Jiergong 11 | 2015 | Nûmer 2 Swalk, Jofel Cultuurdag ... 2015-2.pdf11 Jofel Cultuurdag Uzi Hagaï...

Jiergong 11 | 2015 | Nûmer 2Swalk, Jofel Cultuurdag, HAUSER.Expo, RedBot,symposium over Wadden en kursusynformaasje

Kant op de expositie ‘Kant en mode uit de

tijd van Maria Louise’ in het Museum Pakhuis

Koophandel. Lees meer op pagina 26 en verder.

(Foto Haye Bijlstra)

De twadde edysje fan Swalk, Frysk op toernee begjint meikoarten wer. It programma wurdt dit jier lutsen troch muzikant Wiebe Kaspers en teatermakster Dette Glashouwer. Op de startjûn wurdt de winner fan de Gysbert Japicxpriis bekend makke en dit jier is ek wer in nijsgjirrige ekspe-dysje nei ‘doarmjende doarpen’. Fan de hjerst folgje tal fan aktiviteiten lykas de Jofeldei oer Joadske kultuer, it sympoasium Wadden op de kaart en lêzingen oer de Earste Wrâldoarloch. Yn dizze Letterhoeke wurde in soad saken taljochte en fansels is op www.tresoar.nl altyd aktuele ynformaasje te lêzen.

De proef om op jûntiid ekstra iepen te wêzen, is goed slagge. Benammen studinten stelle it bot op priis dat der jûns goed fasili-tearre stúdzjeplakken binne. Mar ek oare klanten binne entûsjast oer de rommere iepeningstiden. Neist de jûnen op moandei, tiisdei en woansdei is de tongersdeitejûn der nei de simmerfakânsje ek by kommen. De tsjinstferliening op de jûntiden is beheind, besikers kinne gjin boeken of stikken oan-freegje, mar earder op de dei be-steld materiaal is wol ôf te heljen.

Yn de ôfrûne moannen hat Tresoar ôfskied nommen fan trije meiwur-kers: Froukje de Haan, ien fan de

bekende gesichten by de baly en in tige wurdearre help fan besikers, naam yn april ôfskied. Sjoerd de Haan, in betûft argivaris, gong yn maaie fuort. In soad argiven hat er troch de jierren hinne ûntslet-ten. En fan Jelle Dotinga, dy’t him dwaande hâlde mei it sinjalearjen fan nije boeken cd-titels yn kranten en it dokumintearjen fan knipsels, is ek ôfskied nommen. Tresoar hat in soad wurdearring foar it wurk dat dizze trije mei-wurkers yn de ôfrûne jierren foar it bedriuw dien hawwe.

De tweede editie van Swalk, Frysk op toernee begint binnenkort weer. Het programma wordt dit jaar getrokken door muzikant Wiebe Kaspers en theatermaak-ster Dette Glashouwer. Op de startavond wordt de winnaar van de Gysbert Japicxprijs bekend gemaakt en dit jaar is ook weer een interessante expeditie naar ‘dolende dorpen’. In de herfst volgen tal van activiteiten zoals de Jofeldag over Joodse cultuur, het symposium Wadden op de kaart en lezingen over de Eerste Wereld-oorlog. In deze Letterhoeke worden veel zaken toegelicht en natuurlijk is op www.tresoar.nl altijd actuele informatie te lezen.

De proef om ’s avonds extra open te zijn, is goed geslaagd. Vooral studenten stellen het erg op prijs dat er ’s avonds goed gefacili-teerde studieplekken zijn. Maar ook andere klanten zijn enthou-siast over de ruimere openings-tijden. Naast de avonden op maandag, dinsdag en woensdag is de donderdagavond er na de zomervakantie ook bij gekomen. De dienstverlening is ’s avonds beperkt, bezoekers kunnen geen boeken of stukken aanvragen, maar eerder op de dag besteld ma-teriaal is wel af te halen.

In de afgelopen maanden heeft Tresoar afscheid genomen van

drie medewerkers: Froukje de Haan, één van de bekende gezich-ten bij de balie en een erg gewaar-deerde hulp van bezoekers, nam in april afscheid. Sjoerd de Haan, een kundig archivaris, ging in mei weg. Veel archieven heeft hij door de jaren heen ontsloten. En van Jelle Dotinga, die zich bezig hield met het signaleren van nieuwe boeken cd-titels in kranten en het documenteren van knipsels, is ook afscheid genomen. Tresoar heeft veel waardering voor het werk dat deze drie medewerkers in de afgelopen jaren voor het be-drijf hebben gedaan.

FOAROPWURD

Froukje de Haan, Sjoerd de Haan en

Jelle Dotinga namen ôfskied fan Tresoar.

(Foto’s Haye Bijlstra)

LETTERHOEKE 2 2015 | 3

YNHALD

12Wadden op de kaart

15Genealogyske Kontaktdei

6 Frysk op toernee

4 | LETTERHOEKE 2 2015

6 Swalk, Frysk op toernee Wieke de Haan

7 Swalk, Shortlist foar Gysbert Japicxpriis Teake Oppewal

8 Swalk, ‘Oersette is in útdaging’ Wieke de Haan

10 Swalk, Ekspedysje Doarmjende Doarpen Wieke de Haan

11 Jofel Cultuurdag Uzi Hagaï

12 Wadden op de kaart Hans Laagland

14 Het Friese water Karel F. Gildemacher

15 Genealogyske Kontaktdei Gosse van der Plaats

16 Multimediaal epos Ernst Bruinsma

17 André Kuipers op bezoek Arjen Dijkstra

18 RedBot.frl Mattie Boekema

20 Eerste Wereldoorlog Johan Steendam

Keunstmoanne op It Amelân Wieke de Haan

21 Tien voor acht Hilda Top

22 Nij kursusseizoen Teake Oppewal

24 Rechtenbeheer Hans Laagland

26 Bestuurder aan het woord: Marchienes Geersing Marijke de Boer

29 Nieuwe aanwinst Siem van der Woude

Oproep Jacob van Sluis

30 Nijs fan de Stifting Freonen fan Tresoar

32 Aktiviteiten

YNHALD

18Erfgoedhub RedBot

26Marchienes Geersing


SWALKtroch Wieke de Haan

Swalk hat dit jier in nijsgjirrich program oer it aktuele tema jild, fol Fryske muzyk, teater, keunst en ferskate lokale talintfolle gas-ten. Op elk plak treedt Wiebe Kaspers op mei de muzikanten Daan Slagter en Florian den Hol-lander en fersoarget Dette Glas-houwer in Frysktalich teaterpro-gram. Dêrneist binne yn elk plak spesjale literêre gasten útnûge dêr’t Wiebe Kaspers mei praat.

Frysk BoekefeestFreed 11 septimber is yn Ljouwert de iepening fan Swalk mei it Frysk Boekefeest yn De Koperen Tuin. Om 20.00 oere begjint de jûn mei de oanbiedingen fan it Kado- en Aksjeboek. Ek is der in preview fan it Swalkprogram en it bekendmeitsjen fan de Gysbert Japicx-priiswinner.

Swalk yn ’e buert- Sneon 12 septimber yn Earne-

wâld, Frysk Lânbou Museum (20.00 oere) mei Jarich Hoek-stra, Harke Bremer en Lienke Boot

- Snein 13 septimber yn Ferwert, teater ‘t Heech (15.00 oere) mei Jarich Hoekstra en Harke Bremer

- Moandei 14 septimber op It Hearrenfean, biblioteek (20.00 oere) mei Sytse Jansma

- Tiisdei 15 septimber yn Starum, Café Max (20.00 oere) mei Thys Wadman

- Woansdei 16 septimber yn Oentsjerk, Stania State (20.00 oere) mei Oene van der Veen en Jan Hooghiemstra

- Tongersdei 17 septimber yn Bears, d’Ald Skoalle (20.00 oere) mei Durk van der Ploeg

- Freed 18 septimber yn Ljouwert, De Vier Pelikanen (20.00 oere) mei Caja Cazemier en Rixt Weiland

- Sneon 19 septimber yn Wier, Ioannis Theatertsjerke (20.00 oere) mei Simy Sevenster

- Snein 20 septimber yn Snits, Café De Koperen Kees (14.30 oere) mei Henk van der Veer

Kadoboek It Kadoboek De Ferjilder giet oer jild. It is in oersetting troch Jarich Hoekstra en Harke Bremer fan De Vergelder út 1984 fan Marten Toonder. Fergees by oankeap fan in Frysk boek. Los te keap foar € 9,95 yn de boekhannel en by de Swalkprograms.

Aksjeboek Dy iene foto is it Aksjeboek dat foar € 4,95 te keap is yn de boekhannel. It Aksjeboek 2015 mei ferhalen foar de jeugd, is skreaun troch: Auck Peanstra, Ate Grypstra, Jelle Bangma, Ans Wallinga, Hein Jaap Hilarides, Caja Cazemier, Rixt Weiland, Freddie Scheltema, Hil-da Talsma en Gerrit Hoekstra.

Fergees reizgje Op snein 20 septimber, by de Reisaksje, jildt it Kadoboek en/of it Aksjeboek as ferfierbewiis foar de bussen en treinen fan Arriva en Qbuzz yn Fryslân en foar de treinen ek yn Grinslân.

Sjoch op www.swalk.nl foar mear ynformaasje en om te reservearjen.

