Jiergong 15 | 2019 | Nûmer 1 Ids Willemsma, Lapkepoepen ... 2019-1.pdfbinne brând mei oalje, lykas...

Jiergong 15 | 2019 | Nûmer 1Ids Willemsma, Lapkepoepen, Franeker Universiteit, Gerlacus Buma, Waling Dykstra en RedBot

Wurk fan Nynke Runia. (Foto Linus Harms). Yn de simmer is de útstalling 'Onderweg, de weg van het linnen' by Tresoar te sjen.

Lês der mear oer op side 16 fan dizze Letterhoeke.

By Tresoar liket it rêstiger as yn it jier fan Kulturele Haadstêd 2018, mar tal fan aktiviteiten lykas lêzingen en útstallingen steane alwer op priemmen. Fansels is alles dêroer yn dizze Letterhoeke te lêzen. It gebou fan Obe op it Aldehoustertsjerkhôf is de ôfrûne moannen flink ûnder hannen nommen. Al dy besikers út 2018 hawwe harren spoaren achterlitten en de Lân fan taal-eksposysjes moasten fuort. No is Tresoar de brûker fan it gebou en der komme dit jier twa grutte tentoanstellingen. As earste dy oer byldzjend keunst-ner Ids Willemsma en nei de simmer oer Waling Dykstra, oer beide stiet mear yn dizze Letterhoeke.

OrganisaasjeDit nije jier jout tiid en romte om te sjen nei de eigen organisaasje. Wat dogge wy en wêrom? En is dat noch takomstbestindich? De ynterne organisaasje sil tenei oars wurkje, yn it saneamde ‘opdrachtge-stuurd-wer-ken-model’.

Kânsen foar meiwurkers om har talinten ris op in oar plak yn te setten yn in fleksibelere organisaasje. It publyk sil der net it measte fan fernimme; faaks út en troch in nij gesicht by de baly. Ien fan de ‘opdrachten’ is de Fryske taal en literatuer. Der is in nij team foarme om dêroan te wurkjen. Yn dat team sit ek in nije meiwurker, Meindert Reitsma. Hy hat al earder, op tydlike basis, by Tresoar wurke en wy binne bliid him wer yn ús fermidden te hawwen.

FreonenNei acht jier hâldt Jannie van der Kloet op by it be-stjoer fan de Freonen. As foarsitter en redaksjelid fan Letterhoeke hat se har altyd belutsen en ynteressearre toand. Wy wolle har tige betankje dêrfoar!

Bij Tresoar lijkt het rustiger dan in het jaar van Culturele Hoofdstad 2018, maar veel activitei-ten zoals lezingen en tentoonstellin-gen staan alweer gepland. Uiteraard is alles daarover in deze Letterhoeke te lezen. Het gebouw van Obe op het Oldehoofsterkerkhof is de afgelopen maanden flink onder handen genomen. Al die bezoekers uit 2018 hebben hun sporen achtergelaten en de Lân fan taal-exposities moesten weg. Nu is Tresoar de gebruiker van het gebouw en er komen dit jaar twee grote tentoonstellingen. Als eerste die over beeldend kunstenaar Ids Willemsma en na de zomer over Waling Dykstra, over beide staat meer in deze Letterhoeke.

Organisatie Dit nieuwe jaar geeft tijd en ruimte om te kijken naar de eigen organisatie. Wat doen we en waarom? En is dat nog toekomstbestendig? De interne organisatie

zal voortaan anders werken, in het zogenoemde ‘opdrachtgestuurd-werken-model’. Kansen voor me-dewerkers om hun talenten eens op een andere plek in te zetten in een flexibelere organisatie. Het publiek zal er niet veel van merken; misschien af en toe een nieuw gezicht bij de balie. Een van de ‘opdrachten’ is de Friese taal en literatuur. Er is een nieuw team gevormd om daaraan te werken. In dat team zit ook een nieuwe medewerker, Meindert Reitsma. Hij heeft al eerder, op tijdelijke basis, bij Tresoar gewerkt en we zijn blij om hem er weer bij te hebben.

VriendenNa acht jaar stopt Jannie van der Kloet bij het bestuur van de Vrienden. Als voorzitter en redactie-lid van Letterhoeke heeft ze zich altijd betrokken en geïnteresseerd getoond. We willen haar daar graag voor bedanken!

FOAROPWURD

Jannie van der Kloet. (Foto Haye Bijlstra)

Meindert Reitsma. (Foto Haye Bijlstra)

LETTERHOEKE 1 2019 | 3

YNHALD

6Skaalmodellen

12Vondst

18Digitalisering

4 | LETTERHOEKE 1 2019

6 Ids Willemsma: ‘Mei eigen eagen sjen’ Marijke de Boer

10 Lunchlezingen Jikke Sikkema

11 Opstand van Sobibor Johan Steendam

12 Vrouwen aan de Franeker Universiteit? Jacob van Sluis

14 Verhalend geschiedenis schrijven Janneke Donkerlo

15 Noordelijk landschap Marieke Elferink

16 ‘Onderweg’ de reis fan it linnen Wieke de Haan

18 Vijf jaar RedBot, vijf miljoen beelden Mattie Boekema

20 De see, de see Wieke de Haan

21 Waling Dykstra - Foarútgong Abe de Vries

22 Gerlacus Buma Sybrand van Haersma Buma

en Wieterus Hoppe Buma

26 Passieve conservering: Calqueerpapier Tjeerd de Jong

27 Aanwinst: De smokkelaars van de Schans Siem van der Woude

28 Medewerker aan het woord: Lucienne van Dongen

Ids de Jong

30 Nijs fan de Freonen fan Tresoar

31 Kolofon

32 Aktiviteiten

YNHALD

26Tekenpapier

27Jongensboek

28Medewerker


‘In jier lyn kaam Bert Looper by my mei it idee foar in tentoan-stelling fan myn skaalmodel-len. Dat is my wolris earder frege, troch it Fries Museum, Belvédère en galeryhâlders,

mar ik woe der noait wat mei. Ik fûn it net belangryk genôch, net moai genôch.’ Wêrom no dan al? ‘It sil de leeftiid wêze,’ seit Ids Willemsma (1949) laitsjend. ‘Nee, dat wie

it net allinne. Bert frege ek wat ik mei myn gedichten en skriuwerij die. Eins neat, sei ik. Yn de skriuwwrâld wurd ik nergens foar frege, se fine dat ik der net by hear. Ik fyn it leuk dat dêr no oandacht foar is.’ Fjouwer minsken hâlde har mei de tentoanstelling dwaande, Ids Willemsma neamt se de ‘rebellenclub’. ‘Allemachtich wat in drokte allegear om sa’n mantsje.’

TENTOANSTELLINGtroch Marijke de Boer

De tentoanstelling ‘IDS! sjen sjoch sjoen’ yn Obe en Tresoar lit unyk

wurk fan Ids Willemsma sjen. De keunstner, ferneamd om syn mans-

hege stielen wurken dy’t rûnom yn de provinsje steane, stelt him

dêryn kwetsber op. Net earder toand wurk komt foar it ljocht, mar ek

de persoan achter de wurken.

Ids Willemsma: ‘Mei eigen eagen sjen’

Ids Willemsma achter hûs yn Easterwierrum. Alle dagen fuorret er wol sa'n fjirtich einen en in tal guozzen. (Foto Linus Harms)


Net op pastDe skaalmodellen leinen yn doazen en kisten foar ‘oud vuil’ achter yn in hoeke yn de loads fan syn wenen wurkplak, op it beton op in fochtich plak. Doe’t er 22 jier lyn oan de râne fan Easter-wierrum kaam te wenjen, hat er se meiferhuze, mar der net mear nei omsjoen. No moast dat al, ek al hie er dêr hielendal gjin nocht oan. ‘Dan rûn ik lâns dy rotsoai. Ik kaam der gewoan net oan ta, it wie in hiele moaie simmer, moai waar om op de racefyts.’ Nei de simmer, doe’t alle leuke dingen en it skûtsjesilen foarby wienen, moast er him der tasette. ‘Fre Vogel, in reedridersfreon hat my holpen, hy pakte troch. It wie ien grutte binde, it wie allegear rust en smoargens. Ik ha der noait op past. Der binne noch in goeie hûndert modellen oer. Wol sa’n fiifensantich binne ferrotte, fergien yn de rin fan de tiid, ferrustke, dy fan blik binne hielendal fuort.’Fre begûn alles skjin en frij fan rust te meitsjen. ‘Hy poetste,

skjirre, makke it stoffrij mei sjipsop en neam mar op. En wêr moast er dermei hinne? It stie earst op de grûn, doe moast der in tafel komme, dus ik hurd in tafel meitsje, fan seis meter lang. Op it lêst stie dy hielendal fol. Ik begûn it hieltyd leuker te finen. Fre hat alles troch de hannen hân en ik ha alles op kleur makke. Guon sitte yn de kachelpoets, guon binne brând mei oalje, lykas yn it echt, guon binne farve, soms op de âlderwetske manier mei meny. Guon dingen binne al fyftich jier âld. It is in oersjoch fan fyftich jier wurk, mar der sit ek bernewurk by, dat ik as jonkje fan in jier as acht makke ha.’

