Jiergong 16 | 2020 | Nûmer 2 Alde gewaaksen, Durk van der ... 2020-2-2.pdf · 2 Lezing Freonen fan...

Jiergong 16 | 2020 | Nûmer 2Alde gewaaksen, Durk van der Ploeg, stinzenflora, FRIA, Zoltin Peeter, Jofel Cultuur, Otto Kuipers

Luca Chini (1490-1556) bedacht een nieuwe manier om planten te bestuderen toen

hij het eerste herbarium aanlegde. Lees er meer over op pagina 10. (Foto Haye Bijlstra)

Foar de simmer koenen tal fan plande tentoanstel-lingen en aktiviteiten net trochgean yn ferbân mei de coronamaatregels. Mei it nije seizoen foar de doar hoopje we wer mear besikers ûntfange te kinnen. Yn Tresoar en yn paviljoen Obe binne nije útstallingen te sjen: ‘Fryske skatten yn it grien’ oer stinzefloara en states yn Fryslân en ‘Fan Wâldbean oant Wetterhoun’ oer Frysk libben erfgoed. Letter dit jier folget in tentoanstelling oer keunstner Zoltin Peeter. Lês der mear oer yn dizze Letterhoeke.

CoronamaatregelsDe earder plande útstalling oer Jan Loman en ‘IIsbaan yn de maaitiid’ binne nei takom jier ferskood. De tentoanstelling ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’ moast troch de opleine maatregels al nei twa wiken slute, mar is no ferlinge oant ein septimber. Stadichoan komme der wer wat aktiviteiten, lykas lêzingen, op

gong, mar it binne der minder as oars. Ek freget it om in protte fleksibiliteit om de oardel meter te garandearjen. By in lêzing yn de Gysbert-Japicxseal kinne no mar 25 minsken wêze. De oankundige akti-viteiten yn dit nûmer binne dan ek ûnder foarbehâld. Sjoch foar aktuele ynformaasje op www.tresoar.nl.

JubileumMar leafst trije meiwurkers binne dit jier 40 jier yn tsjinst by Tresoar: Haye Bijlstra, Henk Dorenbos en Otto Kuipers. Lêstneamde jubilaris fertelt yn dizze Letterhoeke oer syn wurk.

Voor de zomer konden een aantal geplande tentoonstellingen en activiteiten niet doorgaan in verband met de coronamaat-regelen. Met het nieuwe seizoen voor de deur hopen we weer meer bezoekers te kunnen ontvangen. In Tresoar en in paviljoen Obe zijn nieuwe tentoonstellingen inge-richt: ‘Fryske skatten yn it grien’ over stinzenflora en states in Fryslân en ‘Fan Wâldbean oant Wetterhoun’ over Fries levend erfgoed. Later dit jaar volgt een tentoonstelling over kunstenaar Zoltin Peeter. Lees er meer over in deze Letterhoeke.

CoronamaatregelenDe eerder geplande tentoonstelling over Jan Loman en ‘IIsbaan yn de maaitiid’ zijn naar volgend jaar verschoven. De tentoonstelling ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’ moest door de opgelegde maatregelen al na twee weken sluiten, maar is nu verlengd tot eind september.

Langzamerhand komen er weer wat activiteiten, zoals lezingen, op gang, maar het zijn er minder dan normaal. Ook vraagt het om veel flexibiliteit om de anderhalve meter te garanderen. Bij een lezing in de Gysbert-Japicxseal kunnen nu maar 25 mensen zijn. De aangekondigde activiteiten in dit nummer zijn dan ook onder voorbehoud. Kijk voor actuele informatie op www.tresoar.nl.

Jubileum Maar liefst drie medewerkers zijn dit jaar 40 jaar in dienst bij Tresoar: Haye Bijlstra, Henk Dorenbos en Otto Kuipers. Laatstgenoemde jubilaris vertelt in deze Letterhoeke over zijn werk.

FOAROPWURD

'Fryske skatten yn it grien’.

(Foto Haye Bijlstra)

Otto Kuipers. (Foto Haye Bijlstra)

LETTERHOEKE 2 2020 | 3

YNHALD

6Erfgoed

10Lusthof

16Neo-romanticus

4 | LETTERHOEKE 2 2020

6 Frysk libben erfgoed - fan Wâldbean oant Wetterhoun

Wieke de Haan

9 Durk van der Ploeg populêr ûnder studinten

Jelle Krol

10 Fryske skatten yn it grien - stinzenflora en states in Fryslân

Hanneke Heerema

13 ‘Dit mag nooit worden vergeten’ Otto Kuipers

14 Lezingen

15 Besiele troch Fryslân

16 NOORDZICHT | Zoltin Peeter Een neo-romanticus in Friesland

Peter van Lier en Dirk van Ginkel

19 Skriuw foar bern of skriuw in koart ferhaal

Hilda Top

20 Tredde Dei fan de Fryske letterkunde Meindert Reitsma

21 Explore the North jout omtinken oan oersetting

Meindert Reitsma

22 Jofel Cultuur Uzi Hagaï

23 Oanwinsten -Sunbeams on Sonnema Palace Joke Corporaal -Bysûndere dûmny Liuwe H. Westra -Teruggevonden ontwerp van Roodbaard Rita Radetzky

26 Meiwurker oan it wurd: Otto Kuipers Marijke de Boer

29 De Franeker Academiebibliotheek in context

Jacob van Sluis

30 Nijs fan de Freonen fan Tresoar

31 Kolofon

32 Aktiviteiten

YNHALD

21Obe Postmapriis

23Filmskript

29Boekencollectie


In wrâld giet foar dy iepen: fan appels oant par-ren, fan rabarber oant prûmen, fan beannen oant earten en wat te tinken fan allerhanne soarten ierpels, neist Bintsje ek Burmania, Carina en Kike. En dan noch alles dat op de fjilden groeit en bloeit lykas koalsied, hop, himp, flaaks, weet, hjouwer en rogge. Dizze rykdom is te sjen op de útstalling.

Tal fan dizze soarten binne suver wat yn it ferjit rekke. Folkstúnders ferbouden it noch wol. Krekt yn dizze tiid, dat der hieltyd mear omtinken is foar lokaal ferboud en produsearre iten, past de tentoanstelling. It hat noch noait sa drok op de folkstún west, it wyldplukken is yn opkomst. De belangstelling foar wêr’t ús iten weikomt wurdt hieltyd grutter. It ûnderwerp is aktueel mei de komst fan mienskiplike buert- en doarpstunen, biologyske grientetassen op bestelling, ruilhannel en lessen yn biologysk itensieden.

De tentoanstelling begjint eins al bûtendoar, troch de beplanting mei griente en blommen yn

TENTOANSTELLINGtroch Wieke de Haan

Min ofte mear fergetten Fryske lânbougewaak-

sen, fruitsoarten en bisten stean sintraal yn de nije

tentoanstelling ‘Frysk libben erfgoed - fan Wâldbean

oant Wetterhoun’ yn paviljoen Obe.

Frysk libben erfgoed fan Wâldbean oant Wetterhoun

Allerhanne Fryske gewaaksen binne op de tentoanstelling te sjen. (Foto Haye Bijlstra)


grutte blombakken foar Tresoar. Rin dêrnei yn Obe rûn yn de troch túnarsjitekt Nico Kloppenborg en ûntwerpburo BWH ûntwurpen oaze fan Fryske fruitbeammen en fazen mei siedsjes en foto’s fan allerhanne soarten gewaaksen. De siedden fan it Platform Friese Rassen en

Gewassen binne te keap. Boppedat binne der siedden om te ruiljen, fan de siedde-biblioteek.

Skilderijen fan Jantiena de Vries-Bellinga toane bisterassen as de Wetterhoun en

de Fryske Stabij. Botanyske tekeningen fan Hennie Dijk-Stel litte ûnder mear de Koudumer blomkoal sjen. Op grutte led-skermen binne films oer it ûnderwerp te besjen, makke troch Ruben de

Vries en Haye Bijlstra.

PoëzyInkeld de nammen fan de soarten binne al poëtysk en sizze soms wat oer de komôf of de kleur. Tal fan plaknammen komme werom yn de nammejouwing.

Frysk libben erfgoed fan Wâldbean oant Wetterhoun

Yn de plantebakken foar Tresoar bloeie en groeie ek âlde Fryske gewaaksen. (Foto Haye Bijlstra)Allerhanne Fryske gewaaksen binne op de tentoanstelling te sjen. (Foto Haye Bijlstra)

Marijke muoi is in fraai kleure en smaaklike appel (Malus

domestica). De appel is neamd nei Maria Louise van Hes-

sen-Kassel, frou fan steedhâlder Johan Willem Friso. (Foto

Haye Bijlstra)


Sa is der in Koudumer beantsjestok (pûlfrucht), in Kollumer en in Jannumer pronkbean (pûlfrucht), in Berltsumer, Wierumer en Feinsumer gieltsje (ierpels) en Sint Anna korfke binne beien.Ek de kleur sit geregeld yn de namme: de Reade krobbe (pûlfrucht) is read mei giele spikkeltsjes. Dy drûge bean waard op De Harkema, De Pein en omkriten ‘Reade poep’ neamd. Dat kin derop wize dat de oarsprong yn Dútslân leit. Oare nammen foar de soart binne Reade krûper, krûpke of kropke.