De muzikanten Florian den Hollander, Wiebe Kaspers en Daan Slagter en teatermakster Dette Glashouwer reizgje mei Swalk troch de provinsje. (Foto’s Janna Kaspers en Kamerich Budwilowitz)

De twadde edysje fan it literêr-kulturele festival Swalk reizget op

’e nij troch Fryslân. Fan freed 11 septimber oant en mei snein 20

septimber binne op ferskate plakken ôfwikseljende programma’s.

Frysk op toernee

C facebook.com/fryskoptoerneeM twitter.com/fryskoptoernee


Shortlist foar Gysbert Japicxpriis

SWALKtroch Teake Oppewal

Einum (2012) fan Froon Akker (pseudonym fan Koos Tie-mersma) biedt in filmyske blik op it libben yn in hjoeddeiske

plattelânsmienskip. De ferteller lit ús yn de kunde komme mei de kleurrike bewenners yn in úthoeke fan in noardlike krimpregio. Yn elk haadstik sjogge wy it doarp Einum út it perspektyf fan in folgjend personaazje, wêrmei’t de byinoar lâns en mei-inoar belibbe ferhalen yninoar ferfrissele wurde. De skriuwer hâldt de faasje deryn troch syn bysûndere fernijende fer-telstyl. Mei humor, en ek each foar tragyk, hat er in wrachtich boek skreaun oer it moderne Fryslân.

In kop as in almenak (2013) fan Elske Hindriks (pseudonym fan Elske Schota-nus) is in sosja-le famyljeskied-

nis oer it frijwol ferjitten berop fan beurtskipper. Wêrs fan falske romantyk of nostalgy toant de roman maatskiplike feroaringen, springend troch de tiid, wêrby’t de notiid hieltyd sterker yn ’e kikert komt. Dêrby is de ferbinen-de faktor de ferteller dy’t ûnder-siket wat de mooglikheden mar fral ûnmooglikheden binne om gryp te krijen op it ferline. Ek it skriuwproses op himsels is dêr-mei in ûnderwerp yn dit boek.

Littenser Merke (2013) fan Ale S. van Zandbergen jout twa prachti-ge ferhalen oer itselde doarp, byinoar brocht yn in hechte komposysje. Yn

it iene ferhaal giet it om in dûmny út it njoggentjinde-iuwske doarp, dy’t sa mei syn leauwe dwaande is, dat er neat fernimt fan de langsten fan syn frou. Mar de skriuwer kin ek mei grutte oertsjûging skriuwe oer it grutwurden fan in gefoe-lige jonge mear as hûndert jier letter. Yn beide ferhalen wurde de (feroarjende) omstannichheden yn ’e doarpsmienskip mei grut gefoel foar detail beskreaun.

Op it Frysk Boekefeest op 11 septimber wurdt de winner fan de Gysbert Japicxpriis, de grutte

priis fan de Fryske literatuer, bekend makke. De advyskommisje foar de Gysbert Japicxpriis makke

begjin maart in longlist fan tolve titels bekend. Yn juny waard de shortlist bekend mei trije Frysktalige

proazawurken. It binne Einum fan Froon Akker, In kop as in almenak fan Elske Hindriks en Littenser

Merke fan Ale S. van Zandbergen.

De provinsje Fryslân rikt de Gysbert Japicxpriis om de twa jier út, de iene kear foar proaza, de oare kear foar poëzij. Dit jier is proaza oan bar, it giet om wurk útkommen yn 2011-2014. Yn dat tiidrek ferskynden mear as 130 oarspronklike Frysktalige proaza-titels. De advyskommisje bestiet út Marga Waanders (foarsitter), Yvonne Dijkstra, Kester Freriks, André Looijenga en Doeke Sijens. Op sneon 10 oktober is de priis-útrikking yn de Martinitsjerke yn Boalsert.

Zomergasten mei de nominearrenOp tiisdei 8 septimber is yn Tresoar in jûn (20.00 oere) mei de no-minearre skriuwers. Asing Walthaus, sjoernalist by de Ljouwerter Krante, praat mei Koos Tiemersma, Elske Schotanus en Ale S. van Zandbergen neffens de opset fan it programma Zomergasten. Trije jonge resinsinten fertelle oer de kwaliteiten fan it boek dat sy keazen ha. Publyk kin ek meiprate. De tagong is frij.

Koos Tiemersma,

Elske Schotanus,

Ale S. van Zand-

bergen. (Foto’s

Niels Westra)



Oan ien ferhaal kinne se jierren wurkje, dat leit ûnder oare oan de ôfstân tusken har. Jarich Hoekstra wennet yn it Dútske Kiel en Harke Bremer yn Kam-pen. Boppedat is it in hobby, se binne drok besteld mei wurk. Ien kear yn ’e moanne, of soms

oardel moanne, komme se gear om te skriuwen. In fraachpetear op papier jout wat mear yn-sjoch yn har wurkwize. ‘Ik fyn it wol in eare en ek wol in lytse wurdearring foar ús skriuwerij om it Kadoboek te meitsjen,’ skriuwt Jarich Hoekstra. ‘Ik

ha wol efkes tocht: Wêrom in oersetting as Kadoboek en gjin eigen wurk. Mar it is fan-sels altyd aardich om noch in Bommelboek oer te setten en útjûn te krijen, dat ik sil net te lûd protestearje.’ Foar Harke Bremer fielt dizze put net oars

Jarich Hoekstra. Harke Bremer.

‘Oersette is in útdaging’Jarich Hoekstra en Harke Bremer fersoargje dit jier it Kadoboek.

De Ferjilding is in oersetting fan in Bommelferhaal fan Marten Toonder.

Se ha jierren ûnderfining mei it oersetten, want se foarmje al sûnt

ein jierren santich in duo. Se ferfrysken tal fan Bommelstrips en ek

setten se ferskate strips fan Asterix en Kapitein Rob oer yn it Frysk.


as oare Bommeloersettings.Jarich Hoekstra skriuwt dat hy en Harke as studinten yn Grins begûn binne mei it oersetten fan Asterix. ‘Wy ha 27 Asterix-boeken oerset, dat binne se hast allegear, mar der binne mar fjouwer fan út-kommen. Foar Jos Boelhouwer (fan útjouwerij Le Chat Mort yn Ketlik) ha wy doe trettjin Bommelboeken en fiif dieltsjes fan Kaptein Rob oerset. Wy ha ek wol oare dingen as teken-teltsjes oerset en bygelyks fiif toanielstikken foar Tryater. Underwyls wiene wy ek al ril-legau mei eigen wurk begûn. Us earste boek, in parody op in spionaazjeroman, is by eintsje-beslút yn ’t laad bedarre en kin dêr no miskien ek mar better bliuwe. It earste eigen boek dat útkaam, wie Hâld faasje! Dêrnei woene wy sjen oft wy ek wat se-rieus skriuwe koene. Dat waard de histoaryske detektive De Frouwepenje. Doe woene wy wer wat gekliks skriuwe en dan ek ris yn dichtfoarm en dat waard Leffert. In heldedicht yn tolve san-gen. Myn measte publikaasjes lizze lykwols op it mêd fan ’e frisistyk en de taalkunde.’

Skriuwe of oersette? ‘As oersetten in útdaging is en jin op kreatyf taalgebrûk ferget - lykas by Bommel - dan doch ik dat hast like graach as sels skriuwe. Oersetten hat ek it foardiel dat men sels it ferhaal net hoecht te betinken. Oan ’e oare kant jout sels skriuwen krekt dêrtroch en troch sykjen om in eigen styl fansels in gruttere foldwaning,’ skriuwt Jarich Hoekstra. Harke Bremer fynt oersetten makliker. ‘Mar bist minder frij. By sels skriu-wen hoechst net te stinnen oer

drege oplossingen, mar kinst dy net by it hantsje nimme litte. Ast sels wat makkest, bist der efternei fansels al de helte grutsker op.’ It oersetten fan De Ferjilder is net oars as de eardere oersettings fan Bommelboe-ken neffens Jarich Hoekstra. ‘Wy ha dit boek krekt sa oerset as alle oaren. Bommel moat Bommel bliuwe. Hoewol’t it Kadoboek foar in grut publyk ornearre is, sil de aardichheid oan Bommel doch wol ta in lyts publyk beheind bliuwe. Wy sette altiten tegearre oer yn ’e wykeinen dat wy byinoar binne. Dan de iene in sin, dan de oare wer ien, soms mei wjersidich kommentaar,’ leit er út. ‘Hiele slimme oersettingsproblemen hiene wy yn dit boek net. De wenstige Bommelstyl ha wy sa njonkelytsen aardich yn ’e slach. Der binne fansels altyd wol wat aparte útdrukkin-gen, wurdgrappen, De Haen Hettema-poemen ensa en op sinnen as ‘vegetatieve labiliteit’ en ‘dat vergt wel een ruime inlevingstijd omdat het een breedschalige materie betreft’

ha wy wat langer omstind, mar neat dêr’t wy nachten sliep om brutsen hawwe.’ ‘In grut part fan ’e korreksjes ha we ek tegearre dien, de lêste dink-jes koenen we wol bemele of bebelje,’ follet Harke Bremer oan. Mei it tema fan dit jier, jild en ferjilding, ha se beide net folle. Al fynt Harke Bremer it wol handich datst der mar genôch fan hast, mear hoecht om him ek net. Jarich Hoekstra ‘hâldt it mei hear Bommel op “Jild komt it net op oan”, mar it is dan fansels wol handich at men der - lykas hear Bommel - in poepke fan hat. Ruilhan-nel liket my net goed ta. Ik ha net sa’n soad te bieden. Ik bin bang dat gjin boer my in skiep foar in grammatika-artikel jout.’It duo is al wer dwaande mei in nij boek. ‘Dat wurdt in skrilder (thriller),’ meldt Jarich Hoek-stra. ‘Mear wolle wy dêr earst noch net oer kwyt. Earst marris sjen oft it wat wurdt. Dat sil mei ús wurktempo wol wer in pear jier duorje.’

