Jessica S. 3. Achtergronden vanuit de filosofie · 2016-03-22 · • De filosofie werd toen echter...

Samenvatting 2011-2012 Jessica S.

3. Achtergronden vanuit de filosofie

Overzicht van dit hoofdstuk

mens en maatschappij

1400-1600

Vroegere westerse individualiteit

Opvattingen en bevindingen mens

1600-1700

• Rationalisme en empirisme

• Het rationalisme van René Descartes

Herhaling :

Overgang middeleeuwen naar Renaissance

Wezen, doel, waarom der dingen ? Hoe?

Achterliggende werkelijkheid Natuur, waarneembare wereld

Teleologische verklaring Causale verklaring (natuurwet)

Contemplatief Praktisch omgaan met , manipulatie, experiment

Vroege westerse individualiteit (Tekst achteraan cursus )

1. Inleiding

• mogelijk punt van discussie: situering aanvang van Westerse focus op het individu?

– Filosofie: Griekse oudheid

– Juridisch: 1250 (ontstaan van privé-eigendom)

– Hier: Renaissance

• Het is onmogelijk om een vast moment of periode te linken aan het begin van de westerse

focus op het individu. Het startpunt in de Engelse tekst wordt bij de Renaissance gepakt. (

Rond 1400 )

• Mobiliteit : vb boeren die naar de stad vertrokken op hoop op een beter leven. Bij deze

uittocht : verlies van traditionele rol in de gemeenschap.

• in principe niet los van context van economische, politieke en juridische veranderingen

– bv. mobiliteit: van vaste functie en rol in dorp (gemeenschap) naar positie los van

eigen ‘wortels’ in de stad (samenleving)

– bv. afschaffing van lijfeigenschap (Engels= serfage)


1.1 Vroege manifestaties (c. 1400-1600)

• Renaissance (° 15de eeuw)

– het zelfbewuste individu

– minder afhankelijk van kerk en traditie

• cf. driestandenmaatschappij:

adel, geestelijkheid en de burgerij

– cf. ontwikkeling van steden

• Verschillende uitingsvormen van de toegenomen aandacht voor het individu (1400-1600)

– Kunst - Religie (protestantisme )

– Humanisme

– Literatuur - Dagelijks leven

Verdere uitleg :

kunst

– vanaf Renaissance, stijging representatie individualiteit in artefacten (schilderijen en

beeldhouwwerken)

– het belang van het persoonlijke van de kunstenaar (handtekening)

– nieuw genre van zelfportret

literatuur

– Biografieën Cf. uitvinding boekdrukkunst

en stijgende geletterdheid

– Autobiografieën

• Bv. ‘Vita’ door Cellini (1500–1571), Italiaanse beeldhouwer

en goudsmid

• Cellini (1570) ‘No matter what sort he is, everyone who

has to his credit what are or really seem great

achievements, if he cares for truth and goodness, ought to

write the story of his own life in his own hand; but no one

should venture on such a splendid undertaking before he is

over forty.’

protestantisme: Luther, Calvijn (begin 16de eeuw)

– Protestantse Reformatie: exclusieve relatie van individu met God

• zelf bijbel lezen

• eigen gewetensonderzoek

• ‘te biecht gaan’ in persoonlijk gebed in isolatie

• leidde ook tot innerlijke eenzaamheid

humanisme

– vrije wil

• vb. Erasmus: eigen richting geloof kiezen


• vb. Montaigne (cf. infra) : menselijke geest ( nadruk op de autonome

autoriteit van de mens )

bv. “Dit (het eigen oordeel van het kind) te vormen is het enige doel van

zijn opvoeding, zijn zwoegen en zijn studie.”

– basis voor de Verlichting

Dagelijkse leven

– ‘privacy’

• vb. eigen bord,

• stoel i.p.v. bank

– ontstaan etiquette

Vroege manisfestaties Westerse individualiteit (1400 – 1600)

• Renaissance: individu als referentie

• uitingen hiervan

– kunst en literatuur

– protestantisme

– humanisme

– dagelijkse leven

• merk op: individualiteit ‘buitenkant’

– effect op de gemeenschap (talent, eigendom, rechten)

– minder ‘idiosyncratisch innerlijke leven’


3.1 Rationalisme vs. empirisme (17e eeuw)

Cogito, ergo sum ( < Descartes )

1. Inleiding

1.0. ‘aanleiding’ of de ‘erfenis’ Renaissance

Schematisch overzicht:

• Ontwikkeling ‘exacte’ wetenschappen

– enerzijds: mathematisch kennisideaal

• cf. videofragment vorige les: o.b.v. Newtons theorie over de gravitatiekracht

konden twee tot dan toe onbekende planeten worden ontdekt (o.a. omdat

de precieze voorspellingen voor de planeet Uranus niet klopte)

– anderzijds: empirische gegevens, experiment

• scepticisme

– ontstaan

• na ondergraven van middeleeuws dogmatisme1 (onbetwijfelbaar standpunt )

• na overdreven optimisme humanisme (mens centraal)

– Michel de Montaigne (1533 – 1592)

• Hij wees voortdurend op de onbetrouwbaarheid van zintuigen en verstand

• ‘Niet is zo zeker als de onzekerheid en niets is zo onaanzienlijk en tegelijk zo

overmoedig als de mens!’

• Voornaamste woordvoerder van dit scepticisme

• ontwikkelingen in de filosofie

– regels voor wetenschappelijk onderzoek

• Descartes: ‘Regels voor de juiste aanwending van het verstand’

• Bacon: ‘Het nieuwe werktuig’ (cf. volgende les)

– deductie (Aristoteles): algemene → bijzondere

– inductie (Bacon): bijzondere → algemene

Descartes, als de vader van het rationalisme en Bacon, als de weg bereider van het

empirisme. Zowel het rationalisme als het empirisme poogden een alternatief te vinden voor

het heersende scepticisme. Deze stroming was als het ware vanzelfsprekend gegroeid na het

ondergraven van het Middeleeuws dogmatisme gedachtegoed, door het overdreven

optimisme van de eerste humanisten.

– alternatief voor scepticisme

• van metafysica (zijnsleer) naar epistemologie (kenleer): van waar komt

zekerheid?

Samenvatting

Erfenis Renaissance Ontwikkelingen filosofie

-‘Exacte’ wetenschappen - Methode

- Scepticisme -Van metafysica naar epistemologie


1.1. Gemeenschappelijke karakteristieken

• Streven naar totale levens- en wereldbeschouwelijke vernieuwing

– Descartes: nieuwe moraal (cf. infra: de vrije wil van de res cogitans leidt mede tot ontvoogding

van kerkelijke levensbeschouwing)

– aantal vertegenwoordigers empirisme: politiek en economie (cf. infra Hobbes’ visie op de

staat – homo homini lupus)

• In het rationalisme trad dit uitdrukkelijker op de voorgrond ( moraal .. )

Ook empirisme aanwezig, zoals blijkt uit de betogen die een aantal vertegenwoordigers

ervan wijdden aan politiek en economie

• vernieuwing vast, onwrikbaar uitgangspunt

– cf. scholastiek (Middeleeuwse filosofie)

• uitgangspunt: dogma Kerk

• verzoening met filosofie

– vb. Christendom en vragen antieke denkers (zie vorige les)

– vb. rede fundament voor wat in geloof werd beleden? Wat is

verhouding filosofie – theologie?

– vb. Thomas van Aquino: Godsbewijs

– i.t.t. scholastiek

• uitgangspunt: dogma Kerk

– methodisch dogmatisme

• volgens bepaalde regels verkregen uitgangspunt

• methodische analyse van bestaande kennis tot punt wat niet meer verder

analyseerbaar is. Dit is het nieuwe fundament van het ‘gebouw der kennis’.

• De ‘filosofie’ werd toen echter bedreven door kloosterlingen en het duurde tot de hoge

middeleeuwen ( Thomas van Aquino ) voor er een goede verstandhouding tussen de kerk en

filosofie werd voor gesteld.

• weg der methode ontleend aan natuurwetenschappen

• immers: daar leidt methodische onderzoeksprocedure tot onbetwijfelbare

kennis

1.1. Gemeenschappelijke karakteristiekenvan rationalisme en empirisme

• totale levens- en wereldbeschouwelijke vernieuwing

• onwrikbaar uitgangspunt

– i.t.t. Scholastiek: niet dogma Kerk

– wel: methodisch dogmatisme

• belang methode afgeleid uit natuurwetenschappen

1.2. Verschillen

• accent werkwijze natuurwetenschappen

– rationalisme: mathematisch geformuleerde kennis

• cf. Galilei en Newton in astronomie en mechanica


• nadruk op ‘redelijke’ kennis (van de rede)

• In dit opzicht sluit het rationalisme aan bij de filosofie van Plato

( link leggen !! )

– empirisme

• samenvatting van empirische data

• nadruk op via zintuigen verkregen kennis

• kennisverwerving als interactie subject en object

– rationalisme: nadruk op subject

• object

– inert voorwerp (‘uitgebreidheid’ of res extensa)

– moet door mathematische principes bewerkt en geordend worden

– empirisme: nadruk op object

• subject

– passief

– cf. oorspronkelijk is menselijk verstand een ‘tabula rasa’

Kennisverwerving als interactie subject vs object en mens en werkelijkheid.