Hoefolle skaalmodellen ek yn it grut útfierd binne, lykas it timpel-tsje yn Marrum, de grutte pylk yn Oerterp en de koai by it provinsje-hûs, wit er net krekt. It sille sa'n fyftich wurken wêze. Noch alle dagen is er warber. De lêste tiid hat er allegear moaie ideeën dy’t

er útfiere wol. Al docht er it wol wat rêstiger oan. Dat beslút naam er nei

syn fiifensechtichste. ‘Earder wurke ik fan moarns heal-wei achten oant ien oere nachts. Dan sporte ik tuskentroch, op de racefyts, yn de kano of ik gie te riden.’ It is trouwens wat je rêstich neame. Trije kear wyks is dizze

Fries yn ieren en sinen oan

Gek mei bisten Ids Willemsma is ek in man fan bisten. Neist hûn Foekje, syn trouwe maat, hat er jierren in goes hân. ‘Koss, neamd nei de Noarske reedrider Johann Olav, skarrele altyd om my hinne. As ik bûtendoar siet te kofjedrinken, siet er altyd neist my. In kear sieten we sa en Foekje hie krekt in bonke fan my krigen. Koss kaam fan achteren oanrinnen en rekke mei syn snaffel dy bonke oan. De hûn, altyd fûl op har iten, helle út as warskôging en set-te sa har skerpe tosken yn de hals en it boarst. De slokterm fan Koss lei hielendal iepen. De feedokter koe mar ien ding dwaan, in spuitsje jaan. Ik ha der mear as in moanne lêst fan hân. It bist wie al ienen-tweintich jier by my, elke dei.’

Skaalmodel fan it wurk 'Each', basearre op in hingjende wetterdrip. It keunstwurk út

2000 stiet by it wetterpompstasjon by Spannenburch. (Foto Linus Harms)

Skaalmodel fan it keunstwurk dat

bekend wurden is as 'it timpeltsje

fan Ids', it byld stiet op de

seedyk by Marrum en is

makke as ôfsluting fan

it op deltahichte

bringen fan de

seediken. (Foto

Linus Harms)


it sporten. Reedride, it leafst op natueriis, docht er op selsmakke houten redens. As der iis leit, is er ‘ontoerekeningsvatbaar’, sa’t er sels seit. Nei in bytsje froast stapt er sa achter hûs wei in smel sleatsje op. It leafst rydt er op de Blaugerzen by Terkaple/Eagmaryp. En oars is er yn de iishal te finen dêr’t er ek trainingen jout. ‘Ik mei ek graach fuort op de racefyts. En op it wetter fiel ik my o sa thús, ik bin in echte siler, dat doch ik yn itselde gebiet as dêr’t ik ryd.’ Yn syn jonge jierren koe er goed drave. By de âldste junioaren wie er yn 1965 de de bêste fan Fryslân oer in hiel jier op de 1.500 meter.

Minne tiidIds Willemsma folge nei de am-bachtsskoalle de keunstakademy

Vredeman de Vries yn Ljouwert. Hy groeide op yn Akkrum. Heit wie baas fan De Ruiter, it redens-fabryk, en mem wie kleanmakster. ‘Us mem sei dat ik as poppe yn de widze altyd al nei de beammen lei te sjen.’ Op de legere skoalle hie er in minne tiid. Hy hat der lang in ôfkear fan skoalmasters oan oerhâlden, hoewol’t er tsjintwur-dich ek wol aardige ûnderwizers tsjinkomt. ‘Ik seach altyd nei bûten, de beammen, tûken en fûgels. Ik wist alle nêsten en koe alle blommen. Dat telde blykber net, ik die te min rekkenjen en taal en moast alle dagen neibliuwe. Dan moast ik myn hân ophâlde en sloech skoalmaster my. Ik bin ek allemachtich skopt. Noch altyd dream ik derfan, dan bin ik nachts oan it fjochtsjen. Sels nei’t de

skoalmaster stoarn wie. No kin ik der wat makliker oer prate, earder skeat ik samar fol as ik deroer fertelde.’

SkriuwselsMei ‘skriuwsels’, sa’t Ids Willemsma syn teksten en gedichten neamt, is er nei de ambachtsskoalle begûn. Altyd yn it Frysk. ‘Ferdwaald is wolris wat publisearre, mar dêr ha ik noait sels achteroan west.’ Yn 1997 kaam by útjouwerij Perio de bondel (mei cd) Buorman Dada en oare gedichten út. ‘Ik ha gjin ferstân fan literatuer, ik bin in gefoelsminske. In keunstwurk is in kwestje fan gefoel en sa is dat mei it skriuwen ek. It ûntstiet út iensumheid, langstme of wille.’

seedyk keunstwurk

klaai bekroade oer it seesângrutte dunen lâns it slykyn klaai en sân beklonken peallenfroulike tolve yn ’t gelidtille de kop fan d’ âlde seedykboppe minske tinken útswier oerstekkend presintearblêdhommaazje oan elk dy’t focht foar droech

Houten hûn, bernewurk fan Ids doe't er

in jier as acht wie. (Foto Linus Harms)

It keunstwurk út 1993 op de seedyk by

Marrum. (Foto Haye Bijlstra)

de skoalle

de koperen krukde doar nei it gymnastyklokaalde doar nei juffer bylingadêr trou ik letter meide doar nei master hoekstrady skopte my searde doar nei it hantwurklokaalde oare kant húskesde drinkfonteinde kelderdoar – koalehokde doar nei juffer horrelde doar nei master iniaik bin der nachts noch bang foar


YnspiraasjeNoch altyd sjocht er nei bûten en is it libben om him hinne in grutte ynspiraasjeboarne. ‘Myn wurk bestiet út abstrakt-achtige dingen. Ik ha in soad fûgelachtige bylden makke. By myn wurk moatst neitinke: wêr giet dit byld oer, wat is de bedoeling, hoe sit dat yn elkoar. Hjoed-de-dei is de merk oars. Sjoch bygelyks nei de Alvestêdefonteinen. It binne allegear popkes en leuke bistjes, it moat maklik te begripen wêze. In mantsje stiet op amers en op it skouder sit in ljipke. Of de twa bernehollen, dy steane op tsientallen plakken yn de wrâld. Je moatte fuort sjen wat it is. Neffens artistyk direkteur fan de 11Fountains Anna Tilroe binne dy keunstners de Messi’s en Ronaldo’s fan de keunstwrâld. Jou my dan mar in gewoane fuotballer fan Cambuur of Hearrenfean.’

Lânskipspine‘Fryslân is my grut genôch. Ik ha útnûgingen hân om nei Amearika en Ruslân te kommen, dat ha ik allegear ôfsein. Ik hie dêr gjin nocht oan. It fierste dêr’t ik west ha, is Finlân dêr’t ik snie- en iisbylden makke ha. Ik mei wol graach fytse yn de Frânske en Italiaanske Alpen. Ast sjochst wat dêr allegear noch bloeit yn

de bermen, wat in rykdom oan blommen, planten, kleuren en geuren is dêr en wat in earmoede is it hjir. Men hat it no oer lânskips pine, dêr wie ik tritich jier lyn al mei oan de gong. Yn myn jeugd wie de natuer noch folle riker. Dy langstme nei earder komt yn myn wurk werom. Dat komt net fuort út nostalgy of melangoly, it is in manier fan libjen, in libbensfêstichheid dy’t myn libben kleur en fleur jout. Ik mis de fûgels, ik bin in echte fûgeltsjeman. Doe’t ik fiif wie, gie

ik wolris mei ús heit te riden yn de auto. As we ergens stilhâlden, hie ik binnen fiif minuten in hânfol aaien fûn. Ik reitsje yn ferfiering fan fûgels, kin der wol emosjoneel fan wurde as ik bygelyks in kloft protters fleanen sjoch.’

SjenIn oersjochtentoanstelling mei der noch wolris komme, mei dizze útstalling mei hûndert skaalmodellen lit er al hiel wat fan himsels sjen. ‘It soe moai wêze as de minsken echt sjogge nei de dingen en net allinne mar op in mobyltsje de wrâld belibje. Mei eigen eagen sjen. Yn dizze tentoanstelling kinne se sjen hoe’t ik nei de wrâld sjoch. In misje is it lykwols net, ik bin gjin skoalmaster!’

De tentoanstelling iepenet 17 april en duorret oant en mei 1 septimber. Der wurde tal fan aktiviteiten by organisearre, lykas lêzingen troch Ids Willemsma en oaren. Sjoch foar it programma op www.tresoar.nl/Pages/ Tentoonstellingen-in-Tresoar.aspx

Yn 1977 hie Ids Willemsma in tentoan-

stelling fan metalen deadskisten, foar

manlju en froulju apart. ‘Froulju binne

oars boud, wat breder yn de heupen.’

De fiif manlike kisten binne yn Obe te

sjen. (Foto Linus Harms)

Op himsels steand fûgelachtich wurk út ien plaat, makke om 1970 hinne.

