Johan Coumou

Johan Coumou (Zierikzee 1908 - Rotterdam 1986)

werd geboren als zoon van één van de 22 bakkers in

Zierikzee. Hij volgde de HBS net als zijn vriend

Marinus ‘Boy’ Doeleman, wiens vader directeur was

van de in Zierikzee gevestigde fabriek Zeelandia, die

sinds 1900 grondstoffen voor de bakkerij-industrie

produceerde.1 Zierikzee was in de jaren twintig van

de vorige eeuw een slecht bereikbaar en stil historisch

35 Zeeuws Tijdschrift 2004/5

Johan Coumoude Zeelandiadirecteur die zo leuk kon tekenen

Eén van de dossiermappen in het archief van de fabriek Zeelandia te Zierikzee zit vol met uitgeknipte adver-

tenties, reclamebrochures en folders - vormgegeven voor firma’s als de Glasfabriek in Leerdam, de

Nederlandse Kabel Fabriek in Delft en Staalfabriek De Vries Robbé in Gorinchem - door toonaangevende

ontwerpers als Andries Copier, Jac. Jongert, A.M. Cassandre, Piet Zwart, Paul Schuitema en anderen. Ook

zitten er ontwerpschetsen voor drukwerk in van de hand van Johan Coumou, ondere andere gemaakt op de

keerzijde van een uitnodiging voor een vergadering van de plaatselijke gymnastiekvereniging Rust Roest.

Wat in deze map zit die op de buitenkant is gesierd met het in geel en grijs geschilderde monogram JC en

voorzien van een zwarte stip (zie de afbeelding op pagina 46), zou wel eens de sleutel kunnen zijn tot de

vragen die het typografische werk van Johan Coumou oproept.

Dingenus van de Vrie

Eti

ket,

33,

5 x

14,8

cm

, on

afge

sned

en,

ontw

erp

Joh

an C

oum

ou.

Joh

an C

oum

ou f

igu

reer

t in

een

rec

lam

efot

o. V

erm

oed

elijk

een

zelf

por

tret

.

bepleitte zelfs dat ‘onderricht in de schilderkunst

maar beter opgeheven kon worden; veel belangrijker

in deze moderne tijd waren de fotografie en haar beel-

dingsmogelijkheden’.3 Ook Coumou paste in zijn gra-

fische ontwerpen fotografie toe. Dat was nieuw en

modern. De fotografie werd gedaan door vriend Boy

en Johan bepaalde de compositie.4

Natuurlijk vonden ze dat de fabriek uitgebreid

moest worden met een modern nieuwbouwcomplex.

Samen met bouwkundige Dingeman Coumou (Zierikzee

1902 - Den Haag 1980), de oudere broer van Johan,

die later betrokken was bij de aanleg van de Maastunnel

in Rotterdam, maakten ze een bouwplan voor de nieuw

te bouwen fabriek waarin onder andere het bedrijfs-

laboratorium gehuisvest zou worden. Het ontwerp

paste helemaal in het denken van het toenmalige

Nieuwe Bouwen: veel glas, stalen kozijnen, licht en

grote overstekende dakgoten en veel knalgele en diep-

blauwe tegels. Er werden stalen buismeubelen en

lampen van Gispen in gedacht. Toen het uitgewerkte

plan werd voorgelegd aan ‘baas’ Doeleman liep dat uit

op grote herrie. Maar het gebouw kwam er in 1932 en

de Zeelandia-directeur zou er de eerste tijd geen voet

zetten: ‘Met deze nieuwlichterij wilde hij niets te

maken hebben.’5 Overigens stond Herman Johan

Doeleman bekend als een energieke, zakelijke en

innovatieve man die zich graag omringde met ambiti-

euze jonge mensen, maar zelf graag de touwtjes in

handen hield. Bij een volgende verbouwing, in 1936,

van het pand aan de Poststraat tot kantoor, leverde de

firma Gispen niet alleen alle verlichting maar ook het

voor de ontvangsthal speciaal ontworpen verlichtings-

ornament dat maar liefst een lengte van ruim 3,6 meter

had.6 Deze verbouwing werd officieel verricht door

Dingeman Coumou, maar ongetwijfeld waren de twee

vrienden de initiatiefnemers.