-Rationalisme

bewerkt en geordend worden DOOR het uitgeruste menselijke verstand !

- Empirisme, nadruk op object, de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid.

• waarde zintuiglijke waarneming

– rationalisme: geen betrouwbare of algemeen geldende kennis

• cf. Plato: zintuiglijke is slechts veranderlijkheid

– Voorbeeld: grijze rechthoek

– Argument van de was

een stuk was geeft aanleiding tot allerlei waarnemingen.

Wanneer dat stuk was dicht bij een vlam wordt gehouden

veranderen die waarnemingen. Toch is het dezelfde was.

Dat besluit kan enkel genomen worden o.b.v. een oordeel van

de rede en niet o.b.v. zintuiglijke waarnemingen

• i.t.t. wiskunde en geometrie (bv. oppervlakte driehoek)

• taak wetenschap: zintuiglijk waarneembare terugbrengen tot geometrische

vormen en getallen

cf. illustratie: geometrische suprematie in kunst en architectuur

– empirisme: enige (waarneembare) werkelijkheid

• onveranderlijke wereld achter zintuiglijke ?

– ‘zinloos’, d.w.z. niets is met zekerheid te zeggen

– metafysisch: van zichtbare naar bovenzinnelijke

• taak wetenschap: studie van zintuiglijke werkelijkheid (cf. illustratie:

inductie)

– wetmatigheden

– condities waarin veranderlijkheid zich voordoet

– experiment


Rationalisme

Empirisme

Werkwijze natuurwetenschappen

Mathematisch geformuleerde kennis

Samenvatting empirische gegevens

Kennisverwerving

Subject Object

Zintuiglijke waarneming

Slechts veranderlijkheid Enige werkelijkheid

3.2 Het rationalisme René Descartes (1596-1650):

de mens als denkende machine

2.1 Iets over zijn leven

Erg veel data die je niet moet kennen , want het zijn illustratie slides

2.2 Descartes’ methode: systematisch doorgevoerde twijfel

• Bestaande kennis op houdbaarheid toetsen

• Zoektocht naar zuivere kennis

– D.w.z. betrouwbaar

– D.w.z. onbetwijfelbaar

• Methodische twijfel (methode = ‘weg naar’)

– i.t.t. sceptici: twijfel is eindpunt

– Voor Descartes is twijfel beginpunt (voorwaarde)

Systematische twijfel

a. Destructieve fase

• Uitgangspunt

– “Omdat ik mij uitsluitend wilde wijden aan het zoeken naar de waarheid dacht ik dat

ik, wat er ook gebeurde, als absoluut vals zou verwerpen alles waaraan ik ook maar

in het minst kon twijfelen.”

• Twijfel aan zintuiglijke kennis

– “… omdat de zintuigen ons zo vaak bedriegen.’

• Twijfel aan kennis die van anderen komt

– “… omdat er mensen zijn die zich al redenerende ook in de meest eenvoudige

meetkundige vraagstukken vergissen.”


• Punt van totale twijfel …

– “ alsof alle dingen die mij ooit door de geest waren gegaan niet meer waarheden

bevatten dan de drogbeelden van mijn dromen”.

b. Scharnierpunt

• Uitkomst uit totale twijfel

– “Maar onmiddellijk daarna drong het tot mij door, dat het niet anders kon of die “ik”

die al denkend alles in twijfel trok moest iets zijn. Ik merkte op dat deze waarheid ‘Ik

denk, dus ik ben’ zo vast en zeker was dat de meest buitensporige veronderstellingen

van de sceptici niet in staat waren haar te ondermijnen. En ik kwam tot de slotsom

dat ik haar zonder aarzeling kon aanvaarden als het eerste principe van de filosofie

waarnaar ik op zoek was.”

• Dus: de twijfel of het denken komt tot stilstand bij het vinden van zichzelf (bewust zijn van

een bewustzijn).

– “zijn ogen sluit, zijn oren toestopt, zijn zintuigen uitschakelt en zelfs de beelden de de

dingen buiten hem tracht uit te wissen, om zo in zijn eigen innerlijk zichzelf als

denkend wezen te ontdekken.”

c. Constructieve fase

• Veralgemening: “dat dingen waar zijn die ons helder en duidelijk onderscheiden voorkomen”

• Welke zijn heldere en duidelijke onderscheiden ideeën (idée claire et distincte)?

– Idee van God:

• Voorstelling van een volmaakt wezen.

– Kan niet volmaakt zijn als het niet bestond.

– Die voorstelling kan niet vanuit onszelf komen (want wij zijn

onvolmaakt)

“Ik als eindig wezen kan de idee van een oneindige substantie niet

gevormd hebben, tenzij deze mij was ingegeven door een waarlijk

oneindig wezen.”

– Realiteit van zintuiglijk gegeven werkelijkheid

• stel dat alle sensaties die ik heb niet zouden verwijzen naar een

werkelijkheid (cf. hersenen op sterk water)

• onmogelijk: God kan geen bedrieger zijn (“un Dieu trompeur”, “un malin

génie”), want bedrog wijst op tekortkomingen terwijl God volmaakt is. God

zou ons bedriegen als onze neiging om te geloven in het bestaan van een

materiële wereld buiten ons bewustzijn, misleidend zou zijn.

– eveneens onbetwijfelbaar zijn ruimtelijkheid en beweging

• zijn noodzakelijke voorwaarden van zintuiglijke voorstellingen in het

algemeen (of ze nu echt werkelijk zijn of droom doet daarin niets terzake)

• zijn uitdrukbaar in mathematische begrippen

• Dit zijn aangeboren ideeën, waarvan we de waarheid intuïtief inzien. De rest van de kennis

kan via deductie uit deze ‘premissen’ worden afgeleid.


Nota: Godsbewijs

• binnen ‘religieuze’ context (cf. proces tegen Galilei in 1633)

• Descartes was tegen een puur materialistisch mensbeeld (cf. ook zijn dualisme: volgens

materialisten leidt dat tot ‘a ghost in the machine’).

• 18de eeuw (Verlichting): God wordt overbodig

• Descartes’ methode: systematisch doorgevoerde twijfel

• Systematische twijfel op zoek naar zuivere kennis

– Destructieve fase:

• twijfel aan sensorische kennis

• Kennis van anderen

• Punt van totale twijfel

– Scharnierpunt: cogito ergo sum

– Constructieve fase: heldere en duidelijke ideëen

• Godsbewijs

• Zintuiglijke realiteit buiten ons

• Ruimtelijkheid en beweging

• Fundament van kennis: ‘intuïtie’ en dan deductie

2.3 De dualistische visie

1.het lichaam als machine

Uit “cogito, ergo sum” volgt:

“Ik wist dat ik een substantie was, waarvan de essentie slechts bestaat uit denken en die, om te

zijn, geen ruimte nodig heeft noch afhankelijk is van materie. Ik, dat wil zeggen de ziel, waardoor

ik ben wat ik ben, is geheel gescheiden van het lichaam.”

De mens

-Ziel

- Res cogitans

- Zuiver denkende substantie

-Lichaam

-Res extensa

-Tijd ruimtelijke substantie

-Puur fysische wetmatigheden :

werkt als een machine

Cf. Dieren : puur robot

Interesse Descartes

• anatomische en fysiologische vraagstellingen

• mechanische modellen van mens en dier (hydraulica)

Cf. later: Le Canard Digérateur (de verterende eend) van

Jacques de Vaucanson (1709-1782)

• Harvey: mechanische werking bloedsomloop


Besluit Descartes: lichaam is (ingewikkelde) machine

hydraulische werking

• ‘esprits animaux’ (animale geesten):

- Vluchtige stof of gas - Reservoir in hersenholten

- afkomstig uit het bloed

• Zenuwen zijn holle buisjes:

-Esprits animaux stromen naar spieren en zintuigen

-Klepjes voor regulatie doorstroming

-Spier zwelt op en daardoor ontstaat beweging (cf. hydraulisch aangedreven

fonteinfiguren)

Voorbeeld uit ‘Traité de l’homme’

1. Vuur (kleine bewegende deeltjes ) prikkelt de zenuwbuis

in de voet. (mechanica)

2. Zenuwvloeistof zet zich in beweging in de zenuwbuis en

opent klepje bij de hersenholte.

3. Zenuwvloeistof stroomt uit hersenholte naar:

Spieren in de voet : wegtrekken

Naar spieren in hoofd en ogen: draaien en kijken

Naar spieren in handen : naar voor bewegen om

Verlichting te brengen.

Opmerking bij voorbeeld vuur

- puur fysiologische werking

- Reflex!

