.

• Statuut van de Raad van Europa van 5 mei 1949, CETS, nr. 1.

67. Rechtshandelingen van de Europese Unie, het zogenaamde se-cundaire recht, kunnen op de volgende manier geciteerd worden:i. artikel (afgekort als ‘art.’), eventueel gevolgd door aandui-

ding van paragraaf of lid;ii. aard van de akte (verordening, richtlijn...);iii. orgaan waarvan ze uitgaan (onmiddellijk aansluitend op de

afkorting van de aard van de akte);iv. nummer van de akte;v. datum van de akte (voorafgegaan door een komma);vi. opschrift van de akte;vii. vindplaats in de officiële publicatie, met vermelding van da-

tum, aflevering en bladzijde.

• Art. 1 Verord.Raad nr. 2626/84, 15 september 1984 houdende wijziging van artikel 1 van verordening (EEG) nr. 3180/78 tot wijziging van de waarde van de rekeneenheid die wordt gebruikt door het Europees Fonds voor Monetai-re Samenwerking, Pb.L. 16 september 1984, afl. 247, 1.

• Verord.Comm. nr. 1251/81, 11 mei 1981 houdende afwijking van verordening (EEG) nr. 2041/75 houdende bijzondere uitvoeringsbepalingen inzake het stelsel van


30 Wolters Kluwer

invoer-, uitvoer- en voorfixatiecertificaten in de sector oliën en vetten met het oog op uitvoer van olijfolie naar Polen, Pb.L. 12 mei 1981, afl. 126, 6.

• Gemeensch.Strat.Europese Raad nr. 2000/458/GBVB, 19 juni 2000 voor het Middellandse Zeegebied, Pb.L. 22 juli 2000, afl. 183, 5.

• B.Raad nr. (EU) 2015/484, 17 maart 2015 tot benoeming van een Belgisch lid van het Europees Economisch en Sociaal Comité, Pb.L. 21 maart 2015, afl. 77, 11.

2.5 Voorbereidende documenten

2.5.1 Parlementaire voorbereiding van interne wetgeving

2.5.1.1 Parlementaire stukken

68. Met de uitdrukking ‘parlementaire stukken’ worden alle officiële voorbereidingsstukken van alle wetgevende ver-gaderingen in België bedoeld. Bij een verwijzing naar deze docu menten worden de volgende gegevens in de aangeduide volgorde vermeld:i. officieel opschrift (waaruit ook de aard van het document

blijkt: wetsontwerp, verslag van de commissie, amendement enz.);

ii. vindplaats, afgekort als ‘Parl.St.’ (zonder spatie);iii. wetgevende vergadering waarvan het document uitgaat;iv. zittingsjaar (met eventuele aanduiding dat het een buitenge-

wone zitting betreft);v. nummer en subnummer van het document;vi. bladzijde.

69. Bij een eerste verwijzing naar een parlementair document – bv. wetsontwerp, wetsvoorstel, verslag van een parlementaire commissie enz. – dient het volledige opschrift van het stuk te

V&A 31


worden weergegeven. Bij voorstellen wordt vaak de naam van de eerste indiener vermeld. Van tweetalige stukken wordt de Nederlandstalige titel opgegeven. Van eentalige stukken wordt de titel in die taal geciteerd.

• Voorstel van wet waarbij de ontvluchting van gedetineer-den strafbaar wordt gesteld, Parl.St. Kamer 1991-92, nr. 241.

• Begroting van het ministerie van Openbare Werken voor het begrotingsjaar 1980, Parl.St. Kamer 1979-80, nr. 4-XVI/l, 7.

• Voorstel van decreet (P. LACHAERT e.a.) houdende wij-ziging van het decreet van 28 juni 1985 betreffende de milieuvergunning en van het decreet van 18 mei 1999 houdende de organisatie van de ruimtelijke ordening, wat de verhouding tussen de milieuvergunning en de bouwver-gunning betreft, Parl.St. Vl.Parl. 2006-07, nr. 1239/1.

70. Wat de vindplaats betreft, gebruikt men steeds de afkorting Parl.St. Er wordt dus geen rekening mee gehouden dat deze stukken onder andere benamingen, zoals Parlementaire Docu- menten, Parlementaire Bescheiden en Gedrukte Stukken gepu-bliceerd werden of worden. De afkorting wordt gecursiveerd, in een handgeschreven tekst onderstreept.

71. Gelet op het aantal parlementaire vergaderingen verdient het aanbeveling steeds de afkorting van de Nederlandstalige bena-ming te gebruiken (zie de lijst infra nr. 185).

72. De parlementaire zitting bestrijkt gewoonlijk een gedeelte van twee opeenvolgende burgerlijke jaren. In de referentie wordt de eeuw van het zittingsjaar slechts bij het eerste jaartal aangeduid. Gaat het om een buitengewone zitting, dan wordt dit door de afkorting ‘BZ’ duidelijk gemaakt.


32 Wolters Kluwer

• Wetsvoorstel betreffende telewerk, Parl.St. Kamer BZ 2014, nr. 54-21/1.

73. Bij verwijzing naar een nummer van een parlementair stuk wordt dit cijfer voorafgegaan door de aanduiding ‘nr.’. Het subnummer van een parlementair stuk krijgt geen bijzonde-re aanduiding en wordt van het nummer gescheiden door een schuine streep. In het nummer wordt geen vermelding van een zittingsjaar meer opgenomen.

• Amendement (R. DAEMS) op het voorstel van decreet betreffende de bodemsanering en de bodembescherming, Parl.St. Vl.Parl. 2006-07, nr. 867/8.

Wanneer een parlementaire vergadering, zoals de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat sinds geruime tijd doen, een documentcijfer gebruikt waarvan het eerste getal verwijst naar de legislatuur, wordt deze aanduiding van de legislatuur wel overgenomen in de verwijzing als eerste deel van het nummer gevolgd door een liggend streepje.

• Wetsvoorstel (K. LALIEUX e.a.) tot wijziging van boek III, titel VIII, hoofdstuk II, afdeling 2bis van het Burger-lijk Wetboek, teneinde de automatische hernieuwing van de handelshuur te garanderen, Parl.St. Kamer 2006-07, nr. 51-3082/1.

• Verslag over het wetsontwerp houdende instemming met de Europese conventie met betrekking tot het landschap, gedaan te Firenze op 20 oktober 2000, Parl.St. Senaat 2003-04, nr. 3-506/2.

Het Romeinse cijfer ter aanduiding van een begrotingsdocu- ment wordt tussen het nummer en het subnummer geplaatst. Het wordt van het nummer gescheiden door een liggend streepje.

V&A 33


• Projet de décret contenant le budget de la Communauté française de l’année budgétaire 1987, Parl.St. Fr.Gem.R. 1986-87, nr. 4-III/1, 77.

74. De pagina wordt, conform de algemene regel, steeds vermeld in Arabische cijfers zonder voorafgaande aanduiding met ‘p.’.

2.5.1.2 Parlementaire handelingen en schriftelijke vragen en antwoorden

75. Voor de verslagen van de parlementaire besprekingen (parle-mentaire handelingen) geldt:i. vindplaats, afgekort als Hand. (er wordt dus geen rekening

gehouden met het feit dat deze documenten onder verschillende titels gepubliceerd werden en worden, bv. Integraal verslag, verslagen);

ii. wetgevende vergadering (en desgevallend de commissie) waarvan het document uitgaat;

iii. zittingsjaar (met eventuele aanduiding dat het een buitengewone zitting betreft);

iv. datum;v. eventueel het nummer (de wetgevende vergaderingen gebrui-

ken verschillende nummeringssystemen);vi. bladzijde.

• Hand. Kamer 1989-90, 23 mei 1990, 68-79.• Hand. W.Gew.R. 1980-81, 25 november 1980, 5.• Hand. Vl.Parl. comm. leefmilieu en natuur, landbouw,

visserij en plattelandsbeleid en ruimtelijke ordening en onroerend erfgoed 2007-08, 27 september 2007, nr. C2-LEE1, 8.

76. Mutatis mutandis gelden de verwijzingsregels voor de par-lementaire handelingen ook voor de verwijzing naar de bulletins


34 Wolters Kluwer

van schriftelijke parlementaire vragen en antwoorden. Daarbij mogen echter ook het nummer van de vraag en de naam van de vraagsteller worden vermeld. Deze facultatieve vermeldingen worden dan tussen haakjes aan het einde van de referentie ge-plaatst. De naam van de bevoegde minister die het antwoord gaf, hoeft niet te worden vermeld, maar kan wel de duidelijkheid ten goede komen. Wat de publicatie betreft, gebruikt men de afkor-ting Vr. en Antw.

• Vr. en Antw. Kamer 1995-96, 29 januari 1996, nr. 49/19, 2039 (Vr. nr. 8 J. VALKENIERS).

• Vr. en Antw. Vl.R. 1992-93, 25 september 1992, 13 (Vr. nr. 309 M. AELVOET).

Wanneer niet verwezen wordt naar een passage in een bulletin, maar naar een vraag die de betrokken wetgevende vergadering individueel heeft gepubliceerd op haar webstek, wordt de ver-wijzing als volgt opgebouwd. Na de afkorting Vr. en Antw. en de vermelding van de betrokken assemblee, wordt het nummer van de vraag vermeld, gevolgd door de datum van de vraagstel-ling. De naam van de vraagsteller en eventueel de minister die antwoord gaf, wordt tussen haakjes hierachter geplaatst.

• Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 5-2, 9 augustus 2010 (B. LAEREMANS).

• Vr. en Antw. Vl.Parl., Vr. nr. 389, 7 april 2014 (M. VOGELS, antw. J. SCHAUVLIEGE).

2.5.2 Documenten die interne reglementaire besluiten voorafgaan

77. Deze teksten verschijnen, wanneer ze worden gepubliceerd, samen met de desbetreffende reglementaire besluiten in het Bel-gisch Staatsblad. De verwijzing naar deze documenten, zoals het

V&A 35


verslag aan de Koning of het advies van de afdeling Wetgeving van de Raad van State, bevat het opschrift van het document, gevolgd door de woorden ‘bij het’ en de volledige vermelding van de betrokken tekst.

• Verslag aan de Koning bij het KB 7 juni 2007 tot vaststel-ling van het huishoudelijk reglement van het Instituut van de Bedrijfsrevisoren, BS 29 juni 2007 (ed. 3).

• Adv.RvS nr. 41.597/4 bij het KB 21 december 2006 hou-dende de rechtspleging voor de Raad voor Vreemdelingen-betwistingen, BS 28 december 2006 (ed. 4).

2.5.3 Documenten van andere interne instanties

78. Tot slot zijn er ook nog beleidsvoorbereidende en -onder-steunende documenten, zoals adviezen van de SERV, NAR enz. Zeker bij een eerste verwijzing worden de benamingen best vol-uit geschreven. De verwijzing bevat de volgende elementen:i. benaming van de instantie waarvan het document uitgaat, in

hoofdletters;ii. titel van het document gecursiveerd;iii. datum van het document;iv. (eventueel) nummer van het document;v. vindplaats.

De verschillende onderdelen worden gescheiden door een kom-ma.

• COMMISSIE VOOR DE BESCHERMING VAN DE PER-SOONLIJKE LEVENSSFEER (CBPL), Advies over de door de Vlaamse Regering goedgekeurde nota met betrek-king tot een verhoogde openbaarheid van het belonings-beleid bij de Vlaamse overheid, 23 mei 2007, nr. 21/2007,


36 Wolters Kluwer

www.privacycommission.be/sites/privacycommission/files/documents/advies_21_2007_1.pdf.

• MILIEU- EN NATUURRAAD VAN VLAANDEREN (MI-NARAAD), Briefadvies over het voorontwerp van besluit inzake de invoering van een haalbaarheidsstudie voor al-ternatieve energiesystemen, 30 augustus 2007, nr. 2007/27, www.minaraad.be/adviezen/2007/voorontwerp-van- besluit-inzake-de-invoering-van-een-haalbaarheidsstudie- voor-alternatieve-energiesystemen.

• SOCIAAL-ECONOMISCHE RAAD VAN VLAAN-DEREN (SERV), Advies besluit haalbaarheidsstudie alternatieve energiesystemen, 12 september 2007, nr. 1197, w w w. s e r v. b e / s i t e s / d e f a u l t / f i l e s / d o c u m e n t e n / pdfpublicaties/1197.pdf.

• RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende het gebruik van DNA-tests bij het bepalen van de afstamming, 13 november 2006, nr. 37, www.health.fgov.be/eportal/Healthcare/Consultativebodies/Commitees/ Bioethics/Opinions/index.htm#.VRA5JU90ypo.

• NATIONALE ARBEIDSRAAD (NAR), Advies uitvoe-ring van het generatiepact en het interprofessioneel ak-koord voor de periode 2007-2008 – Outplacement, 17 juli 2007, nr. 1617, www.cnt-nar.be/ADVIES/advies-1617.pdf.

• COMMISSIE VOOR BOEKHOUDKUNDIGE NORMEN (CBN), Advies over de boekhoudkundige verwerking van het bedrag waarmee de waarde stijgt van de voorraad van erkende diamanthandelaars ingevolge de herwaardering hiervan met toepassing van de wet van 26 november 2006, 21 juni 2007, nr. 181-1, www.cnc-cbn.be/files/advice/link/NL_181-01.pdf.

V&A 37


2.5.4 Voorbereiding van internationale wetgeving

79. Het sluiten van een verdrag wordt doorgaans voorafgegaan door een onderhandelingsproces. De neerslag van deze onder- handelingen of voorbereidende werken van een verdrag wordt in het internationaal recht de travaux préparatoires genoemd. De travaux préparatoires worden vaak niet gepubliceerd, zeker bij bilaterale, oudere of minder belangrijke internationale verdra-gen. Wanneer ze wel gepubliceerd worden, kunnen ze de vorm aannemen van een document van een orgaan van de internatio-nale of regionale organisatie waarbinnen het verdrag tot stand kwam ofwel van een officiële of private publicatie die de versla-gen van de diplomatieke conferentie bundelt. Naar deze bronnen wordt verwezen zoals naar documenten van de internationale of regionale organisaties waarvan ze uitgaan, of als documenten opgenomen in de officiële of private publicatie.

• UN Doc. E/CN.4/SR.260 (1952), 4 [stemming door de le-den van de VN Commissie voor de Rechten van de Mens over een voorstel dat later artikel 1 van het Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten zal wor-den].

• UNCIO Doc. Vol. VI (1945), 296 [voorstel van de Sovjet- Unie op de diplomatieke conferentie van San Francisco, waar het VN-Handvest werd onderhandeld].

• M.J. BOSSUYT, Guide to the “Travaux Préparatoires” of the International Covenant on Civil and Political Rights, Dordrecht, Martinus Nijhoff, 1987, 75 [verwijzing naar een passage in de voorbereidende documenten van het BUPO-Verdrag].


38 Wolters Kluwer

2.5.5 Voorbereiding van Europese wetgeving

80. Binnen de Europese instellingen is het gebruik gegroeid om, zoals bij andere organisaties, alle documenten een herkenbare code te geven. De meeste voorbereidende documenten van de wetgeving kunnen vandaag online geconsulteerd worden via de website van Eur-Lex. Ook op de webstek van het Europees Parlement kunnen in de ‘observatiepost wetgeving’ heel wat stukken teruggevonden worden. Een verwijzing naar Europese voorbereidende documenten kan dan ook als volgt worden opgebouwd:i. aanduiding van de aard van het document;ii. orgaan waarvan het document uitgaat, tussen haakjes;iii. titel van het document;iv. datum van het document; v. codenummer.

De datum van het document en het codenummer worden vooraf-gegaan door een komma.

• Wijziging (Comm.) van het voorstel voor een verordening (EEG) van de Raad tot wijziging van verordening (EEG) nr. 1056/72 inzake mededeling aan de Commissie van investeringsprojecten van communautair belang in de sectoren aardolie, aardgas en electriciteit, 13 juni 1990, COM(90)220 def.

• Voorstel (Comm.) voor een richtlijn van het Europees Parle-ment en de Raad betreffende machines en tot wijziging van Richtlijn 95/16/EG, 26 januari 2001, COM(2000)899 def – 2001/4 (COD).

• Verslag (EP) over de ontwerprichtlijn van het Europees Parlement en de Raad betreffende de rechten op tolk- en vertaaldiensten in strafprocedures (00001/2010 – C7-0005/2010 – 2010/0801(COD)). Commissie burgerlijke

V&A 39


vrijheden, justitie en binnenlandse zaken, 10 juni 2010, A7-0198/2010.

• Commission staff working document (Comm.). Imple-mentation Plan accompanying the document Directive on procedural safeguards for children suspected or accused in criminal proceedings, 27 november 2013, SWD(2013)492 def.

• Voorstel (Comm.) voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad tot wijziging van Verordening (EU) nr. 1236/2010 van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling van een controle- en handhavingsregeling voor het gebied dat onder het Verdrag inzake toekomstige mul-tilaterale samenwerking op visserijgebied in het noordoos-telijke deel van de Atlantische Oceaan valt, 11 maart 2015, COM(2015)121 def – 2015/63 (COD).

2.6 Buitenlandse normen

81. Verwijzingen naar buitenlandse normen worden zoveel mo-gelijk op dezelfde manier opgebouwd als verwijzingen naar interne normen. De soortnaam van de wetgevende akte en het opschrift worden in de oorspronkelijke taal vermeld. Indien nut-tig kan men achter de aanduiding van de soort norm tussen haak-jes (de afkorting van) de naam van het land vermelden. Wanneer het opschrift in een voor de lezer onbekende taal is gesteld volgt een vertaling tussen vierkante haakjes. Het is toegelaten de naam van de officiële publicatie voluit te vermelden indien men vreest dat deze bij de lezers niet voldoende bekend is. Voor buitenlandse normen waarvan men vermoedt dat de lezer minder vertrouwd is met de databanken, wordt ook naar het webadres verwezen waar men deze geconsulteerd heeft. Het webadres volgt dan op de vermelding van de officiële vindplaats. Voor algemene over-heidsdatabanken volstaat een verwijzing naar de startpagina.


40 Wolters Kluwer

• Art. 1 Loi n° 2014-344 (FR) 17 maart 2014 relative à la consommation, JO 18 maart 2014, www.legifrance.gouv.fr.

V&A 41

3 Verwijzingen naar rechtspraak

3.1 Hiërarchie en volgorde

82. Bij verwijzing naar meerdere rechterlijke uitspraken worden de uitspraken per instantie gegroepeerd en in hië rarchische volg-orde geplaatst. Hierbij worden de verwijzingen naar uitspraken van internationale en Europese instanties boven de verwijzingen naar uitspraken van interne instanties geplaatst:a. Internationaal Gerechtshof;b. Internationaal Strafhof;c. Permanent Hof van Arbitrage;d. VN-Mensenrechtencomité;e. Europees Hof voor de Rechten van de Mens;f. Europese Commissie voor de Rechten van de Mens;g. Hof van Justitie van de Europese Unie;h. Gerechten van de Europese Unie;i. Grondwettelijk Hof (de oude benaming Arbitragehof wordt

behouden voor de arresten tot 7 mei 2007);j. Hof van Cassatie;k. Raad van State;l. hoven van beroep, arbeidshoven, Militair Gerechtshof;m. hoven van assisen;n. arrondissementsrechtbanken;o. rechtbanken van eerste aanleg:

(1) burgerlijke rechtbanken;(2) correctionele rechtbanken;(3) familierechtbanken;(4) jeugdrechtbanken;(5) fiscale kamers;(6) beslagrechters;(7) strafuitvoeringsrechtbanken;

VERWIJZINGEN NAAR RECHTSPRAAK

42 Wolters Kluwer

p. arbeidsrechtbanken;q. rechtbanken van koophandel;r. krijgsraden;s. voorzitters van rechtbanken van eerste aanleg;t. voorzitters van arbeidsrechtbanken;u. voorzitters van rechtbanken van koophandel;v. politierechtbanken;w. vredegerechten;x. andere bestuurlijke rechtscolleges;y. andere buitengerechtelijke (privaatrechtelijke) rechtscolleges

en arbitrage-instellingen.