Johan Coumou zou tot ongeveer 1940 het meren-

deel van het grafische ontwerpwerk uitvoeren. Steeds

meer werd uitbesteed aan het bureau van Machiel

Wilmink, dat al vanaf 1930, wellicht mede op initiatief

van Coumou, voor Zeelandia werkzaam was.7 Zijn

aandacht werd steeds meer opgeëist door de logistieke


stadje aan de Oosterschelde. Vriend Boy was voorbe-

stemd om fabrieksdirecteur te worden en vader Herman

Johan (‘Johan’) op te volgen. Na zijn HBS-opleiding

bereidde Boy Doeleman zich voor op zijn toekomstige

functie en ging studeren in Parijs en Wageningen.

Ongetwijfeld zal Coumou jaloers geweest zijn op zijn

vriend want hij bleef achter in het stille stadje en

kreeg op voorspraak van vader Johan een baantje in

de fabriek. ‘…Om brieven te schrijven aan bakkers, die

nog geen afnemers van Zeelandia waren. Brieven

schrijven, mee naar Holland om besprekingen bij te

wonen […] zo kwam JC in de zaak’ op 1 juli 1929.2

Omdat hij ‘zo leuk kon tekenen’, mocht hij ook de

etiketten voor de Zeelandiaproducten tekenen. Hij

ontwierp folders, prijslijsten, advertenties, brochures,

briefpapier, bemoeide zich met het bouwen van stands

op beurzen en tentoonstellingen. Kortom, hij bepaalde

het gezicht van de fabriek naar buiten. Als vanzelf voeg-

de hij het ontwerpen van de omslagen van De Klok,

het reclameperiodiek dat sinds 1925 in eigen beheer

uitgegeven werd, toe aan zijn werkzaamheden.

De Nieuwe Zakeli jkheid

Na de terugkeer van Boy Doeleman in Zierikzee en

inmiddels opgenomen in de leiding van de fabriek

werd de vriendschap voortgezet. Ze volgden nauwge-

zet de ontwikkelingen op het terrein van de beeldende

kunst. Opmerkelijk is dat de twee vrienden in het geïso-

leerde stadje zo goed op de hoogte waren van die

nieuwste ontwikkelingen in de toegepaste kunsten.

Dat kan bijna niet anders gebeurd zijn dan door

schriftelijke informatie. Vermoedelijk lazen ze toon-

aangevende tijdschriften als De Reclame en I 10.

Niet alleen de grafische vormgeving had hun belang-

stelling maar ook architectuur en beeldende kunst zal

hen ongetwijfeld hebben geboeid. Nog steeds hangen

er in de kantoor- en werkruimtes van de fabriek werk

van kunstenaars, waaronder dat van de Middelburgse

schilder Reimond Kimpe (Gent 1885 - Goes 1970).

Nieuw in die tijd was het toepassen van fotografie in

reclamedrukwerk. Piet Zwart, Paul Schuitema en

Gerard Kiljan waren pioniers op dit gebied. Piet

Zwart, docent aan de Rotterdamse Kunstacademie,


De Klok, mei 1931, voorzijde omslag. De Klok, februari 1932, voorzijde omslag. De Klok, juli 1932, voorzijde omslag.(boven) Schets van de nieuwbouw in 1932. Tekening vanDingeman Coumou. In: De Klok, januari 1932. (onder) Interieur met Gispenmeubilair. Vanaf links: M. Doeleman,J. Coumou, E. Salzherr Krips, F. van Hoofstadt, W. Wiebols.

39 Zeeuws Tijdschrift 2004/538 Zeeuws Tijdschrift 2004/5

De Klok, juni 1932, binnenkant omslag.De Klok, augustus 1934, achterzijde omslag.Twee etiketten (12,1 x 23,2 en 11,9 x 23,3 cm), ontwerp Johan Coumou. De Klok, oktober 1931, achterzijde omslag.

Folder, 22 x 31 cm, 1931, ontwerp Johan Coumou.

Zeelandia Zierikzee, De Klok voor het Bakkersbedrijf

werd genoemd. Het was een nieuw idee en De Klok

was een bijzondere uitgave. Het was niet zomaar een

reclameblaadje. Het was een serieuze poging door

met enthousiasme te berichten over allerlei zaken die

verband hielden met het bakkersvak een hechte band

te creëren met Zeelandiaklanten en die klantenkring

uit te breiden. Het moest een familietijdschrift worden

waar het hele bakkersgezin op zat te wachten. En dus

was er vanaf het eerste nummer naast artikelen over

theorie en praktijk van het bakkersvak, ook een rubriek

voor de jeugd waarin niet alleen spannende verhalen

te lezen waren, maar ook ‘raadsels en wedstrijden met

aardige prijzen voor de deelnemers’ en ‘Ook voor de

vrouwen zal in het vervolg gezorgd worden; zij weten

uit ervaring dat ik ze niet vergeet’, bovendien werd

‘een fraaie band beschikbaar gesteld voor hen die alle

nummers bewaard hebben’.