(Foto Linus Harms)


LEZINGENdoor Jikke Sikkema

18 april Anne-Goaitske Breteler: Vergeten verhalen van de walvisvaartAls scholiere werkte Anne-Goaitske Breteler in café De Bûnte Bok in Lioessens, voorheen een walvis-vaarderscafé. Door de ornamenten in het café, de sterke verhalen en bijnamen van de stamgasten raakte ze gefascineerd door het recente walvisvaartverleden. Een verleden waaraan wij tegenwoor-dig niet graag meer denken, ondanks dat de walvisvaart in de tijd van wederopbouw een trotse bijdrage leverde aan de Neder-landse economie en identiteit. Breteler bezocht een handvol nog levende walvisvaarders thuis, en beschreef in De traanjagers (2018) hun herinneringen over de sfeer aan boord, de achtergronden en motieven van de vaarders, en de avonturen in de havens die ze

onderweg aandeden. Niet alleen de walvisjacht komt aan bod, maar ook de twijfel en ambivalentie die tot op de dag van vandaag als een schaduw over deze jeugdherinne-ringen hangen. 16 mei Bauke Jansen: Boeren in de beklaagdenbank? Bauke Jansen is economisch politierechter in de rechtbank te Leeuwarden. Hij behandelt onder

andere strafzaken tegen Friese boeren. Hij vertelt over vroeger en nu, over de ontwikkeling in het agrarisch strafrecht. Om wat voor soort zaken gaat het? Welke straffen worden opgelegd, wat zijn de dilemma’s daarbij? Hoe ging vroeger de strafvervolging in agrarische zaken?

Om 12.00 uur is de inloop, om 12.30 uur begint de lezing en om 13.30 uur is het afgelopen. De lezing is gratis, de lunch (twee broodjes en één consumptie) kost vier euro. Graag reserveren per mail ([email protected]) of telefonisch (058-7890740 of 058-7890792) en daarbij aangeven of u wilt eten.

In juni, juli en augustus zijn er geen lezingen. In september beginnen de lezingen weer.

LunchlezingenElke derde donderdag van de

maand is er een interessante

lezing bij Tresoar.


LEZINGdoor Johan Steendam

Opstand van Sobibor

Op 14 oktober 1943 leidde Aleksandr ‘Sasha’ Pechersky een massale ontsnapping uit het vernietigingskamp Sobibor in Polen, de enige succesvolle opstand van gevangenen in de Tweede Wereldoorlog. Maar toch kreeg Pechersky hiervoor later nooit de publiekelijke erkenning die hij verdiende. In zijn thuisland Rusland werd hij juist gewan-trouwd, enkel en alleen omdat hij gevangen had gezeten. De vroegere communistische wereld verschilde daarmee hemelsbreed van het Westen in de manier waarop ze de moord op de Joden herdachten.

Selma Leydesdorff deed onder-zoek naar de Sobibor-opstand en de rol van leider Pechersky. Het geeft een fascinerend inzicht in een cruciale periode in de geschiedenis. Haar soms ontluisterende verhaal benadrukt dat de Joden niet passief waren

tegenover het Duitse geweld, en toont de wrange geschiedenis van de Joden die slachtoffer werden van het stalinisme, net nadat ze de nazigruwelen hadden overleefd. Een bijzondere biografie van een vergeten held, gebaseerd op niet eerder gebruikte documenten en interviews met ooggetuigen.

Selma Leydesdorff wordt geïnter-viewd door Gerben Hoogterp van Stichting Sobibor. Voorafgaand geeft Halbe Hageman van het Fries Verzetsmuseum een inleiding over Joods verzet.

Selma Leydesdorff (1949) is historica en emeritus hoogleraar aan de Univer-siteit van Amsterdam. Zij is internationaal bekend als prominente onderzoekster en theorievormer op het gebied van mondelinge geschiedenis (oral history).

Wat: lezing over de opstand van SobiborWaar: TresoarWanneer: dinsdag 7 mei, aanvang 19.30 uur. Belangstellenden kunnen zich aanmelden via de mail ([email protected]) of telefonisch (058-7890740 of 058-7890792). De toegang is gratis. De lezing wordt georganiseerd in samenwerking met het Fries Verzetsmuseum en Stichting Sobibor.

Selma Leydesdorff.


Het gaat om Anna Maria Gürtler en Maria Magdalena Gürtler, die onder hun gelatiniseerde achternaam Gurtlerus waren ingeschreven.

De zusjes waren de dochters van de Zwitserse professor in de theologie Nikolaus Gürtler die in 1707 werd aangesteld als hoogleraar in de theologie. Hij had vijf kinderen, twee zoons en drie dochters. Waarschijnlijk zijn het zijn twee oudste dochters die ingeschreven staan in het album. De registratie is zo bijzonder omdat tot 1871 alleen mannen toegang hadden tot de Nederlandse universiteiten. De enige, nu bekende, uitzondering op deze regel was Anna Maria van Schurman die in 1636 aan de Universi-teit van Utrecht studeerde. In de oorspronkelijke naamlijst, die bij Tresoar wordt bewaard, zijn de twee vrouwennamen doorgekrast, maar nog

FRANEKER UNIVERSITEITdoor Jacob van Sluis

Vrouwen aan de Franeker Universiteit?

In 1708 stonden er twee vrouwen ingeschreven in het

Album studiosorum (Naamlijst der studenten) van de

Franeker Universiteit. Die bijzondere, en toevallige,

ontdekking deed Manon Borst, directeur van Museum

Martena, begin dit jaar toen ze in een boek uit 1968

bladerde waarin alle namen uit dat Album studio-

sorum zijn gepubliceerd.

De twee doorgehaalde namen van Anna Maria en Maria Magdalena Gürtler in het Album studiosorum van de Franeker

Universiteit.


steeds goed te lezen. Of de twee vrouwen ook daadwerkelijk de colleges hebben gevolgd is niet te traceren. Er is tot nu toe niets bekend over de levensloop van beide vrouwen.

Jacob van Sluis, kenner bij uitstek van de Franeker Academie, is net zo verbaasd over de vondst als Manon Borst. ‘De vondst heeft iets verbluffends, want het gedrukte studentenalbum is al in 1968 verschenen en toch is de notering van deze twee dames vrijwel onopgemerkt gebleven – ook door mij. Over het waarom van deze inschrijving kan men slechts gissen. Dit vereist enige toelichting.’

‘Binnen de stad Franeker vormde de Academie een eigen gemeenschap, met bijzondere voorrechten. De academieburgers genoten bijvoorbeeld vrijstelling van accijnzen en van burgerwacht en ze vielen onder een eigen mildere rechtspraak. Binnenkomende studenten dienden zich in het Album studiosorum te laten inschrijven om in aanmerking te komen voor deze voorrechten. Vanwege hun functie golden deze voorrechten ook voor de functionarissen

van de universiteit, zoals de hoogleraren, en voor hun gezinsleden. De zonen van een professor konden zo geruisloos colleges volgen, zonder nadere plichtplegingen zoals het zich laten inschrijven in het album.’

Veel vragen‘Waarom werden dan de beide zusjes Gürtler ingeschreven? Waarom moesten (?) zij wel ingeschreven worden? Was het omdat ze meisjes waren, terwijl studeren voorbehouden was aan jongens? Hebben ze daadwerkelijk colleges gevolgd en zo ja, werden daarvoor speciale voor-zieningen getroffen? Het is immers bekend dat Anna Maria van Schurman afgeschermd achter een gordijn colleges volgde. Waarom werden hun namen weer doorgestreept, en wanneer? Was hun inschrijving abusievelijk, omdat ze geen lessen mochten volgen? Of omdat ze formeel toch al onder de academische gemeen-schap vielen, dus een afzonderlijke inschrijving was onnodig en kon weer worden doorgehaald? Als zij beiden toch studentes waren, waarom riep hun inschrijving dan geen discussie of navolging op? Waarom volgden de ‘eerste’ vrouwelijke studenten aan Nederlandse universiteiten veel later, pas diep in de negentiende eeuw?’

Zoeken naar antwoorden‘Zonder aanvullende gegevens uit de bronnen – en die ontbreken – lijkt deze dubbele inschrijving een incident, nog doorgehaald ook. In het geval van Van Schurman werd haar geleerdheid erkend en volgden geleerde publicaties van haar hand, maar de beide zussen Gürtler verdwijnen in de anonimiteit. Zijn ze na vaders overlijden in 1711, teruggekeerd naar Hanau, vanwaar de weduwe afkomstig was? Het is onwaarschijnlijk dat hun vertrek de aanleiding was om de namen door te halen, want dit gebeurde nooit bij vertrekkende studenten, tenzij ze vanwege wandaden werden geroyeerd. Wat is er van de zussen geworden, zijn ze later nog gehuwd? Manon Borst deed een verbluffende vondst, die intrigerende vervolg-vragen oproept. Waar moeten we zoeken naar antwoorden?’

Portret van Nikolaus Gürtler, professor in de theologie.

(Museum Martena)


CURSUSdoor Janneke Donkerlo

In de zes bijeenkomsten komen de volgende onderdelen achtereenvolgens aan bod:

- Keuze van het onderwerp, de rode draad en flaptekst

- Bronnen, archieven en het afnemen van interviews

- Ordenen van informatie, perspectief en invalshoek

- Opbouw en spanningsboog- Beeldend schrijven- Losse eindjes naar behoefte en afronding

Tijdens de cursus werkt u op een gestructureerde manier aan een eigen verhaal. Voor de lessen 2 tot en met 5 krijgt u ‘huiswerk’ mee. In de daar-opvolgende lessen wordt het huiswerk plenair besproken: de deelnemers luisteren naar elkaars verhalen en geven constructief commentaar. Daarnaast krijgt u telkens nieuwe informatie waarmee u verder kunt bouwen en schaven. Aan het eind van de zesde les is uw verhaal zo veel mogelijk ‘af ’.