Jarich Hoekstra (1956) studearre Noarsk en Frysk oan de Ryksuniversiteit yn Grins, mei as byfakken âld- en nij Yslânsk. Hy wurke tusken 1981 en 1999 as frisist oan de Fryske Aka-demy. Sûnt 1999 is er heechlearaar Frysk oan de universiteit fan Kiel en projektlieder fan it Noardfrysk wurdboek. Harke Bremer (1955) studearre klassike talen oan de Ryksuniversiteit yn Grins. Hy is learaar klassike talen en kcv (klassike kulturele foarming) oan it gymnasium yn Zwolle. Yn 1996 wûnen se de Obe Postmapriis foar har oersettings. Troch har grutte taalryk-dom en kreatyf fermogen slagget it har om de praattaal fan stripferhalen as Asterix oer te bringen yn orizjineel Frysk, mar ek it eptige en aparte idioom fan Marten Toonder yn dy syn Bommelferhalen.

Jarich Hoekstra en Harke Bremer binne by it Boekefeest op 11 septimber yn Ljouwert, sneon 12 septimber yn Earnewâld en snein 13 septimber yn Ferwert mei Swalk op toernee.


It programma (ûnder foarbehâld fan ûnferwachte aventoeren en besikingen): 12.00 oere ûntfangst yn Tresoar, tarieding mei sop en bôle 12.30 oere begjin fan de ekspedysje 13.30 oere oankomst yn Smellebrêge, ynlieding fan Bert Looper oer it geheim

fan Lieuwe Annes Buma en optreden fan sjonger Bennie Huisman 14.15 oere oankomst yn Yndyk, optreden fan ferhaleferteller Douwe Kootstra 15.00 oere oankomst yn Ealahuzen, lêzing ‘Balanceren op het dunne koord

van de vloedlijn’ fan Frank Westerman, auteur fan De Graanrepubliek en Stikvallei

16.50 oere oankomst yn Sleat, optredens fan sjonger Bennie Huisman en ferhaleferteller Douwe Kootstra

18.30 oere (ferwachte) oankomst yn Ljouwert


Nei it sukses fan de Eks-pedysje Laaksum yn 2013, ûndernimme wy op sneon 19 septimber in twadde kulturele ekspedysje, no nei it lân fan de Doarmjen-de Doarpen yn it hert fan Fryslân. Under lieding fan de Fryske ûntdekkingsreiz-ger dr. Meindert Schroor reizgje wy mei de bus troch it gebiet tusken en om Fluezen en de Sleattemer-mar hinne dat in dynamys-ke skiednis hat. Underweis leare jo alles oer dit bysûn-dere lânskip en treffe jo in-kelde boeiende en bekende ferhalefertellers.

Ekspedysje Doarmjende Doarpen

De kosten bedrage € 35,00 (ynklusyf: busreis, yntrees, sop en bôle en kofje/tee/sûkerbôle). Opjaan foar 5 septimber ([email protected]), it tal sitplakken is beheind. Nei opjefte folget in betellingsfersyk.


JOODSE CULTUURdoor Uzi Hagaï

Onder de sprekers zijn filmmakers, musici, historici, schrijvers, artsen, predikanten en een dichter. De thema’s variëren: van de sjofar (hoorn die in de Joodse ere-dienst wordt gebruikt), de 210e verjaardag van componiste Fanny Mendelssohn, de Russische dichter Osip Mandelstam tot de theoloog Franz Rosenzweig. Er zijn per uur vier activiteiten tegelijk waar bezoekers uit kunnen kiezen. Met een half uur pauze ertussen is het mogelijk op Jofel in totaal zes lezingen en/of activiteiten bij te wonen. WIZO Fryslân (internationale organisatie met 250.000 Joodse vrouwelijke vrijwilli-gers) zorgt voor broodjes voor een schap-pelijke prijs. Koffie en thee zijn gratis. Ook zijn er tweedehands boeken en geschenken te koop. De dag wordt mede mogelijk ge-maakt door de Dr. Leo Fuks Stichting.

Op zondag 20 september is van 11.00

tot 19.30 uur de zesde editie van Jofel

Cultuurdag bij Tresoar waarbij zo’n

twintig activiteiten rondom Joodse

thema’s worden aangeboden. In een

informele en gezellige sfeer kunnen

deelnemers muziek beluisteren,

lezingen bijwonen en films bekijken.

Meer informatie staat op de website https://sites.google.com/site/jofelcultuur. Voor vragen en contact, mail naar [email protected]. De kosten zijn € 10 p.p. Dit bedrag kan worden overge-maakt op rekeningnummer NL15 RABO 0127 5942 64 van Tresoar te Leeuwarden o.v.v. ‘Jofel-cultuurdag’. Op de Jofeldag zelf kosten kaarten € 20 contant.

Op zondag 6 september wordt in 32 landen de Europese dag van Joods Cultureel Erfgoed georganiseerd met als doel om te laten zien hoe de Joodse cultuur en tradities in ieder land verankerd zijn in de plaatselijke cultuur. Dit jaar is het thema bruggen. In samenwerking met Tresoar is in de Synagoge in Leeuwarden een programma met om 13.30 uur een optreden van Lucette van den Berg met een Jiddisch liederenprogramma. Tussen 14.30 - 16.00 uur toont Uzi Hagaï, conservator Dr. L. Fuksstudiecentrum, Hebreeuwse grammaticaboeken uit de Fuks- en Franekercollectie, die gebruikt werden bij het onderwijs aan de Theologische Faculteit in Franeker. Op www.jewisheritage.org/web/edjc staan alle activiteiten van de overige deelnemers.

Jofel Cultuurdag


SYMPOSIUMdoor Hans Laagland

Wadden op de kaart

De Wadden vormen het buitenbeentje van Neder-land – en daarbuiten. Er zijn polders, maar ver-der is alles anders. De zeeweringen verstuiven, hele eilanden wandelen en de zilte watervlakte naar het vasteland verdient de naam ‘zee’ nau-welijks. Landschap en klimaat, mens en cultuur, infrastructuur en economie zijn er anders en dus kenmerkend. De eilanden, maar ook de aangren-zende kuststrook kennen hun eigen historie, gemeenschappelijk en ieder afzonderlijk met een eigen identiteit. Uit kaartmateriaal uit de negentiende eeuw blijkt

dat er al plannen waren tot inpoldering van de Waddenzee. Met de oprichting van de Wadden-vereniging, dit jaar vijftig jaar geleden, is geluk-kig de focus komen te liggen op natuurbehoud. Vanuit het historisch belang van dit veelzijdige gebied organiseren Tresoar en de Waddenaca-demie het symposium ‘Wadden op de kaart’. Om met de plaatsbepaling te beginnen, voor deze editie van de Week van de Wadden staat het thema ‘Wadden op de kaart’ centraal. Een van de onderdelen is de eerste presentatie van de con-touren van de internationale waddenbibliotheek. Op dit moment werken Tresoar en de Waddena-cademie aan het opzetten hiervan. De internati-onale waddenbibliotheek maakt gebruik van de positie en informatie-infrastructuren van Tresoar in het bibliotheeklandschap.

Behalve deze presentatie zijn er lezingen aan de hand van één of meer kaarten uit de nieuwe kaartenwebsite van Tresoar: het Fries Kaarten-kabinet (www.frieskaartenkabinet.nl). Sprekers zijn onder andere natuurschrijver en cultuur-

Oproep Behalve lezingen is er in het programma van het symposium ruimte voor uw eigen inbreng op het thema ‘Wadden op de kaart’. In deze zogenoemde pitches van maximaal vijf minuten is er de mogelijkheid een eigen oproep, een korte lezing of presentatie onder de aandacht te brengen, zo-lang het binnen het thema van het symposium valt. Heeft u interesse in het houden van een pitch, stuur dan uw voorstel in minimaal 200 woorden naar [email protected].

Op 15 oktober vindt het symposium ‘Wadden op de

kaart’ van Tresoar en de Waddenacademie plaats. Het

symposium maakt deel uit van de Week van de Wadden,

een samenwerking van Tresoar, de Waddenvereniging

en de Waddenacademie, waarin de geschiedenis van

de Wadden centraal staat. Op het symposium wordt

het concept van de nieuw op te richten internationale

waddenbibliotheek gepresenteerd.

Kaart uit de negentiende eeuw met het ontwerp tot inpoldering van de Waddenzee tussen

Ameland en de Friese kust.


recensent Kester Freriks, auteur van het boek De kleuren van het wad: van bedreigde zee tot werelderfgoed over de spannende strijd die het behoud van de Waddenzee kenmerkt, Els van der Laan (land-schapsarchitect) die het thema bekijkt vanuit het perspectief van groen erfgoed en Albert Buursma (historicus) die spreekt over verdwe-nen en wandelende eilanden. Dagvoorzitter van het symposium is Meindert Schroor (directie-lid en portefeuillehouder Cultuurhistorie bij de Waddenacademie) die ook het initiatief voor de waddenbibliotheek presenteert.

Week van de WaddenNaast het symposium zijn er diverse andere acti-viteiten in de Week van de Wadden (15 – 22 okto-ber). In de bioscoopzaal van Tresoar vertoont het Fries Film Archief films uit de collectie rond de Wadden. Daarnaast is er een mini-expositie met bijzonder kaartmateriaal over de Wadden uit de collectie van Tresoar. Rederij Wagenborg Passa-

giersdiensten vertoont op de digitale schermen in de veerboten historisch kaartmateriaal van het Waddengebied.