Het tijdschrift was een idee van de N.V. Grafische

Kunstinrichting S. Bakker Jz uit Koog aan de Zaan, de

leverancier van het meeste drukwerk voor de fabriek.

Waarschijnlijk een poging om verzekerd te zijn van

een maandelijkse drukwerkopdracht. Het redactie-

adres was Tuinen 37 in Leeuwarden en ‘Advertentiën

worden niet aangenomen’. De oplage van de eerste

jaargang, betrof 70.000 stuks. Natuurlijk zal de

Zeelandiadirecteur ook hebben zitten rekenen. Het

jaarbudget voor reclameactiviteiten zal waarschijnlijk

hoger geweest zijn dan de kosten voor het gratis ver-

zonden periodiek aan ‘iederen “Zeelandia”-gebruiker’

en aan potentiële klanten. Maar het idee van de direc-

te benadering zal hem ongetwijfeld aangesproken heb-

ben. Het eerste nummer verscheen op 15 mei 1925.

Op het omslag een glunderende bakker met zijn

brood in een ornamentvolle lijst die gesierd wordt met

de wapens van Zeeland en Nederland, verschillende

broden, koekjes, krakelingen en pudding. Een aantal

jaren achter elkaar zou deze illustratie het omslag sie-

ren en werd de afwisseling gezocht in wisselende

steunkleuren en verschillende papiersoorten waarop

het omslag gedrukt werd. Waarschijnlijk was het het

eerste tijdschrift dat in ons land in controlled circulation

verscheen. Een fenomeen dat in de laatste 25 jaar van de

vorige eeuw tot volle bloei kwam. Inmiddels bedient

elk zichzelf respecterend bedrijf zich van zo’n tijd-

schrift. Maar dat De Klok inmiddels al bijna 80 jaar

verschijnt, zullen weinigen weten.


organisatie van het bedrijf. Johan Coumou bleef tot

het einde van zijn loopbaan werkzaam bij Zeelandia

en nam op 3 augustus 1973 uiteindelijk afscheid als

mededirecteur naast zijn vriend Boy. Hij bleef altijd

chef-reclame en geen ontwerp voor drukwerk, stand-

bouw of iets wat ook maar wat te maken had met de

huisstijl van het bedrijf werd uitgevoerd zonder zijn

nadrukkelijke toestemming. Coumou volgde alles

nauwgezet en toen op een keer bleek dat nieuw gele-

verde vrachtwagens niet in de juiste kleur geel gespo-

ten waren, zoals de huisstijl voorschreef, stuurde hij

ze linea recta terug naar de leverancier.

Coumou was ook een sociaal bewogen man, ver-

vulde bestuurlijke functies in plaatselijke clubs zoals

de gymnastiekvereniging Rust Roest en de woning-

bouwvereniging Beter Wonen, waarvan hij meer dan

dertig jaar voorzitter was en die hem de bijnaam

bezorgde ‘De bouwheer van Schouwen-Duiveland’.8

De Klok: een vroeg voorbeeld van controlled

circulation

Het gezicht dat Coumou aan de Zeelandiaproducten

gaf, is een prachtig voorbeeld van de progressieve

vormgeving zoals die in de jaren dertig voor slechts

een klein aantal bedrijven gemaakt werd. Eén van de

talenten waar Coumou over beschikte, was die voor

marketing en publiciteit: op juiste momenten strategi-

sche beslissingen nemen om precies de vonk over te

laten slaan zodat er een vuurtje ging branden. Hij be-

dacht een vormgeving die de koper moest overtuigen

dat deze te maken had met een modern, vooruitstrevend

en vernieuwend product. Een product dat natuurlijk

een efficiënt en dus goedkoper eindproduct zou ople-

veren, dat ze goede waar voor hun geld kregen en dat

er niet te veel voor betaald hoefde te worden.

Het reclamebeleid dat Zeelandia in de jaren twintig

voerde, lijkt op het eerste gezicht niet zo heel anders

dan dat van anderen. Het arsenaal relatiegeschenken

bestond naast de gebruikelijke asbakken, agenda en

kalenders uit klokken. Met de klok werd de suggestie

gewekt van ‘bij zijn’ en de ‘juiste tijd’ voor het bedrijf.