Verhalend geschiedenis schrijven

Geschiedenis is ‘hot’. Steeds meer particulieren, ondernemers en

historische kringen vinden het belangrijk om gebeurtenissen uit

het verleden vast te leggen en door te geven. Vaak begint het met

het verzamelen van informatie. Maar dan? Hoe maakt u hiervan

een goed leesbaar geheel, een verhaal dat meer is dan een opsom-

ming van feiten?

Wat: cursus verhalend geschiedenis schrijvenWanneer: zaterdag 11, 18, 25 mei en 1, 8, 15 juniWaar: Tresoar, 9.30-13.00 uur. De kosten zijn 210 euro (inclusief uitgebreide handleiding, koffie en thee) Aanmelden bij cursusleider Janneke Donkerlo ([email protected]). Aantal deelnemers: minimaal 10, maximaal 14.

Jan

ne

ke D

on

kerl

o.


In een dubbelexpositie geven veer-tien gerenommeerde hedendaagse kunstschilders hun beeld van het Groninger en Friese landschap; het Noordelijk landschap is hun belangrijkste onderwerp. Het hele scala van kunstuitingen komt aan bod, van realistisch tot abstract. Ze tonen hun werk in Tresoar en bij Forma Aktua in Groningen.

De Friese deelnemers zijn: Dinie Boogaart, Gerrit Wijngaarden, Dirk Beintema, Irma Kamp, René Tweehuysen, Brunet Riegstra en Ger Jan Veenstra. De Groninger deelnemers zijn: Ton Stolten-kamp, Huib van der Stelt, Geert Schreuder, Sip Hofstede, Gertjan Scholte Albers, Marten van Holten en Gerald Schuil. Alle kunstenaars exposeren hun werk op beide locaties tegelijk.

TENTOONSTELLINGdoor Marieke Elferink

Noordelijk landschap

De opening bij Tresoar is zaterdag 18 mei en de tentoonstelling duurt tot en met 23 juni. De werken bij Forma Aktua (Nieuwstad 10 te Groningen) zijn van 16 mei tot en met 23 juni te zien.

‘Waadrinner’ van Dinie Boogaart.


UTSTALLINGtroch Wieke de Haan

Hennie Dijk-Stel, keunstne-resse út Aldwâld, tikke yn 2012 sa’n rôle linnen op ’e kop yn in museum yn Dútslân, omdat it neffens it Stadtmuseum Quakenbrück (sa’n santich kilometer fan Osnabrück) net mear yn ’e kolleksje paste. Sy knipte der ienentweintich

gelikense lapen fan en ferdiel-de dy ûnder keunstners dy’t meidwaan woene en dy’t op de hannekemaaiersrûte wenje. De lapen stof ha in ôfmjitting fan fiifensechstich by fiifensech-stich sintimeter. Opdracht wie ‘Bewurkje dizze linnen lape’, mei de bedoeling om de breed-

te yntakt te litten, mar de lingte mocht wol fariearje. Sa binne de keunstwurken ûntstien dy’t op de útstalling ‘Onderweg, de weg van het linnen’ yn Tresoar te besjen binne. De keunstners wiene frij yn hoe’t se de lape bewurkje koene. Yn 2017 sutele Hennie Dijk-Stel dy stikken linnen út as ûnderdiel fan Leeuwarden-Fryslân 2018. Oan de ein fan it Kulturele Haadstêdjier kamen de doeken as keunstwurken nei Tresoar.

Inisjator Hennie Dijk-Stel wol berikke dat troch it fysyk trochjaan fan it linnen materiaal de minsken dy’t der mei yn oanrekking komme in ûnderfining opdogge. It bewurk-jen fan in leech flak, yn dit gefal in linnen doek. Elkenien is part fan de ‘mienskip’: de mienskip fan de reis fan it linnen.

Ienentweintich linnen doeken litte it ferhaal sjen fan de

‘lapkepoepen’, de hannekemaaiers dy’t eartiids út Dútslân wei

nei Grinslân en Fryslân giene om te helpen mei de risping en

mei oare wurksumheden as tydlike arbeiders. Winterdeis thús,

makken se linnen lapen dy’t se dan ûnderweis of op de bestimming

wer ferkochten, om sa troch de tiid te kommen.

‘Onderweg’, de reis fan it linnen

Details fan de doeken wurde ferwurke op LED-skermen en de doeken as gehiel wurde yn de eksposysjeromte yn Tresoar útstald. Der komt in brosjuere by mei it artistike einresultaat: ynterviews troch Josee Pollet, foto’s makke troch Linus Harms fan de keunstwurken en foto’s fan de keunstners. Oanfolle mei ynliedings troch ferskate minsken en in tekst oer de oarsprong en de tapassingsmooglikheden fan it linnen.

Wurk fan Elke Schmitz. (Foto Linus Harms)


De linnen lapen binne persoanlikteplak brocht by de dielnimmendekeunstners mei it fertrouwen dat persoanlik kontakt in mearwearde jout yn ús digitale tiidrek.

It ferhaal fan de ‘lapkepoepen’, reizgjende arbeiders dy’t der op út giene om jild te fertsjinjen, hat alles yn him om ynspirearjend te wurkjen foar ûndersikers yn histoaryske argiven. De eksposysje yn Tresoar lit ek de ‘revival’ fan de linnen stof sjen as natuerlik en miljeubewust materiaal. Linnen is

in duorsum materiaal, makke fan flaaks dat yn ús omkriten ferboud waard en noch altyd ferboud wurdt. It ferbouwen en bewurkjen fan de natuerlike grûnstof flaaks wurdt al iuwen yn de noardlike omkriten dien.

De seizoensarbeiders hiene foar it ôflizzen fan de rûte, de reis nei in mooglik tydlik arbeidplak gjin oar kommunikaasjemidel as de sprutsen taal en de ferhalen dy’t doarps- en streekgenoaten oan inoar fertelden. By dizze útstalling

wurdt gebrûk makke fan digitale helpmiddels, want wy libje op ’t lêst yn ’e ienentweintichste iuw.

‘Onderweg’, de reis fan it linnen

Wat: útstallingWêr: Tresoar, eksposysjeromteWannear: 29 juny oant en mei 10 augustus. Yn septimber ferhuzet de útstalling nei Museum Meyerhaus yn Berge (Dútslân), dêr’t it ferhaal fan de Hollandgänger fanút de regio ferteld wurdt.

Wurk fan Geke Beenen. (Foto Linus Harms) Wurk fan Hennie Dijk-Stel. (Foto Linus Harms)


Bert Looper is als penvoerder van het DDCE vanaf het prilste begin nauw betrokken geweest bij het project. ‘Toen we plannen maakten voor dit digitaliseringsproject konden we nog niet overzien hoe het digitale landschap er in 2019 uit zou zien. De ontwik-kelingen in de techniek gaan tegenwoordig zo snel dat we tijdens het project steeds tot nieuwe inzichten kwamen,’ vertelt Bert Looper. ‘De hamvraag was vooral hoe we alle nieuwe digitale informatiebronnen zo konden ont-sluiten dat deze in de toekomst voor iedereen bereikbaar zijn en - belangrijker nog - vooral

ook bereikbaar blijven. Die expertise hebben we inmiddels ook binnen Tresoar. We hebben ons steeds meer ontwikkeld als kenniscentrum voor digitalisering van erfgoed. We zijn landelijke en internationale samenwerkingen aangegaan en hebben kennisbijeenkomsten georganiseerd om opgedane kennis te delen. In Fryslân, Nederland en Europa heeft Tresoar zich laten zien als erfgoedorganisatie met oog voor de toekomst. En dat is een belangrijke bijvangst van dit project waar we erg blij mee zijn.’

Vijf jaar RedBot, vijf miljoen beelden

In vijf jaar tijd zijn binnen het Deltaplan Digitalisering Cultureel

Erfgoed (DDCE) voor Tresoar meer dan vijf miljoen beelden gescand

en voorzien van metadata. Een megaklus en een boppeslach voor

Fryslân. Want een groot deel van ons Fries erfgoed is al online te

vinden en misschien wel net zo belangrijk: in Fryslân beschikken

we nu mede dankzij het DDCE over actuele specialistische kennis

op het vlak van digitalisering van erfgoed.

REDBOTdoor Mattie Boekema

Ruim twintigduizend onderduikkaarten zijn digitaal te raadplegen. (Foto Otto Kuipers)


VervolgDe samenwerkende organisaties willen graag verder met RedBot. Er is een mooie start gemaakt met het digitaliseren van het erfgoed, maar er zijn nog genoeg projecten die voor digitalisering in aanmer-king zouden moeten komen. Tresoar heeft een aantal zwaartepunten benoemd. Denk hierbij aan het Fries (literair museaal), Buma, Fuks, filosofie en theologie. Hof van Friesland is in onderzoek, cultuursporten zoals het kaatsen staan op de lijst alsmede denksport-collecties, maar ook oorlogsbronnen en handschrif-ten. De Friese kranten zijn al opgenomen in het digitaliseringsplan Metamorfoze bij de Koninklijke Bibliotheek en er is onderzoek met betrekking tot het digitaliseren van de Friese tijdschriften. Er zijn ook noodzakelijke vervolgstappen: ‘Dan gaat het vooral om het leggen van verbindingen tussen het materiaal in al die verschillende databases. Het oorspronkelijke idee was om alles samen te brengen op één platform, het Fries erfgoedeiland. Van dat idee zijn we afgestapt omdat juist het linken van de data als de toekomst wordt gezien,’ zegt Bert Looper. Er zijn nieuwe investeringen nodig in hardware en opslag. Hij hoopt dat de provincie ook bereid is op langere termijn in digitalisering van erfgoed te investeren.