Met dank aan co-auteurs Inge Heslinga, Martha Kist en Jacob van Sluis.

Wat: symposiumWaar: TresoarWanneer: donderdag 15 oktober, inloop vanaf 12.00, inclusief lunch. Het programma begint 13.00 uur. De dag eindigt met een borrel die om ongeveer 16.30 uur begint. Aanmelden kan via [email protected] of 058-7890740 / 058-7890792.

Kaart uit 1762 van de Waddenzee en de Wadden-

eilanden, met daarop aangegeven de diverse geulen,

diepten en tonnen.

Kaperskaart van Schiermonnikoog uit omstreeks 1735.

Deze kaart, gemaakt in opdracht van de Staten van

Friesland, toont de juiste ligging van de bakens rond

het eiland. De kaart is gemaakt om de praktijk van het

jutten tegen te gaan.


Fryslân is een waterland. Een brede strook met grote en kleine meren, poelen en plas-sen loopt van Stavoren naar Burgum dwars door de provin-cie. Daartussen en eromheen ligt een groot en fijn vertakt netwerk van kanalen, vaarten en sloten waardoor alles met elkaar is verbonden. Dit water-landschap is niet alleen mooi, het had en heeft diverse be-langrijke functies en biedt ons ook veel vermaak. Vooral in de zomer is er een ongekende be-drijvigheid van allerlei soorten watersport en als er ’s winters ijs ligt, staat iedereen op de schaats. En wat misschien het belangrijkst is, water is onmis-baar, het is de bloedsomloop van het landschap, natuur en cultuur.

De ontstaansgeschiedenis van dit Friese waterland is een boeiend verhaal. Karel F. Gilde-macher heeft voor een groot publiek veel verhalen, geografi-sche en ook cultuurhistorische, op schrift gesteld. Tresoar (naast verscheidene Friese musea) leverde veel illustraties. Het wordt een flink boek van zo’n 250 pagina’s en ruim 240 kaarten, foto’s en, vaak nog onbekende, fraaie illustraties. Het Friese water verschijnt bij uit-geverij Bornmeer in Gorredijk. De verschijning van dit boek wordt op 15 oktober gemar-keerd met een bijeenkomst in Tresoar waar enkele specialis-ten op verschillende terreinen iets vertellen over het Friese waterlandschap.

Prof. dr. ir. Theo Spek, hoog-leraar aan de Rijksuniversiteit Groningen en leider van het Kenniscentrum Landschap, vertelt over de ontwikkeling van het landschap en de rol van het water. Drs. Siem van der Woude van Tresoar de-monstreert het werken met historisch kaartmateriaal. Dr. Karel F. Gildemacher laat aan de hand van enkele voorbeel-den zien dat je meer ziet, als je meer weet.

‘It wetterlân’ geschilderd door Ids Wiersma.

BOEKPRESENTATIEdoor Karel F. Gildemacher

Het Friese water

Wat: lezingen en boek-presentatieWaar: TresoarWanneer: donderdag 15 oktober, om 19.30 uur


In soad genealogen sammelje jierren oanien mei in protte wille bulten papier mei de mannichte oan nammen, mar skytskoarje tsjin it skriuwen fan in ferantwurde, lêsbere publikaasje oan. Neist hoe’t dy problematyk oanpakt wurde kin, is op ’e kontaktdei de teatrale ôftraap fan it Grutte Pier-projekt: genealogysk ûndersyk is dêrby it begjinpunt fan in ‘teaterevent’. Grêfstienne-kundige Hessel de Walle jout in lêzing oer wat grêfstienne-ûndersyk en heraldyk tafoegje kinne oan in genealogyske publikaasje, en ôfslutend folget in presintaasje fan AlleFriezen 3.0. De digitale tagong ‘Zoeken naar voorouders’ fan Tresoar wurdt opnommen yn AlleFriezen.nl; de hjoeddeiske digitale tagong fan de Fryske

histoaryske akten fan de boargerlike stân en it befolkingsregister. Wat betsjut dizze yntegraasje foar de brûkers?

De Genealogyske Kontaktdei sil in dei grôtfol kennisútwikseling en moeting wurde. Goed tritich standhâlders, ûnder oaren it Centraal Bureau voor Genealogie, HISGIS, ferieningen en partikulieren, steane klear mei harren ynfor-maasje. De organisaasje leit yn hannen fan it Genealogysk Wurkferbân fan ’e Fryske Akademy, de NGV-ôfdieling Fryslân, Tresoar en de FAF.

Genealogyske Kontaktdei

Wat: Fryske Genealogyske KontaktdeiWêr: TresoarWannear: sneon 17 oktober, 10.00-16.00 oere, de tagong is fergees. Sjoch foar it programma op www.tresoar.nl, www.fryske-akademy.nl of www.ngvfriesland.nl. Foar neiere ynformaasje nimme jo kontakt op mei Gosse van der Plaats (06-13788311), foarsitter wurkgroep 14de Fryske Genealogyske Kontaktdei.

Op sneon 17 oktober is de fjirtjinde edysje

fan ’e Fryske Genealogyske Kontaktdei yn

Tresoar. De dei hat as tema ‘fan bulten papier

oant publikaasje’, ynspirearre op it tema fan

de Moanne fan de Skiednis dat ‘tusken dream

en died’ wie.

GENEALOGY troch Gosse van der Plaats

It tema fan de kontaktdei is ‘fan bulten papier oant publikaasje’.


Van 2009 tot 2013 werkten Annemarie Estor (1973) en Lies van Gasse (1983) aan het project HAUSER. Kaspar Hauser werd in 1828 gevonden in de straten van Neurenberg, Duitsland. Zijn afkomst was onbekend en hoewel hij zestien jaar was, had hij een

mentale leeftijd van zes jaar. Er werden talrijke onderzoeken op hem uitgevoerd en men leerde hem ook spreken waardoor hij zijn verhaal kon vertellen. Zo werd hij een bezienswaardigheid en kwamen er vanuit heel Europa mensen naar Neurenberg om Kaspar te zien. Het is nog steeds onduidelijk wat zijn echte afkomst was en of hij in 1833 is gestorven door moord of zelfmoord.

Uitgangspunt van het project van de beide dichters was: Hauser vertrekt op een dag uit een huis, sluit de deur en gaat de wereld in. Wie is hij? Wat wil hij? Waar gaat hij heen?De dichters-annex-kunstenaars verrasten elkaar vier jaar lang elke week met een prentbriefkaart met een nieuwe strofe in een klassieke versvorm. Daarbij vroegen ze gast auteurs een bijdrage te leve-ren en verrijkten ze het verhaal met prachtige beelden. Het eeu-wenoude verhaal van Hauser werd zo een avontuurlijke beeldverhaal, dat op verrassende wijze in een nieuwe vorm werd gegoten.

In de expositie zijn de originele brieven en postpakketten te zien

die Annemarie Estor en Lies van Gasse aan elkaar opstuurden. De poëzie in hand-schrift en de kleurrijke fantasiewereld in inkt

en verf wekken samen de adoles-cent Hauser tot leven. In een mini-cinema is filmmateriaal uit het project te bekijken – en ui-teraard zijn er op de expositie allerhande Hauseriana te zien, zoals kartonnen poppen, postze-gels, grote en kleine postkaarten tot zelfs een reconstructie van de werkplekken van de makers. Op www.demoanne.nl staan voor-proefjes van het project gepubli-ceerd. Gedurende de tentoonstel-ling worden enkele Friese dichters (o.a. Anne Feddema) uitgenodigd om te reflecteren op dit project. Hun gedichten worden op de laatste dag van de tentoonstelling gepresenteerd. Ook zal Poëzie-krant-redacteur Remco Ekkers een voordracht over Kaspar Hauser verzorgen.

TENTOONSTELLING door Ernst Bruinsma

Multimediaal epos

Wat: tentoonstellingWaar: TresoarWanneer: tot en met 3 oktober. De tentoonstelling komt tot stand op initiatief van Els van Dinteren. Meer informatie over het project staat op www.hausersgrens.blogspot.nl. Bij het project verscheen ook Het boek Hauser.

In de tentoonstelling ‘HAUSER.

Expo. Een multimediaal epos’ bij

Tresoar is het werk te zien van

de dichters Annemarie Estor en

Lies van Gasse die elkaar vier

jaar lang elke week verrasten

met een kaart met dichtregels,

waarbij ze zich lieten inspireren

door de negentiende-eeuwse

figuur Kaspar Hauser.

Werk uit het project van Annemarie Estor

en Lies van Gasse.

De dichters stuurden elkaar

vier jaar lang elke week een

kaart met dichtregels.


Op vrijdagochtend 9 oktober komt André Kuipers college geven aan basisschoolkinderen uit Fryslân in de studiezaal van Tresoar. De afgelopen maanden is de beroem-de astronaut al in verschillende provincies geweest om kinderen enthousiast te maken voor weten-schap en techniek. De studiezaal zal die ochtend gesloten zijn voor het algemene publiek, maar met meer dan 250 aangemelde kinde-ren wordt er toch volop gestu-deerd die dag.

Voor het Techniekpact verzorgt Kuipers colleges voor basis-schoolleerlingen (groep 7) en leerkrachten om hen enthousiast maken voor zijn wereld, de wereld van ruimtevaart, wetenschap en techniek. Met de collegetour wil het Techniekpact zorgen dat voldoende jongeren kiezen voor een bètatechnische opleiding.