- los van pijngewaarwording (res cogitans)

- Pijn is een bewustzijnsinhoud en het voelen van pijn is maar mogelijk

doordat er in de mens een tweede substantie aanwezig is; de ‘res

cogitans’

Besluit Descartes: lichaam is (ingewikkelde) machine

Belang voor ontwikkeling in geneeskunde (“iatrofysici” of fysica ten dienste van geneeskunde):

• Arts als ingenieur; ziekenhuis als reparatiewerkplaats

• Wetten hefboomwerking (cf. ledematen) en hydraulica (hart is pomp, nier is een filter)

2.het bewustzijn: de res cogitans

-Intuïtie en deductie = denken

• Typische activiteit denkende substantie

• Eigenheid van de mens (in vergelijking met andere levende wezens)

- studie van res cogitans ( kennis er van krijgen kan enkel door … )

• niet ontleedbaar in fysica of fysiologie

• enkel door introspective


• Kennis er van verkrijgen we enkel door onmiddelijke ervaring, door introspectie, een

naar zichzelf kijken van het bewustzijn waardoor het in taal kan duidelijk maken wat het

voelt, ziet of denkt.

• in taal duidelijk maken wat het voelt, ziet, of denkt

onmogelijkheid om een mens te maken (i.t.t. bewegende machine)

“[een wezen] dat woorden verschillend kan rangschikken om te antwoorden op de

betekenis van alles wat in zijn aanwezigheid wordt gezegd, zoals zelfs de

onnozelste mensen kunnen.”

cf. problematiek artificiële intelligentie: of computer kan ‘denken’ of ‘talig’ reageren.

Descartes: taal wordt betekenisvol gebruikt als teken van bewustzijn, dat

daarom niet tot materie is te herleiden.

3.De interactie tussen beide substanties

• er bestaat wisselwerking

– lichaam beïnvloedt bewustzijn

• waarneming of gewaarwording: bewustzijnsinhouden via zintuigen

– bewustzijn beïnvloedt lichaam

• wilshandeling

• immateriële substantie ↔ materïële substantie

Cf. ‘ghost in the machine’

• uitwisseling vindt plaats ter hoogte van de pijnappelklier (epifyse; Vesalius ‘hersenpenisje’)

– beweeglijke klier in de hersenholte

– centraal, geen opsplitsing in linker- en rechterhelft

• cf. slechts één bewuste visuele waarneming van twee ogen

– (onterecht gebleken) veronderstelling: enkel bij mensen

– Verschillende ‘bovenstaande’ redenen hebben wellicht in deze plaatsbepaling een rol

gespeeld. Een ruimtelijke opsplitsing van de ‘geest’ die per definitie ondeelbaar is,

past niet in descartes’ opvatting. Bovendien leveren bijvoorbeeld onze twee ogen

slechts één bewuste visuele waarneming ; dus moeten de zintuiglijke indrukken

ergens centraal verwerkt worden.

• werking pijnappelklier

a. lichaam bewustzijn (‘bottom-up’)

– animale geesten kunnen positie klier beïnvloeden

– elke positie ~ aparte gewaarwording voor bewustzijn

vb: pijngewaarwording en visuele waarneming

b. bewustzijn lichaam (‘top-down’)

– bewustzijn kan zelf omvang en positie klier beïnvloeden

vb : arm opheffen

geest pijnappelklier animale geesten spieren in arm zwellen spiercontractie


4.Een illustratie: pijngewaarwording en visuele waarneming

• Pijngewaarwording

– elk zintuig kan communiceren met pijnappelklier via zenuwen als holle buisjes

– pijn omdat animale geesten de pijnappelklier in zulk een positie brengen dat het

bewustzijn dit als ‘pijn aan de voet’ zal rapporteren.

– Cf. er bestaat ook fantoompijn

dus: positie pijnappelklier specifieke bewustzijnsinhoud

• visuele waarneming

(3) (2) (1)

1.Object op netvlies

2.Transmissie via animale geesten

3.Projectie op pijnappelklier

Met correcties : omkering + info over diepte

(afk v beweging & positie ogen)

• vorm van nativisme: op basis van informatie in pijnappelklier weet het bewustzijn waar het

waargenomen object zich bevindt

• cf. Locke (empirist): de geest vrij passief, puur werking lichaam

• andere plaatsen: dieptewaarneming enkel mogelijk o.b.v. aangeboren geometrische

begrippen in de geest (en zo dan afstand kan waarnemen)

– merk op: problematisch standpunt Wellicht heeft descartes dit idee nooit uitgewerkt omdat hij

dan zou moeten besluiten dat ofwel een dier geen afstande ...

• ofwel: dieren kunnen geen afstand waarnemen (i.t.t. observatie)

• ofwel: dier beschikt ook over rationele vermogens (i.t.t. dualistische visie)

5.Tot slot: eenheid geest- lichaam

• naast scheiding ook eenheid tussen beide substanties

• mens heeft vrije wil

– mens is dus meer dan machine (materialisme)

– bepaalt het morele handelen van de mens

– verstand om passies (=lichamelijkheid) te beheren

• cf. selectieve aandacht:

bewust naar iets luisteren

zelfs bij achtergrondgeluiden

(tenzij zeer extreme geluiden)

• “Er is geen ziel zo zwak of hij

kan, mits goed gestuurd,

absolute macht over zijn

passies verkrijgen.”

– tegen determinisme (mens is speelbal

van de natuur of de materie)


Descartes beseft echter dat er soms limieten aan deze rationele controle van onze passies kunnen zijn,

die vooral bepaald worden door de intensieit ervan.

Vb; ongepast reageren bij te intense emoties, waardoor de geest de pijnappelklier niet meer onder

controle krijgt.

Voor Descartes is de latere opvatting van Freud die het conflict in de psyche zelf zal situeren

onaanvaardbaar. Onze geest is een eenheid en kent geen conflicten.

6.besluit: belang van Descartes voor de psychologie

• kloof mens – dier:

– pas overbrugd door evolutieleer (19de eeuw)

• bewustzijn natuurwetenschappen

– ruimte voor een psychologie:

• studie van het bewustzijn

• belang van introspectie

• studie van de denkende mens: gevoelens en driften moeten beheerd worden

door het verstand

• waarneming, spierbeweging (gedrag!) mechanistische fysiologie

– pas met behaviorisme wordt psychologie de studie van gedrag

• Het is onmogelijk om een vast moment of periode te linken aan het begin van de westerse

focus op het individu. Het startpunt in de Engelse tekst wordt bij de Renaissance gepakt. (

Rond 1400 )

• Mobiliteit : vb boeren die naar de stad vertrokken op hoop op een beter leven. Bij deze

uittocht : verlies van traditionele rol in de gemeenschap.

3.3 Het empirisme en associationisme

3.1 Inleiding

Rationalisme Empirisme Opmerkingen empirisme

Werkwijze natuurwet. Mathematisch geformuleerde kennis

Samenvatting empirische gegevens

Weinig onderlegd in wiskunde

Zintuiglijke waarneming

Slechts veranderlijkheid

Enige werkelijkheid Gewaarwording en perceptie (Samen met fysiologie -> psychologie )

Kennisverwerving Subject Object Bouwstenen van kennis maar ook samenvoeging (o.b.v. associatie )

Waarom woren het empirisme en associatonisme gewoonlijk in één adem genoemd ? - Empiristen waren er van overtuigd dat al onze kennis uiteindelijk op zintuiglijke


gegevens gebaseerd zijn. Deze gegevens moesten op een of andere manier samengevoegd worden tot een zinvol element van kennis. Voor het samenvoegen van deze elementen deed men beroep op de associatiewetten. Kortom : de empiristen leveren de bouwstenen, de associatonisten leveren de mortel om deze bouwstenen samen te voegen.

3.2 Voorlopers: Bacon en Hobbes

3.2.1. Francis Bacon (1561 – 1626)

- Tegen Descartes’ methode en uitgangspunt

3.2.2. Thomas Hobbes (1588 – 1679)

- Tegen Descartes’ dualistische visie

Francis Bacon

- Descartes : had als onbetwijfelbaar uitgangs punt van de rede als bron gekomen door alles in vraag

te stellen dat ons via de zintuigen aan kennisinhoud bereikte. Bacon ziet juist in deze ratio de bron

van misvorming in onze kennis. Hij waarschuwt voor het gebruik van hypothesen

3.2.1. Francis Bacon (1561 – 1626)

• Aristoteles (4de eeuw v. Chr.): Organon

– deductie: syllogistische denkvormen, bv.

• Major: Alle mensen zijn sterfelijk

• Minor: Socrates is een mens

• Conclusie: Socrates is sterfelijk

– inductie: zintuigen kunnen ons niet bedriegen

• Novum Organon (1620)

– major bij syllogismen?

• Vaak gebaseerd op filosofische of theologische stellingen

• vaak onterechte veralgemeningen als observatiegegevens:

• Ze missen elke empirische toetsbaarheid

“The syllogism is made up of propositions, propositions of words, and words

are markers of notions. Thus if the notions themselves (and this is the heart

of the matter) are confused, and recklessly abstracted from things, nothing

built on them is sound. The only hope therefore lies in true Induction.”