Indien wordt verwezen naar uitspraken van verschillende instan-ties die in de hiërarchie op hetzelfde niveau staan (bv. verwijzing naar een arrest van het hof van beroep van Antwerpen en naar een arrest van het hof van beroep van Gent), dan worden deze in alfabetische volgorde vermeld.

Per instantie worden de uitspraken volgens datum gerangschikt, beginnend met de oudste of de recentste.

• Bv. Cass. 11 maart 1915, Pas. 1915-16, I, 208, concl. PHOLIEN; Cass. 21 oktober 1942, Pas. 1942, I, 237; Cass. 24 september 1976, Arr. Cass. 1977, 98 en Pas. 1977, I, 101; Antwerpen 31 januari 2000, RW 2001-02, 892; Gent 8 november 2006, TGR 2007, 307; Vred. Oostende 8 oktober 1998, RW 2001-02, 968.

83. In bepaalde gevallen kan het wenselijk zijn om rechterlijke beslissingen te groeperen per zaak. Facultatief kan men dan eerst verwijzen naar de beslissing in eerste aanleg, daarna naar de uit-spraak in hoger beroep en ten slotte naar het arrest van het Hof van Cassatie. Indien men eerst verwijst naar de beslissing in eer-ste aanleg duidt men het best aan of de uitspraak werd bevestigd

V&A 43


of gewijzigd in beroep en of de voorziening in cassatie werd aangenomen of verworpen. In geval van vernietiging kan ook melding worden gemaakt van de beslissing van het rechtscollege waarnaar de zaak werd verwezen en eventueel van de tweede cassatie-uitspraak evenals van de beslissing van de tweede rech-ter waarnaar het Hof van Cassatie de zaak verwees.

• Rb. Luik 28 maart 1950, Pas. 1951, III, 31, bevestigd door Luik 22 februari 1951, JL 1950-51, 201, vernietigd door Cass. 16 mei 1952, Arr.Verbr. 1952, 513, bevestigd door Brussel 4 mei 1954, JT 1954, 458, voorziening verworpen door Cass. 16 februari 1955, Arr.Verbr. 1955, 497.

3.2 Onderdelen van de verwijzing

84. In een verwijzing naar een rechterlijke uitspraak worden de volgende gegevens in de aangegeven volgorde vermeld:i. rechterlijke instantie;ii. datum van de uitspraak;iii. nummer van de uitspraak;iv. naam van de partijen of gebruikelijke naam van de zaak of de

uitspraak;v. vindplaats van de uitspraak;vi. in voorkomend geval de conclusie of het advies van het

Openbaar Ministerie of een noot onder de uitspraak.

Of deze gegevens al dan niet verplicht vermeld moeten worden, zal hieronder nader worden toegelicht. De rechterlijke instantie en de datum van de uitspraak moeten in ieder geval steeds wor-den vermeld.


44 Wolters Kluwer

3.2.1 Rechterlijke instantie

85. De vermelding van de rechterlijke instantie is verplicht. Voor de afkortingen ervan wordt verwezen naar de lijst in deel 5 (infra nrs. 187-188).

• IGH 3 februari 2012, Duitsland/Italië, Rev.Dr.ULg. 2012, 339, noot P. VINCENT.

•HvJ 16 mei 1984, nr. C-105/83, ECLI:EU:C:1984:178, Jur. 1984, 2101.

•Beneluxhof 26 maart 1993, nr. A 92/3, MB International/Mattel.

•Antwerpen 5 september 2006, NJW 2007, 132, noot SDR.•Arbrb. Gent 9 februari 1987, RW 1987-88, 649.•Voorz. Kh. Hasselt 14 september 2012, RW 2013-14, 1069,

noot D. MERTENS.

86. Tenzij de instantie uniek is (zoals het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, het Grondwettelijk Hof of het Hof van Cas-satie), wordt ook de plaats van de rechterlijke instantie verplicht vermeld. Plaatsnamen worden in het Nederlands weergegeven, wanneer er een courante Nederlandstalige benaming bestaat.

• Luik 17 oktober 1987, JLMB 1994, 1148.

87. Sommige rechtbanken en hoven hebben verschillende terri-toriale afdelingen. Men vermeldt hier de afdeling tussen ronde haakjes.

• Kh. Dendermonde (afd. Sint-Niklaas) 7 maart 1995, AJT 1994-95, 335, noot M. DE ZUTTER.

•Kh. Bergen (afd. Bergen) 13 mei 2014, JT 2014, 433.•Jeugdrb. West-Vlaanderen (afd. Brugge) 1 augustus 2014,

TJK 2014, 297, noot A. VAN LOOVEREN.

V&A 45


88. Wanneer eenzelfde plaats verschillende vredegerechten heeft, wordt het toepasselijke kanton tussen haakjes vermeld na de plaatsnaam van dit gerecht. Het nummer van het kanton wordt weergegeven in Romeinse cijfers.

• Vred. Leuven (II) 18 mei 1993, Iuvis 1994, 295.

89. Wanneer de rechtbank of het hof is samengesteld uit ver-schillende kamers, kan, voor zover men dat nuttig acht (bv. wan-neer men de divergentie in de rechtspraak van de verschillende kamers van eenzelfde instantie wil bespreken), het kamernum-mer tussen haakjes vermeld worden na de plaatsnaam van de rechterlijke instantie.

• Antwerpen (3e k.) 2 februari 1993, RW 1993-94, 648, noot A. CARETTE.

90. Gaat het om een uitspraak in kort geding, dan wordt na de plaatsnaam van de rechterlijke instantie, in voorkomend geval gevolgd door het kamernummer, de afkorting ‘KG’ tussen haak-jes vermeld.

• Voorz. Kh. Luik (KG) 13 december 2010, JT 2011, 887, noot N. THIRION.

• Voorz. Rb. Brussel (KG) 17 oktober 2013, NJW 2013, 956.

Bij een verwijzing naar een beschikking van het Hof van Jus-titie, wordt na de afkorting van deze rechterlijke instantie, in voorkomend geval gevolgd door het kamernummer, de afkorting ‘Besch.’ tussen haakjes vermeld.

• HvJ (8e k.) (Besch.) 20 november 2009, nr. C-278/09, ECLI:EU:C:2009:725, Martinez.


46 Wolters Kluwer

3.2.2 Datum van de uitspraak

91. De datum van de rechterlijke uitspraak wordt verplicht ver-meld. Deze wordt als volgt aangeduid:– de dag wordt uitgedrukt in Arabische cijfers;– de maand wordt voluit geschreven;– het jaartal wordt volledig in Arabische cijfers opgegeven.

• Cass. 24 december 1993, Arr.Cass. 1993, 1117 en Pas. 1993, I, 1118.

3.2.3 Nummer van de uitspraak

92. Een rechtscollege doet vaak meerdere uitspraken op dezelfde dag. Om deze uitspraken van elkaar te onderscheiden, kan het algemeen rolnummer (afgekort als ‘AR’) of het zaak- of arrest-volgnummer (afgekort als ‘nr.’) worden vermeld.

Bij verwijzing naar arresten van het Hof van Justitie, het Gerecht en het Gerecht voor Ambtenarenzaken van de Europese Unie, het Arbitragehof/Grondwettelijk Hof, de Raad van State, de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen, de Raad voor Vergun-ningsbetwistingen, het Milieuhandhavingscollege en de Raad voor Betwistingen inzake Studievoortgangsbeslissingen is de vermelding van het nummer steeds verplicht. Bij verwijzing naar andere rechtspraak is de vermelding van het nummer verplicht als men naar de onlinevindplaats verwijst.

• Cass. 3 mei 2013, AR C.11.0513.N.• RvS (13e k.) 26 juni 2014, nr. 227.917, JLMB 2014, 1518.• R.Stvb. 16 januari 2014, nr. 2013/406.• Gent 6 oktober 2008, nr. 2007/AR/885, www.juridat.be.

V&A 47


In alle andere gevallen is de vermelding van het nummer facul-tatief.

Zo zijn volgende verwijzingen allebei toegelaten:

• Cass. 27 januari 2011, RW 2010-11, 1775, noot V. SAGAERT.

• Cass. 27 januari 2011, AR F.07.0109.F, RW 2010-11, 1775, noot V. SAGAERT.

93. De vermelding van het rolnummer (‘AR’) en het zaak- of arrestvolgnummer (‘nr.’) wordt na een komma toegevoegd na de datum van de uitspraak. Hierbij wordt het best gebruik gemaakt van de noteerwijze (al dan niet met spaties, punten of schuine strepen) van het originele document.

Om het onderscheid tussen cassatiebeschikkingen van de Raad van State over de toelaatbaarheid van het administratieve cas-satieberoep en andere uitspraken van de Raad duidelijk te maken, wordt voor deze cassatiebeschikkingen ‘(c)’ toegevoegd na het nummer.

• GwH 19 juli 2007, nr. 106/2007.• Cass. 22 juni 2007, AR C.03.0211.F. • RvS 4 december 2003, nr. 126.049.• RvS 10 maart 2015, nr. 11.129 (c).• RvV 20 januari 2008, nr. 265.

94. Op initiatief van de Raad van de Europese Unie is in 2011 een Europese identificatiecode voor jurisprudentie (ECLI of European Case Law Identifier) ingevoerd. De invoering van deze identificatiecode strekt ertoe verwijzingen naar de natio-nale en Europese rechtspraak te stroomlijnen en opzoekingen te vergemakkelijken.


48 Wolters Kluwer

De ECLI is een uniforme identificatiecode die voor alle lidsta-ten en EU-rechtscolleges hetzelfde herkenbare formaat heeft. De code is opgebouwd uit vijf verplichte onderdelen:– de vermelding ‘ECLI’, om aan te duiden dat het gaat om de

Europese identificatiecode voor jurisprudentie;– de landcode: EU voor de Europese Unie, BE voor België, NL

voor Nederland, enz.;– de code van de rechterlijke instantie die de beslissing heeft

gewezen: bv. C voor Hof van Justitie, T voor Gerecht, F voor Gerecht voor Ambtenarenzaken, enz.;

– het jaar waarin de uitspraak is gedaan (formaat JJJJ);– het volgnummer van de uitspraak, waarvan de telling eigen is

aan de rechterlijke instantie die de uitspraak heeft gewezen.

• ECLI:EU:C:1998:27 is het 27e document van het Hof van Justitie met een ECLI in 1998.

• ECLI:EU:T:2012:426 is het 426e document van het Ge-recht met een ECLI in 2012.

• ECLI:EU:F:2010:80 is het 80e document van het Ge-recht voor Ambtenarenzaken met een ECLI in 2010.

Voor verwijzingen naar rechtspraak van het Hof van Justitie, het Gerecht en het Gerecht voor Ambtenarenzaken wordt de ECLI-code voortaan verplicht vermeld na het zaaknummer. Zaaknummer en ECLI-code worden van elkaar gescheiden door een komma.

• HvJ 4 september 2014, nr. C-452/13, ECLI:EU:C:2014: 2141.

De Europese Unie heeft de lidstaten verzocht om de ECLI- code ook in te voeren. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Nederland, heeft België deze code echter nog niet ingevoerd.

V&A 49


3.2.4 Naam van de partijen of gebruikelijke benaming van de uitspraak of de zaak

95. De naam van de gedingvoerende partijen mag worden toe-gevoegd na (het nummer en) de datum van de rechterlijke uit-spraak. In plaats van de naam van de partijen kan ook de gebrui-kelijke benaming van de uitspraak of de zaak worden vermeld. Wanneer de gebruikelijke naam van de uitspraak of de zaak niet overeenstemt met de naam van minstens één van de partijen, wordt deze tussen enkele aanhalingstekens vermeld.

• Cass. 27 januari 2011, AR F.07.0109.F, Belgische Staat/Fortis.

• Cass. 27 mei 1909, ‘Boswachtersarrest’, Pas. 1909, I, 272, concl. TERLINDEN.

Bij verwijzing naar arresten van het Hof van Justitie, het Euro-pees Hof voor de Rechten van de Mens, het Internationaal Ge-rechtshof en de Raad van State is het gebruikelijk de naam van een of beide partijen, dan wel de gebruikelijke benaming van de uitspraak of de zaak te vermelden.

Tussen namen van tegenpartijen wordt een schuine streep aangebracht (eiser/verweerder). Bij uitspraken van objectief contentieux, waar de overheid ipso facto tegenpartij is, volstaat de naam van de verzoekende partij. In voorkomend geval wordt het nummer van de uitspraak en de naam van de partijen of de gebruikelijke benaming van de uitspraak of de zaak gescheiden door een komma.

• EHRM 8 juli 1986, nr. 9815/82, Lingens/Oostenrijk.• RvS 25 november 2004, nr. 137.642, Ingrosso.• HvJ 20 februari 1979, nr. C-120/78, ECLI:EU:C:1979:42,

‘Cassis de Dijon’.


50 Wolters Kluwer

3.2.5 Vindplaats

96. Men verwijst enkel naar de (elektronische of papieren) vind-plaats(en) die men zelf heeft geconsulteerd. Zijn er voor de be-doelde uitspraak nog andere vindplaatsen, dan is het niet nodig om deze allemaal te vermelden. Wanneer het gaat om geanno-teerde rechtspraak, kan een verwijzing naar een bijkomende vindplaats echter soms nuttig zijn.

3.2.5.1 Gedrukte vindplaats

97. Verwijst men naar een uitspraak die in een tijdschrift werd gepubliceerd, dan wordt de naam van het tijdschrift afgekort (zie afkortingenlijst infra nr. 194 en www.rechtsaf.be) en gecursi-veerd, in handgeschreven teksten onderstreept.

• Gent 17 november 2006, TBO 2007, 72.• Cass. 7 september 2001, Arr.Cass. 2001, 1395.

98. De jaargang van het tijdschrift wordt voluit in Arabische cij-fers geschreven.

• Rb. Turnhout 28 mei 1993, Verkeersrecht 1994, 20.

99. Wanneer de jaargang van een tijdschrift een gedeelte van twee opeenvolgende kalenderjaren in dezelfde eeuw bestrijkt, dan wordt de eeuw slechts bij het eerste jaartal aangeduid. Bij de laatste jaargang van een eeuw wordt het tweede jaartal niettemin volledig aangehaald. De twee jaartallen worden met een koppel-teken met elkaar verbonden.

• Vred. Torhout 27 oktober 1994, AJT 1994-95, 195, noot P. TAELMAN.

• Cass. 19 maart 1999, RW 1999-2000, 252.

V&A 51


100. De bladzijde of de kolom wordt in de regel vermeld in Ara-bische cijfers, zonder voorafgaande aanduiding ‘p.’ of ‘k.’.

• Brussel 10 februari 1995, JLMB 1995, 593 en JT 1995, 427.

101. Als de redactie van een tijdschrift een eigen volgnummer aan een vonnis of arrest geeft, dan hoeft hiernaar niet verwezen te worden, maar volstaat de verwijzing naar de pagina.

• Corr. Oudenaarde 7 februari 2002, RPS 2004, 284, noot S. KETTMANN. [In dit voorbeeld draagt het besproken vonnis nr. 6922, maar dit hoeft dus niet te worden vermeld.]

Enkel indien de paginering niet doorloopt, maar per volgnum-mer herbegint, moet het volgnummer worden vermeld, vooraf-gegaan door ‘nr’.

• Kh. Brussel 28 september 1977, RGAR 1978, nr. 9912, 2.

102. Wanneer de paginering van een tijdschrift bij ieder tijd-schriftnummer opnieuw bij één begint, vermeldt men het num-mer van de aflevering na de jaargang. Loopt de paginering de hele jaargang door, dan volstaat de verwijzing naar de pagina.

• Gent 3 januari 2011, Juristenkrant 2011, afl. 229, 1 (weer-gave).

• Corr. Namen 31 maart 1980, JJD 1983, afl. 33, 5, noot J. BODSON.

• Cass. 6 mei 1993, RCJB 1994, 163, noot F. RIGAUX.

103. In de regel wordt in een referentie aan een rechterlijke uitspraak alleen de beginbladzijde (-kolom) vermeld. Wil men


52 Wolters Kluwer

echter refereren aan een welbepaalde passus in de uitspraak, dan zijn er twee mogelijkheden:– ofwel volgt men de indeling van de gerechtelijke instantie

indien die haar overwegingen of alinea’s genummerd heeft; de relevante passage wordt dan na de pagina vermeld, voor-afgegaan door een komma.

• GwH 21 februari 2008, nr. 24/2008, Arr.GwH 2008, 305, overw. B.4.1.

– ofwel verwijst men naar relevante bladzijde(n) (of kolom (-men)). Deze wordt of worden vermeld na de beginbladzijde (-kolom), waarvan het cijfer tussen haakjes wordt geplaatst.

• Arbitragehof 16 juni 1994, nr. 47/94, RW 1994-95, (287) 288-289.

104. Het komt ook voor dat rechtspraak wordt gepubliceerd in jaarboeken, caseboeken, cursussen enz. In dat geval volgt na rechterlijke instantie en datum (en eventuele verdere identifica-tie) het woord ‘in’ en de gegevens van een boek zoals verder besproken wordt, infra nr. 119 e.v.

• Cass. 5 november 1920 in J. DUJARDIN en J. VANDE LANOTTE, Inleiding tot het publiek recht, I, Basisbegrip-pen, Brugge, die Keure, 1997, 114.

3.2.5.2 Onlinevindplaats

105. De uitspraken van bepaalde rechtscolleges worden online gepubliceerd in vrij toegankelijke overheidsdatabanken. Anno 2015 geldt dit alvast voor het Internationaal Gerechtshof, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, het Hof van Justitie en de Gerechten van de Europese Unie, het Benelux Gerechtshof,

V&A 53


het Arbitragehof/Grondwettelijk Hof, het Hof van Cassatie (voor de meeste uitspraken vanaf 1990), de Raad van State (voor uitspra-ken vanaf het gerechtelijk jaar 1994-95), de Raad voor Vreemdelin-genbetwistingen, de Raad voor Betwistingen inzake Studievoort-gangbeslissingen en de Raad voor Vergunningsbetwistingen. Voor uitspraken van deze rechtscolleges die in deze databanken beschikbaar zijn, is het niet nodig om de vindplaats te vermelden.

• Arbitragehof 21 december 2000, nr. 136/2000.• GwH 26 juli 2007, nr. 113/2007, overw. B.2.• Cass. 16 maart 2007, AR F.05.0049.N.• RvS 4 december 2003, nr. 126.049.

106. Bij verwijzing naar andere rechtspraak (in brede zin) is een verwijzing naar de URL daarentegen wel vereist. Voor over-heidsdatabanken volstaat een verwijzing naar de startpagina.

• Gent 6 oktober 2008, nr. 2007/AR/885, www.juridat.be.• Rb. Brussel 16 juli 2014, nr. RG 13/13580/A, www.diversiteit.

be/sites/default/files/documents/verdict/2014_07_16_bruxelles.pdf.

• Raad voor de Journalistiek 14 november 2013, nr. 2013-15, Tersago/Story, www.rvdj.be/sites/default/files/pdf/ beslissing201315.pdf.

3.2.6 Noten en conclusies

107. Wanneer in de geconsulteerde vindplaats van de rechterlijke uitspraak een noot of een advies of conclusie van het Openbaar Ministerie mee is opgenomen, dan wordt deze vermeld. Louter verwijzende noten (met alleen enkele verwijzingen) hoeven niet te worden vermeld.