De komende jaren zijn technolo-gische innovaties nodig voor vele maatschappelijke uitdagingen. De jongeren van nu moeten hiervoor straks de oplossingen brengen. Dit betekent dat er meer jongeren nodig zijn met bètatechnische vaardigheden. Door jongeren op een vroege leeftijd in aanraking te laten komen met wetenschap en techniek maken zij sneller een positieve keuze voor deze richting.Bij Tresoar krijgen de jongeren van André Kuipers college over het leven in de ruimte, maar ook over de techniek die achter de ruim-

tevaart schuil gaat. Die les staat niet op zichzelf. Na afloop zijn er verschillende workshops waar de leerlingen door kunnen stude-ren. Er staan workshops op het programma over de sterrenhemel, over het zelf maken van raketten en over computertaal. Natuurlijk kunnen deelnemers ook een rond-leiding krijgen door de collecties van Tresoar, waar meer dan ge-noeg technische dingen te vinden zijn. Ook bij het Natuurmuseum Fryslân en het Eise Eisinga Plane-tarium kunnen leerlingen die dag verder aan de slag.

André Kuipers op bezoek

Het college van André Kuipers en de daarop volgende workshops zijn het resultaat van een bijzondere samenwerking tussen Tresoar, het Wetenschapsknooppunt Noord-Nederland en verschillende instel-lingen en vooraf geselecteerde scholen uit Fryslân. Voor de deelne-mende kinderen biedt het een fantastische kans om les te krijgen van een echte astronaut. Helaas zijn er geen plekken meer beschikbaar.

André Kuipers wil kinderen enthousiast maken voor wetenschap en techniek. (Foto Reyer Boxem)

COLLEGE door Arjen Dijkstra


In hub is in sintraal punt dêr’t in hiel soad ynformaasje oer Frysk kultureel erfgoed by elkoar komme moat en dat sintraal digitaal tagonklik makke wurdt. Op de web-side, dy’t 30 juny lansearre is mei sawol in Frysktalige as in Nederlânsktalige ferzje, komme atlassen, skilderijen, museum kolleksjes, films en foto’s, monuminte-ynfor-maasje, juridyske stikken, notariële akten, Fryske lite-ratuer en publikaasjes yn tyd-skriften en kranten of printen en tekeningen. De namme

RedBot is in ferwizing nei de âlde Fryske kening Redbad (Radboud) dy’t yn it digitale tiidrek wer ta libben komt ûnder de namme RedBot en der sa foar soarget dat de Fryske kultuer de hiele wrâld feroverje kin. Op de webside www.redbot.frl is no benam-men nijs oer it avesearjen fan it projekt te finen, mar it wurdt yn de takomst it portaal foar digitaal Frysk erfgoed. ‘It aardige is datst troch sa yntinsyf gear te wurkjen mei alle Fryske erfgoedynstân-jes ek hiele moaie dingen ûntstean sjochst dy’t eartiids net mooglik wiene,’ fertelt Bert Looper entûsjast. ‘Kinst mei elkoar safolle mear foar elkoar krije. Mei it dielen fan ynformaasje berikst sa’n soad mear as dat elkenien op syn eigen skat kiste sit. Tink dy ris yn dat in toerist dy’t aanst de Wetterpoarte yn Snits sjocht, op dat plak op syn tablet of

smartphone net allinnich âlde foto’s fan dat plak fine kin, mar ek skilderijen, film-materiaal, literatuer of âlde kaarten. Dat is unyk, dêr rinne wy yn Fryslân wier mei foar-op!’

RedBot.frl DIGITAAL ERFGOED troch Mattie Boekema

It prestisjeuze mearjierreprojekt, dat al earder yn it nijs kaam ûnder de titel Deltaplan Digitalisearring Kultureel Erfgoed, wurdt finansiere út it provinsjale ynvestearrings-programma Wurkje foar Fryslân dêr’t fiif miljoen euro foar beskikber is. Yn maaie 2014 joech de provinsje Fryslân grien ljocht foar it projekt. Sûnt dy tiid is benammen wurke oan de tariedingen lykas it gearstallen fan in bestjoerlike ried, it ûndersykjen fan technyske mooglikheden, it útskriuwen fan oanbestegingen en kontrakten fêstlizze mei ferskate gearwurkingspartners. Der is in spesjale scanstrjitte boud om it ferskaat oan materiaal digitalisearje te kinnen. De earste projekten binne ûnderwilens begûn.

Kening Redbad.

De earste meiwurkers binne al begûn mei it digita-

lisearjen.

Oant 2018 wurkje tolve Fryske

organisaasjes, wêrûnder Tresoar,

yntinsyf gear oan it digitalisearjen

fan in grut part fan it Frysk kultureel

erfgoed. De Fryske erfgoedhub

www.redbot.frl is fan no ôf it online

portaal foar ynformaasje oer digitaal

Frysk kultureel erfgoed.


Paul Moeyes en Willem Melching houden zondag 25 oktober elk een lezing over de Eerste We-reldoorlog. Op 1 augustus 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. Nederland bleef neutraal, maar de gevolgen van het conflict waren wel degelijk voelbaar. Auteur Paul Moeyes vertelt hierover. De discussie over de oorzaken van de Grote Oorlog woedt al sinds augustus 1914. Historicus Willem Melching zal dieper ingaan op de oorzaken van de wereldoorlog en enkele lessen proberen te trekken voor de huidige tijd.

De middag begint om 14.00 uur, zaal open om 13.30 uur. Kosten

zijn € 7,50 (inclusief koffie en/of thee). Kaarten bestellen kan per e-mail ([email protected]) of telefonisch (058-7890740 of

7890792). De lezingen worden georganiseerd door Studium Generale Fryslân.

De útstalling ‘It Museum fan Binnenút-Het Museum van Binnenuit’ dy’t fan ’t maitiid yn Natuurmuseum Fryslân te sjen wie, krijt yn novimber in ferfolch op It Amelân yn de Keunstmoan-ne. By de útstalling wurken Fryske skriuwers mei keunstners gear, se lieten har ynspirearje troch de kolleksje fan it museum. Foar de keunstmoanne leverje tsien keunstners har tekeningen en de tsien literêre bydragen dy’t der byhearre, wurde op sokkels útstald yn De Amelander Kaap yn Hollum.

Op woansdei 11 novimber om 20.00 oere binne yn de Amelander Kaap yn Hollum optredens fan de dichters Arjan Hut, Elske Kampen en Sytse Jansma. Ek is der muzyk fan Jaap Louwes en útlis fan it projekt troch Wieke de Haan. Op woansdei 25 novimber om 20.00 oere trede Wiebe Kaspers, Florian den Hollander en Daan Slagter op yn herberch de Zwaan yn Hollum.

Sjoch foar mear ynformaasje op www.kunstmaandameland.nl.

LEZINGENdoor Johan Steendam

EKSPOSYSJE troch Wieke de Haan

Eerste Wereldoorlog

Keunstmoanne op It Amelân

Groep soldaten, gemobiliseerd in 1914-1915, ingekwartierd in de boerderij van Jan

Duijes de Vries in Laaxum.

Dichters Elske Kampen en Sytse Jansma

en muzikant Jaap Louwes trede op by

de keunstmoanne op It Amelân.


Op Facebook hat Tresoar in aardi-ge rubryk: 10voor8. Alle sneinen om 19.50 oere wurdt in ferhaaltsje publisearre oer wat opmerkliks út de kolleksje fan Tresoar. De ûnderwerpen rinne bot útein: de typmasine fan Rink van der Velde, keninginnedei, it menu fan in deftich diner út 1873, skulpen, in personielsadvertinsje fan Philips út 1960, de slach by Waterloo, Tutte mei de linten, in reisferhaal fan twa bruorren dy’t om 1900 hinne nei Kanada ta gongen. Wa’t in Facebook-account hat, kin Tresoar opsykje, kontakt meitsje en sa tenei alle 10voor8-ferhaal-tsjes (en it oare nijs fan Tresoar) lêze. It grutste part fan de teksten wurdt ek op de webside fan Tresoar – by de ferhalemodule – pleatst. Sa kinne ek minsken sûn-der Facebook de ferhalen lêze.

In gearfetting mei sitaten út it reis-ferhaal fan twa Fryske jonges dy’t yn 1892 nei Kanada emigrearren:

‘De beddezak is zeer smal en klein, en is gevuld in plaats van met zeegras, zooals wij meenden, met houtwol. Houtwol is een zeer fijn houtkrul, en met die fijne houtkrullen zijn beddezak en hoofdkussen gevuld.’ ‘Op zondag de-den Duitschers en Polen in groepjes aan hunne Roomsche godsdienstplichten, waarvan het gezang als vervelend en hinderlijk wordt ervaren.’ Beide broers geven er de voorkeur aan in stilte uit de Bijbel te lezen. Een voordeel van de Duitsers is dat de Friese jongemannen ze nog enigszins kunnen verstaan; van wat de anderen zeggen, kunnen ze niets maken.Op de Atlantische Oceaan krijgen veel reizigers last van zeeziekte, zo ook Reindert de Vries, maar Klaas heeft er,

dankzij ’s Heeren zegen geen last van. Een achtjarig kind had minder geluk, zij overleed aan boord en met plechtig-heid werd haar lichaam, gewikkeld in een kleedje, langzaam naar beneden gelaten en aan de golven prijsgegeven. Een paar dagen later werd er een nieu-we wereldburger geboren. Onderweg passeerden er verschillende stormen. De passagiers rolden haast uit hun krib. Er zijn onderweg enorme golven, ijsbergen en grote zeevissen zoals haaien te bewonderen.Klaas beschrijft wat de reizigers onder-weg te eten krijgen: wittebrood met bo-ter, soms een stukje kaas of pekelharing en koffie. Dit kregen ze twee keer per dag. Het warme maal werd ’s middags genuttigd. Erwtensoep, rijstesoep, boonensoep, zuurkool, ongeschilde aardappelen (‘De aardappelen krijgt men droog, zonder vet, de spruiten er nog aan, als ze gekookt zijn’), zoute-visch, vleesch, pruimensoep en rijst met krenten. Tenzij iemand een hele kleine eter is, heeft men er niet genoeg aan.