° In organon, had Aristoteles zich intensief bezig gehouden met de vraag ‘hoe we aan betrouwbare

kennis komen’

- Hij gaf twee wegen aan om te komen tot ‘geloofwaardige’ kennis : De weg van de inductie ( via

observatie ) en de weg van de deductie ( via logische redenering ) Wat betreft de observatie

methode is er volgens A. Geen probleem. Zintuigen kunnen ons niet bedriegen.

° Francis Bacon gaat uitvoerig in op het syllogisme als bron voor kennis.

- Hij verwerpt niet zozeer het deductieve karakter er van, maar wel de wijze waaro men meestal tot

de major komt

.


• Menselijk kennisapparaat

- Onvolkomenheden

- Tijdens proces van inductie vaak ten prooi aan wat Bacon de ‘idolen van

het verstand zal noemen.

• Uitleg ‘Idolen van het verstand’

-> Door deze idolen gaat men vanuit de waarneming te snel over tot algemene, niet

bewezen grondstellingen ( axioma’s ) waaruit men vervolgens afleidingen (deducties )

maakt.

• gevaren: idolen van het verstand

– idolen van de menselijke stam: mens als maatstaf voor de natuur

• vb. antropomorfisme, vb. planeten draaien in cirkels

– idolen van de grot: persoonlijke vooroordelen van de waarnemer

• vb. weglaten observaties uit verslag omdat ‘irrelevant’

– idolen van de markt: problemen i.v.m. taal, begrippenapparaat

• vb. hij is kwaad omdat hij agressief is

• reïficatie: woorden zijn namen voor bestaande realiteiten (vb. ‘ziel’, geluk,

‘eerste beweger’)

– idolen van het theater: vooroordelen wegens wijsgerige of theologische

leerstellingen. Geen voorbeeld want er bestaan geen cognitieve vermogens want de

menselijke geest is één en ondeelbaar.

• Inductie (vervolg )

gevaren:

- idolen van het verstand

resultaat

- slechts een veronderstelling

- moet verder getoetst worden

‘natuurlijke’ observatie en experiment

- merk op:

• manipulatie van natuur

• kennis is macht (fenomeen wordt controleerbaar)

aanbevelingen methodiek: onderzoek condities waarin het verschijnsel

• zich voordoet

• zich niet voordoet

• zich gedeeltelijk voordoet

• wetenschap

– kennis op basis van observatie ( rede)

– waarschuwt voor gebruik van hypothesen

• vb. Copernicus’ stelling is voor Bacon te hypothetisch en te mathematisch


• ideaal van wetenschapper

– niet: mier (puur dataverzameling)

– niet: spin (vangt werkelijkheid met eigen web)

– wel: bij (verzamelt (observeren) materiaal en bewerkt (experimenteren) het)

• 3.2.1. Francis Bacon

- kennis gronden op observatie en inductie

- subject (ratio) mogelijke bron van misleiding

idolen van het verstand

hypothesen

- experiment (kennis is macht)

- grondlegger van Engels empirisme

3.2.2. Thomas Hobbes (1588 – 1679) Descartes had de mens TEN DELE tot een machine herleid. Dit ‘ten dele’, wordt een ‘UITSLUITEND’ bij

zijn Engelse tijdsgenoot Thomas Hobbes : Voor hem is de mens uitsluitend materie : een machine

waarvan het functioneren volledig volgens de wetten van de mechanica kan begrepen worden,

althans in principe.

mensen wereldbeeld

materialistisch: alles is materie en beweging

– o.b.v. wetenschap, o.a. Galileï : wet der traagheid (een object is blijvend in rust of

beweging zolang er geen mechanische krachten door een ander object op

uitgeoefend worden.)

– ‘For seeing life is but a motion of limbs … why may we not say, that all automata …

have an artificial life? For what is the heart, but a spring, and the nerves, but so many

strings; and the joints so many wheels giving motion to the whole body’

• mensen wereldbeeld (vervolg)

mens = bewegende machine (‘vital motion’)

– materieel substraat = bloedsomloop

– hart (‘prime mover’)

• bron van alle gewaarwording (‘fountain of all sense’)

• controlecentrum

– beweging= snelheid bloed

• sneller = aangenaam

• als gehinderd = onaangenaam

– beweegredenen (motivatie): hedonisme

• bewegen naar aangename (‘appetites’, ‘pleasure’)


• vluchten van onaangename (‘aversions’, ‘pain’)

geen vrije wil

– vrijheid = vrij van belemmeringen of hinderpalen

• cf. vrije val parachutist

• vrij van belemmeringen

• toch volledig gedetermineerd

– dus: determinisme (cf. beweegredenen)

individualistisch (cf. Descartes)

egocentrisch

• cf. ‘homo homini lupus’ (de mens is voor de medemens als een wolf)

• absolute staatsvorm nodig (o.b.v. sociaal contract)

Thomas Hobbes (1588 – 1679)

• mens = bewegende machine

– materialisme

– determinisme (plezier vs. pijn)

– egocentrisme

– Atheïsme

• Staat nodig om samen-leving te garanderen

3.3 De empiristen: Locke, Berkeley en Hume

John Locke(1632-1704)

1. Ervaring als enige bron van kennis

• tegen aangeboren ideeën, immers relativiteit van:

– regels van logica (cf. kinderen, zwakbegaafden)

– morele regels (cf. verschillende culturen)

• menselijke geest = onbeschreven blad (“tabula rasa”)

citaat Locke (1690)

Essay concerning Human understanding “Let us suppose the mind to be, as we say,

white paper, void of all characters without any ideas. How comes it to be furnished?

Whence comes it by that vast store, it with an almost endless variety? Whence has it

all the materials of reason and knowledge? To this I answer, in one word. From

experience. In that all our knowledge is founded, and from that it ultimately derives

itself”.

Dus : ervaring als enige bron van kennis ( en dus belang van leerprocessen )


Bron Instantie Resultaat Voorbeeld

Voorwerpen buiten ons

External senses (sensations)

Ideas of sensation Ik zie een wit blad papier

Interne werking geest

Internal senses (reflection) overdenking

Ideas of reflection Ik weet dat ik naar dit blad kijk Dus: Dus: - Metakennis, -Bewust zijn van bewustzijn -Slechts mogelijk dankzij ‘idea of sensation’

• verdere indeling ‘ideas of sensation’

– enkelvoudig:

• niet verder analyseerbaar

• rechtstreeks terug te voeren tot kwaliteiten object

• passief proces van waarneming: -> via zintuigen ontvangen we een soort fotografische afdruk van object

2. Enkelvoudige ideeën

“These I call original or primary qualities of body, which I think we may observe to produce simple

ideas in us, viz. solidity, figure, motion or rest, and number.”

• primaire eigenschappen

– materiële aard, bv. vastheid, uitgebreidheid, vorm, beweging, aantal

– onafhankelijk van de waarneming

– herleidbaar tot de eigenschappen van en verhoudingen tussen de atomen

– één-tot-één relatie objecten – gewaarwording

• secundaire eigenschappen

– kleuren, geluiden, smaak, pijn

– behoren niet als dusdanig tot het object: afhankelijk van de waarnemer

• cf. hand in warm of koud water en dan in ‘neutrale’ temperatuur

• blinde kan niet leren wat kleur is, wel wat een vorm is (tastzin)

• verdere indeling

‘ideas of sensation’

– enkelvoudig:

– Samengesteld of complex:

• samenvoeging van enkelvoudige ideeën tot zinvolle gehelen


• ‘ideas of sensation’:

overzicht

– enkelvoudig:

• primaire eigenschappen (“objectgestuurd”)

• secundaire eigenschappen (“subjectgestuurd”)

– samengesteld:


3. Complexe ideeën en associatieprincipe

• samenvoeging van enkelvoudige ideeën

– natuurlijke band :

• overeenkomstig de aard van het object

• Vb. Vorm en eenheid van een blad papier wordt mij opgedrongen

• Later: invoering begrip associatie:

– gedachtenexperiment (William

Molyneux)

• blindgeboren die op latere leeftijd leert zien

• Locke:

– wel 2 voorwerpen

– niet: visueel onderscheid tussen kubus en bol

– fantasie

• complexe ideeën zonder ‘natuurlijke band’

– verkeerde of pathologische associaties

• cf. leerpsychologie en psychoanalyse

Een eerste aanleiding hiertoe was een probleem dat zijn Ierse vriend William Mollyneux hem

voorgeschoteld had

- De blinde

Een tweede aanleiding

Een derde aanleiding

- nl. Vriend gestorven in ziekenhuis, wanneer je zelf met een kwaal in ziekenhuis belandt

onaangenaam gevoel met dood vriend en eigen situatie in ziekenhuis. Vandaar verkeerde associatie.