En elke keer als de klok geraadpleegd werd, ontkwam

je niet aan de naam Zeelandia of deze erop stond of

niet. In talloze bakkerijen was een Zeelandiaklok een

vast onderdeel van de inventaris geworden. Het was

dan ook niet verwonderlijk dat het sinds 1925 uitgege-

ven en gratis verspreide Maandelijks tijdschrift voor het

bakkersbedrijf uitgegeven door de Stoombeschuitgeleifabriek


Folder, 21 x 14,7 cm, ontwerp Johan Coumou (binnenkant omslag en titelblad). Folder, 14,2 x 10,3 cm, ontwerp Johan Coumou (voor- en achterzijde). De Klok, 15 mei 1925 (eerste nummer), voorzijde.


Eet meer brood week

In het oktobernummer van 1930 komen we voor het

eerst de naam van Johan Coumou tegen als verant-

woordelijke voor de typografie. Op het omslag werd

een aantal speldjes afgebeeld, dat in het kader van een

‘Eet meer brood week’ gratis (2 miljoen stuks) aan de

bakkers verstrekt werd om uit te delen. Het speldje is

een afbeelding van een reclameauto zoals die door de

fabriek werd ingezet bij reclamecampagnes. De typo-

grafie van het omslag werd gekenmerkt door stevige

kapitale letters. De achterkant van het tijdschrift toont

een luchtige advertentie waarin uitsluitend met typo-

grafische middelen in twee kleuren uit de doeken

wordt gedaan waarom er 2.000.000 ‘Eet meer brood’-

speldjes uitgedeeld konden worden. Met het binnen-

werk van het tijdschrift mocht Coumou zich blijkbaar

nog niet bemoeien want dat blijft eruitzien zoals het

er al lang uitzag.

Vanaf februari 1931 werd het duidelijk dat de

vormgeving van het tijdschrift een prominentere

plaats ging innemen. Op het omslag werden heldere

volle kleuren gebruikt en schreefloze letters toegepast,

in kapitale of in onderkastletters, dynamische fotogra-

fie die snelheid en diepte in de compositie brengen.

Opvallend is de perforatie die alvast werd aangebracht

met het oog op de jaarlijkse verzamelbanden, die gra-

tis beschikbaar werden gesteld. Het binnenwerk van

het tijdschrift ontkwam niet meer aan Coumous aan-

dacht. Hij speelde met letters, die hij in een enkel

geval hiervoor speciaal tekende. Hij maakte opvallen-

de advertenties met typografische middelen en soms

ook met gebruik van foto’s. Het is Coumou zelf die

vaak optreedt als figurant in de fotografie net als ande-

re familieleden wel eens als model zijn opgetreden.

Zo af en toe rammelt de typografie. Vooral het uitspa-

tiëren van letters en cijfers is niet altijd even gelukkig.

Nieuw is dat voortaan de achterzijde gebruikt wordt

als algemeen affiche voor bakkersproducten als brood

of beschuit. De achterpagina was voorzien van een

perforatierand waar naast de tekst ‘hier afscheuren en

in de etalagestaander schuiven’. vermeld stond. De

bedoeling was de achterkant/affiche maandelijks te


De Klok, oktober 1930, voorzijde. De Klok, oktober 1930, achterzijde omslag.

De

Klo

k, P

asch

en 1

931

, p

agin

a 33

.

De

Klo

k, P

asch

en 1

931

, p

agin

a 38

.D

e K

lok,

jan

uar

i 19

33,

pag

ina

11 (

man

met

pijp

is

Joh

an C

oum

ou).


wisselen in de etalagestaander, die ook alweer gratis

aangevraagd kon worden voor de toonbank in de bak-

kerswinkel. Opvallend is de serie artikelen die ver-

scheen over ‘etalageverzorging’, van de hand van

Coumou, waarbij zelfs een idee aan de hand gedaan

wordt om op eenvoudige wijze letters te vergroten om

eenvoudige etalageteksten te kunnen maken.

Vermakelijk is het adres waar reacties naar toege-

stuurd konden worden: Zeelandia Zierikzee. Etalage.

Inmiddels was er ook een Zeelandialogo ontwikkeld,

dat duidelijk geïnspireerd was op het Zeeuwse provin-

ciewapen en dat tot in de jaren zeventig van de vorige

eeuw in gebruik zou blijven. Onduidelijk is wie het

getekend heeft, Johan Coumou of Machiel Wilmink.