54 Wolters Kluwer

108. Wanneer een beslissing wordt gepubliceerd met zowel een noot als een conclusie van het Openbaar Ministerie, dan wordt in de verwijzing eerst de conclusie en vervolgens de noot vermeld.

• Cass. 27 januari 2011, TBH 2011, 651, concl. A. HENKES, noot R. HOUBEN.

109. Wanneer wordt verwezen naar verschillende beslissingen, waarvan sommige werden gepubliceerd met een noot, andere met een conclusie van het Openbaar Ministerie, heeft dit geen gevolg voor de volgorde waarin de beslissingen worden geci-teerd.

• Cass. 17 november 1994, Journ.proc. 1995, afl. 275, 26, noot F. TULKENS; Cass. 6 maart 1985, Pas. 1985, I, 835, concl. E. LIEKENDAEL; Arbrb. Nijvel 4 oktober 1994, Rev.dr.étr. 1994, 383, noot.

110. De verwijzing naar een geannoteerd arrest of vonnis wordt gevolgd door het woordje ‘noot’ met daarachter de initiaal (of initialen) van de voornaam en de familienaam van de auteur of alleen zijn of haar initialen (indien de noot of verwijzende noot alleen met initialen is ondertekend). Is de noot anoniem, dan vol-staat het woord ‘noot’. Wanneer de noot een titel heeft, wordt die hier niet vermeld.

• Antwerpen (8e k.) 9 september 1993, RW 1993-94, 406, noot.

• Antwerpen (7e k.) 25 november 1993, RW 1993-94, 990, noot S. VAN OVERBEKE.

111. In een verwijzing naar conclusies en adviezen van het Open- baar Ministerie hoeft de titel van de betrokken parketmagistraat niet te worden vermeld: dergelijke titels zijn immers onderhevig

V&A 55


aan verandering. Indien de voornaam van de parketmagistraat niet bekend is, volstaat de vermelding van de familienaam.

• Cass. (ver.k.) 15 oktober 1993, RW 1993-94, 711, concl. G. D’HOORE. [verwijzing naar het arrest met vermelding van de conclusie]

• Concl. G. D’HOORE bij Cass. (ver.k.) 15 oktober 1993, RW 1993-94, 711. [verwijzing naar de conclusie]

• Cass. 27 mei 1909, Pas. 1909, I, 272, concl. TERLINDEN. [voornaam parketmagistraat blijkt niet uit het arrest of de conclusie]

3.2.7 Interpunctie

112. De verwijzingselementen worden door komma’s van elkaar gescheiden, met volgende uitzonderingen:– geen komma tussen de benaming van het rechtscollege en de

datum van de uitspraak;– geen komma tussen het tijdschrift en de jaargang.

Verwijzingselementen die tussen haakjes worden geplaatst, wor-den buiten beschouwing gelaten voor de plaatsing van komma’s buiten de haakjes.

113. Wanneer men verwijst naar verschillende vindplaatsen van eenzelfde rechterlijke beslissing, worden de verwijzingen naar deze vindplaatsen van elkaar gescheiden door komma’s, de twee laatste verwijzingen door het woordje ‘en’. Dit laatste geldt ook wanneer er slechts twee referenties zijn.

• Arbitragehof 2 maart 1995, nr. 19/95, AA 1995, 305, JLMB 1995, 376 en P&B 1995, 36, noot.


56 Wolters Kluwer

114. Wanneer men in eenzelfde voetnoot naar verschillende rechterlijke uitspraken verwijst, worden deze verwijzingen van elkaar gescheiden door een kommapunt.

• Antwerpen 3 april 1995, Fisc.Koer. 1995, 301; Kh. Gent 5 december 1995, TGR 1995, 2; Kh. Kortrijk 6 maart 1995, AJT 1994-95, 372.

3.3 Herhaling van referenties

115. Om verwarring te vermijden en het opzoekingswerk van de lezer te vergemakkelijken, worden bij herhaling van verwijzin-gen naar rechtspraak de referenties steeds opnieuw volledig op-gegeven, met uitzondering van het gebruik van ibid. in op elkaar volgende voetnoten (supra nr. 3).

3.4 Niet-gepubliceerde rechtspraak

116. Hoewel de verwijzing naar niet-gepubliceerde rechtspraak over het algemeen af te raden is – omdat de lezer de juistheid van de bewering moeilijk kan controleren – kan een rechtscollege of een auteur zo’n referentie toch noodzakelijk of wenselijk ach-ten. In dat geval worden alle mogelijke verwijzingselementen die bekend zijn geciteerd, gevolgd door de vermelding ‘onuitg.’ en, in voorkomend geval, de bron waaraan men de referentie heeft ontleend.

• Cass. 29 maart 1995, AR P.95248.F, onuitg.• Kh. St.-Niklaas 25 augustus 1936, onuitg., aangehaald

door J. LIMPENS, Prijshandhaving buiten contract bij verkoop van merkartikelen, Brussel, Bruylant, 1943, 60.

V&A 57


3.5 Uittreksels en samenvattingen

117. Verwijzingen naar rechtspraak waarvan alleen een uittrek-sel of een samenvatting werd gepubliceerd, gebeuren als volgt: na de pagina volgt tussen haakjes en naargelang van het geval ‘verkort’ of ‘uittreksel’ (als een letterlijk uittreksel is gepubli-ceerd), ‘dispositief’ (als enkel het beschikkend gedeelte werd gepubliceerd), ‘samenvatting’ (als de inhoud werd samengevat zonder dat er sprake is van een letterlijk uittreksel) of ‘weergave’ (als de inhoud van een rechterlijke uitspraak wordt weergegeven met een beperkte commentaar).

• Cass. 12 december 2008, Rev.trim.dr.fam. 2009, 589 (samenvatting) en RW 2008-09, 1690 (verkort), noot R. BARBAIX.

• GwH 17 maart 2010, nr. 27/2010, BS 19 mei 2010, 27.675 (uittreksel), Juristenkrant 2010, afl. 208, 2 (weergave) en T.Vreemd. 2010, 288 (dispositief).

3.6 Buitenlandse rechtspraak

118. Verwijzingen naar buitenlandse rechtspraak worden zo-veel mogelijk op dezelfde manier opgebouwd als verwijzingen naar interne rechtspraak. De naam van de rechterlijke instantie wordt in de oorspronkelijke taal vermeld. Indien nuttig kan men daarachter tussen haakjes (de afkorting van) de naam van het land vermelden. Het is toegelaten de naam van de rechterlijke instantie en/of de naam van het tijdschrift waarin deze werd gepubliceerd, voluit te vermelden indien men vreest dat deze bij de lezers niet voldoende bekend zijn. Indien de rechterlijke uitspraak een ECLI-code heeft (supra nr. 94), is het ook nuttig deze te vermelden. Voor buitenlandse rechtspraak waarvan men vermoedt dat de lezer minder vertrouwd is met de databanken,


58 Wolters Kluwer

wordt ook naar het webadres verwezen waar men deze recht-spraak geconsulteerd heeft. Voor algemene overheidsdatabanken volstaat een verwijzing naar de startpagina.

• Hoge Raad (NL) 27 juni 1997, Nederlandse Jurisprudentie 1997, 319. Ook mogelijk: HR (NL) 27 juni 1997, NJ 1997, 319.

• Hoge Raad (NL) 18 januari 2008, ECLI:NL:HR:2008: BB3210, Nederlandse Jurisprudentie 2008, 274, noot E.J. DOMMERING.

•Hoge Raad (NL) 23 december 2005, nr. C04/307HR, concl. A.S. HARTKAMP, www.rechtspraak.nl.

• Cass. (FR) 20 mei 2010, Revue des Contrats 2010, 1185, noot C. PÉRÈS.

• Cass. (FR) 7 april 2010, nr. 06-15.590, www.legifrance.gouv.fr.

• Cass. (FR) 9 november 2004, JCP 2005, I-114, 321 (weer-gave), noot P. GROSSER. [ervan uitgaande dat de lezers voldoende bekend zijn met de afkorting JCP]

• Bundesgerichtshof (DE) 30 september 2010, nr. I ZR 39/09, Eur.Vervoerr. 2010, 625.

V&A 59

4 Verwijzingen naar rechtsleer

4.1 Onderdelen van de verwijzing

4.1.1 Boeken

4.1.1.1 Algemeen

119. In een referentie aan een boekwerk in een bibliografie wor-den de volgende gegevens in de aangeduide volgorde vermeld:i. familienaam van de auteur(s) in hoofdletters;ii. initialen van de opgegeven voornamen van de auteur (in

hoofdletters, gevolgd door een punt);iii. volledige titel van het boekwerk, gecursiveerd (of in een

handgeschreven tekst onderstreept);iv. aantal delen, zo er meerdere zijn, of aanduiding van een

welbepaald deel;v. eerste plaatsnaam waar het werk is uitgegeven;vi. naam van de uitgever;vii. jaar van uitgave van het boekwerk of aanduiding dat het

werk losbladig is (‘losbl.’);viii. totaal aantal pagina’s (eventueel folio’s, kolommen of num-

mers als er geen paginering is).

De verschillende elementen van de verwijzing worden van el-kaar gescheiden door komma’s.

• VANDEPUTTE, R., Verbintenissen en overeenkomsten in kort bestek, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 1986, 119 p.

• MAST, A., DUJARDIN, J., VAN DAMME, M. en VANDE

LANOTTE, J., Overzicht van het Belgisch administratief recht, Mechelen, Kluwer, 2014, xxxix + 1459 p.

VERWIJZINGEN NAAR RECHTSLEER

60 Wolters Kluwer

120. In een voetnoot dient de referentie aan een boek dezelf-de gegevens te bevatten, met dit verschil dat de initialen van de voornaam de familienaam voorafgaan. Wanneer men verwijst naar een specifieke passage, vermeldt men in de plaats van het aantal pagina’s van het werk, de begin- en eindpagina van de relevant geachte passage.

• F. GOTZEN en M.-C. JANSSENS, Wegwijs in het intellec-tueel eigendomsrecht, Brugge, Vanden Broele, 2014, 172-173.

121. Wanneer in de tekst (corpus) de naam van de auteur en eventueel ook de titel van het werk zijn vermeld, worden deze gegevens in de voetnoot duidelijkheidshalve herhaald.

122. Rechtsleer wordt in toenemende mate (ook) online gepubli-ceerd. Wie wil verwijzen naar een onlinevindplaats van rechts-leer behoort rekening te houden met de algemene instructies voor referenties aan digitaal bronnenmateriaal (supra nr. 33 e.v.).

Indien de onlinevindplaats een exacte kopie is van de gedrukte versie van het boek (bv. een pdf-document), dan wordt er verwe-zen alsof het een gedrukte bron was, zelfs wanneer de bron louter online geconsulteerd werd. Indien de geraadpleegde onlinevind-plaats daarentegen niet de exacte kopie is van de gedrukte versie van het boek of wanneer er geen gedrukte versie van bestaat, dan refereert men daaraan door zo veel mogelijk onderdelen van de verwijzing op te nemen, gevolgd door de URL. De URL gaat dan het totaal aantal pagina’s of de specifiek geconsulteerde pagina vooraf.

Wie verkiest zowel de gedrukte versie, als de onlinevindplaats van rechtsleer te vermelden, geeft eerst de gedrukte vind-plaats(en) aan, om af te sluiten met de onlinevindplaats. Als er

V&A 61


meerdere vindplaatsen zijn, wordt de laatste vindplaats (ook als dat een onlinevindplaats is) voorafgegaan door het woord ‘en’. Het webadres blijft in een elektronische versie als hyperlink ac-tief. In gedrukte teksten mag de onderstreping worden verwij-derd. ‘Http://’ mag weggelaten worden als het adres begint met ‘www’. Wanneer het boek geconsulteerd werd in een private betalende databank, volstaat een verwijzing naar de beginpagina.

4.1.1.2 Auteurs

123. De volgende regels gelden alleen voor boeken waarbij alle auteurs verantwoordelijk zijn voor het hele werk. Is iedere auteur slechts verantwoordelijk voor zijn welomlijnde bijdrage in het werk, dan hebben we te maken met een verzamelwerk (infra nr. 155 e.v.).

Zijn er twee of meer coauteurs, dan moeten van ieder van hen in de volgorde voorkomend op het desbetreffende werk de fa-milienaam en de initialen van de opgegeven voornamen in de referentie worden vermeld. De namen van de coauteurs worden gescheiden door komma’s, de laatste twee door het woordje ‘en’. Dit laatste geldt ook wanneer er slechts twee auteurs zijn. Ook als het aantal auteurs erg groot is, worden in een bibliografie en in een eerste voetnootvermelding alle namen opgenomen. Wanneer er meer dan twee auteurs zijn, kan vanaf een tweede vermelding in een voetnoot worden volstaan met de naam van de eerste auteur, gevolgd door de vermelding ‘e.a.’.

• DE CORTE, R. en DE GROOTE, B., Privaatrecht in hoofd-lijnen, Antwerpen, Intersentia, 2012, 860 p. [bibliografie]

• F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN en K. LEM-MENS, Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 135. [eerste voetnootvermelding]

• F. GORLÉ e.a., Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 135. [vanaf de tweede voetnootvermelding]


62 Wolters Kluwer

124. Is de auteur geen fysieke persoon, dan wordt de auteurs- naam vervangen door de naam van de rechtspersoon, de instelling of de groepering. Is ook die niet voorhanden, dan vervangt een X de naam van de auteur(s).

• VLAAMSE OMBUDSDIENST, Jaarverslag 2006, Brus-sel, Vlaamse Ombudsdienst, 2007, 279 p.

• OMBUDSDIENST VOOR DE TREINREIZIGERS, Jaarverslag 2013, www.ombudsmanrail.be/nl/rapports- annuels.html?IDD=115&IDC=6, 126 p.

• X, Gids voor sociale reglementeringen in de onderneming, Mechelen, Kluwer, 2007 (cd-rom).

125. In geval van herwerking of aanvulling van een boek door een of meer andere auteurs worden bij referentie aan dit nieuwe werk ook de nieuwe auteurs vermeld.

• DEKKERS, R. en DIRIX, E., Handboek burgerlijk recht, II, Zakenrecht, zekerheden, verjaring, Antwerpen, Inter-sentia, 2005, xvi + 589 p. [bibliografie]

• A. MAST, J. DUJARDIN, M. VAN DAMME en J. VAN-DE LANOTTE, Overzicht van het Belgisch administratief recht, Mechelen, Kluwer, 2014, 614-615. [voetnoot]

4.1.1.3 Verschillende delen en banden

126. Wanneer wordt verwezen naar een werk dat uit verschillende boekdelen bestaat, kan de referentie in een bibliografie of in een voetnoot betrekking hebben op het gehele werk of enkel op een of meer delen ervan.

Bij een referentie aan het hele werk wordt het aantal delen in Romeinse cijfers aangeduid, gevolgd door de afkorting ‘dln.’.

V&A 63


• GERLO, J., Personen- en familierecht, III dln., Brussel, Story-Scientia, 1991, 499 p.

127. Verwijst men daarentegen naar een welbepaald deel van het werk, dan volstaat een Romeins cijfer, zonder verdere aandui-ding.

• SENAEVE, P., Compendium van het personen- en familie-recht, II, Leuven, Acco, 2006, 242 p.

Draagt ieder deel een afzonderlijke titel, dan mag die na het Ro-meinse cijfer aangehaald worden.

• DE PAGE, H. en MASSON, I., Traité élémentaire de droit civil belge, II, Les personnes, Brussel, Bruylant, 1990, 641 p.

128. Wanneer de auteur een bepaald deel van zijn werk nog eens opdeelt in verschillende banden, dan gebeurt de aanduiding van één welbepaalde band door middel van een Arabisch cijfer. Deel en band worden gescheiden door een schuine streep.

• H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VII/1, Brussel, Bruylant, 1962, 892.

4.1.1.4 Plaats, uitgever en jaar van publicatie

129. Wanneer een werk in verschillende (Belgische) plaatsen is uitgegeven, wordt alleen de eerste in het boek vermelde plaatsnaam weergegeven.

• COLLE, P., Algemene beginselen van het Belgisch verze-keringsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2002, 177 p.


64 Wolters Kluwer

Als een uitgever zowel in het binnen- als in het buitenland het werk uitgeeft, dan gaat de voorkeur uit naar de Belgische plaats-naam, in zijn Nederlandse vertaling voor zover die gebruikelijk is.

• BERCKMANS, P., DE VOCHT, C. en VAN HOUTTE, J., Adoptie. Een rechtssociologische benadering, Antwerpen, De Sikkel, 1981, 174 p.

• KADDOUS, C. en DONY, M., D’Amsterdam à Lisbonne: dix ans d’espace de liberté, de sécurité et de justice, Brus-sel, Bruylant, 2010, 221 p.

Wanneer geen plaats van uitgave is opgegeven, wordt dit in de referentie aangeduid door de letters ‘s.l.’ (sine loco).

130. Om het opzoeken van een boek voor de lezer te verge-makkelijken, is vermelding van de uitgever in de referentie noodzakelijk. Die mag eventueel worden ingekort, bv. ‘Maklu’ i.p.v. ‘Maklu uitgevers’ of ‘Kluwer’ i.p.v. ‘Kluwer Rechtsweten- schappen België’.

Wanneer een werk twee of meer uitgevers heeft, wordt enkel de eerst vermelde van die uitgevers of minstens de Belgische in de referentie vermeld.

131. De aanduiding van het jaar van uitgave van het boek maakt een verwijzing naar de druk of uitgave overbodig. Verwijzings- moeilijkheden kunnen zich voordoen wanneer een werk uit verschillende boekdelen bestaat en deze delen in verschillende jaren werden gepubliceerd. Betreft de referentie het volledige werk, dan verwijst men naar het eerste en laatste jaartal waarin een deel verscheen. Er kan ook voor gekozen worden voor elk van de delen een afzonderlijke verwijzing op te nemen.

V&A 65


• GERLO, J., Handboek voor familierecht, II dln., Brugge, die Keure, 2003-04.

• GERLO, J., Handboek voor familierecht, I, Personen- en familierecht, Brugge, die Keure, 2003, 359 p.

• GERLO, J., Handboek voor familierecht, II, Huwelijksver-mogensrecht, Brugge, die Keure, 2004, 344 p.

Heeft de referentie slechts betrekking op één bepaald deel van het werk, dan wordt uiteraard alleen het publicatiejaar van dat deel geciteerd.

• GERLO, J., Handboek voor familierecht, I, Personen- en familierecht, Brugge, die Keure, 2003, 359 p.

Wanneer geen jaar van uitgave in het boek is vermeld, wordt dit in de verwijzing aangeduid door de letters ‘s.d.’ (sine dato).

• MAYEUR, A., Burgerlijk recht, Brussel, Uitgeverij De toekomst, s.d., 535 p.

132. Wanneer in het boek noch de plaats noch de datum van uitgave is vermeld, dan wordt dit in de verwijzing aangeduid door ‘s.l.n.d.’ (sine loco nec dato).

• JANSEN, L., Het Amsterdamse erfpachtstelsel van 1896-1909, Dienst der publieke werken, s.l.n.d., 196 p.

4.1.1.5 Pagina’s, kolommen en randnummers

133. Wordt in een bibliografie verwezen naar een boekwerk of wordt in een voetnoot gerefereerd aan het boek als dusdanig, dan wordt het totaal aantal bladzijden of kolommen van het werk opgegeven in Arabische cijfers gevolgd door de aanduiding ‘p.’ voor het aantal bladzijden en ‘k.’ voor de kolommen. Indien het


66 Wolters Kluwer

voorwerk een afzonderlijke Romeinse paginering kent, kan die voorafgaand aan de paginering in Arabische cijfers eveneens worden vermeld, gevolgd door een plusteken. Romeinse en Ara-bische cijfers worden niet samengeteld.