( Een aversieve stimulus )


citaat Locke,

Essay concerning human understanding,

chapter XIII, ‘of the associations of ideas’

“Wrong connexion of ideas a great cause of errors – This wrong connexion in our minds of ideas in themselves

loose and independent of one another, has such an influence, and is of so great force to set us awry in our actions,

as well moral as natural, passions, reasonings, and notions themselves, that perhaps there is not any one thing

that deserves more to be looked after.”

– voorbeelden van Locke ( fobieën)

• kobolten en duisternis ‘. The ideas of goblins and spirits have really no more to do with

darkness than light: yet let but a foolish maid incalculate these often on the mind of a child,

and raise them there together, possibly he shall never be able to separate them again as long

as he lives, but darkness shall ever afterwards bring with it those frightful ideas, and they shall

be joined, that he can no more bear the one than the other.

• Man receives a severe injury from another, thinks on the man and that action over and over,

and by ruminating on them strongly, or much, in his mind, so cements those two ideas

together, that he makes them almost one… Thus hatreds are often begotten from slight and

innocent occasions’

• “conditionering”: o.b.v. contiguïteit wordt iets een aversieve stimulus

– vb. kamer waar iemand gestorven is

Lockes ideeënleer

• Ideas of reflection

• Ideas of sensation

– Enkelvoudig

• Primair

• Secundair

– Complex

• Natuurlijke band -> associatie

4. Samenvattend

• dualisme: object – geest

• deels nativisme:

– geen aangeboren ideeën naar inhoud

– wel: aangeboren mentale mogelijkheden (denken, waarnemen, taal)

‘maakbaarheid’ van de mens, belang leerprocessen

• realisme

• echte toetssteen van kennis ontbreekt

° Zoals Descartes, houdt Lock er een dualistische visie op na, MAAR bij Locke wordt het

bewustzijn reeds een analyseerbare gegevenheid.

° Beiden zijn ook realistien

- Voor Locke is de enige bron van kennis, de buitenwereld die ons via de zintuigen bereikt.

- Voor Descartes was dit bijkomstig ; Ongeacht de kennis die we via de zintuigen verwerven,

bezat de denkende geest zijn eigen bron van onomstotelijke kennis.


3.3 De empiristen: Locke, Berkeley en Hume

Fundament van kennis?

• probleem in Lockes’ afbeeldingstheorie

– Als we werkelijkheid kennen

d.m.v. afbeeldingen, dan blijft

vraag naar waarheidsgehalte

van onze ideeën.

– het is onmogelijk om de

werkelijkheid zoals ze via de

zintuigen ervaren wordt

(afbeelding) te toetsen buiten

de zintuigen om aan de

werkelijkheid.

Fundament van kennis

visie Berkeley

• ‘Het is mogelijk dat we voorzien worden van alle ideeën die we nu hebben, zonder dat er

daarbuiten objecten bestaan die erop lijken’ (in Principles of Human Knowledge, 1710)

Verwerping onderscheid primaire en secundaire eigenschappen door Berkeley • Some there who make a distinction between primary and secondary qualities. By the former they mean extension,

figure, motion, rest, solidity or impenatrability, and number; by the latter they denote all other sensible qualities,

as colours, sounds, tastes, and so forth. The ideas we have of these they acknowledge not to be the resemblances

of anything existing without the mind, or unperceived, but they will have our ideas of the primary qualities to be

patterns or images of things which exist without the mind, in an unthinking substance which they call matter. By

matter, therefore, we are to understand an inert, senseless substance, in which extension, figure, and motion do

actually subsist. But it is evident from what we have already shown, that extension, figure, and motion are only

existing in the mind, and that an idea can be like nothing but another idea, and that consequently neither they nor

their archetypes can exist in an unperceiving substance. Hence, it is plain that the very notion of what is called

Matter or corporeal substance, involves a contradiction in it.

• gevolg: immaterialisme

– het is onnodig om aan te nemen dat er buiten ons bewustzijn een materiële

werkelijkheid bestaat.

– vorm van idealisme: werkelijkheid is afhankelijk van onze geest, daarbuiten en los

daarvan bestaat geen ander werkelijkheidsprincipe.

– geen echte idealist:

“ Dat de dingen die ik met mijn ogen zie en met mijn handen voel bestaan, ook

werkelijk bestaan, is voor mij aan geen twijfel onderhevig.”

– werkelijkheid

• voorstellingen (ideas)

• geest (spirit) die deze voorstellingen bevat


– “esse est percipi”

• letterlijk: bestaan is waargenomen worden

• materiële wereld is niet ‘veroorzaker’ van onze ideeën

• onmogelijk om achter de waargenomen eigenschappen nog een ‘drager’

(een materieel substraat) van die eigenschappen aan te nemen (dat zelf niet

kan worden waargenomen)

• uitspraak over een object

– verwijst naar serie gewaarwordingen,

– niet naar een onafhankelijk van de waarneming bestaande realiteit

• geestelijk monisme:

– ‘Er is geen andere substantie dan geest, of dat wat waarneemt’

Fundament van kennis: visie Berkeley

• probleem met afbeeldingstheorie

• oplossing: immaterialisme

• gevolg: geestelijk monisme

Fundament van kennis?

• Locke: afbeeldingstheorie

• Berkeley: geestelijk monisme

• Hume: verwerpt ook ‘geestelijke substantie’

fundament van kennis:

visie Hume “Het bewustzijn is een soort schouwburg, waar allerlei denkbeelden (perceptions) achtereenvolgens optreden,

steeds weer voorbijtrekken, wegglijden en zich vermengen in oneindig verschillende houdingen en toestanden. (…)

De vergelijking met een schouwburg moet ons niet misleiden. De geest wordt gevormd door niets anders dan de

opeenvolgende voorstellingen. We hebben ook niet het flauwste idee van de plaats zelf waar deze taferelen

worden vertoond of van het materiaal waaruit ze is opgebouwd” (Hume, 1739, A Treatise of Human Nature)

• geen materiële, maar ook geen geestelijke substantie!

• bewustzijn is serie van psychische activiteiten die elkaar opvolgen in een voortdurende

stroom van gewaarwordingen.

• De termen ‘bewustzijn’, ‘ik’, ‘zelf’ zijn reïficaties van iets wat in feite niet bestaat “There are some philosophers who imagine we are every moment intimately conscious of what we call our self;

that we feel its existence as a demonstration, both of its perfect identity and simplicity… For my part, when I enter

most intimately into what I call myself, I always stumble on some particular perception or other, of heat or cold,

light or shade, love or hatred, pain or pleasure. I never catch myself at any time without a perception, and never

can observe anything but the perception. When my perceptions are removed for any time, as by sound sleep, so

long am I insensible of myself, and may truly be said not to exist. And were all my perceptions removed by death,

and could I neither think, nor feel, nor see, nor love, nor hate, after the dissolution of my body, I should be entirely

annihilated, nor do I conceive what is further requisite to make me a perfect nonentity.”

Locke : geestelijk en materiële substantie

Berkeley : verwerping materiële substantie en geestelijk blijft behouden

Hume : verwerping van beiden


• geen ‘ik’ of ‘zelf’

– is een complexe idee

– deelelementen ~ concrete sensaties

– totaliteit werd nooit ervaren

• agnosticisme (we kunnen God niet kennen)

– ook weer complexe idee

– vertrekkende van concrete sensaties

– totaliteit werd nooit ervaren

visie Hume

• geen geestelijke substantie

• geen ‘ik’ of ‘zelf’

• agnosticisme

Hume breekt dus duidelijk met het Cartesiaans substantie idee.

- Deelelementen wellicht berusten op concrete situaties, maar totaliteit...

Lockes ideeënleer – enkelvoudig:

• primaire eigenschappen

• secundaire eigenschappen

– samengesteld:


• o.g.v. ‘natuurlijke band’ associatie

Berkeleys associatiebegrip • complexe voorstellingen o.b.v. contiguïteit:

– steeds samen voorkomen van bepaalde gewaarwordingen

– na verloop van tijd: conglomeraat van waarnemingen geeft indruk van één object

– gewoontevorming

Bij Locke staat het begrip associatie niet centraal, bij Berkeley is dit wel een cruciaal begrip.

Het samenvoegen van verschillende gewaarwordingen is louter het gevolg van

gewoontevorming.

• voorbeeld Berkeley “Sitting in my study I hear a coach drive along the street; I look through the casement and see it; I walk out and

enter it. Thus common speech would incline one to think I heard, saw, and touched the same thing, to wit, the

coach. It is nevertheless certain the ideas intromitted by each sense are widely different and distinct from each

other; but, having been observed constantly to go together, they are spoken of ans one and the same thing.”


noot:

het waarnemingsproces volgens Berkeley

1709: Essay towards a new theory of vision

Dit essay kwam tot stand naar aanleiding van de stelling die Locke had ingenomen met

betrekking tot het reeds vermelde Molyneux-probleem.