It knolgewaaks Fryske pearskop hat in pearsreade kop en giel fleis. By de ierpels fine we it Fryske blauwe Knolgewaaks en de reade earsteling. De Menamer rûne wite readkop (rapen) seit wat oer kleur én komôf.Neist al dizze poëtyske nammen hat de tentoan-stelling ek in echt literêre komponint: mei sitaten, sprekwurden (‘It is net alle dagen rys mei rezinen, mar ek wolris grôt mei krôde’) en gedichten dy’t passe by de soarten.

Wat: tentoanstelling Wêr: paviljoen Obe, AldehoustertsjerkhôfWannear: oant en mei 18 oktober. De tentoanstel-ling is in inisjatyf fan Platform Friese Rassen en Gewassen yn gearwurking mei Tresoar.

Botanyske tekeningen, makke troch Hennie Dijk-Stel. (Foto

Haye Bijlstra)

Skilderijen fan bisterassen, makke troch Jantiena de Vries-

Bellinga. (Foto Haye Bijlstra)

Yn alkohol pleatste Fryske giele brûnskop Sybrandy, Fryske jammen en Redmer: koalraap en twa ierpelsoarten. Dizze gewaaksen

stean op de list fan it Platform Friese Rassen en Gewassen. (Foto Haye Bijlstra)


Studinten fan de learare-oplieding Frysk fan hegeskoalle NHL Stenden yn Ljouwert organisearren yn harren entûsjasme mei dosint Babs Gezelle Meerburg ein juny in kuiertocht troch de bosk fan Ypeij, by Swarteweisein. It is de lokaasje dêr’t de roman De Belvedêre him foar in grut part ôfspilet en sa koenen se dy neier kennen leare. Doe’t de roman yn 2012 útkaam, is op dat stee ek al ris in literêre middei hâlden, doe mei de skriuwer sels as ferteller. Se seagen by de plakken dy’t in

wichtige rol yn it boek hawwe. De Belvedêre, útsjochtoer, wie lykwols in totaal oarenien as de eardere. Dizze is folle minder heech as dy út de tiid dêr’t it boek yn spile, doe’t Age Looxma Ypeij (1833-1892), de histoaryske haad-figuer út it boek, dêr as ryk man it eachweid hie oer al syn lân. Se giene ek by de kassen del, dy’t der yn Age syn tiid ek al wiene, en nei de ferneamde lange tsjustere grot, dêr’t mannichien as bern mei in soad spanning yn it liif trochhinne rûn is. Lang om let kamen se by

Vijversburg sels, de filla dêr’t it grutste part fan Age syn libben mei syn mem Baudina en har selskipsdame Helena Mallinckrodt him ôfspile. Se mochten sels yn de keamer dêr’t it portret fan Age, skildere troch Pieter Willem Sebes, op har delseach.

SirkwyBy hast alles dat se seagen, wiene wol passaazjes yn it boek te finen. Guon fan dy passaazjes liezen de studinten foar. Dat is ek opnommen en kin beharke wurde op www.sirkwy.frl yn it dossier oer Durk van der Ploeg. Ta eare fan Van der Ploeg syn 90ste jierdei wurde op de webside ek oare aspekten fan Van der Ploeg syn wurk beljochte, bygelyks syn wurk as foarmjouwer en syn ideeën dêroer. Boppedat is te lêzen wat de studinten oansprekt yn Van der Ploeg syn romans.

FRYSKE LITERATUERtroch Jelle Krol

Durk van der Ploeg populêr ûnder studinten

Durk van der Ploeg wurdt 6 septimber 90 jier. In skriuwer hâldt

net mei skriuwen op as er rjocht kriget op AOW. Gauris wurde

skriuwers produktiver yn de lettere fazen fan harren libben.

Mei Durk van der Ploeg is it, sa’t it liket, net oars: twatredde

(16 boeken) fan syn totale proazapublikaasjes (25 boeken) levere

er nei syn 65ste. Ek al is it meastepart fan syn proaza skreaun

troch in sechstichplusser, dochs wit Van der Ploeg mei dat wurk

ek jonge studinten oan te sprekken.

Durk van der Ploeg yn 2016. (Foto Haye

Bijlstra)

De studinten fan NHL Stenden en dosint Babs Gezelle Meerburg (tredde fan rjochts)

op in brechje yn de Bosk fan Ypeij/Vijversburg. (Foto Ronald Noppers)


Stinzenplanten zijn bol-, knol- en wortelstokplanten die sinds de negentiende eeuw, dankzij de Friese botanist dr. Botke, vernoemd werden naar de plek waar hij ze in soms grote hoeveelheden aantrof, bij de Schierstins in Veenwouden. De achttien voor Friesland belangrijkste soorten maakten vaak een letterlijk lange reis, voordat zij zich in de noest bewerkte kleigrond van de tuinen van de Friese

hoofdelingen en notabelen konden vestigen. De een kan niet zonder de ander. Het voorkomen van die stinzenplant hangt samen met de ontwikkeling van het wonen en het bewerken van de stugge Friese klei in de kuststreken van Noord-Nederland, van de verdedigbare torenstinzen naar de pronkzuchtige states (en dito tuinen) en buitenplaatsen met een kasteelachtige allure van welgestelde Friese families.Het aanleggen van tuinen maakte door de eeuwen heen een aantal ontwikkelingen door. De states waren in eigendom van de welgestelde en ontwikkel-de bovenlaag van de bevolking. De ‘avant-garde’, met een sterke cultuurdragende functie, die de tekenen van de tijd opving. Families met belangstelling voor wetenschap en cultuur, hetgeen zichtbaar gemaakt werd door de architectuur van hun huis, de inrichting van het huis en van de tuin. De meeste states zijn in de achttiende en negentiende eeuw afgebroken, te duur in onderhoud, te groot en oncomfortabel.

Groot TerhorneDe tentoonstelling gaat in op de introductie van het ‘lusthof ’ in Friesland door de prinses van Oranje op haar landgoed rond Paleis Oranjewoud. De opeenvol-gende stijlen waaraan de tuinen onderhevig waren, worden zichtbaar gemaakt aan de hand van een serie tuinontwerpen voor het landgoed Groot Terhorne in Beetgum, ooit het bezit van de familie Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg. Groot Terhorne, ‘Een der schoonste buitengoederen van dit gewest’, staat model voor dat verdwenen cul-tuurbezit. Van deze in 1879 afgebroken buitenplaats is niet veel bewaard gebleven, behalve hetgeen zich in het familiearchief bevindt, zoals de tuinontwerpen en de twee beelden die ruim tweehonderd jaar op de ho-

TENTOONSTELLINGdoor Hanneke Heerema

De tentoonstelling ‘Fryske skatten yn it grien -

stinzenflora en states in Fryslân’ geeft een

(beknopte) introductie voor een breed publiek

op de twee uitzonderlijke, Friese fenomenen.

Fryske skatten yn it grienstinzenflora en states in Fryslân

Een grote kaart geeft een overzicht van de states. (Foto Haye

Bijlstra)


meipalen van de toegangspoort gestaan hebben. Uiteindelijk kwamen ze terecht in de collectie van het Friesch Genoot-schap en het Fries Museum. De beelden zijn nu te zien in de tentoonstelling, nadat ze in het atelier van restaurateur Michiel Overhoff geconserveerd werden.

Beelden bij de toegangspoortIn het archief van de familie Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg bevinden zich brieven van Agatha Tjaerda van Starckenborgh (1620-1670) aan Michaël Buschius, jurist en zaak-waarnemer van de familie. Agatha stamt uit een oud adellijk Fries geslacht, zij is getrouwd met Georg Fredrik thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg. Het paar bewoont de door vererving verkregen Groot Terhorne te Beetgum. Agatha voert het huishouden op het ‘Horn’ met allure zoals de stand dat haar verplicht en onderneemt samen met haar man ook tal van verbouwingen en uitbreidingen. De in 1656 door T. Hoen gemaakte pre-kadastrale kaart laat de state Groot Terhorne zien, met de aangrenzende percelen, van een perceel bij Beetgum en van een perceel aan de “Olde Bildijck”.

In 1656 lieten zij ook twee beelden maken voor de nog te metselen homeipalen van de toegangspoort. Het materiaal is van een goede kwaliteit zandsteen, dat in die tijd voornamelijk gewon-nen werd in een groeve bij Bentheim (Duitsland). Deze zandsteen patineert in de

buitenlucht vrij snel tot donker grijs. De beeldhouwer is nog niet geïdentificeerd, waarschijnlijk komt deze uit de omgeving van de schilder Wybrand de Geest, die enkele leden van de familie portretteerde, waaronder een jeugdportret van Agatha. De maker zou ook de beeldhouwer Lou Ripperts Forssenburgh uit Leeuwarden kunnen zijn, die rond dezelfde tijd de twee grafbeelden (prianten) maakte in opdracht van Hessel Meckema van Aylva, voor het familiegraf in de kerk van Holwerd. Uit de brieven van Agatha aan Buschius blijkt dat hij op verzoek van Agatha meedacht aan de tekst die op de voet van ieder beeld zou moeten komen. Uiteinde-lijk kwam op het voetstuk van Heraclitus te staan:

‘Al waer de mensch om strijtIs roock en ydelheyt. Dit is’t, daar heraclyt Soo jammerlijck om schreijt’

Fryske skatten yn it grienDe stinzenflora met hun Friese,

Latijnse en Nederlandse namen.