SOSJALE MEDIAtroch Hilda Top

Tien voor acht

Tresoar is hiel aktyf op de sosjale media. Twitter, Pinterest,

Facebook, allegear mooglikheden om de kolleksje en aktiviteiten

fan Tresoar ûnder de minsken te bringen.


Jetske Bilker jout yn de hjerst in basiskursus proaza fan seis jûnen. Yn 2016 komt dêr in fer-djippingskursus achteroan, dêr’t ek minsken ynstreame kinne dy’t by in oare gelegen-heid al de basisprinsipes oan-leard ha. Beide kursussen kinne los fan elkoar boekt wurde.

Marga Claus jout twa kear de kursus libbensferhaal skriuwe

foar begjinners. De earste be-gjint yn septimber, de folgjende yn novimber. Oer Marga Claus har plannen foar 2016 folget letter mear ynformaasje.

Elmar Kuiper en Arjan Hut fersoargje elk in workshop fan twa jûnen ‘Poëzijskriuwe foar begjinnend talint’. Dy kinne apart folge wurde, mar de beide dichters hawwe har programma op elkoar ôfstimd, dat it is ek hiel goed te dwaan om beide workshops te folgjen as ien kursus ‘Poëzij foar be-gjinnend talint’.

Voorouderlijke huizenIn de workshop legt Sietske Bloemhof uit hoe informatie uit kadastrale registers kan worden gehaald. Welke huizen, boerderijen of gronden bezaten uw voorouders? Sinds 1832 legt het kadaster gegevens vast over onroerend goed. Daardoor is het mogelijk onderzoek te doen naar de geschiedenis van ieder perceel. U leert zoeken in de kadastrale registers en krijgt praktische tips voor het onderzoek.

Friese literatuurOver de Friese literatuur anno nu geeft Teake Oppewal uitleg in zijn cursus met informatie over uitgevers, tijdschriften en literaire prijzen. U krijgt een beeld wie de belangrijke romanschrijvers zijn en welke literaire romans in 2015 in de race waren voor de Gysbert Japicxpriis. Voor de tweede en derde bijeenkomst leest u een selectie van gedichten en een roman. U hoeft alleen Fries te kunnen lezen en verstaan.

Nij kursusseizoenTresoar biedt yn it nije kur-

susjier in oantal kursussen

proaza, poëzij en literatuer.

In samenwerking met

Volksuniversiteit Fryslân

verzorgt Tresoar verschillen-

de cursussen. Een greep uit

het aanbod voor het nieuwe

seizoen.

KURSUS troch Teake Oppewal

Elmar Kuiper. Arjan Hut.

Mear oer it oanbod is te finen op www.sirkwy.nl. Dêr stiet ek ynformaasje oer opjefte en foar wannear’t dat moat. Jo kinne altyd kontakt opnimme mei Petra Bierma (058- 7890740), Marja de Graaf (058-7890792) of Teake Oppewal (058-7890789) of stjoer in e-mail nei [email protected].


Nij kursusseizoen

Franeker UniversiteitJacob van Sluis vertelt op deze studiedag over de Franeker Universiteit (1585-1811). Waar-om werd de universiteit opge-richt en waarom in Franeker? Welke vorm had het onderwijs en hoe werd er gestudeerd? Er wordt gekeken naar de politie-ke en culturele context. In het bijzonder wordt er aandacht besteed aan boeken als blijven-

de erfenis: de boekencollectie van Tresoar gaat terug op de Franeker collectie.

Tweede WereldoorlogIn drie ochtenden leert Otto Kuipers u speuren naar de Tweede Wereldoorlog. Hoewel er in Friesland veel archief uit de oorlogsperiode is vernie-tigd, is er toch ook het nodige bewaard gebleven. U leert zoeken naar en in allerlei infor-matiebronnen, bij Tresoar en andere instellingen.

StamboomIn de cursus stamboomonder-zoek voor beginners leert Sietske Bloemhof u welke vormen van genealogie er zijn en hoe u zelf onderzoek kunt doen. Wat is

op internet te vinden over uw voorouders en welke histori-sche bronnen zijn er te raadple-gen? Er is ook een vervolg-cursus stamboomonderzoek om kennis over genealogie te verdiepen. Daarin worden notariële archieven, memories van successie (aktes erfenis-belasting), belastingkohieren (lijst van belastingschuldigen) en rechterlijke archieven be-handeld.

Onderduiker aan het spinnen. Cursus genealogie onder leiding van Sietske

Bloemhof.

Franeker Universiteit.

Kijk voor data, tijden, locaties, prijzen en aanmeldingen op www.volksuniversiteitfryslan.nl/Cursusaanbod


Digitaliseren heeft veel voor-delen. Het zorgt voor een betere conservering van de fysieke stukken die nu minder vaak op de studiezaal geraad-pleegd hoeven te worden. En is de collectie eenmaal digi-taal, dan is er de mogelijk-heid van online publiceren en van beschikbaar stellen voor hergebruik door derden (open

data), met alle voordelen van dien. Maar voordat Tresoar kan overgaan tot online publi-ceren na digitalisering, dient Tresoar wel rekening te hou-den met de wettelijke bepalin-gen van het auteursrecht.

AuteursrechtVolgens de auteurswet heeft iedere maker (en/ of zijn

erfgenamen) tot 70 jaar na dood van de maker (of de eerste openbaarmaking van het werk) het auteursrecht op zijn werk. Is dit auteurs-recht verder niet vastgelegd in een beherende organisatie, dan valt na de termijn van 70 jaar het werk in het publieke domein en staat het een ieder vrij dit werk te publiceren of te hergebruiken. Zit men nog binnen de termijn van 70 jaar of zijn er wel vervolgafspra-ken vastgelegd, dan is toe-stemming van de maker (of rechthebbende) nodig voordat men het kan publiceren of aanbieden voor hergebruik. Dit proces van toestemming vragen noemt men het ‘clea-ren van rechten’.

ToestemmingVoor het verlenen van deze toestemming zijn verschil-lende licentiemodellen be-schikbaar, waarvan Creative Commons de bekendste is. Creative Commons is een simpele, gestandaardiseerde manier om toestemming voor gebruik van auteursrechtelijk beschermd werken te geven. Via enkele keuzemogelijkhe-den kan de rechthebbende aangeven wat wel en niet mag bij (online) publiceren en

Rechtenbeheer

Tresoar is volop bezig met digitalisering. Zeker nu het digitaliserings-

programma Deltaplan Digitalisering/RedBot van start is gegaan. Maar

ook schenkingen of collecties die buiten dat project vallen, worden

digitaal gemaakt. Digitalisering gaat hand in hand met rechtenbeheer

van het gedigitaliseerde materiaal. Want, wat mag Tresoar eigenlijk

doen met gedigitaliseerd materiaal? En wat betekent rechtenbeheer

voor de gebruiker van Tresoar?

DIGITALISERING door Hans Laagland

Middeleeuws handschrift onder de

scanner bij digitaliseringsbureau

Picturae Nederland. Vijf Middel-

eeuwse handschriften van Tresoar

zijn onlangs gedigitaliseerd. Deze

handschriften vallen onder het

publieke domein en zijn daar-

mee beschikbaar voor hergebruik

zoals deze digitalisering. (Foto ©

Picturae)


hergebruik van het auteurs-rechtelijk materiaal. Tresoar hoeft dus niet altijd zelf de auteursrechten te bezitten of te verwerven, zolang Tresoar maar via afspraken toestem-ming heeft.

SpreekuurHet gaat bij rechtenbeheer dus om het goed vastleg-gen van wat wel en niet mag met de collectie-onderdelen. Dit vastleggen begint al bij de eerste acquisitie. Zo wil Tresoar bij schenkingen deze toestemming (indien van toe-passing) vastleggen op mo-ment van overdracht volgens Creative Commons licentie-model. Dit is een van de rede-nen dat Tresoar een spreekuur heeft ingesteld voor het doen van schenkingen. Samen met de collectievormers wordt tijdens het spreekuur dit rech-tenaspect behandeld. Daarna worden, als een object is gedi-gitaliseerd, bij de beschrijving van het object (de metadata) deze afspraken weer goed vastgelegd. Zo is bij elke scan meteen duidelijk wat Tresoar met dit gedigitaliseerde mate-riaal mag doen.Dit rechtenbeheer geeft dui-delijkheid aan de rechtheb-bende, aan Tresoar en aan de gebruiker van het materiaal. Zo wordt voorkomen dat u als hergebruiker of Tresoar voor onverwachte verrassingen komt te staan.

Middeleeuws handschrift van Tresoar

is klaar om gedigitaliseerd te worden.