• ALLEMEERSCH, B., Taakverdeling in het burgerlijk pro-cesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2007, xxviii + 671 p.

Ook hier kunnen moeilijkheden rijzen wanneer het boekwerk uit verschillende delen bestaat. Indien de paginering over de ver-schillende delen doorloopt, wordt enkel het totaal aantal blad-zijden vermeld.

• VAN HOUTTE, J., Beginselen van het Belgisch belasting- recht, II dln., Gent, Story-Scientia, 1966, 793 p.

Indien de paginering niet doorloopt, wordt elke referentie aan het totaal aantal bladzijden weggelaten.

• DEKKERS, R., Précis de droit civil belge, III dln., Brus-sel, Bruylant, 1954-55.

Heeft de referentie slechts betrekking op een bepaald deel van het werk, dan wordt uiteraard alleen het totaal aantal bladzijden van dat deel geciteerd.

134. Indien in een voetnoot wordt verwezen naar een specifieke passage, volstaat de vermelding van de desbetreffende bladzijden of kolommen in Arabische cijfers zonder verdere aanduiding zoals ‘p.’ of ‘k.’.

• S. VAN CROMBRUGGE, Beginselen van de vennoot-schapsbelasting, Kalmthout, Biblo, 2003, 168.

V&A 67


135. Wanneer naar een passage in een boek wordt verwezen dat voorzien is van zowel een paginering als een randnumme-ring, wordt bij voorkeur naar beide verwezen. De verwijzing naar de pagina komt voor de verwijzing naar het nummer.

• M. STORME en M. MARESCEAU, Europese rechts-pleging en rechtspraak, Gent, Story-Scientia, 1979, 54, nrs. 86 en 88.

• L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Ant-werpen, Intersentia, 2000, 714, nr. 566.

136. Het kan nuttig zijn om bij verwijzing naar een nummer in een boek ook melding te maken van de eventuele onderverde- lingen van dit nummer.

• H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, IV, Les principaux contrats usuels, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 207, litt. C.

4.1.1.6 Lettertekens, cijfers en interpunctie

137. Inzake lettertekens en cijfers gelden de volgende richt lijnen:– familienaam en de initialen van de voornamen van de au-

teur(s) in hoofdletters;– titel van het boekwerk in gewone letters en gecursiveerd waar

mogelijk, anders onderstreept;– delen in Romeinse cijfers en banden in Arabische cijfers.

138. Alle in een verwijzing voorkomende elementen worden door komma’s van elkaar gescheiden. Er staat echter geen kom-ma tussen de initialen van de voornaam en de familienaam van de auteur (voetnoten), maar wel als ze in de omgekeerde volgor-de staan (bibliografie).


68 Wolters Kluwer

• STORME, M., Algemene inleiding tot het recht, Antwer-pen, Kluwer, 1990, 390 p. [bibliografie]

• B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencon-tractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 53-54. [voetnoot]

139. Verwijzingen naar verschillende boeken, tijdschriftartikelen enz. worden onderling gescheiden door een kommapunt.

• I. BOONE, Verhaal van derde-betalers op de aansprake-lijke, Antwerpen, Intersentia, 2009, 164; L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aanspra-kelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 89-90.

4.1.2 Bijdragen in tijdschriften

4.1.2.1 Algemeen

140. In een referentie aan een tijdschriftartikel in een bibliografie worden de volgende gegevens in de aangegeven volgorde vermeld:i. familienaam van de auteur(s) in hoofdletters;ii. initialen van de opgegeven voornamen van de auteur (in

hoofdletters, gevolgd door een punt);iii. volledige titel van de bijdrage tussen dubbele aanhalingste-

kens;iv. afgekorte titel van het tijdschrift waarin de bijdrage ver-

scheen gecursiveerd (of in een handgeschreven tekst onder-streept) (zie www.rechtsaf.be);

v. jaargang (dit is het jaartal van het burgerlijke jaar, eventueel beide jaartallen van een werkjaar en niet het volume of de aflevering binnen een jaargang);

vi. begin- en eindbladzijde (of kolom) van de bijdrage.

V&A 69


De elementen worden gescheiden door komma’s, behalve tussen de afgekorte tijdschrifttitel en de jaargang waar geen leeste- ken staat.

• VERBEKE, A.-L., “Langstlevende echtgenoot versus kin-deren. Een nieuwe communautaire twist in België?”, TPR 2013, 2471-2485.

141. In een voetnoot bevat de verwijzing naar een tijdschriftartikel dezelfde gegevens, met dien verstande dat de initialen van de voornaam vóór de familienaam komen.

• A.-L. VERBEKE, “Langstlevende echtgenoot versus kin-deren. Een nieuwe communautaire twist in België?”, TPR 2013, 2471-2485.

Wil men echter naar een welbepaalde passus in het artikel verwijzen, dan worden in plaats van de begin- en eindbladzijde de volgende gegevens vermeld:– beginbladzijde (of -kolom) van het artikel tussen haakjes;– begin- en eindbladzijde (-kolom of -nummer) van de bedoel-

de passus in het artikel.

• A.-L. VERBEKE, “Langstlevende echtgenoot versus kin-deren. Een nieuwe communautaire twist in België?”, TPR 2013, (2471) 2483.

142. Ook tijdschriftartikelen worden in toenemende mate on-line gepubliceerd. Wie wil verwijzen naar een onlinevindplaats van rechtsleer behoort rekening te houden met de algemene instructies voor referenties aan digitaal bronnenmateriaal (supra nr. 33 e.v.).


70 Wolters Kluwer

Indien de onlinevindplaats een exacte kopie is van de gedruk-te versie van het tijdschriftartikel (bv. een pdf-document), dan wordt ernaar verwezen alsof het een gedrukte bron was, zelfs wanneer de bron louter online geconsulteerd werd. Indien de ge-raadpleegde onlinevindplaats daarentegen niet de exacte kopie is van de gedrukte versie van het tijdschriftartikel, of als er geen gedrukte versie bestaat, dan refereert men daaraan door zo veel mogelijk onderdelen van de verwijzing op te nemen, gevolgd door de URL. De URL gaat dan de aanduiding van begin- en eindpagina of de specifiek geconsulteerde pagina of passage vooraf.

• F. DEBUSSERE, “Het handvest van de grondrechten van de Europese Unie”, Jura Falc. 2001-02, afl. 1, www.law.kuleuven.be/jura/art/38n1/debussere.htm, 2.2.4.

Wie verkiest zowel de gedrukte versie, als de onlinevindplaats van een tijdschriftartikel te vermelden, geeft eerst de gedrukte vindplaats(en) aan, om af te sluiten met de onlinevindplaats. Als er meerdere vindplaatsen zijn, wordt de laatste vindplaats (ook als dat een onlinevindplaats is) voorafgegaan door het woord ‘en’. Het webadres blijft in een elektronische versie als hyperlink actief. In gedrukte teksten mag de onderstreping worden verwij-derd. ‘Http://’ mag weggelaten worden als het adres begint met ‘www’. Wanneer het artikel geconsulteerd werd in een private betalende databank, volstaat een verwijzing naar de beginpagina.

4.1.2.2 Verschillende of anonieme auteurs

143. Zijn er twee of meer coauteurs van een tijdschriftartikel, dan moeten van elk van hen in de volgorde voorkomend op het desbetreffende artikel de familienaam en de initialen van de op-gegeven voornamen worden vermeld. De namen van de verschil-lende coauteurs worden gescheiden door komma’s, de laatste twee namen door het woordje ‘en’. Dit laatste geldt ook wanneer er slechts twee auteurs zijn.

V&A 71


• SAMOY, I. en TERRYN, E., “Informatie aan consumenten in het Voorstel voor een Richtlijn Consumentenrechten”, DCCR 2009, 36-80.

Ook als het aantal auteurs erg groot is, worden in een bibliografie en in een eerste voetnootvermelding alle namen van de auteurs van het tijdschriftartikel opgenomen. Wanneer er meer dan twee auteurs zijn, kan vanaf een tweede vermelding in een voetnoot worden volstaan met de naam van de eerste auteur, gevolgd door de vermelding ‘e.a.’.

• KRUITHOF, R., BOCKEN, H., DE LY, F. en DE TEMMERMAN, B., “Overzicht van rechtspraak (1981-1992). Verbintenissen”, TPR 1994, 171-721. [bibliografie]

• R. KRUITHOF, H. BOCKEN, F. DE LY en B. DE TEMMERMAN, “Overzicht van rechtspraak (1981-1992). Verbintenissen”, TPR 1994, (171) 322-323, nr. 105. [eerste voetnootvermelding]

• R. KRUITHOF e.a., “Overzicht van rechtspraak (1981-1992). Verbintenissen”, TPR 1994, (171) 322-323, nr. 105. [vanaf tweede vermelding]

Bij een anoniem tijdschriftartikel wordt in de plaats van de au-teursnaam ‘X’ vermeld.

• X, “Kaarten met focusgebieden”, NJW 2015, 267.• X, “Bezitloos pand uitgesteld”, Notariaat 2015, afl. 3, 7-8.

4.1.2.3 Vindplaats

144. Is een artikel in twee of meer afleveringen van een tijdschrift afgedrukt, dan worden de begin- en eindbladzijde van alle gedeelten opgegeven. Zo nodig worden ook de verschillende


72 Wolters Kluwer

jaargangen aangeduid met herhaling van de afkorting van het tijdschrift.

• VAN OMMESLAGHE, P., “Les sociétés commerciales. Examen de jurisprudence (1979-1990)”, RCJB 1992, 573-708, RCJB 1993, 639-824 en RCJB 1994, 733-820.

145. De vermelding van de nummers of afleveringen is overbodig als de paginering gewoon doorloopt over de jaargang heen. In dat geval dient enkel het jaartal van de jaargang te wor-den vermeld. Heeft echter elke tijdschriftaflevering een eigen pagi nering, dan dient het nummer van die aflevering te worden vermeld en dit onmiddellijk na de aanduiding van de jaargang. Hetzelfde gebeurt voor bijzondere nummers met een eigen pagi-nering van tijdschriften die voor het overige doorlopend worden gepagineerd. Men gebruikt de afkorting ‘afl.’ gevolgd door het desbetreffende nummer, respectievelijk ‘bijz. afl.’.

• MATTHIJS, J., “Sommige recente problemen van medi-sche aansprakelijkheid in België”, Vl.T.Gez. 1980-81, afl. 2, 2-8. [bibliografie]

• M. VIDAL, “Hete zomer op de Noordpool”, Juristenkrant 2007, afl. 153, (3) 3. [voetnoot]

• G. VAN LIMBERGEN, “Toepassingsgebied en bijdragere-geling zelfstandigen”, TSR 2011, bijz. afl., (175) 180.

Wanneer de afzonderlijk gepagineerde afleveringen niet genum-merd worden, wordt de datum van de aflevering vermeld. De jaargang hoeft dan niet meer vermeld te worden.

• SELS, G., “Nazi-roofkunst in onze musea”, De Standaard 25 januari 2014, 1. [bibliografie]

V&A 73


146. De verwijzingsregels voor gedrukte tijdschriften gelden ook voor tijdschriften die uitsluitend elektronisch verschijnen, met toevoeging van de URL.

• TRAEST, M., “Quelques aspects concernant l’application dans l’espace du nouveau règlement européen 4/2009 en matière d’obligations alimentaires”, [email protected] 2010, www.ipr.be, 105-110.

4.1.2.4 Pagina’s, kolommen en randnummers

147. Wat de aanduiding van bladzijden, kolommen en/of num-mers betreft, geeft men voor de verwijzing naar een welbepaal-de passus de aangehaalde pagina of desgevallend pagina’s aan, eventueel gevolgd door het randnummer. Deze verwijzing wordt dan voorafgegaan door de beginpagina tussen haakjes. Voor de verwijzing naar een passus in een online-artikel zonder pagine-ring of randnummers, zie supra nr. 37.

Wie verwijst naar het gehele artikel, geeft de begin- en eind-pagina aan, van elkaar gescheiden door het koppelteken ‘-’. In tijdschriftverwijzingen worden de afkortingen ‘k.’ en ‘p.’ steeds weggelaten. Wanneer van een artikel dat online werd geconsul-teerd in een niet-exacte kopie van een gedrukte versie geen pa-ginering kan vastgesteld worden, volstaat de verwijzing naar de URL.

• A. DUPONDT, “Création d’une chambre d’arbitrage et de conciliation spécialisée en droit de la famille”, JCP 2015, www.lexisnexis.com, nr. 2. [voetnoot]


74 Wolters Kluwer

148. Sommige publicaties gebruiken een nummer om de onderscheiden bijdragen aan te geven. Binnen elk nummer volgt dan een paginering. In die gevallen komt de verwijzing naar het nummer vóór de verwijzing naar de pagina, voorafgegaan door ‘nr.’.

Uitzonderlijk verwijst hetzelfde getal naar de twee bedrukte zijden van een blad of folio. In dat geval kan de referentie aan de pagina worden aangevuld met de aanduiding ‘recto’ (‘r°’) of ‘verso’ (‘v°’) al naargelang men de voorzijde of de keerzijde be-doelt.

• A. VAN OEVELEN, “De aansprakelijkheid jegens psychisch gehandicapten”, RGAR 1980, nr. 10.151, 7 (r°).

4.1.2.5 Annotaties van rechtspraak

149. Noten bij rechtspraak worden geciteerd als rechtsliteratuur, met de expliciete vermelding ‘noot onder’. De verwijzingen ge-schieden in beginsel op dezelfde wijze als die naar tijdschriftar-tikelen. De beginpagina is de eerste pagina van de noot (niet van het arrest).

Wanneer de naam van de auteur en de titel van de annotatie voor-handen zijn, dan worden beide vermeld. De aanduiding van de rechterlijke uitspraak waarbij de noot werd geschreven, vooraf-gegaan door ‘noot onder’, wordt dan tussen haakjes geplaatst na de titel van de noot.

V&A 75


• SWENNEN, F., “Vader moeder zult gij eren?” (noot onder Cass. 3 juni 2010), RW 2010-11, 1648-1651.

Betreft het een noot zonder titel, maar met vermelding van de naam van de auteur, dan wordt de referentie als volgt opgesteld:

• SENAEVE, P., noot onder Antwerpen 21 februari 1979, RW 1978-79, 2328.

Hetzelfde geldt indien de noot slechts met de initialen van de auteur is ondertekend.

• L.V.G., noot onder Cass. 27 september 1993, De Verz. 1994, 53.

Is de noot niet ondertekend, dan wordt de aanduiding ‘X’ ge-bruikt, zowel in de bibliografie als in de voetnoot.

• X, noot onder Antwerpen 27 juni 1975, RW 1975-76, 1892.

Het woord ‘noot’ wordt niet afgekort.

4.1.2.6 Lettertekens, cijfers en interpunctie

150. Inzake lettertekens en cijfers gelden de volgende richtlijnen:– familienaam en de initialen van de voornamen van de au-

teur(s) in hoofdletters;– de titel van het tijdschriftartikel tussen dubbele aanhalingste-

kens;– de titel van het tijdschrift waarin het artikel werd gepubli-

ceerd, gecursiveerd waar mogelijk, in handgeschreven teksten onderstreept;

– de jaargang van het tijdschrift in Arabische cijfers. Wan-neer een jaargang een gedeelte van twee burgerlijke jaren in


76 Wolters Kluwer

eenzelfde eeuw bestrijkt, dan wordt de eeuw slechts bij het eerste jaartal aangeduid;

– bladzijden, kolommen en/of nummers in Arabische cijfers.

• JOCQUE, G., “De Wet Landverzekeringsovereenkomst en de Verzekeringswet 1874 in de nieuwe Wet Verzekerin-gen”, RW 2014-15, 483-496.

• LAENENS, J., “De doorwerking van het Europees ge-meenschapsrecht in het procesrecht”, RW 1995-96, 1172-1179.

151. Alle in de verwijzing voorkomende elementen worden door komma’s gescheiden, met volgende uitzonderingen:– geen komma tussen de initialen van de voornaam en de fa-

milienaam van de auteur (voetnoten), maar wel andersom (bibliografie);

– geen komma na de afkorting van het tijdschrift;– geen komma na de tussen haakjes vermelde beginpagina van

het artikel;– geen komma voor de vermelding tussen haakjes betreffende

de noot, als het een noot met titel betreft.

• P. WAUTELET en I. KONING, “Privaatrecht en interna-tionaal privaatrecht”, TPR 2014, (755) 777-778.

• R. VAN RANSBEECK, “Iedere borg zijn deel... maar dan volgens artikel 2033 van het Burgerlijk Wetboek” (noot onder Cass. 29 oktober 1999), RW 1999-2000, (220) 221.

152. De verschillende referenties aan boeken, tijdschriftartikelen enz. worden onderling gescheiden door een kommapunt.

• H. CASMAN, Précis du notariat, Brussel, Bruylant, 2011, 231; P. WAUTELET en I. KONING, “Privaatrecht en inter-nationaal privaatrecht”, TPR 2014, (755) 777-778.

V&A 77


153. Uitzonderlijk wordt eenzelfde artikel in verschillende tijd-schriften gepubliceerd. In dat geval kan het nuttig zijn om ver-schillende vindplaatsen van ditzelfde artikel aan te halen, bv. om het opzoekingswerk van de lezer te vergemakkelijken. De verwijzingen naar die verschillende vindplaatsen worden dan onderling gescheiden door komma’s. Voor de laatste twee referenties gebeurt dit door het woordje ‘en’. Dit laatste geldt ook wanneer er slechts twee vindplaatsen worden opgegeven.

• VAN OMMESLAGHE, P., “La responsabilité des profes-sionnels de la comptabilité et de la révision comptable”, St.Acc.Bedr. 1981, afl. 1, 25-70 en Rev.b.compt. 1981, afl. 1, 25-70.

4.1.2.7 Bijdragen zonder titel

154. In een bibliografie kan een bijdrage zonder titel aangeduid worden met een omschrijving die zelf bedacht werd om de in-houd te omschrijven en die in de plaats komt van de titel. Het moet wel duidelijk zijn dat de titel zelf bedacht werd, door het gebruik van vierkante haken.

• ADONNINO, P., [“Règles de non-discrimination en ma-tière d’imposition internationale. Rapport général”], Cah.dr.fisc.intern. 1993, afl. 78b, 73-130.

4.1.3 Verzamelwerken en reeksen

4.1.3.1 Begrip verzamelwerken en jaarboeken

155. Verzamelwerken zijn werken waarin verschillende auteurs ieder afzonderlijk een welbepaalde bijdrage hebben gepubliceerd. Voorbeelden van verzamelwerken zijn boeken waarin elke auteur een bepaald hoofdstuk heeft geschreven, boeken waarin


78 Wolters Kluwer

congresverslagen of handelingen van studiedagen zijn gepubli-ceerd, libri amicorum enz.

Voor jaarboeken bestaat er geen algemene regel. Sommige jaar-boeken worden geprofileerd als tijdschrift (bv. Jaarboek markt-praktijken, Jaarboek kredietrecht…), andere jaarboeken vormen veeleer een verzamelwerk (bv. Jaarboek energierecht, Jaarboek bouwrecht, Jaarboek milieurecht...).

Bij verwijzingen naar verzamelwerken moet een onderscheid gemaakt worden naargelang wordt gerefereerd aan het verza-melwerk als dusdanig dan wel aan een bepaalde bijdrage erin.

Algemeen kan men stellen dat referenties aan verzamelwerken geredigeerd worden zoals verwijzingen naar boeken en referenties naar de bijdragen in verzamelwerken zoals tijdschriftartikelen.