Bij Tresoar is er in de periode 2014-2019 veel werk verzet:

Materiaal Publicatiekanaal

2.000.000 huwelijkse bijlagen

Gepubliceerd via allefriezen.nl

1.700.000 beelden voor Nederge-rechten, inclusief Leeuwarden

Gepubliceerd via allefriezen.nl, afronding 2019

600 titels Friese literatuur, 3000 beelden

Publicatie via Tresoar in 2019 in voorbereidingPublicatie via Delpher.nl medio 2021 of eerder

1.700.000 beelden notariële akten

Publicatie via allefriezen.nl in 2019/2020 in aanvulling op de DTR3 (landelijke digitalisering)

23.000 onderduik-kaarten, gemeta-dateerd via Fryske Hannen-projecten

Publicatie via allefriezen.nl

SchaatsmuseumRedBot maakte ook bijzondere dingen mo-gelijk. Zo is het archief van het Eerste Friese Schaatsmuseum in Hindeloopen met financiële en materiële hulp van Tresoar gedigitaliseerd. Het was belangrijk dat het archief inzichtelijk werd en veiliggesteld werd voor de toekomst. Momenteel wordt onderzocht welke mogelijk-heden er zijn om het materiaal te ontsluiten.

Naast Tresoar hebben ook de partners van het DDCE veel werk verzet, zoals Fries Film Archief, Fries Museum, de musea aangesloten bij Museum-federatie Fryslân, Museum Dr8888, Omrop Fryslân, Fryske Akademy, Cedin, Monumentenzorg Fryslân, Ried fan de Fryske Beweging, Bibliotheekservice Fryslân, Afûk en de Provinsje Fryslân. Een com-pleet overzicht van de resultaten en publicaties tot nu toe is te vinden op www.redbot.frl.

Bijzondere akte uit Michigan die de medewerkers bij het digitaliseren van de huwelijkse bijlagen tegenkwamen. (Foto Mattie Boekema)


Yn it temawykein ‘De see, de see’ wurdt dy rol fan de see yn de keunst neier ferkend. Earst wie-nen der benammen bedrigingen fan de see, mar fan 1900 ôf ûntstie in oare hâlding, wêryn’t de see in plak fan skjintme, refleksje en in stapke tebek waard. Dy ûntjou-wing wjerspegelet him prachtich yn de Fryske literatuer en keunst,

tink oan Tsjêbbe Hettinga en Gerrit Benner.

Yn inkele lêzings, foardrachten en in kuier ferdjipje de dielnimmers har yn literatuer, keunst en lânskip. Harkje en sjen, mar ek meidwaan oan it oersetten fan inkelde seegedichten fan Frysk nei Nederlânsk en oarom.

LITERATUERtroch Wieke de Haan

De see, de seeDe see is in wichtige ynspiraasjeboarne foar de minske. Rêst,

romte, wiidsheid, sinne, wyn, gouden strannen… Wy genietsje der

fan en yn de literatuer en byldzjende keunst is de see in belangryk

ûnderwerp.

De konferinsjeromte fan de Folkshege-

skoalle. (Foto Folkshegeskoalle)

Wat: Literêr wykeinWêr: Folkshegeskoalle Schylgeralân, Hoarn op SkylgeWannear: 24 maaie oant en mei 26 maaie. Sjoch foar prizen op www.folkshegeskoalle.nl. Dêr kin ek reservearre wurde.

ProgrammaFreed 24 maaie17.30 oere ûntfangst19.30 oere lêzing ‘De see, de

see’, troch Bert Looper, direkteur Tresoar

Sneon 25 maaie11.00 oere lêzing oer de

skiednis fan de Waadeilannen

13.30 oere kuier mei skriuwer Kester Freriks

19.30 oere workshop seege-dichten mei inkele Fryske dichters

Snein 26 maaie 10.30 oere kofjekonsert


Santich jier lang lies Fryslân syn romans en ferhalen, droech syn gedichten en rymstikken foar, song syn lieten, spile syn toaniel-stikken, kaam nei syn foardrachten en blêde troch syn tydskriften. Fan him learde it de eigen Fryske taal te lêzen en te skriuwen. Tûzenen, tsientûzenen Friezen seagen troch syn eagen nei de wrâld en tagelyk nei harsels, har gewoanten, trêften (deugden) en swakheden, har skiednis. Syn produksje as skriuwer is ûnbidich; suver net te oersjen sa heech is de berch litera-tuer dy’t er neilitten hat. Rûch skat kaam yn de twadde helte fan de njoggentjinde iuw leafst tsien persint fan alle skreaune Frysk fan syn hân. Hy wie de earste Fryske skriuwer dy’t sa goed sa kwea fan skriuwerij en optredens bestean koe.

Yn de tentoanstelling ‘Waling Dykstra – Foarútgong’ wurde Dykstra en syn wurk beljochte út trije ynfalshoeken wei. Op it foarste plak as spoken word-keunst: as demokratisearjende, realistyske literatuer oer de prak-tyk fan it libben, faak ek skreaun foar orale foar- en oerdracht en bedoeld foar ‘gewoane’ minsken. Hjir komme foaral de tydskriften en it Winterjounenocht oan ’e oarder.Op it twadde plak as emansi-paasjedriuw: as sosjaal-krityske keunst dy’t misstannen oanpakt

en mispunten begekket, de lytse man in stim

jout en útdruklik ek froulju by de

keunst behellet. Hjir is omtinken foar ûnder mear Dykstra syn lieten, foar it ferhaal

fan ‘De stiennen ûlebuorden’ en it

proto-feminisme fan ‘Haitskemoai’.

Op it tredde plak wurde skriuwer en wurk yn Europeesk

perspektyf toand. It ljocht falt op de ferbannen dy’t it wurk sjen lit mei dat fan Nederlânske en bûten-lânske skriuwers. Under mear komme de Fryske Tyl Ulespegel, de oersettingen en de folksferhalen oan ’e oarder.

Neist topstikken út it Waling Dykstra-argyf by Tresoar – earste printingen, foto’s, kalligrafy, skilderijen, de brûnzen buste dy’t fan Dykstra makke is – bringt de tentoanstelling ek filmmateriaal, live foardrachten en nije, moderne opnames fan in tal lieten. In grafyske trochgeande tiidline makket ûntjouwingen sichtber.

TENTOANSTELLINGtroch Abe de Vries

Waling Dykstra - FoarútgongWaling Dykstra (1821, Froubuorren-1914, Holwert) is

mei de Halbertsma’s en Harmen Sytstra de belangrykste

grûnlizzer fan de moderne Fryske literatuer. Nei de simmer

bringt Tresoar in tentoanstelling oer him as earbewiis

oan de man dy’t foarútgong fan minske en maatskippij

as belangryk tema hie en dêr’t er as gjin oare Fries yn de

njoggentjinde iuw mei de pinne foar skrept hat.

Waling Dykstra skreau romans,

ferhalen, gedichten, rymstikken,

lieten, toanielstikken en foardrachten.

Wat: tentoanstelling oer Waling DykstraWêr: ObeWannear: 20 septimber oant en mei 5 jannewaris 2020.Yn it folgjende nûmer fan Letterhoeke is mear omtinken foar dizze útstalling.

Waling Dykstra wie de earste Fryske skriuwer dy’t

fan syn skriuwerij en optredens bestean koe.


Voor ons was het een bijzondere gebeurtenis om dit vluchtig geschreven briefje met de aangrijpende tekst 203 jaar later in Tresoar in onze handen te kunnen houden. Barteld de Vries, de hoeder van het fami-

liearchief Buma, had een aantal dozen gereedgezet, loodste ons op professionele wijze door de blauwe omslagen die uit de dozen tevoorschijn kwamen, wenste ons veel succes en liet ons alleen. We konden toen nog

BOEKdoor Sybrand van Haersma Buma en Wiete Hopperus Buma

Gerlacus Buma

Het moet voor de burgemeester

van Leeuwarden Bernhardus Buma

(1770-1838) en zijn vrouw een grote

opluchting zijn geweest toen deze

brief het voormalige Stadhouder -

lijk Hof - waar ze toen woonden -

bereikte. Met veel angstgevoelens

zullen ze in de Leeuwarder Courant

van 23 juni 1815 de eerste berich-

ten over de Slag bij Waterloo, de

hevige gevechten en verliezen aan

mensenlevens hebben gelezen; een

levensteken van hun zoon Gerlacus,

tweede-luitenant bij het Regiment

Huzaren no. 6, hadden ze tot dat

moment nog niet ontvangen.