(Foto © Picturae)


Of een bestuurder die het gebouw van Tresoar beheert, wat met geschiedenis heeft? ‘Kijk maar om je heen, dan weet je het antwoord wel,’ lacht Marchienes Geersing (1945). Hij is al tien jaar voorzitter van de Stichting Beheer Provincia-le en Buma Bibliotheek. Deze stichting, die verantwoorde-lijk is voor het gebouwbeheer, verzorgt het groot onderhoud en ondersteunt financieel aanpassingen aan het gebouw, zoals onlangs de verbouwing van de studiezaal. ‘Inhoudelijk bemoeien we ons niet met het beleid van Tresoar, maar we steunen wel het idee om meer bezoekers te trekken en andere doelgroepen aan te spreken. Om te kunnen floreren, moet het gebouw goed functioneren zodat de gewenste activiteiten er plaats in kunnen vinden. Daar zijn wij, als een geliefde partner van Tresoar, voor.’

Het museum is eigenlijk een uit de hand gelopen hobby. ‘Onze liefhebberijen komen samen in dit museum, de liefde voor textiel komt van mijn vrouw. Mijn hobby betreft voor- en na-oorlogse oldtimers, daarnaast verzamel ik oude radio’s en zijn er wat fototoestellen bij-gekomen. Ik ben en blijf toch een elektronicaman,’ vertelt de ingenieur die in zijn werkzame leven met name als bestuurder in de energiesector werkte. ‘Toen de kinderen met Lego en Playmobil speelden, was ik met

‘Een uit de hand gelopen hobby’BESTUURDER AAN HET WOORD: MARCHIENES GEERSING door Marijke de Boer

Achter twee smalle hoge deuren gaat een wereld schuil van oldtimers,

radiotoestellen, modeltreinen en meccano. Naast deze schat aan een

eeuw van techniek is er ook ruim drie eeuwen aan kantgeschiedenis

te vinden. Al vijftien jaar is in dit oude pakhuis aan de Oostersingel in

Leeuwarden het Museum Pakhuis Koophandel gevestigd. Of, zoals

eigenaren Marchienes Geersing en zijn vrouw Mayken Geersing-

Dominicus zelf zeggen, ‘t andere Museum van Oldtimer tot Kant.

Marchienes Geersing voor zijn museum in de rode Volvo waarmee hij van

de zomer een rally reed. (Foto Haye Bijlstra)


modeltreinen en meccano be-zig, de techniek ervan spreekt me enorm aan.’ In het pakhuis heeft hij onder het plafond een groot spoorwegemplacement met twee banen aangelegd waar verschillende groot-modeltreinen van Lehmann Gross Bahn rijden. Terwijl de trein van de Oriënt Express een rondje rijdt, waarbij zelfs het authentieke geluid klinkt, steekt hij enthousiast van wal.

‘Deze trein is natuurlijk bekend van de moord die op de Oriënt Express is gepleegd. Agatha Christie schreef er een boek over en het verhaal is verfilmd als de Bondfilm From Russia with love, uit 1963 waarin Sean Connery geheim agent 007 speelde. Ian Fleming bedacht het personage van James Bond, waar Merlin Minshall model voor heeft gestaan. Zijn auto, een Singer Le Mans uit 1935, staat verderop in het museum te pronken. De eerste boeken

van Fleming waren eigenlijk niets anders dan opgeleuk-te verhalen van zijn collega Minshall.’ Die auto is er slechts een van de kleine dertig die Geersing heeft staan. Aan elke wagen zit een verhaal. De zwarte auto, met van die lange zijkanten is bijvoorbeeld een kopie van de Rolls-Royce waar-in, toen nog prins, Willem- Alexander trouwde. De auto van de eeuw, een Ford uit 1915, ontbreekt uiteraard ook niet. Met een Peugeot heeft hij met zijn zoon voor het toenmalige televisieprogramma Nova het ritje nagespeeld, waarbij in 1901 het eerste auto-ongeluk met dodelijke afloop viel te

betreuren. ‘Dat was in Limburg bij de steilste berg die Neder-land kent, de Cauberg. Bij een legeroefening sloeg de Peugeot waarin baron Van Asbeck in zat, over de kop. De rem zou defect zijn geweest. Hij over-leed vrij gauw aan zijn ver-wondingen. De auto die in het museum staat, komt uit 1903, maar is identiek aan die van het ongeluk. Ons was trouwens bijna hetzelfde overkomen.’

Naast de vooroorlogse oldti-mers, is Marchienes Geersing ook de trotse eigenaar van een aantal naoorlogse sportwa-gens, waar hij geregeld rally’s mee rijdt, getuige de stickers op de wagens. ‘Rijden in een oldtimer is prachtig. Je ziet nog eens wat van de omgeving, want we rijden natuurlijk niet over de grote snelwegen. Van de zomer hebben we nog drie weken door Engeland, Wales en in het bijzonder Ierland getoerd met onze rode Volvo P1800, dit model werd door de televisieserie The Saint, een rol van Roger Moore, in de jaren zestig wereldberoemd. Zo’n rally doen we vaak met een vaste groep mensen, heel

‘Een uit de hand gelopen hobby’

Marchienes Geersing was algemeen directeur van de Frigem, later lid van de raad van bestuur van de Edon en tot zijn pensio-nering lid van de concernraad bij Essent. Daarnaast bekleedde hij tal van bestuursfuncties op allerlei gebied, van zorg en on-derwijs tot aan cultuur. Hij is penningmeester van de Stuur-groep Maria Louise Jaar 2015 die tal van activiteiten ontplooit om de 250ste sterfdag van Maria Louise te herdenken.

In het museum staan zo’n dertig oldtimers. (Foto Haye Bijlstra)


gezellig. We hebben al heel wat van de wereld gezien, zijn naar Peking gereden, hebben een rondje Noordkaap gedaan, re-den de Route 66 en dwars door Zuid-Amerika.’ Daarnaast staan in de ontvangst ruimte langs twee wanden nog eens honderd oude radio’s, veelal van Philips. Ze zijn allemaal verschillend en, ze doen het allemaal nog. ‘Mijn voorkeur gaat naar de zogenoemde art-radio. Vroeger maakten ze hele mooie kasten om de radio heen, bijvoorbeeld in Amsterdamse Stijl of Art Deco. Het materiaal kan ook verschillen, zoals hout of bake-liet. Het exemplaar dat ik van mijn eerste zelfverdiende geld kocht, heb ik helaas niet meer. Intussen heb ik wel zo’n zelfde type gevonden, alleen in een andere kleur. Hopelijk tref ik nog eens op een veiling hetzelf-de type in mijn kleur aan.’

KantAchter het verrassend diepe pakhuis is een doorgang ge-maakt naar het huis erachter, uit 1872. Dat huis was van de Leeuwarder koopman Van der Meulen. De originele houten balken zitten er nog in. Daar is ook de bijzondere tentoon-stelling ‘Kant en mode uit de tijd van Maria Louise’ in het kader van het Maria Louisejaar

te zien. ‘Er is kant en mode uit de achttiende eeuw van alle Eu-ropese vorstenhuizen te zien, waar Maria Louise via haar kinderen en familie verbindin-gen mee had. De tentoonstel-ling geeft een heel andere kijk op de stammoeder van ons koningshuis, dan veelal wordt geschetst. Maria Louise wist zich in alle situaties zeer goed te kleden en kon zich meten met alle vorstenhuizen van Eu-ropa. Ze wist zich aan te passen aan diverse omstandigheden. In Friesland had ze misschien een sociale kant, maar elders, met name in Den Haag en op Paleis het Loo, had ze juist een zeer voorname uitstra-ling.’ Op de bovenverdieping is de vaste expositie ‘Kantreis door Europa’ te zien die kant vanaf de zeventiende eeuw tot nu toont met allerlei soorten kant uit verschillende landen. ‘Tegenwoordig zie je niet veel kant meer, maar vroeger was het echt een sieraad. Een gram kant was meer waard dan een gram goud.’ Er is tevens een unieke collec-tie kantkloskussens uit heel Europa en tal van kantklosat-tributen, zoals met kraaltjes versierde klosjes. ‘Mijn vrouw is juriste en had altijd al inte-resse in handwerken. Toen ze

een keer een Brabantse boerin aan het kantklossen zag, wat ze niet kende, was ze verkocht. Inmiddels is ze een expert in Nederland en geeft ook les.’ Hoewel dit het terrein van zijn vrouw is, weet Marchienes Geersing bij elke vitrine een verhaal te vertellen. Zoals hoe ze tijdens een vakantie in het voormalige Oost-Duitsland een stalenboek met patronen voor machinaal kant wisten los te praten. Of hoe ze in de Franse Alpen een originele kantklos-tafel konden bemachtigen, waarvan de mensen zelf niet meer wisten dat het bij hen op zolder lag.

Ondanks dat de collectie al zeer indrukwekkend is, denkt Geer-sing niet aan stoppen. Er hoeft niet veel meer bij, al heeft hij nog wel een wensenlijstje. Dus blijft hij veilingen bezoeken en het internet afstruinen op zoek naar bijvoorbeeld die ene voor-oorlogse Bentley-sportwagen. Het plan voor uitbreiding van het museum is al goedgekeurd. Gelukkig zijn de kinderen door het virus aangestoken en willen ze het museum voortzetten. Gemiddeld genieten jaarlijks zo tussen de 1.000 en 3.000 be-zoekers van de collecties. Meer publiek is het de Geersings niet om te doen. ‘Dan zouden we vaker open moeten zijn, maar het moet niet teveel op werk gaan lijken.’