(Foto Haye Bijlstra)

Oproep Wie maakte de beelden bij de toegangspoort van GrootTerhorne? Onderzoekers die iets weten uit de archieven, kunnen die informatie mailen naar [email protected] (o.v.v. Hanneke Heerema). Alvast bedankt!

Groot Terhorne te Beetgum, met op de palen Heraclitus en

Democritus bij de poort. (Fries Museum)


En op het voetstuk van Democritus staat:

‘En roemt verwaande mensc Op s werelts eer noch pracht Hier wort uws harten wenscVan demochryt belacht’

Wie waren Democritus en Heraclitus?In het Rijksmuseum bevinden zich twee portretten van de zeventiende-eeuwse schilder Hendrick ter Brugghen, die de twee Griekse filosofen Democritus en Heraclitus verbeelden. Ze worden beschouwd als elkaars tegenpolen, samen dragen zij een moraliserende boodschap uit. Al in de oudheid stond Heraclitus bekend als ‘de wenende filosoof ’ - die het menselijk lot betreurde - terwijl Democritus alleen maar kon lachen om de absurditeit ervan. In de zeventiende eeuw was de vergankelijkheid van de mens, Vanitas Mundi, een populair thema. Schrijvers zoals Jacob Cats waren vaak verkondigers van moralistische boodschappen. Hun schilderende tijdgenoten waren dat op hun manier ook. Zo was een ‘schilderij-in-het-schilderij’ in de zeventiende eeuw een veel gebruikt motief om tegenstellingen uit te drukken en de beschouwer zo een moraal voor te houden. De voorstelling van de twee Griekse

filosofen die het doen en laten van de mensheid bestuderen, kent een lange traditie die in de zeven-tiende eeuw opnieuw opbloeide. In de verbeelding van het thema steunt de oude, droefgeestige Heraclitus altijd terneergeslagen op een wereldbol, het symbool van de mensheid. Met zijn linkerhand maakt hij een wegwerpend gebaar, alsof hij wil zeggen: ‘Alles is vergeefs, of je er nu om huilt of lacht, de wereld blijft onverbeterlijk dom.’ Zijn tegenpool, de jonge levensgenieter Democritus lacht erom, drijft de spot. Hij wijst in de verte, alsof zich daar de dwaze wereld bevindt. Heraclitus (ca. 540-480 v.Chr.) stond bekend als een melancholisch en hooghartig man die religieuze en filosofische tradities bekritiseerde. Democritus van Abdera (ca. 460-ca. 370 v.Chr.) was een Grieks filosoof, maar ook astronoom, wiskundige en reiziger.

Wat: tentoonstelling Waar: studiezaal TresoarWanneer: tot en met 2025. De tentoonstelling is bedacht en gemaakt door Hanneke Heerema, sjèm en ko., in opdracht van Tresoar, It Fryske Gea en Stichting Martena State.

Democritus. Schilderij door Hendrick ter Brugghen, 1628.

(Rijksmuseum)

Heraclitus. Schilderij door Hendrick ter Brugghen, 1628.

(Rijksmuseum)


In de tentoonstelling, onderdeel van het project ‘De terugkeer van de Joodse kinderen’, staan zeventien Joodse kinderen uit Am-sterdam centraal, die in de loop van de oorlog door het verzet in Friesland werden ondergebracht en in deze provincie de bevrijding meemaakten. Zeventien verhalen vertellen over de kinderen en hun lotgevallen tijdens en na de oorlog. De dilemma’s waar de ouders van de kinderen en de onderduikouders voor stonden komen in veel verhalen op indrin-gende wijze naar voren. Bezoekers worden opgeroepen na te denken over vragen als: Hoe is het om niet te weten wie je bent, wie je ouders zijn en wat jouw (echte) naam is? Maar ook vragen als: zou ik mijn kind aan een vreemde meegeven en zou ik met gevaar voor eigen leven een kind opnemen in mijn gezin?

De tentoonstelling was voor de zomer vanwege de lockdown slechts twee weken open, maar maakte toch al veel los. Sommige bezoekers verlieten de ruimte met tranen in hun ogen en hadden tijd nodig om alle indrukken en gevoelens te verwerken. De reacties in het gastenboek tonen ook hoe groot de impact van hun bezoek was. Een selectie:

‘Ontroering, respect, verdrietig, interessant en indrukwekkend’

‘Gjin wurden… in fol moed’

‘Verdriet en geluk liggen zo dicht bij elkaar. Het maakt een diepe indruk wat er in de oorlog heeft plaatsgevonden én de levenslange worsteling en emotionele gevoelens die hieruit voortkomen.’

‘Het grijpt je bij de strot!’

‘Aangrijpend, zoveel verdriet en dilemma’s’

‘Wat in ferhalen, yndrukwekkend. De oarloch, de ûnderdûkers, it makket wat yn my los. No begryp ik ús mem dy’t altyd wer oer de oarloch begûn.’

‘Yndrukwekkend!! Dit moat it hiele jier tentoansteld wurde!’

‘Dit mag nooit worden vergeten’

‘Heel indrukwekkend, om stil van te worden. Dit mag nooit worden

vergeten’: deze woorden zijn te lezen in het gastenboek bij de

tentoonstelling ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’ over Joodse

onderduikkinderen in Friesland.

TENTOONSTELLINGdoor Otto Kuipers

Louis Godschalk is een van de gepor-

tretteerden in de tentoonstelling. (Foto

Haye Bijlstra)

De tentoonstelling ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’ is verlengd tot en met 27 september en wordt volgend voorjaar (maart-mei)opnieuw opgebouwd. Te zien tijdens openingsuren in de expositieruimte van Tresoar.


Frank Westerman: ‘De wereld volgens Darp. Een nieuwe Koude Oorlog?’17 september, 12.30-13.30 uur

De val van de Berlijnse Muur in 1989 markeerde het einde van een tijdperk. Anno 2020 laaien de spanningen tussen Oost en West weer op en lijken we af te stevenen op een nieuwe Koude Oorlog. Als ooggetuige van de geschiedenis maakte journalist en schrijver Frank Westerman de val van de Roemeense Ceaușescu mee, hij maakte reportages over Che Guevara, ontbeet in Cuba met een voortvluchtige RAF-terroriste en sprak met ex-Sovjetminister Sjevardnadze. Begin jaren tachtig liep hij mee in demonstraties in het Drentse dorp Darp waar - tot 1992 - Amerikaanse kernkoppen in het bos lagen opgeslagen. In dit theatercollege laat Westerman de Koude Oorlog in woord en beeld nagalmen via Boekarest en Havana tot in Drenthe - en laat hij helder zien waar en hoe de geschiedenis zich anno nu dreigt te herhalen.

De lezing wordt ook live ge-streamd op het YouTube-kanaal van Tresoar. Gebruik maken van de lunch (2 broodjes + 1 consump-tie voor € 4) kan door dat apart te vermelden.

Paul van de Water: ‘Lucas Bunt: ideologisch bevlogen nazi of een platte opportunist?’24 september, 19.30-21.30 uur

Paul van de Water is verbonden aan het NIOD en doet weten-schappelijk onderzoek naar gewelddadige collaborateurs. Onlangs publiceerde hij In dienst van de nazi’s over Nederlandse gewelddadige en verraderlijke collaborateurs tijdens de bezetting. Daarin behandelt hij Friese collaborateurs als Lucas Bunt en Zacharias Sleijfer, die met onder meer Fransoos Lammers Friesland terroriseerden. Hij reconstrueert het leven van deze collaborateurs, behandelt wat zij gedaan hebben en vooral waarom zij zich schuldig maakten aan zware misdrijven. Hij staat ook stilbij hun naoorlogse rechtsgang en gaat in op de vraag welke factoren hebben geleid tot het extremisme van de collaborateurs, hun overeenkomsten en verschil-len.

Na de lezing is het boek te koop voor € 25 (alleen contant betalen mogelijk).

Abdelkader Benali: ‘Reizigers van een nieuwe tijd’22 oktober, 20.15-22.00 uur

Abdelkader Benali schrijft het essay van de Maand van de Geschiedenis 2020. Het thema dit jaar Oost/West. Benali schrijft romans, verhalen, poëzie, toneel en journalistiek werk. Bruiloft aan zee is zijn internationaal bejubelde en bekroonde debuut. Nadien publiceerde hij onder meer het Marokkaanse kookboek Casa Benali, het kinderboek Mijn broer en ik en recentelijk de roman De week-endmiljonair. In zijn essay duikt hij in het onwaarschijnlijke verhaal van grensganger Jan Janszoon, een Nederlandse piraat die zich in de vroege zeventiende eeuw bekeerde tot de islam en in Marokkaanse dienst trad.