4.1.3.2 Verwijzing naar het verzamelwerk

156. Een verwijzing naar een verzamelwerk als dusdanig in een bibliografie of in een voetnoot is analoog aan die naar een boek, met dien verstande dat de naam van de editor in de plaats komt van de naam van de auteur, gevolgd door de vermelding (tus-sen haakjes) van de afkorting ‘ed.’ of, indien er meerdere editors zijn, ‘eds.’.

• DRAYE, A.-M. (ed.), Actualia onroerend erfgoed, Ant-werpen, Intersentia, 2014, xii + 225 p.

157. Wanneer op het titelblad van het verzamelwerk als editor geen naam van een fysiek persoon wordt opgegeven, maar een instelling of vereniging, dan wordt die als ‘editor’ vermeld.

V&A 79


• VLAAMS PLEITGENOOTSCHAP BIJ DE BALIE TE BRUSSEL (ed.), Schuldeisers en ondernemingen in moei-lijkheden, Kalmthout, Biblo, 1994, 228 p.

158. Wanneer het verzamelwerk meerdere editors heeft, worden zij allen vermeld in de volgorde waarin zij op het werk voor-komen. Ook als het aantal editors erg groot is, worden in een bibliografie en in een eerste voetnootvermelding alle namen op-genomen. Wanneer er drie of meer editors zijn, kan vanaf een tweede vermelding in een voetnoot worden volstaan met de naam van de eerste editor, gevolgd door de vermelding ‘e.a.’.

• A. ARTS, I. VEROUGSTRAETE, R. ANDERSEN, G. SUETENS-BOURGEOIS, M.-F. RIGAUX, R. RYCKEBOER en A. DE WOLF (eds.), De verhouding tussen het Arbitra-gehof, de Rechterlijke Macht en de Raad van State, Brugge, die Keure, 2006, 394 p. [eerste vermelding]

• A. ARTS e.a. (eds.), De verhouding tussen het Arbitrage-hof, de Rechterlijke Macht en de Raad van State, Brugge, die Keure, 2006, 394 p. [vanaf tweede vermelding]

159. Wanneer geen persoon of instelling als editor van het verzamelwerk wordt opgegeven, worden de auteurs van de indi-viduele bijdragen vermeld, zo nodig met de vermelding ‘e.a.’ (vanaf de tweede voetnootvermelding). Er wordt geen gebruik gemaakt van de vermelding X als editor.

• TAELS, J., VANHEESWIJCK, G., REYNAERT, P., BRAECKMANS, L., WEYNS, W., DIJON, X., VELAERS, J., NYS, H., KEMPEN, M., VAN SLYCKEN, L., VAN OEVELEN, A., DE BOECK, A., VANHEU-LE, D., ADAMS, M., CUYPERS, D., DE DONCKER, A., VAN NESTE, F. en TANGHE, F., Over zichzelf beschikken? Juridische en ethische bijdragen over het leven, het lichaam en de dood, Antwerpen, Maklu, 1996, 628 p.


80 Wolters Kluwer

160. Verwijzingen zoals ‘redactie’ (‘red.’) of ‘o.l.v.’ kunnen wor-den geïnterpreteerd als ‘editor’.

161. Als het verzamelwerk losbladig is, wordt het jaartal van publicatie vervangen door ‘losbl.’.

• CLAEYS, J. en VANDE WALLE, L. (eds.), Sociale weg-wijzer personen met een handicap, Antwerpen, Kluwer, losbl.

4.1.3.3 Verwijzing naar een bijdrage in een verzamelwerk

162. Bij verwijzing in een bibliografie of in een voetnoot naar een bijdrage in een verzamelwerk worden de volgende gegevens in de onderstaande volgorde vermeld:i. familienaam van de auteur van de bijdrage in hoofdletters;ii. initialen van de opgegeven voornamen van de auteur (in

hoofdletters, gevolgd door een punt). Bij voetnoten worden eerst de initialen en dan de familienaam aangegeven;

iii. volledige titel van de bijdrage (tussen dubbele aanhalingste-kens);

iv. het woordje ‘in’;v. gegevens van de editor (zoals beschreven supra nrs. 156-

159);vi. volledige titel van het verzamelwerk (cursief, onderstreept in

een handgeschreven tekst) evenals de andere gegevens die ook bij de verwijzing naar een boek (supra nr. 119) moe ten worden vermeld;

vii. aanduiding van de begin- en eindpagina of, bij verwijzing naar een passus, de beginpagina van de bijdrage tussen haak-jes en de pagina’s waarnaar wordt verwezen.

• J. PUT en S. RENETTE, “Toepassingsgebied RSZ-Wet en bijdrageregeling in de rechtspraak van het Arbitragehof”

V&A 81


in R. JANVIER, A. VAN REGENMORTEL en V. VERVLIET (eds.), Het Arbitragehof en de sociale zeker-heid, Brugge, die Keure, 2004, (41) 51. [voetnoot]

• PUT, J. en RENETTE, S., “Toepassingsgebied RSZ-Wet en bijdrageregeling in de rechtspraak van het Arbitragehof” in JANVIER, R., VAN REGENMORTEL, A. en VER-VLIET, V. (eds.), Het Arbitragehof en de sociale zekerheid, Brugge, die Keure, 2004, 41-90. [bibliografie]

• D. CUYPERS, “Lichaam en zelfbeschikking in het sociaal recht” in J. TAELS e.a., Over zichzelf beschikken? Juridi-sche en ethische bijdragen over het leven, het lichaam en de dood, Antwerpen, Maklu, 1996, (417) 441-442. [tweede vermelding - voetnoot]

163. Door het snel wijzigende karakter van bepaalde losbladige verzamelwerken en het risico op identieke titels met een andere inhoud (updates), is een bijzondere regel van toepassing voor de verwijzing naar een concrete bijdrage in een dergelijk losbladig verzamelwerk:i. familienaam van de auteur van de bijdrage in hoofdletters;ii. initialen van de opgegeven voornamen van de auteur (in

hoofdletters, gevolgd door een punt). Bij voetnoten worden eerst de initialen en dan de familienaam aangegeven;

iii. volledige titel van de bijdrage (tussen dubbele aanhalingste-kens);

iv. het woordje ‘in’;v. volledige of afgekorte titel van het verzamelwerk (cursief,

onderstreept in een handgeschreven tekst);vi. indien het werk uit meerdere delen bestaat, kan een aandui-

ding van het deel met een Romeins cijfer eventueel gevolgd door de titel van dat deel (zie supra nr. 127) nuttig zijn;

vii. het jaartal van uitgave van de (bijwerking van de) bijdrage;viii. indien van toepassing het nummer van de aflevering;


82 Wolters Kluwer

ix. voor bibliografie: begin- en eindbladzijde indien doorlopend genummerd; totaal aantal bladzijden indien de bijdragen afzonderlijk gepagineerd zijn;

voor voetnoten: beginbladzijde van de bijdrage tussen haak-jes (indien doorlopend genummerd) gevolgd door de concrete bladzijden waarnaar verwezen wordt en/of het randnummer.

• M. VAN QUICKENBORNE en J. DEL CORRAL, “Hoof-delijkheid” in Comm.Bijz.Ov., 2013, afl. 95, (1) 27, nr. 29.

• H. JACQUEMIN, “Modalités du paiement” in Obliga-tions. Traité théorique et pratique, 2010, afl. 18, V.1.3-3, nr. 1.4. Ook goed: H. JACQUEMIN, “Modalités du paie-ment” in Obligations. Traité théorique et pratique, 2010, afl. 18, (33) 35, nr. 1.4.

• VAN MALDEREN, G. en PEETERS, N., “Verbintenissen met een tijdsbepaling” in BHVR, 2002, III.2-1-III.2-15.

• HERMAN, P., “Art. 252 C. soc.” in Commentaire systéma-tique du ‘nouveau’ Code des sociétés, 2001, 3 p.

• BUNINX, H., “Art. 1 Chequewet” in Comm.Handel., VIII, Waardepapieren, 1998, 5 p.

4.1.3.4 Interpunctie

164. Alle elementen van een verwijzing worden door komma’s van elkaar gescheiden. Er staat echter geen komma tussen de initialen van de voornaam en de familienaam (in die volgorde), noch voor of na het woord ‘in’.

165. De trefwoorden in een verzamelwerk worden voorafgegaan door het woord ‘verbo’ (of de afkorting ‘v°’) en worden gecur-siveerd waar mogelijk, in handgeschreven teksten onderstreept.

• RPDB, v° Assurances terrestres, nr. 118-119.• RPDB, Compl. V, v° Filiation adoptive, nr. 4.

V&A 83


4.1.3.5 Reeksen

166. Een reeks is een aantal afzonderlijke werken onder ge-meenschappelijke benaming gepubliceerd, zoals de Algemene Praktische Rechtsverzameling, de Beginselen van het Belgisch Privaatrecht of het Répertoire notarial. Ook de publicaties in het kader van de postacademische vorming van de diverse rechtsfa-culteiten, zoals de cyclus Willy Delva of de Themiscyclus zijn welbekende reeksen. De vermelding van de reeks is volledig facultatief. Indien men ze wenst te vermelden, gebeurt dit op dezelfde wijze als voor bijdragen in een verzamelwerk (supra nr. 162). Het woord ‘in’ wordt in dit geval gevolgd door de naam van de reeks. De editor van de reeks zelf wordt nooit vermeld.

• B. CATTOIR, Burgerlijk bewijsrecht in APR, Mechelen, Kluwer, 2013, nr. 156-158. [voetnoot]

• VAN NESTE, F., Zakenrecht, I, Goederen, bezit en eigen-dom in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Gent, Story- Scientia, 1990, 507 p. [bibliografie]

Wanneer de delen van de reeks geen afzonderlijke titel hebben, wordt de reekstitel gevolgd door de aanduiding van het betrok-ken deel als titel van het boek gebruikt. Een bijkomende aandui-ding van de reeks, voorafgegaan door ‘in’ is dan overbodig.

• G. VERSCHELDEN (ed.), Rechtskroniek voor het nota-riaat deel 21, Brugge, die Keure, 2012, 191 p. [voetnoot]

• PINTENS, W. en DECLERCK, C. (eds.), Patrimonium 2010, Antwerpen, Intersentia, 2010, 328 p. [bibliografie]

167. Wanneer men naar een welbepaalde bijdrage wil verwij-zen in een verzamelwerk, dat op zijn beurt onderdeel is van een reeks, gebeurt dit geheel op dezelfde wijze als voor bijdra-gen in een verzamelwerk (supra nr. 162). De opname van het


84 Wolters Kluwer

verzamelwerk in een reeks blijft dan in de verwijzing gewoon onvermeld, tenzij het noodzakelijk is om de reekstitel als boek-titel aan te geven, in het uitzonderlijke geval hierboven aange-geven.

• BRULEZ, P., “Het dienstenbegrip door de bril van het Europese IPR” in TILLEMAN, B. en VERBEKE, A.-L. (eds.), Bijzondere overeenkomsten, Brugge, die Keure, 2015, 1-33. [Het verzamelwerk waarin de bijdrage is opge-nomen is boekdeel 92 in de Themisreeks voor postacade-mische juridische vorming.]

• G. VERSCHELDEN, “Kroniek personen- en familierecht (2008-2012)” in G. VERSCHELDEN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat deel 21, Brugge, die Keure, 2012, (97) 108-109.

4.1.4 Doctoraatsproefschriften, verhandelingen, masterproeven, scripties...

168. Bij voorkeur wordt verwezen naar de handelseditie van een doctoraatsproefschrift. Indien men toch verwijst naar de ori-ginele versie of bij verwijzingen naar ongepubliceerde proef- schriften, thesissen, masterproeven of scripties vermeldt men na auteur en titel:– ‘onuitg.’;– aard van het werk;– opleiding waarbinnen het werk werd geschreven;– universiteit;– jaartal(len);– aantal bladzijden of specifiek bedoelde passage.

• GEENS, K., Het vrij beroep, onuitg. doctoraatsthesis Rechten KU Leuven, 1986, xx + 640 p. [bibliografie]

V&A 85


• N. DE WAELE, Voorontwerp van wet tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft: gevolgen voor het pandrecht en het on-betaalde verkopen van roerende goederen, onuitg. mas-terproef Rechten UGent, 2013, http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/060/790/RUG01-002060790_2013_0001_AC.pdf, 18. [voetnoot]

4.2 Volgorde van de verschillende referenties

4.2.1 Bibliografie

169. In een bibliografie worden de werken alfabetisch, volgens de familienamen van de auteurs, gerangschikt met een komma tussen de familienaam en de eerste letter van de voornaam. Een onderverdeling van de bibliografie naargelang het boekwerken, bijdragen in verzamelwerken of tijdschriftartikelen betreft, kan nuttig zijn.

• CORNELIS, L., Beginselen van het Belgische buitencon-tractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 744 p.

• VANSWEEVELT, T en WEYTS, B., Handboek buitencon-tractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, xxxi + 935 p.

170. Verwijzingen naar auteurs van wie de naam begint met een voorvoegsel (van, de enz.) moeten steeds alfabetisch worden ge-rangschikt volgens de eerste letter van het voorvoegsel. Zo staat een werk van Walter Van Gerven onder de V en niet onder de G.

171. Ontbreekt de naam van de auteur(s), dan wordt deze anonie-me publicatie in een bibliografie alfabetisch gerangschikt op grond


86 Wolters Kluwer

van de letter X onder de auteurs en vervolgens verder gerangschikt in alfabetische volgorde volgens de titels van de werken.

• X, “Bewaarplicht telecomgegevens”, NJW 2013, 786.• X, “Verlenging detentie na indiening asielaanvraag maar mo-

gelijk onder bepaalde voorwaarden”, T.Vreemd. 2013, 406.

172. Zijn in een bibliografie meerdere boeken of artikelen van dezelfde auteur opgenomen, dan worden deze werken alfabetisch volgens de titels of chronologisch gerangschikt. De naam van de auteur wordt telkens herhaald.

• ALEN, A., Algemene beginselen en grondslagen van het Belgisch publiek recht, Brussel, Story-Scientia, 1988, 536 p.

• ALEN, A., Rechter en bestuur in het Belgisch publiekrecht, Antwerpen, Kluwer, 1984, 928 p.

4.2.2 Voetnoten

173. In een voetnoot worden de referenties aan de rechtsleer naar keuze van de auteur geschikt (alfabetisch, chronologisch of volgens het gezag). Het gekozen systeem moet binnen het werk wel consequent worden voortgezet.

• R. KRUITHOF, H. BOCKEN, F. DE LY en B. DE TEMMERMAN, “Overzicht van rechtspraak (1981-1992). Verbintenissen”, TPR 1994, (171) 322-323, nr. 105; L. VAEL, Privaatrechtelijke veinzing, Antwerpen, Kluwer, 1996, 105-106, nr. 95; A. VAN OEVELEN, “Een verkoop-overeenkomst met een ongeoorloofd voorwerp en een on-geoorloofde prijs” in B. TILLEMAN en P.-A. FORIERS (eds.), De koop/La vente, Brugge, die Keure, 2002, (1) 9, nr. 11.

V&A 87


4.3 Verkorte citeerwijze

174. Wanneer in een werk wordt verwezen naar een reeds eer- der aangehaald boek of artikel van een auteur, wordt de refe-rentie aan dit werk volledig hernomen. Indien werken frequent worden geciteerd, kan men gebruik maken van een verkorte citeerwijze bestaande uit de initiaal en de familienaam van de auteur en een of enkele woorden uit de titel. Daarbij heeft men de keuze tussen:– het hanteren van een bibliografie vooraan of achteraan in het

werk waarin de volledige verwijzing is opgenomen;– het aangeven van een verkorte citeerwijze in de eerste ver-

wijzing in voetnoot waarnaar nadien zal worden verwezen.

• H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1196 p. (hierna: H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité).

Een latere verwijzing met kruisverwijzing zal er dan zo uitzien:

• H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité, supra vn. 1, 456.

4.4 Buitenlandse rechtsleer

175. Voor verwijzing naar buitenlandse rechtsleer wordt dezelf-de methode gebruikt als voor Belgische rechtsleer. Plaatsnamen worden vernederlandst, voor zover deze aanduiding in onze taal gebruikelijk is.

• LAGHMANI, S., Histoire du droit des gens du jus gentium impérial au jus publicum europaeum, Parijs, Pedone, 2003, 249 p. [bibliografie]


88 Wolters Kluwer

• SCHNEIDERHAN, P., Der Quasi-Contract im schotti-schen und englischen Recht, Düsseldorf, Düsseldorf Steh-le, 1996, 162 p. [bibliografie]

• VAN BOOM, W. en VAN GESTEL, R. “Rechtsweten-schappelijk onderzoek – Samenvatting van de uitkomsten van een landelijke enquête”, NJB 2015, 1336-1347. [biblio-grafie]

• J. VRIELINK, “Symptomatic symbolism: banning the face veil ‘as a symbol’” in E. BREMS (ed.), The experiences of face veil wearers in Europe and the law, Cambridge, Cam-bridge University Press, 2014, (184) 186. [voetnoot]

• W. SCHILD, Bilder von Recht und Gerechtigkeit, Keulen, Dumont, 1995, 171-172. [voetnoot]

• G. VINEY, Introduction à la responsabilité in Traité de droit civil, Parijs, LGDJ, 2008, 324-325. [voetnoot]

V&A 89

5 Afkortingen

5.1 Wetgeving

5.1.1 Opmerkingen vooraf

176. Afkortingen van wetboeken en vaak aangehaalde verdragen, internationaalrechtelijke normen, wetten en besluiten mo-gen worden geciteerd zonder verwijzing naar hun vindplaatsen (supra nrs. 45, 61 en 65).

177. De commissie acht het raadzaam om enkele afspraken te maken over de manier waarop andere normen waarnaar herhaal-delijk verwezen wordt in een tekst, het best verkort kunnen wor-den geciteerd. In elk geval dient bij de eerste vermelding of in de bibliografie de volledige verwijzing met datum en opschrift te worden gegeven (in een voetnoot gevolgd door de verkorte vermelding na de woorden ‘hierna:’ tussen haakjes).

De gulden regel is dat een citeertitel iets betekenisvol zegt over de inhoud van de norm. Andere voorbeelden, hoe ingeburgerd ook, verdienen geen navolging. Zo kent elke notaris de Ventôse- wet (verwijzend naar het moment van afkondiging van de wet volgens de Franse revolutionaire kalender), maar Notariswet zou stukken duidelijker kunnen zijn. Wie met contractenrecht bezig is, kent de Wet-Breyne (genoemd naar de politieke initiatiefne-mer), maar Woningbouwwet is veel transparanter.

Voor een betekenisvolle citeertitel wordt gewoonlijk een kern- woord uit het opschrift overgenomen. Dit vergemakkelijkt ook het opzoeken van de tekst in databanken. Wie bijvoorbeeld aan de hand van de verkorte naam Jeugdbeschermingswet op zoek gaat in Belgiëlex komt automatisch bij de wet van 8 april 1965 (en haar latere wijzigingen) terecht.

AFKORTINGEN

90 Wolters Kluwer

Citeertitels worden in de regel als één woord geschreven (Woning- bouwwet, Ventôsewet, Notariswet). Als er in de citeertitel een cijfer, aparte letter of symbool voorkomt, gebruiken we (overeen-komstig de algemene spellingsregels) een streepje zonder spaties (Rome I-Verordening, BUPO-Verdrag). Hetzelfde geldt voor ci-teertitels met een bijzondere nabepaling (Wet-Breyne).