Per op het slagveld te Waterloo den 19 Juny 1815

Waarde Ouders,

ik schrijf u deze in groote haast om u te melden, dat ik er goed ben af gekomen wat mij aangaat, maar mijn zwart paard is onder mij dood geschoten, wij hebben veel verloren onder ander de ritmeester Wijnbergen en van Heide en de lieutt Verhellouw en 7 officieren geblesseerd. Ik weet nog niet hoe ik deze zal verzenden. Kees Breda is dood, hij heeft een lanssteek in de buik gekregen. Adieu waarde ouders, lebe woll, ik zal zoodra ik kan schrijven, en geloof mij te zijn u gehoorzame zoon,

G. Buma

Stadhouderlijk Hof, circa 1790. Gerlacus

woonde met zijn ouders in het westelijke deel

van het voormalige Stadhouderlijk Hof.


niet bevroeden dat dit het begin was van een bijzonder avontuur dat negen maanden zou duren.In een scriptie over de Leeuwarder burgemeester Bernhardus Buma kwam meerdere malen Bernhar-dus’ oudste zoon Gerlacus (1793-1838) naar voren. Hij had een voor de Buma’s uitzonderlijk levenspad bewandeld, namelijk als cavale-rieofficier. De bronnen verwezen naar brieven die Gerlacus aan zijn ouders in het verre Friesland had geschreven. We kenden al een vijftiental brieven uit de periode 1813-1815, gedeeltelijk in getypte vorm en een aantal in prachtig handschrift uitgewerkt, maar er moest meer zijn. Het maakte ons nieuwsgierig. Wat zou er verder nog te vinden zijn in het archief in Tresoar? Wat was exact de inhoud van Stukken betreffende de militaire activiteiten van Gerlacus Buma, 1813-1836. 1 omslag, zoals de inventaris

van het familiearchief aangeeft?

De vondstGroot was onze verbazing en vreugde, dat we in de omslag niet 15, maar bijna 70 door Gerlacus geschreven brieven aantroffen en dat aangevuld met onder meer brieven van de Prefect van het Departement Friesland Verstolk van Soelen, doktersbrieven omtrent Gerlacus’ gezondheid, aanstellingsbesluiten van de Soeverein Vorst, diverse bevorderingsbesluiten en zelfs de toekenning van het Metalen Kruis. We vonden ook enkele brie-ven van Gerlacus’ echtgenote Aagt Idema van Bouricius aan haar schoonvader Bernhardus. Een schat aan familiegeschiedenis, naar we stellig mogen aannemen bewaard door de jongere broer van Gerlacus - en onze gezamen-lijke voorvader - mr. Wiardus Willem Buma (1802-1873), president van het gerechts-hof in de Friese hoofdstad en historicus. Deze heeft zich - zeker in de laatste periode van Gerlacus’ leven - over hem ontfermd en was voogd van Gerlacus’ enige dochter Sophie. Opmerkelijk was dat meer dan de helft van de brieven uit de periode na 1816 kwam, de periode die Gerlacus grotendeels in de toenmalige Zuidelijke Nederlan-den heeft doorgebracht en na oktober 1830 in legerkampen aan de grens met België of ingekwar-tierd in Noord-Brabantse dorpen. Brieven uit die periode waren ons

niet bekend. We fotografeerden de brieven en andere documenten en zouden een en ander verder thuis gaan lezen en uitwerken.

GerlacusWat weten we over zijn jeugdja-ren? Niet bijster veel. Hij werd in Leeuwarden geboren op 11 juli 1793. Zijn grootvader Gerlacus Buma en vader Bernhardus bekleedden aanzienlijke posities in Friesland, raakten deze na het vertrek van de stadhouder in 1795

Gerlacus Buma

Bernhardus Buma, de vader van Gerlacus.

Gerlacus Buma als dragonder.


kwijt, maar keerden pijlsnel weer terug in de bestuurlijke elite toen de voormalige stadhouder zijn getrouwen in 1801 van hun eed van trouw had ontslagen. Het ging vader Bernhardus bestuurlijk zo voor de wind dat hij in 1807 het westelijk deel van het voormalige Stadhouderlijk Hof kocht en

daar met zijn gezin ging wonen. Gerlacus bezocht, zoals de meeste jongens van zijn stand in die tijd, de Latijnse school. Hij behoorde niet tot de beste leerlingen, maar hij ging in 1810 wel naar Groningen om daar rechten te studeren. Behalve de inschrijving hebben we geen sporen van studie of studentenleven gevonden. In 1813 duikt hij in de archieven op in Leeuwarden wanneer hij van prefect Verstolk op 30 april een oproep ontvangt om verplicht dienst te nemen bij de Garde d’Honneur, een cavalerie-eenheid waarin zonen van vooraanstaande burgers moesten dienen. Napole-on had na zijn desastreuze veld-tocht in Rusland nieuwe troepen nodig en wilde op deze manier de elite aan zich binden. Ook de oudste zoon van de inmiddels tot Maire van Leeuwarden benoemde Bernhardus Buma ontkwam hier niet aan.

Garde d’HonneurGerlacus zag dienen bij de Garde d’Honneur niet zitten, want hij deed zijn uiterste best om te wor-den afgekeurd. In het archief in Tresoar bevinden zich de brieven van dokter Jorritsma uit Sneek en dokter Simon uit Leeuwarden die

verklaarden dat de heer Buma met ‘een toeval op de zenuwen’ was aangetroffen en bewusteloos was geweest, maar Verstolk trapte daar niet in. Op 11 juli 1813, z’n 20ste verjaardag, vertrok Gerlacus met drie andere gardes, als voorhoede van in totaal 26 Friese gardes, te paard in 40 dagen naar Tours in Frankrijk om daar verder onderricht in het krijgsbedrijf te ontvangen. Gerlacus’ ouders ontvingen tal van brieven waarin hij z’n avonturen onderweg en in Tours beschreef, maar waarin hij ook voortdurend melding maakte dat hij krap bij kas zat. Na een korte opleiding volgde er weer een tocht van ruim een maand, ditmaal richting Duitsland, maar zijn eenheid zou niet verder komen dan de stad Mainz, omdat Napoleon inmiddels bij Leipzig was verslagen. Indrukwekkend zijn Gerlacus’ beschrijvingen van de terugtrekkende, ontredderde Franse troepen. Hij deserteerde met zes andere gardes en kwam kort voor kerst 1813 terug in zijn geboortestad die enkele weken daarvoor door de Fransen was verlaten en waar zijn vader inmiddels was benoemd tot President-burgemeester.

Slecht levensgedrag Gerlacus trouwde in 1818 met Agatha (Aagt) Dido Cecilia Bouricius van Idema, dochter van de aan lagerwal geraakte grietman van Aengwirden, Martinus Bouricius van Idema. Ze kregen twee kinderen, waarvan de oudste, Bernhardus, in 1823 op driejarige leeftijd overleed. Dochter Sophie leefde van 1826 tot 1892. Het gezin had voortdu-rend geldzorgen. In de eerste plaats omdat het officierstraktement ook in die jaren mager was, maar tevens omdat (schoon)moeder Sophie Bou-ricius van Idema haar verplichting tot financiële ondersteuning meestal niet nakwam. Verjaagd uit

België, ingekwartierd in Brabantse dorpen, elkaar vaak maanden niet zien; het waren ingrediënten voor een vechtscheiding in 1833 nadat Aagt in de ogen van Gerlacus ‘slecht levensgedrag’ had ge-toond. Ziek en teleurgesteld trok Gerlacus zich in 1837 terug op een bovenetage van een huis op de Nieuwestad in z’n geboorteplaats. Hij veranderde nog enkele malen zijn testament om te zorgen dat er niets in handen van zijn voormalige echtgenote terecht zou kunnen komen. Moegestreden stierf hij op 19 oktober 1838, 45 jaar oud.

Een Garde d’Honneur.


Achtervolging van NapoleonWat moest de mislukte student na z’n korte militaire avontuur onder Napoleon nu beginnen? In het archief van Tresoar troffen we een besluit van de Soeverein Vorst van 5 februari 1814, waarin hij wordt benoemd tot tweede-luitenant bij het Regiment Huzaren, dat was opgericht door Willem François Boreel. Dat zou het begin worden

van een avontuurlijke militaire loopbaan in dienst van het nieuwe koninkrijk. In juni 1815 nam hij deel aan de veldslagen bij Quatre-Bras en Waterloo en achtervolgde met de huzaren Napoleon tot Parijs. Hij was daarna jaren in de Zuidelijke Nederlanden gelegerd, totdat daar in september 1830 een revolutie uitbrak. De Noord-Ne-derlandse militairen, waaronder Gerlacus, moesten de Zuidelijke Nederlanden in oktober 1830 verlaten. Nog eenmaal zou hij op Belgisch grondgebied terugkeren, tijdens de Tiendaagse Veldtocht in augustus 1831. Gerlacus zou tot kort voor zijn overlijden zijn dagen in legerkampen of inge-kwartierd in Brabantse dorpen doorbrengen. Vele brieven aan z’n ouders getuigen van dit uitzichtlo-ze bestaan.

De grafstenen van Gerlacus en zijn vader Bernhardus Buma in Weidum.

Brief van dokter Jorritsma uit Sneek die

verklaart dat de heer Buma met ‘een

toeval op de zenuwen’ was aangetroffen

en bewusteloos was geweest.