De lezing wordt ook live gestreamd op het YouTube- kanaal van Tresoar. Kijk op www.maandvande geschiednis.nl voor meer informatie over het thema.

LEZINGEN

Lezingen

De lezingen zijn gratis toegankelijk. I.v.m. de coronamaatregelen is er beperkte beschikbaarheid. Aanmelden is verplicht en kan via Eventbrite (klik op de link in de Agenda op www.tresoar.nl).

Ab

de

lkad

er

Be

nal

i.

(Fo

to B

ob

Bro

nsh

off

)

Pau

l van

de

Wat

er.

Fran

k W

est

erm

an.


Dertig kunstenaars van FRIA, de beroepsvereniging beeldend kunstenaars in Noord-Nederland, hebben zich laten inspireren door Fryslân. Ze laten zich verleiden door landschappen, kerkjes, mensen, wad, luchten, feestjes, bloemen, licht, kleuren, vergan-kelijkheid en schoonheid. Er zijn schilderijen, tekeningen, etsen, fotografie, sieraden, textielkunst en objecten.

Deelnemende kunstenaars: Jan Adamse, Eva Ouden Ampsen, Suzan Bosch, Wia Bouma, Hennie Broers, Ellen Cohen, Hennie Dijk, Gwendolyn van Essen, Evert Esse-link, Eduard Frieser, Ger de Groot, Rommy Hofstra, Truus Huijbregts, Jan Huitema, Happy van der Heide, Dolly Leemans, Floor van der Leun, Joke Lunsing, Renee Otter, Jenny Piso, Han Reeder, Wim Reimert, Joke Schepers, Joke Stapensea, Sonja Steensma, Saskia

Wagenvoort, Bert Wedman, Anke Wijnia, Oesje Zegel en Anja

Zwanenberg.

Besiele troch Fryslân

TENTOONSTELLING

Wat: tentoonstellingWaar: Tresoar, expositieruimteWanneer: van 9 oktober tot en met 28 februari 2021, tijdens openingsuren gratis toegankelijk

Werk van Saskia Wagenvoort. LETTERHOEKE 2 2020 | 15

De installatie is te zien in paviljoen Obe, net als het werk Mister T. uit 2004, dat bestaat uit tekeningen en tl-licht, en de mens in zijn onstandvastigheid toont. Tientallen jaren hield de kunstenaar zich hoofdzakelijk bezig met de analyse van het overweldigende landschap van Noor-wegen en IJsland, waarin voor de mens alleen als betrokken toeschouwer plaats was. Een aantal tekeningen in groot formaat getuigt van deze passie, alsook de schetsen in de talloze notitieboekjes die daar de eerste aanzet toe waren. Zijn gevoeligheid voor taal getuigt ook van dit gepassioneerde toezien. Met de woorden ‘noord’ en ‘zicht’ als basis, vormde hij nieuwe woorden als ‘noordzakelijk’ en ‘noordoplossing’, die hem stuurden in zijn zoektocht naar het essentiële. Als kunstenaar werd hij gedreven door wat hij omschrijft met ‘zichtmanie’.Zoltin Peeter zei over zijn werk: ‘Ik betitel mijn werk als neo-romantisch in de lijn van Caspar David Friedrich, Edvard Munch en Per Kirkeby. Misschien is de term “neo-romantisch” kunsthis-torisch aanvechtbaar, maar gezien mijn motivatie, mijn visie, mijn filosofie, mijn gerichtheid op het Noorden, mijn wijze van introspectie, mijn expressiviteit, mijn solitair bestaan, pas ik in die lijn.’

TENTOONSTELLINGdoor Peter van Lier

NOORDZICHT | Zoltin PeeterDe tentoonstelling ‘NOORDZICHT | Zoltin Peeter.

Een neo-romanticus in Friesland’ is opgebouwd

rondom het laatste werk dat Zoltin Peeter (1942-

2019) heeft gemaakt: de installatie Kwetsbaar, waar-

in het leven in zijn vergankelijkheid centraal staat.

Woordcollage in de uitgave Neo-Romantic

Works, uitgebracht door het Fries Museum naar

aanleiding van de Gerrit Benner Prijs die Zoltin

Peeter in 2009 kreeg.

Een neo-romanticus in Friesland


Leven en werk van Zoltin Peeterdoor Dirk van Ginkel

Zoltin Peeter wordt op 12 november 1942 in Amster-dam geboren als Peter Zwier. Zijn vader is kunstschil-der Dick Zwier. Na de middelbare school gaat hij naar het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs, de latere Rietveld Academie. Uit die tijd dateert zijn pseudoniem. Eén Zwier in de kunst was wel genoeg, vond hij.

Makro-etsZoltin Peeter legt zich toe op het etsen. Daarbij bakent hij voor zichzelf een geheel nieuw domein af: de ets op enorm formaat die hij ‘makro-ets’ noemt. Hij laat zich niet beperken door de afmetingen van zijn pers. Door zinkplaten aan elkaar te lijmen, kan hij zijn werk zo langgerekt maken als hij maar wil. De makro-ets is een succesvol concept. Al voor zijn 25ste wordt Peeters kunst geëxposeerd in gerenommeerde galeries en musea, waaronder het Groninger Museum, Van Abbe Museum, Stedelijk Museum, Museum Boijmans Van Beuningen en De

Lakenhal. En hij wint in 1961 ook een internationale prijs: de Prix Fondation Européenne de la Culture. In de kritiek zijn termen als hemelbestormer, virtuoos, geboren etser niet van de lucht.

Shadow-Case ProductionsNa een vervolgstudie aan het Nationaal Hoger Insti-tuut in Antwerpen keert Peeter terug naar Nederland. In Amsterdam, en later in het Noord-Hollandse Hobrede, richt hij een studio in die hij The Acid Home noemt. Daar ontstaat ander werk: de Shadow- Case Productions, een concept van geometrisch twee- en driedimensionaal werk waarin licht en schaduw een grote rol spelen. Het zal zijn kunst opnieuw in de grote musea brengen. Behalve etsen omvatten de Shadow-Case Productions ook sculpturen. In een later stadium betrekt Zoltin Peeter zelfs de expositie-ruimten van de musea in deze producties.In 1976 verhuist Peeter naar Friesland, uit verlangen naar rust en ruimte. Eerst woont hij in Oostrum, later in Hallum. Hij wordt ook docent aan de kunstacade-mie AKI in Enschede, een baan die hij 25 jaar lang zal aanhouden.

Zoltin Peeter geeft een toelichting op het beeld Kwetsbaar. (Foto Dolph Kessler)


NatuurbeeldenEen studiereis naar de Verenigde Staten halverwege de jaren tachtig brengt Peeter op het spoor van een nieuw thema. Aan de westkust komt hij onverwacht oog in oog te staan met een waterval die grote indruk op hem maakt. De vele kleuren, de intensiteit ervan, het wit van al het schuim... Hij besluit op zoek te gaan naar andere watervallen en dat brengt hem naar IJsland en Noorwegen. Zijn fascinatie verbreedt zich daar gaandeweg tot de gehele noordelijke natuur. Zoltin Peeter zal zich de rest van zijn leven met dit onderwerp bezighouden. De grootsheid van zijn natuurervaringen vertaalt hij in tekeningen en sculp-turen die zich kenmerken door een onderscheidende eigen beeldtaal. Zoltin Peeter zei daarover: ‘Voor elke taal die je wilt leren moet je moeite doen, ook voor

beeldtaal; om er grip op te krijgen, om hem vast te houden en er een verhaal mee te kunnen maken. Dat geldt voor de kijker, maar ook voor de ontwerper. Met het ontwikkelen van een eigen grammatica, een eigen beeldtaal, ben ik al mijn hele leven bezig.’

Gerrit Benner Prijs Zoltin Peeter blijft volop exposeren. Hij heeft solotentoonstellingen en neemt deel aan groepsexpo-sities. Hoogtepunten zijn de solo’s in het Groninger Museum en het Fries Museum, de laatste naar aanleiding van de Gerrit Benner Prijs die in 2009 aan hem wordt uitgereikt.

Begin 2019 wordt bij Peeter slokdarmkanker geconstateerd. Hij kiest voor euthanasie. Nadat hij die beslissing genomen heeft, stopt hij met tekenen. Hij stelt nog wel alles in het werk om twee exposities te regelen, waarvan deze in Obe de eerste is gevolgd door Museum Belvédère in Heerenveen in 2022. En hij maakt het ontwerp voor een leporello met foto’s van hem en zijn werk en een aantal persoonlijke herinneringen. Zoltin Peeter sterft thuis, op zijn boerderij in Hallum, op 15 mei 2019.

Wat: tentoonstelling Waar: paviljoen Obe, OldehoofsterkerkhofWanneer: 6 november tot en met 3 januari 2021.Op de website www.zoltinpeeter.nl is meer over het werk van de kunstenaar te vinden.