Het wordt een stuk moeilijker als de wetgever zelf niet bijzonder origineel geweest is in de naamgeving of als de bedoelde wetge-ving een deel is van een groter geheel houdende diverse bepalin-gen, programmawetten, mozaïekwetten, verzamelwetgeving e.d. Dan verdient het aanbeveling aan te sluiten bij de reeds ontwik-kelde naamgeving in de rechtsliteratuur of, als die er nog niet is, bijvoorbeeld bij een eerste commentaar, zelf een betekenisvolle naam op basis van de inhoud te formuleren.

Zo heeft titel XIII van de programmawet I van 27 december 2006 op basis van de daarin geregelde materie de benaming Ar-beidsrelatiewet gekregen.

178. Hoewel het onderscheid tussen een wet en een wetboek niet altijd meer zo groot is, volgt in randnummer 184 een apart lijstje met een overzicht van de belangrijkste wetboeken en hun afkor-tingen. Voor deze afkortingen worden, zoals voor de soortnamen van wetgeving (bv. KB, MB…), geen punten gebruikt als ze vol-ledig uit hoofdletters bestaan. Naast deze wetboeken zijn er voor vele rechtstakken ook belangrijke wetten, die als het ware de rol van een wetboek spelen zonder als dusdanig ‘wetboek’ of ‘code’ in het opschrift te dragen. Soms krijgen ze van de uitvaardigende overheid wel al een citeertitel mee. Die wordt dan het best ook gebruikt. In andere gevallen creëert de praktijk een citeertitel, alsook vaak een eigen afkorting. Ook in dit laatste geval mogen de punten weggelaten worden als er alleen hoofdletters voorko-men.

V&A 91

AFKORTINGEN

• VLAREM I is de citeertitel van het besluit van de Vlaamse Regering van 6 februari 1991 houdende vaststelling van het Vlaams reglement betreffende de milieuvergunning.

• De wet van 21 november 1989 betreffende de verplich-te aansprakelijkheidsverzekering inzake motorrijtuigen wordt gewoonlijk afgekort als WAM-Wet.

• De bijzondere wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, wordt gemeenzaam BWHI genoemd.

179. Bij de opvolging van gelijknamige wetten in de tijd is het aangewezen het jaartal te vermelden na de afkorting, zodat de le-zer weet om welke versie het gaat: bv. WIB 1964 en WIB 1992.

5.1.2 Internationaalrechtelijke wetgevingsbronnen

180. De belangrijkste wetgevende akten zijn:

aanbeveling Comité van Ministers Benelux

aanbeveling (Europese) Commissieaanbeveling Europees Parlementaanbeveling Raadadvies Raadadvies Raadgevende Parlementaire

Raad Beneluxalgemeen richtsnoerbeginselbekendmaking Commissiebeschikkingbesluitconclusies Raadconventiegemeenschappelijke strategiegemeenschappelijk optreden

Aanbev.Com.Min. Benelux

Aanbev.Comm.Aanbev.EPAanbev.RaadAdv.RaadAdv.Parl.Benelux

Alg.Richts.Begins.Bekendm.Comm.Besch.B.Concl.RaadConv.Gemeensch.Strat.Gemeensch.Optr.

AFKORTINGEN

92 Wolters Kluwer

gemeenschappelijk standpunthandvestkaderbesluitmededelingovereenkomstprotocolresolutierichtlijnverklaringverordening

Gemeensch.Standp.Handv.Kaderb.Med.Ov.Prot.Res.Richtl.Verkl.Verord.

5.1.3 Interne wetgevingsbronnen

181. Er wordt aanbevolen geen punten te gebruiken in afkortingen die uitsluitend uit twee of meer hoofdletters bestaan. Het gaat hier immers over zgn. initiaalwoorden, die volgens de algemene spellingsregels geen punten krijgen (supra nrs. 22-23).

182. In beginsel wordt de naam (en de afkorting) van de uitvaardigende instantie gebruikt zoals die gold op het moment dat de norm werd uitgevaardigd. Zo kan een besluit van de Vlaamse Executieve zijn naam behouden, ook al heet dit orgaan vandaag Vlaamse Regering.

aanbeveling Aanbev.administratieve beslissing Adm.Besl.administratieve onderrichting Adm.Onderr.administratieve overeenkomst Adm.Ov.advies Adv.advies Raad van State Adv.RvSagglomeratieverordening Aggl.Verord.beheersovereenkomst Beheersov.beleidsovereenkomst Beleidsov.bericht Ber.

V&A 93

AFKORTINGEN

beslissing Besl.besluit B.– bestendige deputatie B.Best.Dep.– Brusselse Hoofdstedelijke

ExecutieveB.Br.Ex.

– Brusselse Hoofdstedelijke Regering (vanaf 1 augustus 1993)

B.Br.Reg.

– College Franse Gemeenschaps- commissie

B.Coll.Fr.Gem.Comm.

– College Vlaamse Gemeenschaps- commissie

B.Coll.Vl.Gem.Comm.

– deputatie (sinds 2006) B.Dep.– Duitstalige Gemeenschapsexecu-

tieveB.D.Gem.Ex.

– Duitstalige Gemeenschapsregering (vanaf 1 augustus 1993)

B.D.Gem.Reg.

– Franse Gemeenschapsexecutieve B.Fr.Gem.Ex.– Franse Gemeenschapsregering

(vanaf 1 augustus 1993)B.Fr.Gem.Reg.

– lid Brusselse Hoofdstedelijke Exe-cutieve

B.Lid Br.Ex.

– lid Duitstalige Gemeenschapsexe- cutieve

B.Lid D.Gem.Ex.

– lid Franse Gemeenschapsexecutie-ve

B.Lid Fr.Gem.Ex.

– lid Vlaamse Executieve B.Lid Vl.Ex.– lid Waalse Gewestexecutieve B.Lid W.Gew.Ex.– provincieraad B.Prov.R.– Raad voor de Duitstalige

CultuurgemeenschapB.D.Cult.R.

– Verenigd College Gemeenschappe- lijke Gemeenschapscommissie

B.Ver.Coll.Gem.Gem. Comm.

– Verenigde Kamers B.Ver.Kamers– Verenigde Ministerraad B.Ver.Ministerraad

AFKORTINGEN

94 Wolters Kluwer

– Vlaamse Executieve B.Vl.Ex.– Vlaamse Regering B.Vl.Reg.– Voorlopige Regering B.Voorl.Reg.– Waalse Gewestexecutieve B.W.Gew.Ex.– Waalse Regering (vanaf 1 augustus

1993)B.W.Reg.

bijlage Bijl.bijzonder decreet / bijzonderemeerder-

heidsdecreetBijz.Decr.

bijzondere wet / bijzonderemeerder- heidswet

Bijz.Wet

circulaire Circ.collectieve arbeidsovereenkomst

nummer 1234CAO nr. 1234

decreet Decr.– Duitstalige Gemeenschap Decr.D.– Franse Gemeenschap Decr.Fr.– Vlaamse Gemeenschap/Gewest Decr.Vl.– Waals Gewest Decr.W.gecoördineerd decreet Gec.Decr.gecoördineerd koninklijk besluit Gec.KBgecoördineerde wet Gec.Wetgemeentelijk besluit Gemeent.B.gemeentelijk reglement Gemeent.Regl.gemeentelijke verordening Gemeent.Verord.genummerde besluitwet Besluitwet nr.genummerd koninklijk besluit

nummer 4321KB nr. 4321

gezamenlijk besluit Gez.B.gezamenlijk decreet Gez.Decr.gezamenlijke ordonanntie Gez.Ord.Grondwet Gw.koninklijk besluit KBmededeling Med.

V&A 95

AFKORTINGEN

ministerieel besluit MBomzendbrief Omz.onderrichting Onderr.ordonnantie Brussels Hoofdstedelijk

GewestOrd.Br.

ordonnantie Gemeenschappelijke Ge-meenschapscommissie

Ord.Gem.

protocol Prot.provinciaal besluit Prov.B.provinciaal reglement Prov.Regl.provinciale verordening Prov.Verord.regentsbesluit RBreglement Regl.reglementaire beslissing Regl.Besl.reglementaire onderrichting Regl.Onderr.resolutie Res.rondzendbrief Rondz.samenwerkingsakkoord Samenw.statuten Stat.verklaring Verkl.verklaring tot herziening van de

GrondwetVerkl.Herz.Gw.

verordening Verord.

183. Enkele belangrijke internationale verdragen:

Verdrag 4 november 1950 tot bescher-ming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden

EVRM

Internationaal verdrag 19 december 1966 inzake burgerrechten en poli-tieke rechten

BUPO-Verdrag

AFKORTINGEN

96 Wolters Kluwer

Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap, ondertekend te Rome op 25 maart 1957

EG-Verdrag

Verdrag betreffende de Europese Unie VEUVerdrag betreffende de werking van de

Europese UnieVWEU

Internationaal verdrag 19 december 1966 inzake economische, sociale en culturele rechten

ECOSOC-Verdrag

184. Enkele belangrijke wetten worden als volgt afgekort:

Burgerlijk Wetboek BWGerechtelijk Wetboek Ger.W.Kieswetboek Kiesw.Sociaal Strafwetboek Soc.Sw.Strafwetboek Sw.Veldwetboek Veldw.Vlaamse Codex Fiscaliteit VCFVlaamse Codex Hoger Onderwijs VCHOVlaamse Codex Ruimtelijke

OrdeningVCRO

Vlaams Wetboek der Registratierechten Vl.W.Reg.Vlaams Wetboek der

SuccessierechtenVl.W.Succ.

Wetboek der Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten

W.Reg.

Wetboek der Successierechten W.Succ.Wetboek van de Belasting over de

Toegevoegde WaardeWBTW

Wetboek van de Belgische Nationali-teit

WBN

Wetboek van Economisch Recht WER

V&A 97

AFKORTINGEN

Wetboek van de Inkomstenbelastingen 1992

WIB 1992

Wetboek van de met de Inkomstenbe-lastingen Gelijkgestelde Belastin-gen

WIGB

Wetboek van Internationaal Privaatrecht

WIPR

Wetboek van Koophandel W.Kh.Wetboek van Strafvordering Sv.Wetboek van Vennootschappen W.Venn.

185. Als verwezen wordt naar voorbereidende documenten, kun-nen de volgende afkortingen voor de parlementaire instellingen worden gebruikt. Kamer en Senaat worden steeds voluit geschre-ven.

– Brusselse Hoofdstedelijke Raad Br.R.– Brussels Parlement Br.Parl.– Cultuurraad voor de Franse

Cultuurgemeenschap (voor 1980)Fr.Cult.R.

– Cultuurraad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap (voor 1980)

Ned.Cult.R.

– Duitstalige Gemeenschapsraad D.Gem.R.– Franse Gemeenschapsraad Fr.Gem.R.– Gemeenschappelijke

GemeenschapscommissieGem.Gem.Comm.

– Parlement van de Duitstalige Gemeenschap

D.Parl.

– Parlement van de Franse Gemeenschap

Fr.Parl.

– Verenigde Vergadering van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie

Ver.Verg.Gem.Gem.Comm.

AFKORTINGEN

98 Wolters Kluwer

– Vergadering Franse Gemeenschapscommissie

Verg.Fr.Gem.Comm.

– Vlaams Parlement (vanaf 28 april 1996)

Vl.Parl.

– Vlaamse Raad Vl.R.– Waalse Gewestraad W.Gew.R.– Waals Parlement W.Parl.

5.2 Rechtspraak

5.2.1 Algemeen

186. De punten worden niet alleen weggelaten bij afkortingen die alleen uit hoofdletters bestaan, maar ook bij volgende be-langrijke en vaak geciteerde rechtscolleges: GwH, RvS, HvJ.

Bij verwijzingen naar rechtscolleges in een Nederlandse tekst wor-den steeds de Nederlandstalige benaming en afkorting gebruikt.

5.2.2 Internationale rechtspraak

187. De voor het Belgische recht belangrijkste internationaalrechtelijke rechtscolleges zijn:

Benelux Gerechtshof Beneluxhof Europees Hof voor de Rechten van de

MensEHRM

Europese Commissie voor de Rechten van de Mens

ECRM

Gerecht (van Eerste Aanleg) Ger.EUGerecht voor Ambtenarenzaken Ger.Ambt.EU Hof van Justitie HvJInternationaal Gerechtshof IGHInternationaal Strafhof ISH

V&A 99

AFKORTINGEN

5.2.3 Interne rechtspraak

188. De belangrijkste Belgische rechtscolleges zijn:

afdeling afd.arbeidshof Arbh.arbeidsrechtbank Arbrb.Arbitragehof (vanaf mei 2007

Grondwettelijk Hof)Arbitragehof

arbitrale beslissing Arbit.Besl.arrondissementsrechtbank Arrondrb.Belgische Mededingingsautoriteit BMAbeslagrechter Beslagr.correctionele rechtbank Corr.familierechtbank (= familiekamer(s) en

kamers voor minnelijke schikking van de familie- en jeugdrechtbank)

Famrb.

Franstalige arbeidsrechtbank Brussel Arbrb. Brussel (Fr.)Franstalige politierechtbank Brussel Pol. Brussel (Fr.)Franstalige rechtbank van eerste

aanleg Brussel, burgerlijke kamerRb. Brussel (Fr.)

Franstalige rechtbank van koophandel Brussel

Kh. Brussel (Fr.)

Grondwettelijk Hof GwHhof van assisen Assisenhof van beroep Antwerpen Antwerpenhof van beroep Bergen Bergenhof van beroep Brussel Brusselhof van beroep Gent Genthof van beroep Luik LuikHof van Cassatie Cass.Hof van Verbreking Cass.jeugdrechtbank (= jeugdkamer(s) van de

familie- en jeugdrechtbank)Jeugdrb.

AFKORTINGEN

100 Wolters Kluwer

kamer k.kamer van inbeschuldigingstelling KIkort geding KGkrijgsraad Kr.Milieuhandhavingscollege MHHCMilitair Gerechtshof Mil.Ger.Nederlandstalige arbeidsrechtbank

BrusselArbrb. Brussel (Nl.)

Nederlandstalige politierechtbank Brussel

Pol. Brussel (Nl.)

Nederlandstalige rechtbank van eerste aanleg Brussel, burgerlijke kamer

Rb. Brussel (Nl.)

Nederlandstalige rechtbank van koop-handel Brussel

Kh. Brussel (Nl.)

onderzoeksrechter OROost-Vlaanderen (in benaming

rechtscollege)Oost-Vl.

politierechtbank Pol.raadkamer Rk.Raad van State RvSRaad voor betwistingen inzake studie-

voortgangsbeslissingenR.Stvb.

Raad voor de Mededinging R.Med.Raad voor Vergunningsbetwistingen RvVbRaad voor Verkiezingsbetwistingen R.Verkb.Raad voor Vreemdelingenbetwistingen RvVrechtbank van eerste aanleg,

burgerlijke kamerRb.

rechtbank van koophandel Kh.Rekenhof Rekenhofscheidsrechterlijke uitspraak Scheidsr.Uitspr.strafuitvoeringsrechtbank Surb.verenigde kamers (Hof van Cassatie) ver.k.voorzitter Voorz.

V&A 101

AFKORTINGEN

vredegerecht Vred.werkrechtersraad Wrr.werkrechtersraad van beroep Wrr.Ber.West-Vlaanderen (in benaming rechts-

college) West-Vl.

5.3 Tijdschriften, verzamelwerken en reeksen

5.3.1 Algemeen

189. Voor algemene regels inzake het gebruik van hoofdletters en punten in afkortingen, supra nr. 21 e.v. De hieronder vermel-de regels gelden voor de afkortingen van Belgische juridische tijdschriften, verzamelwerken en reeksen.

5.3.2 Hoofdletters

190. De eerste letter van de afkorting is steeds een hoofdlet-ter (bv. De Gem.). Woorden die tot één letter worden afgekort, worden in het Nederlands steeds als hoofdletter afgekort (bv. T.Fin.R., maar in het Frans Rev.b.compt.).

Bij woorden die tot meer dan één letter worden afgekort, wordt in het Nederlands de eerste letter een hoofdletter (bv. Limb.Rechtsl., maar in het Frans Journ.proc., Jur.trav.Brux., C.conc.jur.).

5.3.3 Punten en spaties

191. Afkortingen die louter uit hoofdletters bestaan, worden zon-der punten afgekort (bv. TPR, RGAR, APR). Bevat een afkorting ook kleine letters, dan worden overal punten gebruikt, dus ook

AFKORTINGEN

102 Wolters Kluwer

na een alleenstaande hoofdletter (bv. T.Fin.R., Soc.Kron., Rev.dr.santé).

Afkortingen van tijdschriften, reeksen of verzamelwerken bevat-ten geen spaties (bv. T.Gez., Not.Fisc.M., Comm.Bijz.Ov.), be-halve na een onafgekort woord (bv. Jura Falc.).

5.3.4 Tweetalige tijdschriften en reeksen

192. Voor tweetalige tijdschriften en reeksen wordt de Nederlandstalige afkorting gebruikt (als men in het Nederlands publiceert).

5.3.5 www.rechtsaf.be

193. De lijst van Nederlandstalige en Franstalige afkortingen van de belangrijkste Belgische, en voor het Belgische recht relevan-te, tijdschriften vindt de lezer op www.rechtsaf.be.

In deze onlinelijst wordt slechts een beperkt aantal jaarverslagen opgenomen. Voor andere jaarverslagen (en jaarrapporten) geldt dezelfde regel die hier wordt toegepast, namelijk Jv. of (voor eentalig Franse verslagen) Rap.Ann., gevolgd door de gangbare afkorting van de instelling of organisatie.

Nieuwsbrieven die niet in de lijst werden opgenomen, worden bij voorkeur niet afgekort.

194. In deze gids wordt de afkortingenlijst van Belgische tijdschrif-ten opgenomen zoals die bestond op 1 september 2015. De geac-tualiseerde onlineversie is te vinden op www.rechtsaf.be. Daar kan de lezer ook terecht voor de afkortingen van een selectie van buitenlandse tijdschriften.