• Molyneux-probleem:

– Locke:

• twee voorwerpen buiten hem

• twee afzonderlijke voorwerpen

– Berkeley: er bestaat oorspronkelijk slechts chaos van gewaarwordingen

• ‘zien’ van een voorwerp niet onderscheidbaar van een louter imaginaire

voorstelling

• vormperceptie enkel mogelijk o.b.v. leerprocessen

– samenvoegen van kinesthetische gewaarwordingen van de

oogspieren en de daaraan verbonden visuele prikkels

– 1728: Dr Chelseden: patiënt rapporteert aanvankelijk losse indrukken zonder notie

van object, afstand of samenhang

• leerprocessen

– vormperceptie

– perceptie van afstand

– Dieptewaarneming (i.t.t. Descartes: aangeboren geometrische vormen)

• interpositie (als verder meestal bedekt door voorwerpen die dichterbij staan)

• relatieve grootte en helderheid

• visuele sensatie en sensatie van oogbewegingen

• Vrucht van ervaring ( leerprocessen !!)

• opmerking:

cf. directe en indirecte perceptietheorieën in de huidige psychologie

Humes associatiebegrip • opnieuw vraag naar demarcatie kennis

• startpunt:

– sensatie (‘impressions’)

• gewaarwording, indruk

• periferie

– vb. roos ruiken

– Voorstelling (‘idea):

• beeld, voorstelling

• centraal

• ‘bleke kopie’

– niet noodzakelijk: kan ook soms sterk en helder zijn vb. reuk roos in bewustzijn terug oproepen


• voorstellingen en impressies kunnen enkelvoudig of complex zijn

• als complex:

– beantwoordend aan een voorwerp van ervaring:

• ervaring van een ‘appel’ is samenspel van afzonderlijke gewaarwordingen

• ook idee van een appel is complex

– los daarvan

• ‘knip- en plakwerk’ van enkelvoudige voorstellingen

Vb. Een vliegend paard, een hemel met rijstpap, ...

• in hun totaliteit nooit een voorwerp van ervaring geweest

• programma Hume:

– enkel voorstellingen (enkelvoudige en complexe) afkomstig van sensaties

(enkelvoudige en complexe)

– methode om tot zuivere kennis te komen

– anders is het speculatieve kennis

• voorbeelden: ‘ik’, ‘God’, ‘buitenwereld’

• na demarcatie, opnieuw vraag naar associatie?

• associaties ~ psychische zwaartekracht “Were ideas entirely loose and unconnected, chance alone would join them; and it is impossible that the same

simple ideas should fall regularly into complex ones (as they commonly do) without some bond of union among

them, some associating quality”

• Associating quality?

– gelijkenis

– contiguïteit

– leiden tot perceptie van oorzaak-gevolgrelaties

• maar: deze laatste is uiteindelijk terug te voeren tot voorgaande twee

• causaliteit is secundair:

– berust op steeds samen voorkomen

– cf. biljartballen

– foute perceptie van causaliteit (bliksem en donder)

– Causaliteit is een theoretische constructie en beantwoordt niet aan

een empirische ervaring. Meer nog : het steeds opeenvolgen van

twee gebeurtenissen kan leiden tot een valse causale conclusie.

Vb : Vallen van een steen : zwaartekracht is geen ervaringsgegeven.

We kunnen hier nooit een noodzakelijkheid afleiden.

gevolg:

• probleem van natuurwetten (‘vallen van een steen’)

• probleem van inductie (‘alle zwanen zijn wit’)

• maar: ‘Be a philosopher; but admit all your philosophy, be still a man!”


Humes associatiebegrip

• Sensaties en voorstellingen

– enkelvoudig

– complex

• criterium voor zuivere kennis: voorwerp van ervaring?

• associaties

– gelijkenis

– contiguïteit

• oorzaak-gevolg is slechts secundair

• probleem van natuurwetten en inductie!

associatie

• Locke: natuurlijke band en ‘associatie’

• Berkeley: contiguïteit (gewoontevorming)

• Hume: gelijkenis en contiguïteit probleem van inductie!

• associationisme:

– verdere uitwerking associaties

– uiteindelijk: geheel > samenstellende delen

• Reflectie (cf. infra)

• De empiristen komen dicht bij basisidee van de leerpsychologie

• Toch bestuderen ze hun vaststellingen nog niet op een empirische manier

• Hun empirisme gaat over een mensbeeld

3.4 Het associationisme: Hartley en vader en zoon Mills

• David Hartley (1705-1757)

• James Mill (1773-1836)

• John Stuart Mill (1806-1873)


Hartley: samenvatting

• associaties

– fysiologisch

parallel

– psychisch

• associatiewetmatigheden: A a, b, c

• aanzet psychofysiologie

James Mill (1773-1836)

• Analysis of the phenomena of the human mind (1829)

In dit werk bereikte de associatiepsychologie een hoogtepunt als een soort

bewustzijnsmechanisme.Al onze herinneringen, waarnemingen en gedachten waren volgens

Mill het resultaat van het associatie mechanisme. Naast deze synchrone associatie, waardoor

we als het ware tot een ‘complex idea’ konden komen, besteedde Mill ook veel aandacht aan

de ‘successieve associatie’: Het ene complexe idee dat het andere oproept. Deze associaties

vormen onze stream of thought, waarbij sensaties en ideeën elkaar voortdurend opvolgen.

• bewustzijnsmechanica: geheel = som delen

– associatie:

• synchroon: ruimtelijke contiguïteit( vb. huis)

• successief: tijdelijke contiguïteit (vb. gedachtenstroom)

– afzonderlijke elementen behouden hun identiteit

Voorbeelden synchrone associatie

• waarneming ‘huis’ is uitputtend te ontleden in:

– waarnemingen afzonderlijke elementen vb. kleuren, vormen, afmetingen, …

– voorstellingen uit herinnering (vroegere ervaring) vb. kamers, trappen, meubels

opmerking: dus ‘huis’ is slechts schijnbaar als onmiddellijke zintuiglijke informatie gegeven

(synchrone associatie)

• abstracte idee ‘huis’:

– vanuit geheugen worden tegelijkertijd een enorm aantal voorstellingen in één

ogenblik in het mengvat van het bewustzijn samengeklonken

illustratie: succesieve associatie of gedachtenstroom Though follows thought; idea follows idea; incessantly. If our senses are awake, we are continually receiving

sensations… but no sensations alone. After sensations ideas are perceptually excited of sensations formerly

received; after those ideas, other ideas; and during the whole of our lives, a series of those two states of

consciousness, called sensations, and ideas, is constantly going on. I see a horse: that is a sensation. Immediately I

think of his master: that is an idea. The idea of his master makes me think of his office; he is a minister of state:


that is another idea. The idea of a minister of state makes me think of public affairs; and I am led into a train of

political ideas; when I am summoned to dinner. This is a new sensation…”

• bewustzijnsmechanica: geheel = som delen

– associatie:

• synchroon: ruimtelijke contiguïteit( vb. huis)

• successief: tijdelijke contiguïteit (vb. gedachtenstroom)


– sterkte associatie is afhankelijk van

• levendigheid: emotionele beladenheid (pijn of plezier)

• frequentie: zowel voor sensaties als voor ideeën

voorbeeld levendigheid “That the association of two ideas, but for once, does, in some cases, give them a very strong connection, is within

the sphere of every man’s experience. The most remarkable cases are probably those of pain and pleasure. Some persons

who have experienced a very painful surgical operation, can never afterwards bear the sight of the operator, however strong

the gratitude which they may actually feel towards him.” (James Mill)

voorbeeld frequentie

– aanleren van een muziekinstrument:

• effect van oefenen (herhaling)

• cf. proces van automatisatie

– perceptie van kleur wit o.b.v. ronddraaiend wiel met de

basiskleuren op.

• hierop zal John Stuart Mill reageren

• James Mill (samenvatting)

• bewustzijnsmechanica

– associatie:

• contiguïteit:

– ruimtelijk: synchrone associatie

– tijd: successieve associatie

• sterkte

– levendigheid

– frequentie


-> Wat direct en onmiddelijk ervaren wordt, bestaat uit een veelheid van betekenisloze

sensaties die op grond van contiguïteit aan elkaar gekoppeld zijn. ( synchrone associatie ) Dit

samenvoegingsproces kent een mechanisch verloop : alle onderdelen van de ‘mechaniek’

blijven hun identiteit behouden.


John Stuart Mill (1806-1873)

• A system of logic (1843)

• mentale scheikunde: geheel som delen

– associatie doet iets nieuws ontstaan

• cf. scheikunde: H en O geeft H2O

– beperkingen introspectie:

• niet meer terug tot oorspronkelijke sensaties

– vb. wit licht; vorm, afstand

• elementaire sensaties zijn abstracties, hypothetische bouwstenen van het

bewustzijn

• cf. latere Gestaltpsychologie

• van ervaring (subjectief) tot observatie

( Hij schetste voor het eerst de experimentele methodiek )

– ‘Slechts die gewaarwordingen van de zintuigen die duidelijk en wetmatig in verband

staan met externe objecten kunnen op wetenschappelijk verantwoorde wijze

beschreven worden’ (Mill, 1843)

– cf. Wundt: ‘Grundzüge der physiologische Psychologie’; Dit vormde tevens de

essentie van Wundts poging om de psychologie een wetenschappelijke status te

geven. In zijn ‘Grundzuge des physio.... Beschrijft Wundt immers de lichamelijke of

externe condities die wetmatig verbonden zijn aan het optreden van bepaalde

psychische verschijnselen.