Tekening, onbekend uit welk jaartal. (Foto Dolph Kessler) Tekening uit 2005. (Foto Dolph Kessler)


Skriuwe foar bern (fan 4 oant 12 jier)Altyd al ris in berneferhaal skriu-we wollen? Of in berneboek? Liket it dy moai om dyn fantasy oan it wurk te setten? Hoe dochst dat, hoe fier rikt dyn ferbylding? Hoe witst oft it geskikt is foar bern? Hoe skriuwst spannend, grappich of libbensecht? Wat wurket foar dy en wat perfoarst net? Dizze fragen komme oan de oarder by de kursus dy’t berne-boekeskriuwster Hanneke de Jong jout yn de basiskursus. Op leechdrompelige wize kinst yn fjouwer jûnen ûntdekke wêr’tst goed yn bist, wat better kin en wat dyn mooglikheden binne. In kur-sus dêr’t wy skriuwe (mei pinne en papier!), noch mear skriuwe en oan inoar foarlêze, mei wille.

Data: woansdei 21 oktober, 4 en 18 novimber en 2 desimber fan 19.00-21.00 oereOpjefte foar 1 oktober by [email protected].

In koart ferhaal skriuweIn soad minsken tinke deroer om ris te skriuwen, mar hoe begjinst? Wat binne de falkûlen, hoe kinst lêzers in ferhaal ynlûke, hoe

wurket taal? Dat (en mear) komt oan ’e oarder yn in koarte kursus fan fjouwer jûnen dy’t skriuwer Koos Tiemersma jout. De Gysbert Japicxpriiswinner (2015) skreau al lietteksten doe’t er fyftjin wie. Yn 2002 debutearre er mei De ljedder, in stikmannich boeken, berne-boek en ferhalebondel folgen. Ek lei er him ta op it digitaal publisearjen fan syn wurk.

Data: tiisdei 22 septimber, 6 en 20 oktober en 10 novimber fan 19.30- 21.00 oereOpjefte foar 15 septimber by [email protected].

KURSUSSENtroch Hilda Top

Skriuw foar bern of skriuw in koart ferhaalTresoar organisearret geregeld kursussen en oare aktiviteiten om it

literêr skriuwen en dichtsjen yn it Frysk te stimulearjen. Dizze hjerst

begjint in nije kursus, skriuwe foar bern (oant 12 jier), en ek is der in

kursus koart ferhaal skriuwe.

Foar beide kursussen jildt dat begjinnende en/of betûfte skriuwers mei-dwaan kinne. Dielnimmers krije op de earste jûn alge-miene skriuwynformaasje en in opdracht. De kosten binne € 50 en de fier- en skriuwtaal is Frysk.

Kursus LibbensferhaalSkriuwster Marga Claus jout geregeld in kursus oer it skriuwen fan in libbensferhaal. Op 23 sep-timber begjint sy dêr ek wer mei. De kursus wurdt net troch Tresoar organisearre, mar is wol yn it gebou fan Tresoar. Sjoch foar mear ynformaasje: www.margaclaus.nl.


Foar de Fryske taalkunde is der al in langere tradysje om in sympoasium te hâlden, mar ek ûnder literatuerwittenskippers wie it ferlet om soks te dwaan. Tresoar en de Fryske Akademy wurkje foar dizze edysje gear. Beide ynstellingen hawwe de oprop dien om útstellen foar in lêzing op te stjoeren.

SprekkersIen fan de sprekkers is heech-learaar Wilken Engelbrecht fan de Palacký University yn Olomouc, Tsjechië. Hy is letterkundige en

jout yn Olomouc Nederlânsk. Yn 2019 hat er mei syn team in besite brocht oan Fryslân en ûnder oare Tresoar. Mei dy groep wurket Engelbrecht nammentlik oan in skiednis fan de Fryske literatuer yn it Tsjechysk. Sok Tsjechysk omtinken soene je faaks net ferwachtsje, mar oan de Palacký University is al langer belangstelling foar literatueren yn lytsere talen. It boek moat dizze hjerst ferskine, Tresoar hat dêr ôfbyldingen foar oanlevere. In oare bydrage komt fan skriuwer, muzikant en frisist Hein Jaap

Hilarides. Yn syn lêzing giet er yn op de boogiewoogie, oer hoe’t dy muzykstyl ûntstien is en watfoar foarbylden der binne út de oarlochstiid. Dêrneist hellet er in pear boogie- of jazzeleminten út teksten út de Fryske literatuer, lykas Op ’e literaire toer fan Hessel Miedema.

Tredde Dei fan de Fryske letterkunde

Op freed 6 novimber is yn Tresoar de tredde Dei fan de Fryske

letterkunde. Op dy dei komme wittenskippers, studinten, skriuwers

en leafhawwers fan literatuer byinoar om kennis út te wikseljen en

inoar te moetsjen. Der is keazen foar in tema dat oanslút by in soad

betinkingen dit jier: befrijing yn de Fryske literatuer.

Blide Boalserters nei de befrijing op in Kanadeeske wein yn 1945. (Foto Jacob Stienstra)

Wat: Dei fan de Fryske letterkunde Wêr: Tresoar Wannear: 6 novimber. Elkenien is wolkom op it sympoasium, wittenskipper of net. As it sympoasium, fanwegen it coronafirus, net trochgean kin wurdt it útsteld nei 2021. Sjoch op de webside fan Tresoar foar de aktuele ynformaasje.

SYMPOASIUMtroch Meindert Reitsma


Obe PostmapriisFoarôfgeand oan it wykein fan Explore the North, 20 oant en mei 22 novimber, wurdt op tongersdei 19 novimber de dr. Obe Postmapriis útrikt. Dy fjouwerjierlikse provinsjale priis is foar de bêste oersetting út in frjemde taal yn it Frysk of oarsom, oer de perioade 2016-2019. De advyskommisje bestiet út Cees van Mourik, Cilla Geurtsen en Rein Smilde. De winner wurdt op it festival yn it sintsje set en it fenomeen ‘oersetting’ krijt dit jier foar it earst omtinken yn it programma.

PodcastExplore the North en Tresoar wurkje ek gear yn in projekt oer poëtysk jargon foar it lânskip. Yn de foarm fan podcasts ûndersiket Joran de Boer watfoar wurden yn Fryslân bestean foar natuer-ferskynsels, sawol op it plattelân, de stêd as op it wetter. It giet om de poëzy fan it ferdwinende wurd, mar ek oer de ferbylding fan nije wurden. It ûndersyk fynt plak yn de argiven fan Tresoar, mar dêrneist ynterviewt se in ferskaat oan minsken dy’t op it plattelân, wetter of yn de stêd wenje en wurkje en in ferbining hawwe mei de natuer, lykas fiskers, eilanners, boeren en fûgelspotters. De presintaasje fan it projekt is op it festival. Dêrneist is it idee dat de podcasts yn de takomst ek op oare plakken te hearren binne.

It Aldehoustertsjerkhôf yn Ljouwert is normaal it

klopjend hert fan it stedsfestival Explore the North foar

muzyk, literatuer en teäter. Op it plein stie de ôfrûne

jierren De Stadskas, it plak fan de kaartferkeap en der

wienen ferskate optredens. Ek wienen der optredens

yn paviljoen Obe. It festival krijt dit jier, fanwegen

maatregels oangeande it coronafirus, in wat oare op-

set. Wol wurket Tresoar wer gear mei de organisaasje

fan Explore the North mei in programma yn Obe.

Explore the North jout omtinken oan oersetting

OBE POSTMAPRIIStroch Meindert Reitsma

Wat: Explore the NorthWêr: tal fan plakken yn LjouwertWannear: 20 oant en mei 22 novimber. Sjoch foar it programma op www.explore-the-north.nl

Obe Postma.


JOFEL CULTUURdoor Uzi Hagaï

Joodse culturele dag

Lezingen- Jeannette Albers maakte,

hoofdzakelijk te voet, een reis van Amsterdam naar Jeruzalem, de reis duurde zeven maanden

- Theunis Elzinga vertelt met een koffer vol souvenirs en foto’s over zijn reizen naar Israël

- Kunstenaar Peter Wortel publiceerde dit jaar het boek 30 impressies, naar aanleiding van zijn expositie in het Israël Centrum van Christenen voor Israël in Nijkerk

- Van historica en journaliste Els van Diggele verscheen dit jaar Het raadsel van Femma: Prooi van een mensenredder

- Vertaalster Aline Grasveld- Kruijthoff vertaalde de auto-biografie van ontwerper Joseph Bau (1920-2002). Het boek Lieve God, heeft u ooit honger geleden? verscheen dit jaar

- Archeoloog Ivar Schute publiceerde onlangs het boek In de schaduw van een nachtvlinder, een tocht door het kampenland-schap van WOII

- Historicus Bert Jan Flim onderzocht de kinderwerkers binnen het verzet in Nederland. Hij schreef het boek Onder de klok: georganiseerde hulp aan Joodse kinderen

- Projectontwikkelaar Rens Smid promoveerde op de stadsuit-breiding van Amsterdam tussen

1877-1940: een periode van explosieve groei en schreef het boek Speculanten en revolutiebouwers