Van archiefonderzoekje naar boekOns oorspronkelijke doel was om de brieven voor de familie Buma uit te werken en van een korte beschrijving te voorzien, waarin de historische context van Gerlacus’ tijd in zevenmijls laarzen zou worden besproken. Gaandeweg leverden de brieven echter zulke boeiende details op, dat we besloten om de brieven zelf niet meer het uitgangspunt te laten zijn, maar om het ‘levensverhaal’ van Gerlacus te schrijven, waarbij de brieven natuurlijk wel de rode draad zouden vormen. Dat kwam in een stroomversnelling terecht toen uitgeverij Prometheus bereid bleek het boek uit te geven. Dit alles betekende nog meer archief- en bronnen-onderzoek. Naast de archief-stukken uit Tresoar vonden we o.a. nadere informatie bij het Historisch Centrum Leeuwar-den, het Museum Nederlandse Cavalerie, het Nationaal Archief en het Archief van de stad Brussel. In oktober vorig jaar is het boek gepresenteerd.


Calques zijn getekend op trans-parant materiaal zoals papier, linnen en kunststof. Transparant papier is op verschillende manieren geproduceerd. Vanaf eind negentiende eeuw wordt het gemaakt door de papiervezels zeer lang te malen, waardoor deze als het ware verslijmen.

Calqueerpapier dat via dit proces is gemaakt komen we het meeste tegen. Dat levert vanuit het oogpunt van behoud de nodige hoofdbrekens op. Want door de langdurige maling van de papiervezels tijdens de productie, in jargon ook wel ‘vette maling’ genoemd, zijn de cellulose- of papiervezels zeer kort geworden. En door interne en externe chemi-

sche invloeden, zoals hydrolyse en oxidatie, worden deze bovendien langzamerhand nog verder afgebroken. De vezels worden dus steeds verder verkleind en langzamerhand wordt het papier broos. Door deze verbrossing wordt het zeer kwetsbaar en ont-staat er gemakkelijk mechanische schade in de vorm van breuken en scheuren op randen en in de vouwen bij het gebruik.

Grote scheuren en ontbrekende delen moeten worden gestabili-seerd en opgevuld. Maar omdat calqueerpapier zeer gevoelig is voor water, het zet enorm uit, is bij de conservering het gebruik van lijmen op waterbasis niet mogelijk. Er moet gebruik worden gemaakt van speciale restaura-tietapes of van met thermoplasti-sche lijm geïmpregneerd Japans papier. Deze lijm kan na droging door warmte weer worden geactiveerd. Uit conserveringsoverwegingen is het noodzakelijk om de gevouwen

en opgerolde tekeningen te vlakken. In tegenstel-ling tot ‘normaal’ papier, dat vlak wordt gemaakt

door het eerst te bevochtigen en daarna

tussen filtreerpapier onder ge-wichten te laten drogen, is ook dit bij calqueerpapier niet mogelijk. Een methode die wel kan worden toegepast, is het kunstmatig verhogen van de luchtvochtigheid in een gecontroleerde omgeving waardoor het calquepapier vol-doende ‘relaxt’ om daarna gevlakt te kunnen worden. De gevlakte en gerepareerde tekeningen kunnen daarna prima worden gedigita-liseerd en gehanteerd. Om na de conservering nieuwe schade te voorkomen zijn in het verleden vele calques geseald in een chemisch stabiele kunststoffolie.

In archieven van architecten zoals Andries Baart en Jo Vegter en

van ingenieursbureaus zoals Kielman en Bootsma treffen we vaak

technische tekeningen aan. Meestal gaat het om zogenoemde cal-

ques, een doorzichtig moederexemplaar van een tekening en om

kopieën hiervan in de vorm van licht- en blauwdrukken.

CalqueerpapierPASSIEVE CONSERVERINGdoor Tjeerd de Jong

Onder passieve conservering verstaan we alle maatregelen en voorwaarden, die gericht zijn op het optimaliseren van de omgevingsomstandig-heden, bewaring en gebruik van het archiefstuk, dus alle (in)directe maatregelen die de levensduur van de collectie en informatie verlengen.

Calque met ontbrekende delen, scheu-

ren en breuken die door

gebruik zijn ontstaan.

(Foto Tjeerd de

Jong)

Geconserveerde calques geseald in

polyester. (Foto Tjeerd de Jong)


Met deze conversatie, duidelijk bedoeld om de spanning op te wekken, opent het historische kinderboek De smokkelaars van de Schans, geschreven door Sibe van Aangium. Het is het eerste deel van een trilogie over de avonturen van een aantal jonge mannen uit Anjum en Oostmahorn in de Fran-se tijd. Ze zijn volop betrokken bij de smokkelarij van koloniale waren. Deze illegale bedrijfstak was tot grote bloei gekomen nadat Napoleon de handel met Engeland had verboden. Het was niet zon-der gevaar, want een klein leger Franse douaniers maakte jacht op de smokkelaars. Uiteraard

waren de smokkelaars die Franse indringers meestal te slim af. Zo hoort dat in een jongensboek.

Onlangs kreeg Tresoar het originele manuscript van het eerste deel van de ‘Smokkelaars’ geschonken door de jongste dochter van de schrijver, Sibe van Aangium, een pseudoniem van Hendrik Steen.

Hendrik Steen werd in 1895 als zoon van een timmerman in Anjum geboren. Na de lagere school werkte hij enige jaren in het bedrijf van zijn vader, maar hij wilde studeren. In 1922 studeerde hij af als theoloog in Kampen. Zijn eerste standplaats als predikant bij de Gereformeerde Kerken was Zoutkamp. Daarna volgden Den Helder en Andijk, waar de familie Steen de oorlogsjaren doorbracht, en Haren. Na de oorlog ging zijn gezondheid snel achteruit. Hij leed aan een extreem hoge bloeddruk en dat leidde weer toe hersenbeschadiging en dementie. Hij stierf in 1953. De vakanties bracht de familie steevast in een huisje op Schier-monnikoog door, waar de verteller in Hendrik Steen boven kwam. Hij vertelde verhalen uit de vaderland-

se geschiedenis en in die verhalen lag het begin van zijn latere kinderboeken, die zeer populair waren en veel werden herdrukt.In al zijn kinderboeken vormen Anjum en Oostmahorn het centrum van het toneel. Steen moet een bijzonder diepe interesse in de geschiedenis van zijn eigen geboortestreek hebben gehad. Hij kiest duidelijk positie in zijn boeken. De smokkelaars waren vurige Oranjeklanten. Dat ze het Franse gezag onder-mijnden, hoorde daarbij. De helden van Sibe van Aangium zijn eenvoudige oprechte gelovigen en hun valkuil is dat ze zich laten gaan in ruwheid en wraakzucht. Na een inwendige strijd komen ze er uiteindelijk gelouterd uit. Dan kunnen ze het gebod van de Heer ‘Hebt uw vijanden lief ’ echt beamen. Maar voor het zover is, beleven ze spannende avonturen.

De smokkelaars van de Schans

‘Stil, jongens… Stil…Hoor je niets?’

‘Ach – jij bent altijd ook…’

‘Stil, komen daar niet een paar mannen?’

‘Wel neen, het is niets.’

AANWINSTdoor Siem van der Woude

Origineel manuscript van het eerste deel.

(Foto Haye Bijlstra)

Eerste deel van de trilogie.

(Foto Haye Bijlstra)


‘Als applicatiebeheerder bied ik een helpende hand als er problemen zijn met de functio-naliteit van computerprogram-ma’s die bij Tresoar gebruikt worden,’ vertelt Lucienne van Dongen (49 jaar). Dat ze dit werk zou gaan doen, lag hele-maal niet voor de hand. Haar loopbaan loopt nogal uiteen. ‘Na de middelbare school heb ik een tussenjaar in Parijs Frans gestudeerd en gewerkt als au pair. Daar ben ik als 17-jarige snel zelfstandig geworden, dat

beschouw ik als mijn grootste leermoment daar. Ik leerde er voor kinderen zorgen, koken en het huishouden doen, iets wat ik voorheen nog nooit gedaan had. Bij terugkeer in Nederland ben ik gaan werken bij Scrap, een organisatie die zich bezighield met het ver-zamelen en hergebruiken van bepaalde soorten bedrijfsafval wat anders weggegooid zou worden. Dat materiaal werd verwerkt in de bouw van decors voor bijvoorbeeld houseparty’s,

bedrijfsopeningen en mode-shows.’

Verschillende opleidingenDat ze allerlei verschillende interesses heeft, blijkt wel uit de opleidingen die ze volgde. ‘Naast mijn werk bij Scrap ging ik schilderen en tekenen studeren aan de Vrije Acade-mie. Na anderhalf jaar ben ik echter alweer gestopt met de studie en ging ik geschiedenis studeren.’ Dat kon haar niet zolang boeien, want na haar propedeuse ging ze zeilen. ‘Ik was gevraagd een vacature voor matroos te vervullen en dacht waarom niet? Ik had geen enkele zeilervaring en meende dat ik dat wel zou kunnen. Na een paar jaar als matroos te hebben gewerkt werd ik schipper/matroos. Eerst vanuit Hoorn, daarna vanuit Lemmer en Harlingen. Zo ben ik in Fryslân terechtgekomen. In deze mooie provincie heb ik ook nog het casco van mijn eigen binnenvaartschip be- en afgetimmerd.’