• lichamelijke of externe condities psychische verschijnselen

• wetenschappelijke methodiek!

• John Stuart Mill (samenvatting)

• chemische metafoor

• invloed psychologie

– beperkingen introspectie

– wetenschappelijke methodiek voor onderzoek gewaarwordingen

• algemeen: schets van experimentele methodiek

3.5. Draagwijdte van het empirisme

• opvoeding!

– Locke (1693) Some thoughts concerning education

• opvoeding maakt de man:

– “Ik durf te zeggen, dat wàt mensen zijn, goed of slecht, nuttig of niet,

zij dat in negen van de tien gevallen zijn door hun opvoeding”

• belang van ervaringen tijdens kindertijd

– "the little and almost insensible impressions on our tender infancies

have very important and lasting consequences."


– Hartley (1749) Observations on Man

• als zelfde omgeving, zelfde indrukken, zelfde associaties: geen verschillen

tussen mensen

– James Mill

• “de vorming van het hele menselijke karakter door omgevingsinvloeden

middels het universele Associatieprincipe en de daaruit vloeiende

onbeperkte mogelijkheid de morele en intellectuele capaciteiten van de

mensheid te verbeteren.” – opmerking: cf. opvoeding John Stuart Mill (maar met zware depressie op 21-jarige

leeftijd)

– cf. Watson: van baby tot advocaat, pastoor of moordenaar

– cf. nature-nurture debat (erfelijkheid-milieu)

– Spencer (1820-1903) en Bain (1818-1903):

• ook fylogenetische basis voor associaties: dus geen pure tabula rasa

• cf. evolutietheorie (Darwin: 1809-1882)

– Seligman ° Preparedness ; het lijkt er op dat voor elke soort sommige associaties gemakkelijker geleerd

worden dan anders omdat ze betrekking hebben op de overlevingskansen van het individu.

3.5. Draagwijdte van het empirisme

• opvoeding!

– Locke

– Hartley

– Mill

• cf. latere psychologie:

– nature-nurture debat (erfelijkheid-milieu)

– Watson

– Spencer en Bain: ook fylogenetische basis

• 3.6 Besluit

empirisme en associationisme:

– problematische van empiristisch elementarisme:

waarneming > gewaarwording

– ook waarneming niet zonder ‘rede’

tussen fysiologische prikkeling en waarneming zit activiteit van ons

bewustzijn (hersenen)

– noch een zuiver rationalisme, noch een zuiver empirisme is haalbaar (Kant)

• In de gedachte dat de waarneming te analyseren valt als zintuiglijke gewaarwordingen die de

eerste en meeste betrouwbare boodschappen uit de buitenwereld zijn.

• De klassieke empiristen beweerden dat wij de objectieve wereld kunnen waarnemen dank zij

die zintuiglijke gegevens.

• De gestaltpsychologie benadrukt dat wat wij direct ervaren veeleer door het bewustzijn

gestructureerde of georganiseerde ‘gehelen’ zijn.

-> de werkelijkheid wordt niet als zodanig aan ons gegeven, maar door ons “georganiseerd”.


3.4 Immanuel Kant (1724-1804)

• poging tot integratie rationalisme en empirisme (cursus: enkel Copernicaanse wending)

• twee stellingen

– er is een werkelijkheid-an-sich: realisme

– alle kennis is geïnterpreteerde kennis (idealisme)

of

– zintuiglijke gegevens basis voor kennis (empirisme)

– verstand heeft a priori schema’s(rationalisme)

• vb. ruimte en tijd(waarnemen)

• vb. Categorieën(denken): substantie, oorzaak-gevolg, …

– Wij ontvangen zintuiglijke gegevens die een basis vorm van onze kennis. (empirisme )

– Ons verstand beschikt over grondbegrippen die eveneens voor het ontstaan van kennis

noodzakelijk zijn. (rationalisme)

– - Verstand heeft a priori schema’s van ons denken en waarnemen.

• 3.6 Besluit

• tegenstelling: empirisme vs. rationalisme

– niet of het een, of het andere

• Kant als poging tot synthese


4. Verlichting en romantiek

Overzicht van dit hoofdstuk

Opvattingen mens en maatschappij

• Vroege Westerse individualiteit (c. 1400-1800)

1.1. Vroege manifestaties (c. 1400-1600)

1.2. Het rationele individu (c. 1600 – 1700)

1.3. Verlichting en Romantiek (c. 1700-1800)

1.4. Besluit

1.1 Vroege manisfestaties Westerse individualiteit (1400 – 1600)

• Renaissance: individu als referentie

• uitingen hiervan

– kunst en literatuur

– protestantisme

– humanisme

– dagelijkse leven

• merk op: individualiteit ‘buitenkant’

– effect op de gemeenschap (talent, eigendom, rechten)

– minder ‘idiosyncratisch innerlijke leven’

– (tenzij misschien deels in religie?)


• Descartes: cogito ergo sum

– menselijke geest als bron van kennis

– zelfgenoegzaam, competent ik

• cognitief vlak

• controle over eigen lichaam

• Locke: tabula rasa (of maakbaarheid mens)

– individualiteit o.b.v. ‘ervaring’

– leidde tot

• individuele vrijheid

• onzekerheid:

– verlies traditionele identiteit

– geen onsterfelijke ziel als determinant



• Descartes: rationaliteit menselijke geest

• Locke: ‘maakbaarheid’ mens

•

• merk op: context van ‘ontluistering’

– 1633: Galileo’s conflict kerk

– Newton (1687) Principia Mathematica

1.3. Verlichting en Romantiek (c. 1700-1800)

• Verlichting

– secularisatie

– wetenschappelijke en mechanistische visie op natuur

– kracht van de rede

• Tegenbeweging: Romantiek

– ‘sensibilité’ i.p.v. rationaliteit

– gevoelens!

– vb. Rousseau:

• eigen gevoelens

• diepte en edelheid in ‘ongeciviliseerden’ (kinderen en ‘wilden’)

– Franse Romantiek verloor haar invloed tijdens Franse Revolutie, maar dook rond

1800 terug op.

– aandacht voor individuele verschillen:

– Lavater (eind jaren 1770) fysiognomie (cf. hoofdstuk over empirische

voorlopers)

1.4. Besluit

Besluit:

vroegere Westerse individualiteit

• van collectieve naar individuele

• zelfreflectie

– religie

– Filosofie

• Aandacht voor gevoelens


4.1 De Verlichting (18e eeuw)

• ‘eeuw van de Rede’

– Encyclopédie (1751-1771): Diderot en d’Alembert

• secularisatie

– cf. Laplace (1749-1827) ‘Ik heb deze hypothese niet nodig” op vraag van Napoleon

waar er plaats was voor God in zijn astronomie.

– materialisme (cf. mens is machine)

• antidogmatisme

– liberalisme (mening, handel)

– 1789: Franse Revolutie (tegen gevestigde machten)

Verklaring van de rechten van de mens

Waar voor mensen als Galileï, Newton, Descartes en Berkeley het bestaan van God als het ware vanzelfsprekend was, begon men de verwijzing naar een bovennatuurlijk weze overbodig te vinden. Antidogmatisme vooral sterk centraal bij Locke en Descartes

• Julien Offray de La Mettrie (1709 – 1751)

1745: Histoire naturelle de l'âme

1748: L’homme machine

La Mettrie, steunde zijn inzichten vooral op de toenmalige

ontdekkingen in de fysiologie.

Berlijn, het toenmalige centrum van de Verlichting. De ideeën

van verlichting zullen later vervangen worden door het

positivisme.

– ontdekkingen in de fysiologie ( empirische voorlopers)

– materialisme:

• alles ligt verankerd in lichamelijke processen

“Wanneer ik goed doe of kwaad; wanneer ik ‘s morgens deugdzaam, ‘s avonds verdorven ben, dan is mijn bloed

daarvan de oorzaak. (…) Toch blijf ik geloven dat ik een keuze heb gemaakt. Ik feliciteer mijzelf en mijn vrijheid. (…)

Wat een dwazen zijn we! Dwazen en zoveel te meer ongelukkig, omdat we onszelf steeds maar meer verwijten

maken te hebben gedaan wat niet eens in onze macht lag.” (de La Mettrie)

– continuïteit dier en mens:

• aap kan mits de nodige training zich gedragen als een mens (inclusief taal)

– Atheïsme en materialisme (vluchtte uit Frankrijk en uit Nederland naar Berlijn)


Verlichting (18de eeuw)

• ‘eeuw van de Rede’

– cf. Encyclopédie

• secularisatie

• antidogmatisme

• materialisme

– cf. Julien Offray de La Mettrie: L’homme machine

4.2 De Romantiek = tegenbeweging

Schematisch

• Verlichting Romantiek

– Verstand - Verbeelding

– Wetenschap -Intuïtie en gevoel

– Berekenend - Invoelend

– Atomistisch -Holistisch

– Mechanistisch -Vitalistisch/organicistisch

– utilitaristisch (menselijk geluk) -Heroïsch

De romantiek was in veel opzichten een tegenbeweging : Antimechanistisch, antimaterialistisch,

antirationalistisch

In sociaal-economisch perspectief had deze beweging veel meer weg van een recentere

hippiebeweging.