- Fotograaf Sarah Mei Herman maakte een autobiografische installatie die te zien was in het Joods Historisch Museum in Amsterdam

- Kunstenaar en historicus Henk Puts vertelt over Joodse kunst van El Lissitzky in synagogen en schilderijen

- Bernard Kemperman geeft een introductie tot Bijbels Hebreeuws en vertelt over het Aramees – de Lingua Franca in de tijd van Jezus

- Journaliste en schrijfster Pauline Broekema schreef het boek Tekenares van Montparnasse. Het eigenzinnige kunstenaarsleven van Edith Auerbach

- Verzamelaar Martijn F. Le Coultre spreekt over het maandblad Wendingen (1918-1932) van de Amsterdamse vereniging ‘Architectura et Amicitia’

Films- de Duitse filmmaker Elkan

Spiller presenteert zijn lange documentaire L’Chaim! – To Life (2015) over zijn excentrieke oudere neef Chaim Lubelski

- Documentaire van Frans Weisz De vermoorde theater (2020), over het Yiddish theater in Moskou (1920-1949): onder Lenin tot stand gekomen en onder Stalin opgeheven

- De Israëlische documentaire Lost Love Diaries (2011) over een stel verliefde tieners in 1941-42

- Documentaire Who Will Write Our History? (2018) over de ondergrondse Joodse archieven van het getto in Warschau in WOII, onder leiding van dr. Ringelblum

- Documentaire Under Snow (2011) over een Japanse provincie en haar mythen, gemaakt door de Duitse avantgardistfilmmaker Ulrike Ottinger.

- Documentaire Ulrike Ottinger – The Nomad from the Lake (2012) over Ottinger, op het filmfesti-val in Berlijn met de Berlinale Camera bekroond.

Wat: Jofel CultuurWaar: TresoarWanneer: zondag 13 december, 11.30-17.00 uur. Inschrijving: € 10 p.p. Bedrag overmaken op bankrekeningnummer van Tresoar te Leeuwar-den: NL15 RABO 0127594264 o.v.v. ‘Jofeldag’. Koffie/thee is gratis. Op de dag zelf kost entree € 20 p.p., contant betalen. Vanwege het coronavirus werd Jofel Cultuur met drie maanden uitgesteld, ook deze datum is onder voorbehoud i.v.m. de coronamaatregelen. Kijk voor de actuele informatie op: https://sites.google.com/site/jofelcultuur/

Jofel Cultuur, een Joodse culturele dag voor iedereen, viert de

11de editie op zondag 13 december tijdens Chanuka – het Joodse

lichtfeest. Op het gevarieerde programma staan dertien sprekers

en er is een filmfestival met zes films.


‘Metro – Goldwyn – Mayer presenteert: “Sunbeams on Sonnema Palace!”’ Op it swarte omslach (wier-skynlik tekene troch Wadman sels) sjogge wy in man achter in filmprojektor. It ljocht fan it titelskerm wjer-keatst yn syn gesicht. ‘Sunbeams on Sonnema Palace’ is in boekje fan 26 siden, makke foar it ploechje dêr’t Wadman diel fan útmakke. It beskriuwt de oanrin nei de fakânsje en jout in dei-foar-dei ferslach fan de wike sels.

Wiken tefoarren begûnen de tariedings: it sammeljen fan distribúsjebonnen en it regeljen fan spiritus en in koffergram-mofoan. Uteinlik fytsten op 22 augustus 1942 sa’n tsien minsken fan It Hearrenfean fia De Gordyk nei Burgum; Anne Wadman, syn suster Martha Wadman, Wadman syn freondinne Tiny Numan, har suster Jelly Numan, en noch in ploechje freonen út rûnten fan de JVO (Jeugdbond voor Ont-houding) – in beweging dêr’t Wadman as studint trouwens al ôfstân fan nommen hie. De jongste yn it selskip wie 17 jier, de âldste 23.

‘Een visioen van water, licht, wind, wolken, wuivend riet, pompeblêden, witte zeilen, stralende zon’. Dat byld komt oerien mei âlde foto’s fan it paviljoen en de mar. ‘Sensationeel’, sa’t it senario iroanysk ha wol, wurdt it fansels net. Der wurdt syld, sinnebaaid, kaarte, bier dronken (‘helaas bezwijken drie ex. J.V.O.-ers voor de verlokkingen van het geurigste nat, doch één spuwt erin’), en der is ek in ‘fuif ’ mei ferskes en foardrachten, dy’t opbrutsen wurde moat as de ‘dorpsveldwachter’ komt.

Literêr sjoen is it boekje net hiel nijsgjirrich, mar it jout wol in unyk byld fan it libben yn oarlochstiid. Ek doe waard it simmer, en ek doe hie jongerein simmerdeis der ferlet fan út it deistige libben te stappen. Al betsjutte ‘het gewone leven’ doe fansels net itselde as no, en moast it slimste fan de oarloch noch komme. ‘Sunbeams on Sonnema Palace’. Wêrom soe MGM dêr net foar tekenje?

Sunbeams on Sonnema PalaceDe Wadman-kolleksje fan Tresoar hat der in nijsgjirrich boekje by. Yn de

foarm fan in (Nederlânsktalich) ‘filmskript’ beskriuwt it in fakânsjewike fan in

ploechje Fryske jongerein yn badpaviljoen Schuilenburg oan de Burgumer Mar.

Bysûnder is de ûngebrûklike foarm fan dit fakânsjeferslach (grif it earste

skript fan in Amerikaanske filmstudio dat Tresoar krijt), mar ek it jier dêr’t dy

fakânsje yn plakfûn: 1942. It typoskrift is hast 80 jier âld en komt, mei tank

oan de famylje Numan, 75 jier nei de befrijing foar it ljocht.

OANWINSTtroch Joke Corporaal

Foarkant fan it boekje. (Foto Haye

Bijlstra)


Toen ik op verzoek van Tresoar het plan bekeek, herkende ik meteen het omgrachte bijna vierkante terrein van Voormeer in Heerenveen. De ingekleurde en gesigneerde tekening toont de typische kenmerken van Roodbaard. Hij werkte in de landschapsstijl die in de negentiende eeuw in de mode was. Hij was in die tijd een zeer geliefde ontwerper van tuinen en parken in de noordelijke provincies. In Leeuwarden heeft hij de bekende Prinsentuin ontworpen. Voor veel tuinen bij landhui-zen en buitenplaatsen in Fryslân heeft Roodbaard een plan gemaakt. Opdrachtgevers schakelden hem graag in, zoals leden van de familie Van Heloma.Eén van hen, Nicolaas, schakelde Roodbaard omstreeks 1830 in voor een tuinontwerp voor het grietenijhuis in Wolvega, dat niet werd uitgevoerd. Toen zijn broer Marcus van Heloma plannen opvatte om zijn tuin bij Voormeer te herinrichten in de landschapsstijl, benaderde hij eveneens Roodbaard. Dit vond plaats vóór 1849, toen hij een perceel aan de oostkant van zijn bezit heeft aangekocht.

Zijn tekening toont die situatie. Hierop zien we de voor de tuinarchitect kenmerkende kronkelende padenstructuur die perken met wisselende beplan-ting en zelfs een moestuin insluiten. Een opvallend element vormt de slingervijver met kettingbrug en enkele treurbomen. Achterin de tuin zijn een koepel

en twee kassen aangegeven. Tussen het huis en de vijver is het uitzicht vrij gehouden. Het valt op dat Roodbaard hier geen uitzichtlijnen aangaf, wat hij anders vaak deed. Het oostelijke deel van de tuin is voorzien van hakhout, evenals de randen van het terrein. Vóór en naast het huis heeft hij grasvelden met heester- en bloemperken gepland. Het ontwerp is uitgevoerd maar in de loop der tijd is de structuur vervaagd.

Door de aanleg van de Rijksweg 32 werden delen van de tuin aan de oost- en westkant afgesneden. Deze ingreep werd in 2000 door de wijziging van de verkeerssituatie ongedaan gemaakt. Toen is de tuin gerestaureerd in de stijl van Roodbaard, zonder het originele ontwerp. De tekening kan worden geda-teerd tussen 1846 en 1849. Deze is een waardevolle toevoeging aan het oeuvre van de tuinarchitect.

Teruggevonden ontwerp van Roodbaard

AANWINSTdoor Rita Radetzky

Het was een grote verrassing toen in een ge-

schonken pakket met archivalia een tekening van

Roodbaard werd ontdekt. Het bevatte diverse

stukken afkomstig van de familie Van Heloma.

Het meest opvallende was een opgerolde teke-

ning. Deze bleek een ontwerp van de bekende

tuinarchitect L.P. Roodbaard (1782-1851) te zijn.

Nu was de vraag: voor welke tuin was het plan

gemaakt?

Ingekleurde ontwerptekening voor de tuinaanleg van

Voormeer in Heerenveen door L.P. Roodbaard, 1846-1849.