V&A 103

AFKORTINGEN

Afkorting TitelAA Arresten ArbitragehofAAJB Annuaire administratif et judiciaire de

BelgiqueACC Arrêts Cour constitutionnelleAcc.Act. Accountancy actualiteit: veertiendaagse

nieuwsbriefAcc.Bedr.M. Accountancy en bedrijfskunde. MaandschriftAcc.Bedr.T. Accountancy en bedrijfskunde. Kwartaal-

schriftAcc.& Fisc. Acccountancy & Fiscaliteit. Wekelijkse

nieuwsbriefAcc.& Tax Accountancy & TaxAcc.Thema’s M. Accountancy thema’s (Maandelijks)Act.dr. Actualités du droit: revue de la Faculté de

droit de LiègeAct.dr.fam. Actualités du droit de la familleAct.fisc. Actualités fiscalesActiva Activa: tijdschrift voor accountants en

boekhoudersAct.jur.baux Actualités juridiques des bauxAct.soc. Actualités sociales: information hebdo-

madaire concernant le droit social et la gestion du personnel

Ad Rem Ad Rem: tijdschrift van de Orde van Vlaamse Balies

Adm.Lex. Administratief lexicon (Reeks)Advocare Advocare: juridisch cahierAFT Algemeen fiscaal tijdschriftAGJB Administratief en gerechtelijk

jaarboek voor BelgiëA.Hosp. Acta HospitaliaAJT Algemeen juridisch tijdschriftAM Auteurs en media / Auteurs et média

AFKORTINGEN

104 Wolters Kluwer

Amén. Aménagement, environnement, urbanisme et droit foncier

AMR Algemene modellenverzameling voor de rechtspraktijk

Ann.dr. Annales de droitAnn.dr.Lg. Annales de droit de LiègeAnn.dr.Louvain Annales de droit de LouvainAnn.dr.sc.pol. Annales de droit et de sciences politiquesAnn.ét.eur. Annales d’études européennesAnn.fac.dr.Lg. Annales de la Faculté de droit,

d’économie et de sciences sociales de Liège

Ann.jur.créd. Annuaire juridique du créditAnn.jur.créd.règl.

coll.Annuaire juridique du crédit et du règle-

ment collectif de dettesAnn.not. Annales du notariat et de

l’enregistrementAnn.parl. Annales parlementairesAnn.prat.comm. Annuaire pratiques du commerce (et

concurrence)Ann.prat.marché Annuaire pratiques du marché, propriété

intellectuelle et concurrenceAPM Administration publique (Mensuel):

revue du droit public et des sciences administratives

APR Algemene praktische rechtsverzameling (Boekenreeks)

APT Administration publique (Trimestriel): revue du droit public et des sciences administratives

Arbbl. ArbeidsbladArr.Cass. Arresten van het Hof van CassatieArr.GwH Arresten Grondwettelijk Hof

V&A 105

AFKORTINGEN

Arr.RvS Verzameling van arresten van de Raad van State

Arr.R.v.St. Verzameling van arresten van de Raad van State (voortaan als Arr.RvS)

Arr.Verbr. Arresten van het Hof van VerbrekingATDF Aménagement du territoire et droit foncierBalans Balans: nieuwsbrief voor accountancy en

financieel managementBank Fin. Bank- en financiewezenBank Fin. Bank- en financiewezen (Financieel

forum)Bank Fin.(Cah.) Bank- en financiewezen. Cahiers = Revue

de la banque. CahiersBank Fin.R. Bank- en financieel recht (Financieel

forum) (bij voorkeur als BFR)b-Arbitra b-Arbitra: Belgian Review of Arbitration –

Revue belge de l’arbitrage – Belgisch tijdschrift voor arbitrage

Bb&b Burger, bestuur en beleidBenelux Jur. Benelux Gerechtshof: jurisprudentieBenelux jur. Cour de justice Benelux. JurisprudenceBestuursmemoriaal BestuursmemoriaalBFR Bank- en financieel recht (Financieel

forum)BIB Revue B.I.B. RevueBilan Bilan: lettre d’information sur la compta-

bilité et la gestion financièreBin.B. BinnenbandBioethica Bioethica Belgica: periodiek van het

Raadgevend Comité voor Bio-Ethiek

BJ La Belgique judiciaire: gazette des tribunaux belges et étrangers

BJS Bulletin juridique & social

AFKORTINGEN

106 Wolters Kluwer

Boek Rekenhof Boek van het Rekenhof (Kamer)BRH Belgische rechtspraak in handelszakenBS Belgisch StaatsbladBSJ Bulletin social & juridiqueBTIR Belgisch tijdschrift voor internationaal

rechtBTSZ Belgisch tijdschrift voor sociale zekerheidBTW Rev. B.T.W.-RevueBudget & Recht Budget & RechtBull. Bulletin des arrêts de la Cour de cassationBull.adm.pénit. Bulletin de l’Administration pénitentiaireBull.ass. Bulletin des assurancesBull.Bel. Bulletin der belastingenBull.Best.Strafinr. Bulletin van het Bestuur der

StrafinrichtingenBull.BMM BMM-bulletin, Beneluxvereniging van

Merken- en ModellengemachtigdenBull.BMM Bulletin Association Benelux pour le droit

des marques et modèlesBull.CBN Bulletin van de Commissie voor

Boekhoudkundige NormenBull.Centr.Arb. VUB. Centrum voor arbeidsrecht. BulletinBull.CNC Bulletin de la Commission des normes

comptablesBull.contr. Bulletin des contributionsBull.doc.min.fin. Bulletin de documentation du Ministère

des FinancesBull.FEB Bulletin de la Fédération des entreprises

de BelgiqueBull.Fisc.Fin.R. Bulletin voor fiscaal en financieel recht.

Maandelijkse nieuwsbriefBull.inf.ass.secr.

soc.Bulletin de l’Union des secrétariats

sociaux agréés d’employeurs

V&A 107

AFKORTINGEN

Bull.inf.IEC Bulletin d’information. Institut des experts-comptables

Bull.inf.INAMI Bulletin d’information de l’INAMIBull.inf.IRE Institut des réviseurs d’entreprises.

Bulletin d’informationBull.Inst.Arb. Bulletin van het Instituut voor

arbeidsrechtBull.IUM Internationale Unie van Magistraten

België. BulletinBull.jur.imm. Bulletin de la jurisprudence immobilière

et de la constructionBull.lég.b. Bulletin législatif belgeBull.off. Bulletin officiel des lois et arrêtés royaux

de la BelgiqueBull.trim.b.dr.

comp.Bulletin trimestriel de l’Institut belge de

droit comparéBull.us. Bulletin usuel des lois et arrêtés concernant

l’administration généraleBull.VBO Bulletin van het Verbond van Belgische

Ondernemingen – VBO BulletinB.Versl. Beknopt verslag (Parlement)CA-A Arrêts de la Cour d’arbitrageCABG Cahiers Antwerpen Brussel GentCah.C.comptes Cahier de la Cour des comptesCah.dr.europ. Cahiers de droit européen (bij voorkeur

als CDE)Cah.const. Les cahiers constitutionnelsCah.dr.immo. Cahiers de droit immobilierCah.dr.jud. Cahiers de droit judiciaire. Conférence du

jeune barreau de BruxellesCah.méd.dettes Cahiers de la médiation des dettesC.conc.jur. Conseil de la concurrence. Revue

trimestrielle de jurisprudenceCDE Cahiers de droit européen

AFKORTINGEN

108 Wolters Kluwer

CDFI Cahiers de droit fiscal internationalCDPK Publiekrechtelijke kroniekenCDPK Chroniques de droit publicC&FP Comptabilité et fiscalité pratiquesC.H.CRISP Courrier hebdomadaire du CRISPChron.dr.not. Chronique de droit à l’usage du notariatChron.D.S. Chroniques de droit socialCIT Revue de droit du commerce international

et des transportsCJ Cahier van de juristCJ Cahier du juristeCl.et.B. Jurisprudence des tribunaux de première

instance en matière civile, commerciale et correctionnelle des justices de paix et de simple police (Cloes et Bonjean)

Comm.Bijz.Ov. Commentaar Bijzondere overeenkomsten (+ Verbintenissenrecht)

Comm.Erf. Commentaar Erfenissen, schenkingen en testamenten

Comm.Fin. Commentaar Financieel rechtComm.Ger. Artikelsgewijze commentaar Gerechtelijk

rechtComm.Handel. Commentaar Handels- en economisch rechtComm.Pers. Artikelsgewijze commentaar Personen- en

familierechtComm.Pub. Artikelsgewijze commentaar Publiek

procesrechtComm.Straf. Commentaar Strafrecht en strafvorderingComm.Venn. Artikelsgewijze commentaar Vennoot-

schapsrecht (later V.en V.)Comm.V.en V. Artikelsgewijze commentaar

Vennootschappen en verenigingen (vroeger Venn.)

V&A 109

AFKORTINGEN

Comm.Verz. Artikelsgewijze commentaar Verzekeringen

Comm.Voor. Artikelsgewijze commentaar Voorrechten en hypotheken

Computerr. Computerrecht: tijdschrift voor informati-ca, telecommunicatie en recht

Con.M. Consilio Manuque: Belgisch tijdschrift voor lichamelijke schade en gerechte-lijke geneeskunde

Cour.fisc. Courrier fiscalCour.immo. Courrier de l’immobilier: questions –

réponses juridiquesCR Compte rendu (Parlement)CRA Circulation, responsabilité, assuranceCSA Les cahiers des sciences administrativesCustodes Custodes. Cahiers thématiques de la

police et de la justiceCustodes Custodes. Cahiers voor politie- en

justitievraagstukkenDA Le droit des affaires (bij voorkeur als

DAOR)DAOR Le droit des affaires (Revue internationale

du droit des affaires)DAOR Het ondernemingsrecht (Internationaal

tijdschrift voor ondernemingsrecht)DBF Droit bancaire et financier (Forum

financier)DCCR ConsumentenrechtDCCR Droit de la consommationDe Advoc. De AdvocaatDe Belg.Acc. De Belgische accountantDe Burg.St. De burgerlijke standDe Gem. De GemeenteDe Gerechtsd. De Gerechtsdeurwaarder

AFKORTINGEN

110 Wolters Kluwer

De Gerechtsd.- Digest

De Gerechtsdeurwaarder – Digest

De Gids De gids op maatschappelijk gebiedDe Iure De iureDe Provincie De ProvincieDe Schakel De SchakelDe Venn. De Vennootschap: praktijkgericht tijd-

schrift voor vennootschappenDe Verz. De Verzekering (tot 1986)De Wet De Wet: onafhankelijk maandblad voor de

juridische beroepenDIT Droit de l’informatique et des télécomsDiv.Act. Divorce: actualité juridique, sociale et

fiscaleDoc.jur.b. Doctrine juridique belgeDoc.Min.Fin. Documentatieblad. Ministerie van

FinanciënDoc.parl. Documents parlementairesDr.banc.fin. Droit bancaire et financier (Forum finan-

cier)Dr.circ. Droit de la circulation. JurisprudenceDr.eur.transp. = ETL Droit européen des transports – European

Transport LawDr.inform. Droit de l’informatique et des télécoms

(bij voorkeur als DIT)Dr.pén.entr. Droit pénal de l’entrepriseDr.plus Droit en plus / Droit en +Dr.Q.M. Droit en quart mondeD&T Deontologie & TuchtrechtEchos log. Les échos du logementEig.Mag. EigenaarsmagazineEJ EchtscheidingsjournaalEntr.et dr. L’entreprise et le droit

V&A 111

AFKORTINGEN

Enviro Enviro Droit: cahiers du droit de l’environnement

EPC Evaluation du préjudice corporel: commentaire au regard de la jurisprudence (Losbladig)

ERC Elementaire rechtspraak CassatieERF Elementaire rechtspraak FamilierechtERH Elementaire rechtspraak HuurERO Elementaire rechtspraak Ondernemings-

rechtERP Elementaire rechtspraak Burgerlijke

ProcedureERV Elementaire rechtspraak VerkeerEST Economisch en sociaal tijdschriftEthiek & Recht Ethiek en recht in de gezondheidszorgETL European Transport Law – Europäisches

TransportrechtEuredia Euredia: revue européenne de droit

bancaire & financierEur.Vervoerr. =

ETLEuropees vervoerrecht – European

Transport LawEx.Crim. Excerpta CriminologicaL’Exp.-compt.b. L’Expert-comptable belge: revue de

l’Institut des experts-comptablesFare Act. Gerechtelijk akkoord en faillissement:

actualiteitFatik Fatik. Kontakt- en informatieblad voor

gevangeniswezen en reklasseringFid.Ber. Fiduciaire berichtenFisc.Act. Fiscale actualiteit: wekelijkse nieuwsbriefFisca Fisca: tijdschrift van de Vlaamse kamer

van het Instituut van Belastingconsu-lenten van België

Fisc.Koer. De fiscale koerier

AFKORTINGEN

112 Wolters Kluwer

Fiscologue FiscologueFiscologue (I.) Fiscologue internationalFiscoloog Fiscoloog: nieuwsbrief over fiscaliteitFiscoloog (I.) Fiscoloog internationaalFisc.Week. Fiscaal weekoverzichtFJF Fiscale jurisprudentieFJF Jurisprudence fiscaleFor.ass. Forum de l’assuranceHand. Parlementaire handelingenHandelspr. Handelspraktijken: permanent documenta-

tiesysteem (Pratiques du commerce)Hosp. HospitaliaHuis.just. L’Huissier de justiceHuis.just.- digest L’Huissier de justice – DigestHuur Huur. Het huurrecht in de praktijkHuurbl. HuurdersbladIBR Studies Instituut der Bedrijfsrevisoren. Studies en

documenten / Studies IBR: controle, recht, fiscaliteit, accountancy, financiën, beroep

ICIP-Ing.Cons. ICIP L’ingénieur-conseil – Intellectual property (ook als RDI)

ICJ Reports International Court of Justice. Reports of judgments, advisory opinions and orders

IDj Information et documentation juridiquesIHT Tijdschrift voor internationale handel en

transportrechtIn foro In foro / Unie der Rechters in Handels-

zaken van België (Bulletin) / URHB/UCRB

Indic.soc. L’Indicateur socialInf.IDAC Informatieblad. Instituut der Accountants

V&A 113

AFKORTINGEN

Info Jura Info-jura: maandelijkse informatie over rechtspraak en rechtsleer

Inforevue Inforevue: tijdschrift van de geïntegreerde politie

Inforevue Inforevue: magazine de la police intégréeInf.RIZIV RIZIV. Informatieblad / Informatieblad

van het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering

Inf.Soc.Secr. Unie van de Erkende Sociale Secretariaten van Werkgevers. Informatiebulletin

Ing.Cons. L’ingénieur-conseil: revue technique et juridique des droits intellectuels

Intern.Fisc.Act. Internationale fiscale actualiteitIntern.Vervoerr. Internationaal vervoerrecht over land

en zeeIRDI Droits intellectuelsIRDI Intellectuele rechtenIus Ius. Interuniversitair studententijdschriftIus & Actores Ius & Actores: revue des acteurs de la

justice – Tijdschrift voor de actoren van het gerecht

Iuvis Iuvis. Juridisch tijdschrift uitgegeven door de Juridische Commissie BFE-FIGAS

Jb.Hand. Jaarboek handelspraktijken (en mededin-ging)

Jb.Kred. Jaarboek kredietrechtJb.Kred.CS Jaarboek kredietrecht en collectieve schul-

denregelingJb.LRB Jaarboek lokale en regionale belastingenJb.Markt. Jaarboek marktpraktijken, intellectuele

eigendom en mededingingJb.Mens. Jaarboek mensenrechtenJb.TRD Rechtsdocumentatie: juridisch, fiscaal en

sociaalrechtelijk jaarboek

AFKORTINGEN

114 Wolters Kluwer

JCB Jurisprudence commerciale de Belgique (de Bruxelles)

JCE Jurisprudence du Conseil d’EtatJ.C.Fl. Jurisprudence commerciale des FlandresJCJ Jurisprudence du code judiciaire

(Losbladig)JDE Journal de droit européenJDF Journal de droit fiscalJ.dr.jeun. Journal du droit des jeunes (ook als JDJ)JDSC Recueil annuel de jurisprudence en droit

des sociétés commercialesJEDH Journal européen des droits de l’homme /

European Journal of Human RightsJJD Journal des juristes démocratesJJP Journal des juges de paix (et de police)J.J.Pol. Journal des juges de policeJL Jurisprudence de LiègeJLMB Revue de jurisprudence de Liège, Mons et

BruxellesJLO Jurisprudence du louage d’ouvrageJ.Ordre Pharm. Jurisprudence et informations de l’Ordre

des pharmaciensJourn.jur. Le journal du juristeJourn.prat.dr.fisc.

fin.Journal pratique de droit fiscal et financier

Journ.proc. Journal des procèsJPA Jurisprudence du port d’AnversJ.Police Le journal de la policeJRS Jurisprudentie van de Raad van StateJT Journal des tribunauxJTDE Journal des tribunaux – Droit européenJ.T.dr.eur. Journal des tribunaux – Droit européen

(bij voorkeur JTDE)JTO Journal des tribunaux d’outre-mer

V&A 115

AFKORTINGEN

JTT JTT: Droit du travail, droit de la sécurité sociale, droit judiciaire social, droit pénal social

JTT Journal des tribunaux du travailJTT JTT: Arbeidsrecht, sociale zekerheid,

sociaal procesrecht, sociaal strafrechtJuger Juger: revue de l’Association syndicale

des magistratsJura Falc. Jura Falconis. Juridisch wetenschappelijk

studententijdschriftJur.Charleroi Revue de jurisprudence de l’arrondisse-

ment de CharleroiJur.comm.Fl. Jurisprudence commerciale des FlandresJur.dr.soc.BLN Jurisprudence du droit social

Bruxelles – Louvain – NivellesJur.FPE Jurisprudence. Fédération professionnelle

des producteurs et distributeurs d’élec-tricité de Belgique. FPE

Jur.Hainaut Revue de jurisprudence du HainautJur.HvJ Jurisprudentie van het Hof van Justitie en

van het Gerecht van Eerste AanlegJurim Pratique Jurimpratique: revue pratique de l’immo-

bilierJuristenkrant De JuristenkrantJur.Niv. Recueil de la jurisprudence du Tribunal de

NivellesJur.trav.Brux. Jurisprudence des juridictions du travail

de BruxellesJust News Just News: interne krant van de federale

overheidsdienst JustitieJv.Arbitragehof Jaarverslag van het ArbitragehofJv.Cass. Jaarverslag van het Hof van CassatieJv.GwH Jaarverslag van het Grondwettelijk Hof

AFKORTINGEN

116 Wolters Kluwer

Jv.HRJ Jaarverslag van de Hoge Raad voor Justitie

Jv.RvS Jaarverslag van de Raad van StateKijk Uit Kijk uit. Accountancy, fiscaliteit en socia-

le wetgeving voor de ondernemerLarcier Cass. Larcier CassationLB Lex BelgicaL.Bas. La BasocheLe trait d’union Le trait d’unionLeefmilieu LeefmilieuLiga Liga voor Mensenrechten. NieuwsbriefLimb.Rechtsl. Limburgs rechtslevenLokaal Lokaal: VVSG-magazine voor gemeente

en OCMWLRB Lokale en regionale belastingenMB Moniteur belgeMCP Marchés et contrats publicsMed.BUFR Mededelingenblad Belgische Unie van

Fiskale RaadgeversMedi-ius Medi-ius: geneeskunde, recht, verzekeringMed.VBO VBO MededelingenMém.adm. Mémorial administratif (pub. off. de cha-

que province francophone)MER Milieu- en energierecht: driemaandelijkse

duiding bij recente wetgeving, recht-spraak en rechtsleer

Mil.Bed. Milieu en bedrijf: veertiendaagse nieuws-brief over milieubeheer, afval, lozingen, gevaarlijke stoffen en vergunningen

Mil.Info Milieurecht infoMin.just.circ. Recueil des circulaires, instructions et

autres actes émanés du Ministère de la Justice ou relatifs à ce département

V&A 117

AFKORTINGEN

Min.J.Omz. Verzameling der omzendbrieven, dienst-voorschriften en andere bescheiden door het ministerie van Justitie uitge-geven

MJT Marxistisch juridisch tijdschriftM.not.fisc. Notariat. Mensuel du notariat et de la

fiscalitéMonde ass. Monde de l’assuranceMouv.comm. Mouvement communalM.soc. Le mois socialNAB Nieuw arbeidsbladNC Nullum Crimen: tijdschrift voor straf- en

strafprocesrechtNJW Nieuw juridisch weekbladNNK Nieuw notarieel kwartaalschriftNon-Marchand Non marchand: management, droit et

financeNotamus NotamusNotariaat Nieuwsbrief notariaatNotarius Notarius: tijdschrift voor het notariaat –

revue pour le notariatNot.Fisc.M. Notariaat: notarieel en fiscaal maandblad

(ook als NFM)Novelles Les Novelles – Encyclopédie (Reeks)NRT Nouvelle revue du travailN.Tijd.Pol. Nieuw tijdschrift voor politiekObs.Bruxelles L’Observateur de BruxellesOCMW Visies OCMW visiesOff.Pol. L’officier de policeOmnia Frat. Omnia FraterneOmnil. OmnilegieOoO Overheidsopdrachten en -overeenkomstenOr. Oriëntatie: sociaal recht – personeelsbe-

leid

AFKORTINGEN

118 Wolters Kluwer

OR Het ondernemingsrecht (bij voorkeur af te korten als DAOR)