In januari 1932 verschijnt er een extra nummer ter

gelegenheid van de bouw van het eerdergenoemde

nieuwe fabrieksgebouw. Door het gebruik van rood

transparant papier en half afgesneden pagina’s werd

een hoogtepunt bereikt in Johan Coumous typografi-

sche werk. Onder de omslagen van 1932 zijn enkele

juweeltjes zoals die van de maand juli waarop de

nieuwe fabriek het onderwerp is en die van oktober

waarop in asymmetrische typografie het nieuwe pro-

duct Expansor wordt gelanceerd.

Inventief grafisch ontwerper

In de jaargang 1933 is duidelijk de hand te zien van

Wilmink die sterk anekdotische omslagen maakte

waarin de typografie een ondergeschikte rol speelde.

Een van de kenmerken van Coumous ontwerpen was

het zorgvuldige evenwicht tussen de twee verschillende

disciplines, alhoewel hij ook wel eens een uitschieter

maakte zoals het getekende augustusnummer dat doet

denken aan het werk van de Franse affiche-ontwerper

Cassandre. In 1934 maakte JC, zoals hij meestal zijn

werk signeerde, nog een aantal interessante omslagen

zoals het maartnummer over ‘nieuwe beschuit’. Er

volgde een enorme reclame campagne voor Carlo bak-

platen-smeerolie emulsie, die waarschijnlijk door Marinus

Doeleman en Johan Coumou bedacht was. Op een

foto in het Zeelandia-archief is duidelijk te zien hoe

Coumou als figurant smeert met Carlo.

De omslagen werden steeds meer echte plaatjes met

een tekst, hoogst waarschijnlijk toch het werk van het


De

Klo

k, a

pri

l 19

32,

pag

ina

62

en 6

3.

De

Klo

k, j

uli

1931

, ac

hte

rzijd

e.

bureau van Wilmink en ondanks het feit dat Coumou

in veel nummers genoemd werd als verantwoordelijke

voor de typografie, was het Wilmink die steeds meer

die rol van huistypograaf van hem overnam. Op het

omslag van het augustusnummer van 1938 komen

we voor het laatst de signatuur van JC tegen. Dat hij

vanaf dat moment de grafische vormgeving van het

bedrijf toevertrouwt aan de zorg van Wilmink zal

meer te maken hebben met het feit dat de bedrijfsvoe-

ring steeds meer zijn aandacht vroeg. Maar de omsla-

gen die hij voor de De Klok maakte, bewijzen dat hij

een inventief grafisch ontwerper was en dat rechtvaar-

digt de opvatting dat zijn grafische werk eens grondig

geïnventariseerd moet worden.


Noten1. Zie voor een historisch overzicht het artikel van Kees Bos,

Honderd jaar Koninklijke Zeelandia Groep B.V. in: ZeelandboekZL-3. Middelburg 1999, p. 63-87

2. Herdenkingsrede bij het 50-jarig jubileum van Zeelandia –

uitgesproken door de heer H.J.Timmer op 21 september 1950.

3. Uiteindelijk zou deze opvatting leidden tot zijn ontslag in

1933 als docent aan de Rotterdamse academie. Zie noot 17 in:

Kees Broos, Piet Zwart (1885-1977), Amsterdam 1996.

4. Volgens Herman Doeleman jr dreigde Marinus zijn vader

meerdere malen Zierikzee en Zeelandia te verlaten om een

carrière als fotograaf te beginnen in de Verenigde Staten.

Mededeling aan de auteur, februari 2002.

5. Zie noot 2.

6. Zie pagina 127 en afb. 192 in: André Koch, W.H. Gispen(1890-1981), Rotterdam 1988,

7. Zie voor deze ten onrechte vergeten Rotterdamse ontwerper,

die leiding gaf aan studio M.W. waar ‘in samenwerking van

copywriter, illustrator, typograaf en fotograaf, moderne recla-

me werd ontworpen’, Kees Broos en Paul Hefting, Grafischevormgeving in Nederland. Een eeuw, Utrecht, 1993, en Steven

Heller en Louise Fili, Dutch Moderne: Graphic Design from theStyle to Deco, San Francisco, 1994.

8. K.Vos, 35 Jaar Beter Wonen, Zierikzee 1986

Alle beeldmateriaal is afkomstig uit de archieven van Zeelandia.

Met dank aan Lydia Goedegebuure, bibliothecaris.

Johan Coumou

Documents

Transcript of Johan Coumou