‘It kontakt mei en it helpen fan minsken ha ik altyd moai oan myn wurk fûn. Oft dat no op de stúdzjeseal wie, sa’t ik jierren dien ha, of oer de mail. Ik besykje minsken te helpen mei har syktocht nei it ferline. De grutte en moaie útdaging by elke fraach is wer om dy te fertalen nei de Tresoarkol-leksjes of kolleksjes by oare

ynstellingen’, fertelt Otto Kuipers (1959).Nei de havo op It Hearrenfean keas er foar de middelbere argyfskoalle. ‘Mei tank oan mefrou Voerman, dy’t sa moai skiednislessen joech.’ Ien dei yn de wike, earst nei Utrecht, letter nei Den Haag, reizge er mei André van Dalfsen mei de trein op en del. De oare

‘De fjirtich jier binne omflein’Minsken en har ferhalen, dat is eins de

reade tried yn it wurk fan Otto Kuipers.

Dit jier hat er syn fjirtichjierrich

jubileum by Tresoar, dêr’t er as

stazjêre yn 1979 begûn.

MEIWURKER OAN IT WURD: OTTO KUIPERStroch Marijke de Boer

Otto Kuipers. (Foto Haye Bijlstra)


fjouwer dagen rûn er staazje by, doe noch, it Ryksargyf. Hy keas op praktyske grûnen foar in plak tichtby hûs.

‘Het ordenen en beschrijven van het archief ’ learde er op de oplieding en dat koe er fuort yn praktyk bringe. ‘Myn staazje-opdracht bestie út it ynventarisearjen fan it argyf fan de famylje Van Heloma, in foarname famylje dy’t by De Knipe Huize Voormeer hie. Krijst in doaze fol papieren dokuminten en dy moatst be-sjen, ûntlede en beskriuwe. Der wienen gjin kompjûters doe, dus dat beskriuwen barde mei de hân. De fysjes kamen yn in kaartebak dy’t je wer oarderje moasten. Dêr koenen André en ik oeren oer diskusjearje, want wêr bringst bygelyks de stikken oer de ôfwikkeling fan in neilittenskip ûnder, by de persoan dy’t stoarn is of by de persoan dy’t dy neilittenskip beoarderet en/of rjocht hie op in part fan de erfenis.’ Nei syn eksamen bleau er yn Ljouwert dêr’t er mei stúdzje-genoat André syn earste baan dielde, elk tweintich oeren wyks. Oant 1985 wurke er op de ôfdieling Ynventarisaasje, dêr’t er tal fan nijsgjirrige argiven beskriuwe mocht, lykas de samling fan fersetsman Pieter Wijbenga, dêr’t de ynventaris fan yn Tussen goed en fout (1986) publisearre

is. ‘Sa krige ik hieltyd mear belangstelling foar de Twadde Wrâldoarloch yn Fryslân.’Dêrnei wurke er jierrenlang op de stúdzjeseal. ‘Dat wie hiel goed om de kolleksje kennen te learen. Neat wie noch digitaal fansels. Soms hellen we 400 oant 500 stikken deis út it argyf, benammen akten en bylagen fan de Boargerlike Stân. Minsken sieten yn de finster-banken, sa drok wie it bytiden.’

Tsjinstferliening‘Under lieding fan Piet Nieuw-land en letter yn de Tresoartiid ek ûnder Neeltje van der Weide, wienen we as team kontinu dwaande om de tsjinstferlie-ning te ferbetterjen. Sa die de ynformant syn yntree, dy’t de begjinnende genealooch op ’en paad holp. Mei de net-genea-logen holden we, as se dêr mei ynstimden fansels, in soarte fan yntake-petear, dêr’t we har yn fregen wêr’t se mei dwaande wienen, it doel fan it ûndersyk, har foarkennis ensafuorthinne. Sa koenen we de klant faak better fierder helpe en tagelyk learden we der sels ek fan, benammen oer boarnen dy’t se al bestudearre hienen. Wat my ek noch goed heucht, binne de reiskes dy’t we as team makken nei kollega-ynstellingen yn it hiele lân. We seagen hoe’t se saken dêr oanpakten, mei as doel om ús eigen tsjinstfer-liening fierder te ferbetterjen.

Moaie tiden wienen dat.’Ien fan de hichtepunten yn dy tiid wie Simmer 2000, doe’t tûzenen Friezen om utens wer-om nei Fryslân kamen foar in grutte reüny. ‘Dêr woenen we wat mei dwaan. Yn skouboarch De Harmonie hienen we in stand mei in tal kompjûters yn-rjochte dêr’t se komme koenen mei fragen oer foarâlden. Dat wie in grut sukses. Der binne hiel wat kopyen fan akten út de Boargerlike Stân makke. It wie ek moai as minsken har ferhaal diele woenen.’Neist syn stúdzjesealwurk wie er dwaande om de argiven en dokumintaasjesamling fan de Vereniging “Friesland 1940-1945” te beskriuwen, yn totaal sa’n sân meter. ‘Dan krijst wol mei wat de gefolgen fan de oarloch wienen en noch altiten binne foar de ynwenners fan Fryslân.’ Yn 1995 is de ynventaris publisearre yn Voor vrijheid en recht.

Twadde WrâldoarlochDe oarloch rint as in reade tried troch syn fierdere wurksume libben. Nei de jierren op de stúdzjeseal ferhuze de jubilaris yn 2008 dan wol ‘nei kantoar’, om by it kluster publyksprojek-ten de kolleksje fan Tresoar op allerhanne wizen nei bûten te bringen, mar ek dêr hat er as WOII-spesjalist noch geregeld kontakt mei minsken dy’t mei fragen komme oer de Twadde

‘De fjirtich jier binne omflein’


Wrâldoarloch of materiaal oer dy tiid oanbiede.It trochjaan fan de ferhalen fynt Otto belangryk. ‘Dêrmei fergrutsje je je kennis en leare je om je te ferpleatsen yn de sitewaasje fan doe. Der wurdt wolris te maklik mei de kennis fan hjoed oardiele oer it gedrach fan minsken doe, oer in kar dy’t se wol of net makke hawwe. Dat jildt bygelyks ek foar de Joaden, dêr’t soms fan sein wurdt dat se har te maklik ôfslachtsje litten hawwe. Mar wa koe betinke dat de gaskeamer de einbestimming wêze soe, doe’t se yn Westerbork yn de treinwagons dreaun waarden? Dat is dochs ek net foar te stellen.’ Hy is dan ek wiis mei de reaksjes fan besikers yn it gasteboek fan de tentoanstel-ling ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’ oer Joadske ûnderdûkbern yn Fryslân, dêr’t er oan meiwurke hat. ‘Troch in persoanlik ferhaal te fertellen komt de skiednis tichte-by. Elkenien kin him ferhâlde ta in bern of in âlder.’

TTHy hat ek in passy foar motoaren. ‘As jonkje fan 10 jier gie ik foar it earst nei de TT yn Assen. Dit jier soe de 49ste kear wêze.’ Wat him sa yn de motorsport oanlûkt? ‘De leafde foar de sport, ik fyn dy snelheid fassinearjend, om’t ik dat sels net doar, mar ek it lûd en de rook fan motoroalje. Ik bin hielendal net technysk, it giet my foaral om de TT as evenemint, der komme mear as hûnderttûzen minsken op ôf. We ha altyd in fêst plak en treffe alle jierren in ploechje út Jobbegea. It is ek in bytsje in reüny.’ Hy hat ek ûndersyk dien nei de TT. ‘Al yn de foarige iuw gie ik yn it skoft nei de Provinsjale Biblioteek om dêr yn kranten te sykjen nei Friezen

dy’t meidien hienen. Ik fûn sels in Fryske rider dy’t de TT yn 1927 wûn hie.’ Dy passy wie de oanlieding foar de webside mei alle B-nûmers dy’t tusken 1906 en 1950 yn Fryslân takend binne oan eigeners fan auto’s en motoaren. ‘Op de webside stean alle fjirtichtûzen útjûne kentekens, mei de oprop om ferhalen en foto’s ta te heakjen.’ De moaiste ferhalen binne sammele yn it boek Pake syn wein dat ferline jier útkaam.

SneuperDe argivaris makket syn jierren oant syn pensjoen noch wol fol by Tresoar. ‘Der leit sa’n tweintich oant tritich meter argyf oer de

Twadde Wrâldoarloch dat de lêste jierren ynbrocht is. Dêr is sa’n trije meter fan beskreaun. De rest is net tagonklik, dêr wol ik graach mei oan de slach. De fjirtich jier binne omflein. En nei myn pensjoen gean ik grif troch mei it sneupen yn de argiven. It is in part fan myn libben wurden. Der sitte safolle nijsgjirrige aspekten oan dy’t de muoite fan it ûndersykjen wurdich binne. Ik soe it moai fine om bygelyks de rol fan de hûn yn de Twadde Wrâldoarloch te ûndersykjen: oer de foardering fan hûnen, har ynset om minen op te spoaren en om in antwurd te finen op de fraach oft de Dútske hardershûn no goed of fout wie’, laket er.