Orde dag De orde van de dag. Criminaliteit en samenleving

Ors. Orientations: droit social – gestion du personnel

P&B Tijdschrift voor procesrecht en bewijs-recht

P&B Proces en bewijsP&O P&O praktijkbladPacioli Pacioli: bulletin van het Beroepsinstituut

van BoekhoudersPacioli Pacioli: bulletin de l’Institut professionnel

des comptablesPand.b. Pandectes belgesPand.pér. Pandectes périodiquesPanopticon Panopticon: tijdschrift voor strafrecht, cri-

minologie en forensisch welzijnswerkParl.St. Parlementaire stukken – Parlementaire

bescheiden – Parlementaire documen-ten – Parlementaire voorbereiding

Pas. Pasicrisie belgePasin. PasinomiePb.C. Publicatieblad van de Europese

Gemeenschappen – MededelingenPb.L. Publicatieblad van de Europese

Gemeenschappen – WetgevingPer.Ber.IBR Instituut der Bedrijfsrevisoren. Periodieke

berichten / IBRPersoneel PersoneelszakenPli jur. Le pli juridique: bulletin de la Commis-

sion scientifique commune aux bar-reaux de Charleroi, Mons et Tournai

V&A 119

AFKORTINGEN

POJT Permanent overzicht van juridische tijd-schriften

Pol Pol: revue van de federale politiePoliteia Politeia: revue professionnelle belge des

services de policePoliteia Politeia: Belgisch politievakbladPolitie J. PolitiejournaalPol.Off. PolitieofficierPro jus. Pro justitiaPM Pro memorie: bijdragen tot de rechtsge-

schiedenis der NederlandenPubl.Cour eur.DH Publications de la Cour européenne des

droits de l’homme. Série A: arrêts et décisions

Publ.Cour eur.DH Publications de la Cour européenne des droits de l’homme. Série B: mémoires, plaidoiries et documents

Publ.Eur.Court HR Publications of the European Court of Human Rights. Series A: Judgements and Decisions

Publ.Eur.Court HR Publications of the European Court of Human Rights. Series B: Pleadings, Oral arguments and Documents

QR Questions et réponses parlementairesRJDA Recueil de jurisprudence du droit adminis-

tratif et du Conseil d’EtatRABG Rechtspraak Antwerpen Brussel GentRACE Recueil des arrêts du Conseil d’EtatRAJB Recueil annuel de jurisprudence belgeRAJe Revue des avocats des jeunesRap.ann.CA Rapport annuel de la Cour d’arbitrageRap.ann.Cass. Rapport annuel de la Cour de cassationRap.ann.CC Rapport annuel de la Cour

constitutionnelle

AFKORTINGEN

120 Wolters Kluwer

Rap.ann.CE Rapport annuel du Conseil d’EtatRap.ann.CSJ Rapport annuel du Conseil supérieur de

justiceRBDC Revue belge de droit constitutionnelRBDI Revue belge de droit internationalRBSS Revue belge de sécurité socialeR.Cass. Recente arresten van het Hof van CassatieRCB Revue de la concurrence belgeRCDC Revue critique de droit criminelRCDI Revue copropriété et droit immobilierRCJB Revue critique de jurisprudence belgeRCSJ Revue catholique sociale et juridiqueRDC Revue de droit commercial belgeRDI Revue de droit intellectuel – Tijdschrift

intellectuele eigendom – Review of intellectual property law (ook als ICIP-Ing.Cons.)

RDIDC Revue de droit international et de droit comparé

RDJB Répertoire décennal de la jurisprudence belge

RDJP Revue de droit judiciaire et de la preuveRDPC Revue de droit pénal et de criminologieRDS Revue de droit socialRDTI Revue du droit des technologies de l’in-

formationRec.Arr.RvS Recente arresten van de Raad van StateRec.CIJ Cour internationale de justice. Recueil des

arrêts, avis consultatifs et ordonnancesRec.CJCE Recueil de la jurisprudence de la Cour

de justice et du Tribunal de première instance

V&A 121

AFKORTINGEN

Rec.Cour eur.DH Cour européenne des droits de l’homme. Recueil des arrêts et décisions (ook als Rec.CEDH)

Rec.gén.enr.not. Recueil général de l’enregistrement et du notariat

Rechtsk.T. Rechtskundig tijdschrift voor BelgiëRechtspr.Arb.Br. Rechtspraak van de arbeidsgerechten van

BrusselRechtspr.BFE Rechtspraak. Bedrijfsfederatie der Voort-

brengers en Verdelers van Electriciteit in België. BFE

Rechtspr.Soc. R.BLN

Rechtspraak van sociaal recht: Brussel – Leuven – Nijvel

Rec.jur.ass. Recueil de jurisprudence: responsabilité, assurances, accidents du travail

Rec.lois décr.arr. Recueil des lois, décrets et arrêtésREDRIM Revue de droit immobilierRegistratierechten Registratierechten. NieuwsbriefReper. Répertoire informatisé de la doc trine

juridique dans les revues belges et étrangères

Rep.Eur.Court HR European court of human rights. Reports of judgments (ook als Rep.ECtHR)

Rép.fisc. Répertoire fiscalRép.not. Répertoire notarial (Losbladige reeks)Rep.RJ Repertorium RJRes Publica Res publica: tijdschrift voor politologieRes Jur.Imm. = RJI Res et jura immobilia: driemaandelijks

tijdschrift van zaken- en bouwrechtRes.jur.imm. = RJI Res et jura immobilia: revue trimestrielle

du droit de la construction et des biensRev.acc.trav. Revue des accidents du travail et de droit

industriel

AFKORTINGEN

122 Wolters Kluwer

Rev.adm. Revue de l’administration et du droit administratif de la Belgique

Rev.banc.fin. Revue bancaire et financière (Forum financier)

Rev.banque Revue de la banqueRev.b.compt. Revue belge de la comptabilitéRev.b.dr.const. Revue belge de droit constitutionnel

(bij voorkeur RBDC)Rev.b.dr.intern. Revue belge de droit international

(bij voorkeur RBDI)Rev.b.séc.soc. Revue belge de sécurité sociale

(bij voorkeur RBSS)Rev.comm. La revue communaleRev.comm. La revue communale de Belgique: journal

de droit administratifRev.cons.prud. Revue des conseils de prud’hommesRev.dr.b. Revue de droit belgeRev.dr.commun. Revue de droit communalRev.dr.étr. Revue du droit des étrangersRev.dr.fam. Revue de droit familialRev.dr.intern.comp. Revue de droit international et de droit

comparé (bij voorkeur RDIDC)Rev.dr.mil. Revue de droit militaire et de droit de la

guerreRev.dr.min. Revue de droit minierRev.dr.pén. Revue de droit pénal et de criminologie

(bij voorkeur RDPC)Rev.dr.pén.mil. Revue de droit pénal militaire et de droit

de la guerreRev.dr.rur. Revue de droit ruralRev.dr.santé Revue de droit de la santéRev.dr.ULB Revue de droit de l’ULBRev.dr.ULg Revue de la Faculté de droit de l’Université

de Liège

V&A 123

AFKORTINGEN

Rev.exp. Revue de l’expert (Abex News)Rev.faill. Revue des faillites, concordats,

liquidations, séquestresRev.fisc. Revue fiscaleRev.Gd. Revue de la GendarmerieRev.hist.dr. Revue d’histoire du droitRev.IPC Revue I.P.C.Rev.prat.not.b. Revue pratique du notariat belgeRev.not.b. Revue du notariat belge (bij voorkeur

RNB)Rev.prat.not.b. Revue pratique du notariat belgeRev.prat.dr.comm. Revue pratique de droit commercial belgeRev.prat.soc. Revue pratique des sociétés civiles et

commerciales (bij voorkeur RPS)Rev.rec. Revue des receveursRev.Rw. Revue van de RijkswachtRev.trav. Revue du travailRev.trim.DH Revue trimestrielle des droits de l’homme

(bij voorkeur RTDH)Rev.trim.dr.fam. Revue trimestrielle de droit familial

(bij voorkeur RTDF)Rev.TVA Revue de la TVARev.ubiquité Revue ubiquité[email protected] Revue de droit international privé

(ook als RDIPR)Rev.urb. Revue juridique et économique de l’urba-

nisme et de l’environnementRFRL Revue de fiscalité régionale et localeRGAR Revue générale des assurances et des

responsabilitésRGCF Revue générale du contentieux fiscalRGDC Revue générale de droit civil belgeRGF Revue générale de fiscalitéRHA Rechtspraak van de haven van Antwerpen

AFKORTINGEN

124 Wolters Kluwer

RIC Revue internationale de la concurrenceRIDA Revue internationale des droits de

l’antiquitéRIDR Revue du droit des industries de réseauRIEJ Revue interdisciplinaire d’études

juridiquesRJI Res et jura immobiliaRLGB Recueil de la législation générale en

vigueur en BelgiqueR.Med.Rechtspr. Raad voor de mededinging. Driemaande-

lijks tijdschrift van rechtspraakRNB Revue du notariat belgeR.Orde Apoth. Rechtspraak en mededelingen van de Orde

der ApothekersRPDB Répertoire pratique du droit belge –

Encylopedie (Reeks)RPOT Rechtsactualiteit, privacy, openbaarheid

en nieuwe technologieRPP Revue de planification patrimoniale belge

et internationaleRPRJ Recueil permanent des revues juridiquesRPS Revue pratique des sociétés civiles et

commercialesRRD Revue régionale de droitRRS Recht, religie en samenlevingRTDF Revue trimestrielle de droit familialRTDH Revue trimestrielle des droits de l’hommeRW Rechtskundig weekbladRWD Rechtspraak omtrent werken dienstver-

huringSEW Tijdschrift voor Europees en economisch

recht (Sociaal-economische wetge-ving)

V&A 125

AFKORTINGEN

Soc.Act. Sociale actualiteit: wekelijkse informatie over sociaal recht en personeelsbeleid

Soc.Kron. Sociaalrechtelijke kroniekenSoc.M. De sociale maandSoc.Weg. Sociale wegwijzerSport & Recht Sport & Recht: nieuwsbriefSt.Doc.BCNAR Studies en documenten van het Belgisch

Centrum voor Normalisatie van de Accountancy en het Revisoraat

Stud.Dipl. Studia DiplomaticaSuccessierechten Successierechten. NieuwsbriefSupPORT SUPPORT magazine: onafhankelijk vak-

blad voor sportmanagementTAA Tax audit & accountancyT.Aann. Tijdschrift voor aannemingsrechtT.Acc. Tijdschrift voor accountants en boekhou-

dersT.Agr.R. Tijdschrift voor agrarisch rechtT.App. Tijdschrift voor appartements- en

immorechtTASN Tijdschrift der arbeidsongevallen en van

sociaal en nijverheidsrechtTAVW Tijdschrift voor aansprakelijkheid en

verzekering in het wegverkeerT.Bankw. Tijdschrift voor bank- en financiewezenTBBR Tijdschrift voor Belgisch burgerlijk rechtT.Belg.Not. Tijdschrift voor Belgische notarissenTBH Tijdschrift voor Belgisch handelsrechtTBM Tijdschrift voor Belgische mededingingTBO Tijdschrift voor bouwrecht en onroerend

goedTBP Tijdschrift voor bestuurswetenschappen

en publiekrecht

AFKORTINGEN

126 Wolters Kluwer

T.Desk. Tijdschrift van de deskundige (Abex News)

Tegenspraak Tegenspraak: kritisch tijdschrift over recht en maatschappij

TEM Tijdschrift voor economie en managementTEP Tijdschrift Estate PlanningT.Fam. Tijdschrift voor familierechtT.Fin.R. Tijdschrift financieel rechtTFR Tijdschrift voor fiscaal rechtT.Gem. Tijdschrift voor gemeenterechtT.Gez. Tijdschrift voor gezondheidsrechtTGR Tijdschrift voor Gentse rechtspraakT.Huur. Tijdschrift [email protected] Tijdschrift voor internationaal privaatrecht

(ook als TIPR)TJK Tijdschrift voor jeugdrecht en kinderrech-

tenT.Mil.R. Tijdschrift voor militair recht en oorlogs-

rechtT.Mil.Strafr. Tijdschrift voor militair strafrecht en

oorlogsrechtTMR Tijdschrift voor milieurechtT.Not. Tijdschrift voor notarissen TOGOR Tijdschrift voor onroerendgoedrechtT.Ontv. Tijdschrift van de ontvangersTOO Tijdschrift voor omgevingsrecht en omge-

vingsbeleidTORB Tijdschrift voor onderwijsrecht en onder-

wijsbeleidT.Orde Geneesh. Tijdschrift van de nationale raad Orde van

GeneesherenT.Pol. Tijdschrift van de politierechtersTPR Tijdschrift voor privaatrecht

V&A 127

AFKORTINGEN

Trav.Com.ét.et lég.not.

Travaux du Comité d’études et de légis-lation du notariat – Fédération royale des notaires de Belgique

TRD&I Tijdschrift rechtsdocumentatie en -infor-matie

TRG Tijdschrift voor rechtsgeschiedenisTRNI Tijdschrift voor het recht van netwerkin-

dustrieënTROS Tijdschrift voor ruimtelijke ordening en

stedenbouwTRV Tijdschrift voor rechtspersoon en vennoot-

schapT.Sport Tijdschrift voor sportrechtTSR Tijdschrift voor sociaal rechtT.Strafr. Tijdschrift voor strafrecht: jurisprudentie,

nieuwe wetgeving en doctrine voor de praktijk

Turnh.Rechtsl. Turnhouts rechtslevenTvBR Tijdschrift voor Brugse rechtspraakT.Verz. Tijdschrift voor verzekeringen (vanaf

1987)TVG Tijdschrift voor de Vlaamse gemeentese-

cretarisTvMR Tijdschrift voor mensenrechtenTVR Tijdschrift vervoer en rechtT.Vred. Tijdschrift van de vrede- (en politie-)

rechtersT.Vreemd. Tijdschrift voor vreemdelingenrechtTvRF Tijdschrift voor regionale fiscaliteitTVV Tijdschrift verkoop vastgoedTVW Tijdschrift voor wetgevingT.Wrr. Tijdschrift van de werkrechtersradenTWVR Tijdschrift voor West-Vlaamse recht-

spraak

AFKORTINGEN

128 Wolters Kluwer

V&F Vennootschapsrecht en fiscaliteitVAV Verkeer, aansprakelijkheid, verzekeringVerkeersrecht Verkeersrecht – jurisprudentieVersl.CSW Verslagen en debatten. Comité voor studie

en wetgeving. Koninklijke Federatie van het Belgische Notariaat

Verz.W. De verzekeringswereldVerz.Wett.Besl. Verzameling van wetten en besluiten van

BelgiëVerz.Wett.Decr.Besl. Verzameling der wetten, decreten en besluitenVigiles Vigiles: tijdschrift voor politierechtVigiles Jb. Vigiles: jaarboek politierecht / Vigiles:

annuaire droit de policeVIP Vermogensplanning in de praktijkVl.Jurist Vlaams jurist vandaagVl.T.Gez. Vlaams tijdschrift voor gezondheidsrechtVr. en Antw. Parlementaire vragen en antwoordenVVSR Jb. Vereniging voor de vergelijkende studie

van het recht in België en Nederland. Jaarboek

VZW VZW: veertiendaagse nieuwsbrief voor bestuursleden en adviseurs van vzw’s

VZW Info VZW info / VZWBBW.Akte Waarvan akteWegverkeer Wegverkeer: nieuwsbriefZoeklicht Zoeklicht: viermaandelijks tijdschrift

voor internationaal humanitair recht – Internationaal humanitair recht in de kijker

ZW Zonder winstoogmerk. Management en recht in de praktijk

V&A 129

AFKORTINGEN

5.4 Andere afkortingen

195. In juridische teksten worden de volgende afkortingen geregeld gebruikt.

ad interim a.i.advocaat-generaal Adv. Gen.afdeling afd.aflevering afl.algemene rol ARalgemene vergadering AValinea al.alternatieve geschillenbeslechting

(alternative dispute resolution)ADR

arbeidsauditeur Arb. Aud.arrondissement arr.artikel(en) art.auditeur Aud.belasting over de toegevoegde waarde BTW of btwbeleggingsvennootschap met vast

kapitaalbevak

beleggingsvennootschap met veranderlijk kapitaal

bevek

besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid

BVBA of bvba

bevestigd door bevest.bijlage bijl.bijvoorbeeld bv. of bijv.bladzijde(n) p.buitengewone zitting BZburgerlijke aansprakelijkheid BAburgerlijke partij BP

AFKORTINGEN

130 Wolters Kluwer

(c) Cassatiebeschikking RvS

collectieve arbeidsovereenkomst CAO of caocollege van burgemeester en schepenencomité

CBS com.

commanditaire vennootschap Comm.Vcommanditaire vennootschap op

aandelenComm.VA

commissie comm.compagnie co.conclusies concl.confer/conferatur cf. (beter: vgl.)conso(o)rten cons.coöperatieve vennootschap CV of cvcoöperatieve vennootschap met

beperkte aansprakelijkheidCVBA of cvba

coöperatieve vennootschap met onbe-perkte en hoofdelijke aansprake-lijkheid

CVOA of cvoa

cum suis c.s.de dato d.d.deel / delen dl. / dln.directoraat-generaal DGdoctor dr.economisch samenwerkingsverband ESV of esveditie ed.editor(s) ed(s).en andere(n) e.a.en volgende e.v.erratum err.facsimile facs.federale overheidsdienst FODgecoördineerd gec.gemeenschap(s) / gemeenschappelijk gem.

V&A 131

AFKORTINGEN

gemeentelijk gemeent.gepubliceerd gepubl.gewone commanditaire vennootschap Comm.Vhandelsregister HRhoofdstuk hfdst.ibidem ibid.in casu i.c.in fine i.f.in oprichting i.o.in werking getreden i.w.tr.jaargang jrg.kamer k.Kruispuntbank van Ondernemingen

(nummer)KBO-nr.

laatste lid l.l.landbouwvennootschap LV of lvlittera litt.losbladig losbl.meester mr.memorie van toelichting MvTminister(ie) min.naamloze vennootschap NV of nvniet gegeven n.g.noot van de redactie n.v.d.r.nummer(s) nr. / nrs.onuitgegeven onuitg.Openbaar Centrum voor Maatschappe-

lijk WelzijnOCMW

Openbaar Ministerie OMopmerking opm.overweging overw.pagina p.paragraaf §

AFKORTINGEN

132 Wolters Kluwer

paritair comité PCparitair subcomité PSCplaatsvervangend(e) plv.pro memorie p.m.proces-verbaal pvprocureur des Konings PKprocureur-generaal PGprofessor prof.programmatorische overheidsdienst PODprovincie / provinciaal prov.qualitate qua q.q.recto r°rubriek rubr.sine dato s.d.sine loco s.l.sine loco nec dato s.l.n.d.substituut subst.tegen (versus) v.terbeschikkingstelling van de regering TBRterbeschikkingstelling van de strafuit-

voeringsrechtbankTBSurb.

trefwoord tw. (beter: v°)uitgave ed.vennootschap met sociaal oogmerk VSO of vsovennootschap onder firma VOF of vofverbo v°verbroken door verbr.verenigde kamers (Hof van Cassatie) ver.k.vereniging zonder winstoogmerk vzwvergelijk vgl.verso v°versus v.voetnoot vn.

V&A 133

AFKORTINGEN

volume vol.waarnemend. wnd.zonder jaar s.d.zonder plaats s.l.zonder plaats of jaar s.l.n.d.

JURIDISCHE VERWIJZINGEN EN AFKORTINGEN

Documents

Transcript of JURIDISCHE VERWIJZINGEN EN AFKORTINGEN