Iets nieuws proberenNa deze jaren wilde ze graag weer vaste grond onder de voeten, maar ze had niet echt een opleiding voor ‘aan land’. Om haar studie management-assistente te bekostigen ging ze werken als schoonmaker.

Ruim een halfjaar geleden kwam Lucienne van Dongen als

applicatiebeheerder bij Tresoar werken. Ze heeft het inmiddels

ook al tot voorzitter van de ondernemingsraad geschopt.

Hoe komt deze geboren Rotterdamse bij Tresoar terecht?

‘Vertrouw dat alles goed komt’

MEDEWERKER AAN HET WOORD: LUCIENNE VAN DONGENdoor Ids de Jong

Lucienne van Dongen. (Foto uit privé-collectie)


‘Tijdens mijn opleiding kreeg ik al een baan als management-assistente, maar ik merkte al gauw dat mijn hart niet bij dat werk lag. Daarna ben ik bij de ING gaan werken en werd daar uiteindelijk (project)manager. In die tijd heb ik de studie Commerciële Economie opgepakt en ben ik moeder geworden van twee hele leuke kinderen, die inmiddels 13 en 16 jaar oud zijn.’ Ondanks dat ze veel leerde bij de ING wilde ze weer eens wat nieuws proberen. ‘Dat werden in eerste instantie twee dingen: het starten van een eigen bedrijf, Le Bonheur, en het assisteren van vluchtelingen bij de gezinshereniging als juridisch medewerker. Bij mijn eigen bedrijf handel ik samen met mijn partner in vintage- en designmeubelen en accessoires.’ Uiteindelijk werden het drie nieuwe dingen. ‘Want ik ben ook mijn huis in

Leeuwarden voor gemiddeld twee weken per maand gaan verhuren via Airbnb. In die tussentijd woon ik bij mijn partner.’

Kunst of kitsch?Met het handeldrijven komt ze regelmatig bijzondere dingen tegen. ‘Zo kocht ik een keer voor een paar euro een leuk potje waarvan niet bekend was wat het was. Via het stempel aan de onderzijde kwam ik erachter dat het een Engels pot-je uit de Jugendstilperiode was waar thee in bewaard werd. Het potje was verschenen in een heel beperkte oplage en bleek bij de verkoop zeer gewild. Een ander voorbeeld is een tekening van Gustav Klimt die op Marktplaats te koop werd aangeboden en wij besloten deze aan te schaffen. Om te achterhalen of dit ging om een echte tekening van dé Gustav Klimt hebben wij verschillende

instanties aangeschreven en zijn we naar Museum Belvedere in Wenen geweest. Definitief uitsluitsel hebben wij niet gekregen, maar het lijkt naar alle waarschijnlijkheid een tekening te zijn van de zoon van Gustav Klimt, die ook Gustav Klimt heette.’

VertrouwenKijkend naar haar afwisselende loopbaan, lijkt het alsof ze niet bang is om zekerheden op te geven en nieuwe onzekerheden aan te gaan. ‘Die onzekerheden worden uiteindelijk ook weer zekerheden, het is een kwestie van vertrouwen dat alles goed komt.’Tot nu toe bevalt het werken bij Tresoar haar prima. ‘Het is een geweldige baan, het is superflexibel, het past helemaal bij mij. Ik zie mezelf hier over tien jaar nog wel werken, want er is genoeg te doen hier en dat houdt mij gemotiveerd.’

Deze tekening van Gustav Klimt kocht Lucienne van Dongen op Marktplaats. (Foto uit privé-collectie)


De earste bestjoersgearkomste fan 2019 stie yn it ramt fan de aktiviteiten foar 2019 en nije bestjoersleden. In lytse delegaasje fan it bestjoer hat him bûgd oer de aktiviteiten foar 2019 en fierder. De basis sil wêze dat der tenei dochs wer twa lêzingen yn it jier binne, yn april en yn novimber. Dêrnjon-ken sil besocht wurde in tredde aktiviteit te organisearjen foar de jongerein, de studinten dy’t hieltyd mear by Tresoar te finen binne.

Nije foarsitterIt is slagge in nije foarsitterfoar it bestjoer te finen. Of skiednimmend foarsitter Jannie van de Kloet hat Katja Westra ree fûn ein april de funksje fan foarsitter op har te nimmen. Se is hikke en tein yn Grins en yn 1978 nei Ljouwert ferhuze foar in stúdzje Sosjale Wittenskippen, oan in subfakulteit fan de Ryks-universiteit Grins. As studint brocht se in protte oeren troch

yn de Provinsjale Bibliteek, dy’t letter opgie yn Tresoar. ‘Moai dat der in Freonerûnte is om út te drukken dat we as mienskip wiis binne mei dizze skatbewarder fan ús ferline en literêre erfskip. As ik no yn it gebou oan de Bûterhoeke kom, priuw ik noch wol wat fan de plechtige sfear dy’t der altiten hong. Mar mear treft my de

libbenens yn alle romtes en de moderniteit fan de útstallin-gen. Fan sa’n foarsjenning wol ik wol Freon wêze. En hawar, as de funksje fan foarsitter dan fakant is, wol ik dy rol wol op my nimme.’

OfskiedOp de jûn foar de Freonen fan 30 april sil der omtinken wêze foar it ôfskied fan de bestjoersleden Jannie van der Kloet en Marijn Molema. Mei it fuortgean fan Molema hâldt it bestjoer noch fiif leden oer; nei alle gedachten is dat genôch. Bestjoerslid Janna de Jong hat fan dit jier ôf ek in sit yn it bestjoer fan it FLMD; it is goed om oer en wer fan mekoars aktiviteiten op ’e hichte te wêzen.

FREONEN FAN TRESOAR

Nijs fan de StiftingFreonen fan Tresoar

Marijn Molema.

Katja Westra wurdt de nije foarsitter

fan it bestjoer fan de Freonen. (Foto

Haye Bijlstra)

FellowBegin januari is de oproep van de Fellow van 2019 uitgezet. In het bestuur wordt nagedacht over een HBO-fellow. Het is belangrijk jonge studenten kennis te laten maken met de collectie van Tresoar. De Fellow is een stipendium dat de Vrienden van Tresoar jaarlijks beschikbaar stellen voor een academicus uit binnen- of buitenland om maximaal voor een periode van drie maanden onderzoek te doen naar een onderwerp uit de collectie van Tresoar.


Letterhoeke is in útjefte fan Tresoar en de Freonen fan Tresoar Letterhoeke ferskynt trije kear yn it jier en wurdt fergees tastjoerd oan de Freonen

Freon wurde?Belje mei 058-7890789 of stjoer in mail nei [email protected] bydrage is minimaal € 20,- yn it jier. It (IBAN) rekkennûmer fan de Freonen is: NL78 RABO 0335 4795 53

Redaksje Marijke de Boer (einredaksje), Wieke de Haan, Ids de Jong en Hilda Top (redaksjesekretariaat) en Jannie van der Kloet (Freonen)

ByldmateriaalJohn van Geffen

Foarmjouwing Richard Bos

Printwurk Dekker Creatieve Media & Druk

Ofbylding foarkantIds Willemsma yn syn loads yn Easterwierrum oan it wurk. (Foto Linus Harms)

TresoarBoterhoek 1Postbus 26378901 AC Ljouwert 058 7890789 [email protected] www.tresoar.nl

www.facebook.com/tresoar www.twitter.com/tresoar www.pinterest.com/tresoar www.instagram.com/tresoar

© 2019 Tresoar en de auteurs

Aktiviteiten

april17 Iepening tentoanstelling ‘IDS! sjen sjoch sjoen’,

Obe en Tresoar18 Lunchlezing door Anne-Goaitske Breteler, ‘Vergeten

verhalen van de walvisvaart’, Tresoar, 12.30 uur25 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur30 Jûn foar de Freonen fan Tresoar, Tresoar, 20.00 oere

maaie7 Lezing door Selma Leydesdorff, ‘Aleksandr ‘Sasha’

Pechersky en de opstand van Sobibor’, Tresoar, 19.30 uur

11 Start cursus ‘Verhalend geschiedenis schrijven’, Tresoar, 9.30 uur

14 Filosofiecafé met dr. Judith Vega, ‘De clown, de denker en de politiek’, Tresoar, 19.30 uur

16 Lunchlezing door Bauke Jansen, ‘Boeren in de beklaagdenbank? Vroeger en nu’, Tresoar, 12.30 uur

18 Opening tentoonstelling ‘Noordelijk landschap’, Tresoar

24 o/m 26 De see, de see, Folkshegeskoalle, Skylge25 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

juny27 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur29 Opening tentoonstelling ‘Onderweg, de weg van het

linnen’, Tresoar

july25 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

augustus29 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

septimber20 Iepening tentoanstelling ‘Waling Dykstra -

Foarútgong’, Obe

Mear ynfo? > www.tresoar.nl > agindaKaarten? 058-7890792 of 058-7890740

Jiergong 15 | 2019 | Nûmer 1 Ids Willemsma, Lapkepoepen ... 2019-1.pdfbinne brând mei oalje, lykas...

Documents

Transcript of Jiergong 15 | 2019 | Nûmer 1 Ids Willemsma, Lapkepoepen ... 2019-1.pdfbinne brând mei oalje, lykas...