Yn al dy jierren hat Otto Kuipers tûzenen stikken troch de hannen hân; guon meitsje yndruk. ‘In briefke, mei in yn in hastich hânskrift yn telegramstyl skreaune tekst út febrewaris 1945, meldt dat de Dútsers twa foaroansteande minsken út it ferset oppakt ha mei in flink argyf, mei nammen en lokaasjes dêr’t wapens ferburgen binne. It briefke, fol mei flekken, fertelt oer in skiednis dy’t freeslike gefolgen hân hat. Meardere fersetsminsken binne oppakt en hawwe it net oerlibbe. Ek achter dit stik stekt dus in hiel ferhaal.’

(Fo

to H

aye

Bijl

stra

)


De Academie van Franeker func tioneerde van 1585 tot 1811 en kreeg als Athenaeum een vervolg tot 1843. Gedurende deze gehele periode werd een bibliotheek in stand gehouden en werden boeken verzameld. De huidige opstelling in de kasten toont echter het eindresultaat en niet hoe de collectie in de loop van haar bestaan gegroeid is. ‘Franeker’ biedt de gelukkige toeval dat er elf gedrukte catalogi werden samengesteld, waardoor het mogelijk is om de geschiede-nis van de bibliotheek op te delen in opeenvolgende perioden die afzonderlijk beschouwd kunnen worden.

CatalogiDe eerste catalogus stamt uit 1601, dus zestien jaar na de oprichting, en de laatste twee catalogi – die verschillende vakgebieden beschrijven, elkaar aanvullend – tonen tezamen de eindstand van 1843. De beschreven boeken zijn

dus voor het merendeel bewaard gebleven. Dit alles biedt een unieke situatie om een bibliotheek over een periode van ruim 250 jaar te beschrijven in tien deelperio-des. Want, voor zover ik weet zijn er van geen enkele bibliotheek uit de vroegmoderne tijd zoveel catalogi bewaard gebleven die de groei stapsgewijs vastleggen.Voor het onderzoek van dit boek heb ik alle titels uit de catalogi en uit het magazijn met elkaar verge-leken en in een digitaal bestand verwerkt. De Franeker bibliotheek groeide tot 8.000 titels in ruim 14.000 banden; het verschil in beide getallen laat zich verklaren doordat één titel, bijvoorbeeld een encyclopedisch werk of een reeks tijdschriften, meerdere banden omvat. Ter vergelijking, halverwe-ge in 1713, waren er 1.800 titels in 2.300 banden. Het bestand biedt tevens de mogelijkheid om de vakgebieden of de gebruikte taal in kaart te brengen. Mijn boek bevat bijgevolg veel tabellen.

De context uit de titel is dat de Franeker bibliotheek wordt ver-geleken met andere academische bibliotheken uit Noordwest- Europa en hoe ze functioneerde binnen het in Franeker geboden onderwijs.

De Franeker Academiebibliotheek in contextTresoar beheert het archief en de overgeleverde bibliotheek van

de voormalige universiteit van Franeker. Als deskundige werd ik in

staat gesteld om deze collectie diepgaand te bestuderen en mijn

bevindingen in het (Engelstalige) boek The library of Franeker

University in context, 1585-1843 te publiceren.

BOEKdoor Jacob van Sluis

Om ‘Franeker’ en deze bi-bliotheek internationaal meer bekendheid te geven is het boek in het Engels geschreven. Meer publieksvriendelijk en minder gedetailleerd is mijn boek De Academie van Vriesland (2015).


BestjoerYn de hjerst komt nei acht jier in ein oan de sit fan Oebele Vries yn it bestjoer fan de Freonen. We ha socht nei in ferfanger en dy hawwe wy fûn: Tsjalline Idsardi is ree om in skoft mei te dwaan en te tinken yn it bestjoer. Yn it deistich libben wurket sy as adviseur Loop-baan en Ontwikkeling by hegeskoalle NHL Stenden yn Ljouwert. Se is in geregelde besiker fan lêzingen en aktiviteiten fan Tresoar. As bestjoer binne wy bliid mei har yn ús fermidden.

LêzingIt coronafirus hat ek gefolgen foar de aktiviteiten foar de Freonen fan Tresoar. De oardelmetermaatregel makket dat we yn de Gysbert Japicxseal noch mar 25 minsken ûntfange meie. De (al earder oankundige) lêzing fan Eva Vriend oer har boek Eens ging de zee hier tekeer besykje wy nei takom jier te ferskowen, om’t wy in soad flecht op ’e koai ferwachtsje. De lêzing op 17 novimber komt dus te ferfallen.

LezingIn plaats daarvan organiseren we een andere lezing. De Fellow van dit jaar, Jorieke Savelkouls houdt op maandag 2 november om 20.00 uur de lezing ‘Friese

paarden, Friese adel & Friese boeren. Friese identiteit en cultuur door de ogen van drie families paardenfokkers tussen 1850 en 1950’.Omdat het aantal bezoekers maximaal 25 kan zijn, is het beslist nodig dat u een plek reserveert. Dat kan via de mail ([email protected]) of telefonisch (058-7890792 of 058-7890740). Mocht er veel belangstelling zijn, dan kijken we naar de mogelijkheden van live-streaming, of een tweede moment.De onzekerheid blijft of activi-teiten door kunnen gaan. Houd daarom, voor actuele informatie, de website van Tresoar in de gaten en neem een abonnement op de nieuwsbrief van Tresoar.

FREONEN FAN TRESOAR

Nijs fan de StiftingFreonen fan Tresoar

Tsjalline Idsardi komt yn it bestjoer fan

de Freonen. (Eigen foto)

Jorieke Savelkouls. (Eigen foto)


Letterhoeke is in útjefte fan Tresoar en de Freonen fan Tresoar Letterhoeke ferskynt trije kear yn it jier en wurdt fergees tastjoerd oan de Freonen

Freon wurde?Belje mei 058-7890789 of stjoer in mail nei [email protected] bydrage is minimaal € 20,- yn it jier. It rekkennûmer fan de Freonen is: NL78 RABO 0335 4795 53

Redaksje Marijke de Boer (einredaksje), Wieke de Haan, Ids de Jong en Hilda Top (redaksjesekretariaat) en Janna de Jong (Freonen)

ByldmateriaalJohn van Geffen

Foarmjouwing Richard Bos

Printwurk Dekker Creatieve Media & Druk

Ofbylding foarkantYn de plantebakken foar Tresoar bloeie en groeie ek âlde Fryske gewaaksen. (Foto Haye Bijlstra)

TresoarBoterhoek 1Postbus 26378901 AC Ljouwert 058 7890789 [email protected] www.tresoar.nl

www.facebook.com/tresoar www.twitter.com/tresoar www.pinterest.com/tresoar www.instagram.com/tresoar

© 2020 Tresoar en de auteurs

Aktiviteiten

septimber7 Lezing in het kader van de Week van de Klassieken

door Gerard Boter, ‘De Stoa: een controversiële filosofie’, Tresoar, 20.00 uur

8 Filosofiecafé: ‘Pleidooi tegen enthousiasme’ door Coen Simon, Tresoar, 20.00 uur

11 Lezing in het kader van de Week van de Klassieken door Rosa van Gool, ‘Van wie is Alexander de Grote?’, Tresoar, 15.00 uur

17 Lunchlezing door Frank Westerman, ‘De wereld volgens Darp. Een nieuwe Koude Oorlog?’, Tresoar, 12.30 uur

24 Lezing door Paul van de Water, ‘Lucas Bunt: ideo-logisch bevlogen nazi of een platte opportunist?’, Tresoar, 19.30 uur

oktober9 Opening tentoonstelling FRIA, Tresoar15 Lunchlezing door Lenneke Berkhout, 'Hoveniers van

Oranje', Tresoar, 12.30 uur22 Lezing in het kader van Maand van de Geschiedenis

door Abdelkader Benali, ‘Reizigers van een nieuwe tijd’, Tresoar, 20.15 uur

novimber2 Lezing Freonen fan Tresoar door Jorieke Savelkouls,

‘Friese paarden, Friese adel & Friese boeren. Friese identiteit en cultuur door de ogen van drie families paardenfokkers tussen 1850 en 1950’, Tresoar, 20.00 uur

6 Tredde Dei fan de Fryske letterkunde, Tresoar 6 Opening tentoonstelling Zoltin Peeter, Obe19 Utrikking Obe Postmapriis20-22 Explore the North

desimber13 Jofel Cultuur, Tresoar, 11.30-17.00 uur

Mear ynfo? > www.tresoar.nl> agindaKaarten? 058-7890792 of 058-7890740

Mooglik gean aktiviteiten net troch fanwegen it corona-firus. Sjoch dêrom foar de aktuele stân fan saken op de webside (www.tresoar.nl) fan Tresoar.

Mogelijk gaan activiteiten niet door vanwege het corona-virus. Kijk daarom voor de actuele stand van zaken op de website (www.tresoar.nl) van Tresoar.

Jiergong 16 | 2020 | Nûmer 2 Alde gewaaksen, Durk van der ... 2020-2-2.pdf · 2 Lezing Freonen fan...

Documents

Transcript of Jiergong 16 | 2020 | Nûmer 2 Alde gewaaksen, Durk van der ... 2020-2-2.pdf · 2 Lezing Freonen fan...