Het museum is van 1 april tot en met 31 oktober op woensdag, donderdag en zondag open (14.00-17.00 uur) en van 1 november tot en met 31 maart op zondag (14.00-17.00 uur). Op afspraak kunnen groepen het museum bezoeken. Tot 31 maart 2016 is de tentoonstelling ‘Kant en mode uit de tijd van Maria Louise’ te zien. Kijk voor meer informatie op www.museumpakhuiskoophandel.nl.

In de vaste expositie over kant staan

tal van attributen die bij het kant-

klossen worden gebruikt. (Foto Haye

Bijlstra)


NIEUWE AANWINSTdoor Siem van der Woude

OPROEPdoor Jacob van Sluis

In de jaren dertig werd ons land getroffen door een zware eco-nomische crisis. Veel bedrijven gingen failliet en er was veel werk-loosheid. Vooral voor jongeren was de situatie vaak uitzichtloos. Om hen een handreiking te doen, werd er door een interkerkelijke Centrale voor Werklozenzorg een soort vormingswerk georgani-seerd. Het waren werkkampen waar praktische arbeid werd gecombineerd met cursussen.

Deelname was vrijwillig. Ook in Friesland was een kamp, ‘Elfber-gen’, in de bossen bij Oudemir-dum. Het kamp bestond van 1934 tot 1941. Eén van de meest in het oog springende herinneringen is de vijver die door de werklozen werd aangelegd.

Onlangs werd de collectie van Tresoar uitgebreid met een ver-zameling stukken afkomstig van Willem Struiksma die betrekking

hebben op zijn functie als kamp-leider van kamp ‘Elfbergen’. Hij bekleedde deze functie van november 1935 tot de mobilisa-tie in augustus 1939. Zijn op-volger was Douwe Tamminga, later een bekend Fries schrijver. Na de Duitse inval organiseerde Struiksma melkercursussen in Sneek. Later kreeg hij een functie bij het Gewestelijk Arbeidsbureau. In de stukken is onder andere de dagindeling te lezen. De dagen waren strak ingedeeld, om 6.15 uur opstaan en een uur later naar het werk. ’s Avonds was er een ‘jounprogramma’ gevolgd door theedrinken en een dagsluiting. Om 22.00 uur moesten ze naar bed. Het kamp bood cursussen aan: de ‘skipperskursus’ en de ‘melkerskursus’, gericht op het vinden van werk. De jonge man-nen die de cursussen met goed gevolg hadden afgemaakt, kregen een getuigschrift. Gemiddeld ver-bleven er ongeveer 70 deelnemers in het kamp, maar het is een keer voorgekomen dat er 115 waren.

Elfbergen

De aanleg van de vijver in de bossen bij Oudemirdum.

(Fo

to H

aye

Bijl

stra

)

Met enige regelmaat krijgen wij bij Tresoar oude fo-to’s aangeboden, waarbij aanvullende gegevens ont-breken. Vaak gaat hem om portretten, zoals de hier afgebeelde: nog uit de negentiende eeuw stammend, afgedrukt op hard karton, met als enige informatie de naam van de fotograaf op de voor- of achterzijde. Het zijn aandoenlijke portretten, van personen die ons vanuit een vervlogen periode aanstaren, een tijdsbeeld vol nostalgie dus. Maar zonder aanvullende gegevens over de afgebeelde persoon kunnen we deze foto’s

niet opnemen. Want hoe moeten we ze beschrijven voor onze gebruikers? Niemand zoekt op anonieme foto’s. Er is maar een kleine kans dat iemand de afge-beelde als een voorvader herkent.Iets soortgelijks geldt voor schoolfoto’s, dorpsgezich-ten of andere foto’s zonder nadere gegevens. Mogelijk is de kans op herkenning of identificatie hier groter, maar het ontbreekt ons binnen Tresoar aan mens-kracht om onderzoek te verrichten. Kortom, het is van groot belang om bij foto’s te vermelden het wat, wie of wanneer. Dat geldt ook voor uw foto-album thuis: maak bijschriften. Want uw kinderen en kleinkinde-ren herkennen minder dan u denkt en hoopt.

Anonieme foto’s


OfskiedOp ’e jiergearkomste yn april is ôfskied nommen fan bestjoerslid Gerard Mast. Yn Marijn Molema is in nij lid fûn. Marijn Molema wurket by de Fryske Akademy, as histoarikus hâldt er him dwaande mei 19de/20ste iuw. Ut it bestjoer fan de Freonen wei is Jannie van der Kloet nij yn de redaksje fan Letterhoeke kommen.

HjerstlêzingOp 10 novimber, de jûn fan de hjerstlêzing, nimt it bestjoer ôfskied fan Arjen Dijkstra. Hy hat acht jier in sit yn it be-stjoer hân en wie ferantwurdlik foar de finânsjes. Geregeld hat er op jûnen fan de Freonen nijsgjirrige taljochtingen jûn by bygelyks de geskinken foar Tresoar. Om’t wy dy taljoch-tingen tenei misse moatte, kriget Arjen op dizze jûn yn novimber alle romte foar in nijsgjirrich ferhaal. Hy fersoar-get de hjerstlêzing oer syn ûndersyk nei Eise Eisinga.

YntreeYn de lêste bestjoersgearkomste hat it bestjoer ôfpraat dat tenei by aktiviteiten, dy’t foar de Freonen organisearre wurde, yntreejild fan € 5 frege wurdt oan minsken dy’t gjin Freon binne.

FREONEN FAN TRESOAR

Nijs fan de StiftingFreonen fan Tresoar

Marijn Molema is nij yn it bestjoer fan de Freonen kom-

men.

Jannie van de Kloet is nij yn de redaksje fan

Letterhoeke kommen. (Foto Haye Bijlstra)

De hjerstlêzing giet oer Eise Eisinga.


Letterhoeke is in útjefte fan Tresoar en de Freonen fan Tresoar Letterhoeke ferskynt trije kear yn it jier en wurdt fergees tastjoerd oan de Freonen

Freon wurde?Belje mei 058-7890789 of stjoer in mail nei [email protected] bydrage is minimaal € 20,00 yn it jier. It (IBAN) rekkennûmer fan de Freonen is: NL78 RABO 0335 4795 53

Redaksje Marijke de Boer (einredaksje), Wieke de Haan, Amarens Hibma,Ids de Jong, Hilda Top (redaksje-sekretariaat) en Siem van der Woude (Tresoar), Arjen Dijkstra en Jannie van der Kloet (Freonen)

ByldmateriaalJohn van Geffen

Foarmjouwing Richard Bos

Printwurk Dekker Creatieve Media & Druk

Ofbylding foarkantSwalk, Frysk op toernee (Foto Janna Kaspers en Kamerich Budwilowitz)

TresoarBoterhoek 1Postbus 26378901 AC Ljouwert 058 7890789 [email protected] www.tresoar.nl

www.facebook.com/tresoar www.twitter.com/tresoar www.pinterest.com/tresoar

© 2015 Tresoar en de auteurs

Aktiviteiten

septimber8 Literêre jûn mei nominearren Gysbert Japicxpriis,

Tresoar, 20.00 oere 11 Frysk Boekefeest, De Koperen Tuin, Ljouwert,

20.00 oere12 Swalk, Frysk Lânbou Museum, Earnewâld,

20.00 oere 13 Swalk, teater ‘t Heech, Ferwert, 15.00 oere 14 Swalk, biblioteek, It Hearrenfean, 20.00 oere15 Swalk, Café Max, Starum 20.00 oere 16 Swalk, Stania State, Oentsjerk, 20.00 oere 17 Swalk, d’Ald Skoalle, Bears 20.00 oere 18 Swalk, De Vier Pelikanen, Ljouwert, 20.00 oere 19 Swalk, Ioannis Theatertsjerke, Wier, 20.00 oere 19 Ekspedysje Doarmjende Doarpen, start 12.00 oere20 Swalk, Café De Koperen Kees, Snits, 14.30 oere 20 Jofel Cultuurdag, Tresoar, 11.00-19.30 uur24 Rondleiding door Tresoar, 14.00 uur

oktober t/m 3 Tentoonstelling ‘HAUSER.Expo. Een multimedi-

aal epos’, Tresoar9 Bezoek André Kuipers, Tresoar (besloten)10 Utrikking Gysbert Japicxpriis, Boalsert15 Symposium ‘Wadden op de kaart’, Tresoar, 12.00-

17.00 uur15 Boekpresentatie Het Friese Water, Tresoar, 19.30

uur17 Fryske Genealogyske Kontaktdei, Tresoar, 10.00-

16.00 oere18 MuseumJeugdUniversiteit, Tresoar, 12.30 oere 25 Lezingen over de Eerste Wereldooorlog, Tresoar,

14.00 uur29 Rondleiding door Tresoar, 14.00 uur

novimber10 Jûn foar de Freonen fan Tresoar, Tresoar, 20.00

oere11 Optreden Keunstmoanne, De Amelander Kaap,

Hollum, 20.00 oere25 Optreden Keunstmoanne, Herberch De Zwaan,

Hollum, 20.00 oere26 Rondleiding door Tresoar, 14.00 uur

Mear ynfo? www.tresoar.nl > agindaKaarten? 058-7890792 of 058-7890740

Jiergong 11 | 2015 | Nûmer 2 Swalk, Jofel Cultuurdag ... 2015-2.pdf11 Jofel Cultuurdag Uzi Hagaï...

Documents

Transcript of Jiergong 11 | 2015 | Nûmer 2 Swalk, Jofel Cultuurdag ... 2015-2.pdf11 Jofel Cultuurdag Uzi Hagaï...