Enkele tegenstellingen verder uitgewerkt

• verbeelding vs. verstand

– scheppende verbeeldingskracht vs. koele, analytische aanpak

– actieve, gevoelsmatige omgang individu – wereld

– belang van de kunst

• i.t.t. Verlichting (kunstenaar is ambachtsman)

• Gevoel vs. zintuiglijkheid

– gevoel

> verstand

> zintuiglijke gewaarwording

Het gevoel primeert niet enkel op het verstand maar ook op de zintuiglijke

gewaarwording.

– vindt inhoud in zichzelf, kan zich niet vergissen

– Herder (1744-1803): ‘ik voel, dus ik ben’

– Voorbeeld: Goethe (1774). Die Leiden des jungen Werthers


• ‘Terug naar de natuur’

– Verlichting: natuur = machine

• cf. eerste grote industriële revolutie

– eenheid natuur – geest herstellen

• via voeling met natuur: harmonie menselijke geest

– Zie bijvoorbeeld landschapsschilderkunst (o.a. Constable en Turner)

Ze beschouwen de natuur als een dynamisch, steeds veranderend, groeiend schepsel: een

organisme met een leven en een ziel.

• psychologie van het onbewuste

– rationalisme en empirisme: rationele denken en waarnemingsproces

– onbewuste: gevoel en emoties

• Carus (1789-1869): Psyche (1846)

– onbewuste

» absoluut: als vitale oorsprong waaruit het (zelf)bewustzijn

zich ontwikkelt

» relatief: wat ooit bewust is geweest, nadien onbewust is

geworden, maar toch een invloed blijft uitoefenen op ons

bewust handelen. “Om maar niet te denken aan de stromen en het leed die slechte,

gekoesterde neigingen en verkeerd verwerkte levenssituaties vaak

volledig onverwacht in nog verhevender mate met zich meevoeren.’

(Carus, 1831)

• interesse voor de droom

– Novalis: werking van de wereldziel in elk individu

– symboliek van droomthemata (cf. later Freud)

– Noemt de droom een ‘natuurseelenwirkung’

• Organisme versus machine

– “groeisel” vs. “maaksel”

– 17de eeuw:

• God als ‘Grote horlogemaker’

• mechanistische fysica:

– onderscheid levende en niet-levende wezens irrelevant

– leven = samenvoeging van materiële onderdelen

– geen discontinuïteiten, geen breuk in grote keten van oorzaken en

gevolgen

– hieruit volgt: preformatietheorie

» alles is al bepaald en moet zich slechts ‘ont-wikkelen’

» cf. homunculi in spermatozoa (Van Leeuwenhoek, 1694)

– eigenheid levende wezens: organisme

– zelforganiserend

• Kant (1790): “Een organisme is dus niet zomaar een machine, want die heeft

alleen maar bewegende kracht. Een organisme bezit in zich vormende kracht

die het op materie uitoefent die die kracht niet heeft: het organiseert. Het


gaat dus om een zich voorplantende vormende kracht die door mechanische

beweging alleen niet verklaard kan worden.”

– vaak leidt dit tot vitalisme

• het leven kan niet alleen als mechanisme verklaard worden.

• Er is een “onstoffelijke element” ("essentiële vonk“, energie, ziel).

– von Herder: samenleving als levend organisme

• verloop van de geschiedenis ~ samenhang, groei en doelgerichtheid

• Andere Romantische thema’s

– ontstaan geschiedschrijving:

• Tegen vooruitgangsgedachte van Verlichting

• Bezorgdheid om toekomst en nostalgie naar verleden

• Concept van geschiedenis:

– Ontwikkeling van de wereld is een verhaal met een onbekend einde

dat door individuen beïnvloed wordt.

– Volksnationalisme:

• Verlichting: verschillen tussen individuen en volken zullen verdwijnen

(wegens rationeel inzicht)

• Romantiek: belang van het eigene en onderscheidende; karakteristieke

cultuuruitingen die samenhangen met verleden

– Romantiek in de geneeskunde

• Hahnemann: ‘homeopathie’

• Mesmer (cf. infra)

Enkele tegenstellingen

• Romantiek vs. Verlichting

• verbeelding vs. verstand

• Gevoel vs. zintuiglijkheid

• ‘Terug naar de natuur’

• Psychologie van het onbewuste

• Organisme vs. Machine

4.3. Tussen Verlichting en Romantiek: Het mesmerisme

Visies op psychisch dysfunctioneren

• Middeleeuwen: op niveau van de geest

– ‘bezetenheid’ door de duivel

– Heksenjacht

• Evolutie naar ‘geestesziek’ en naar lichamelijke determinanten

– Cf. Tuke en Pinel

• Mesmerisme

– als voorbeeld van aanpak emotioneel dysfunctioneren


– als voorloper van ‘hypnose’

Franz Anton Mesmer (1734-1815)

• 1734: PhD filosofie en diploma rechten (?)

• 1766: doctor geneeskunde:

– ‘Over de invloed van sterren en planeten op de genezing der ziekten’ (gedeeltelijk

plagiaat)

• 1768: huwelijk met 10 jaar oudere schatrijke weduwe:

– high society Wenen

• 1775: ‘ontmaskering’ duivelsuitdrijving door Johannes Joseph Gassner o.b.v. theorie over

magnetisme

• succes in Wenen

• 1777 : gevlucht naar Parijs na behandeling van Maria Theresia von Paradis (later bekende

blinde pianiste)

• groot succes in Parijs tot commissie Franse Academie

• 1785: verlaat Parijs

• 1815: overleden in Zwitserland

Mesmerisme

• dierlijk magnetisme

– universum ~ fijne stof

– lichaam trekt die stof aan als een magneet

– zo : harmonie met de natuur (cf. Romantiek)

– tenzij ziekte:

• hinderpalen die magneetwerking belemmeren

• geen vitale doorstroming meer van universeel fluïdum

• therapie: met magnetische krachten die hinderpalen opheffen

• therapie

– oorspronkelijk: aanraking

• ‘Om in harmonie met de zieke te geraken moet men eerst de handen op de

schouders leggen en langs de armen tot aan de toppen van de vingers gaan…

dit moet men twee of drie maal herhalen en daarna van het hoofd tot de

voeten naar beneden stromingen teweegbrengen’

– nadien ‘magnétiseur’

• zieke en dokter stemmen zich als magnetische

existenties op elkaar in (ijzerinname)

• via dit contact kan dokter de magnetische krachten

sturen

• dit leidde soms tot schokken bij patiënt (en genezing)

– in Parijs: groepstherapie ‘le Baquet’

• 1781: onderzoekscommissie van Franse Academie: – ‘ayant enfin démontré, par des expériences décisives, que l’imagination sans magnétisme produit des

convulsions, et que le magnétisme sans l’imagination ne produit rien, ils ont conclu, d’une voix unanime,


sur la question de l’existence et de l’utilité du magnétisme, que rien ne prouve l’existence du fluide

magnétique animal; que ce fluide, sans existence, est, par conséquent, sans utilité;’

– besluit commissie:

• vernietigend voor theorie

• verbod op praktijk (o.a. gevaar voor seksueel misbruik)

• belang van Mesmer

– ontwikkeling hypnose

– ontstaan dynamische psychologie

– tijdsgeest Romantiek!

• harmonie Natuur

• aandacht gevoelens

– merk op: toen al tegenstelling met wetenschappelijke benadering (Academie)

• vraag: met weerlegging van theorie, ook een ‘ontkenning’ van de feiten

(emotioneel dysfunctioneren)? Want de commissie heeft wel nooit de

spectaculaire genezingen vermeld

Mesmer

• context: Romantiek

• theorie

– ‘dierlijk magnetisme’

– stromingen van universeel fluïdum

• therapie:

– aanraking

– hypnose

– groepssessies

• 1781: commissie Franse Academie

• belang:

– hypnose

– aanzet psychodynamisch denken


5. Achtergronden vanuit empirische bevindingen ‘… two general socio-historical trends, which we consider to have been crucial for the success of psychology:

individualisation and social management.’

Overzicht

• een terugblik en een vooruitblik in de cursus

• Opvattingen over mens en maatschappij

• Achtergronden vanuit empirische bevindingen (eerste deel)

Aanpak cursus

• Chronologische tijdslijn

• Drie thema’s (niet onafhankelijk van elkaar):

– Inzichten en empirische bevindingen rond mens en menselijk gedrag

• Filosofie

• Empirische voorlopers:

– Fysiologie

– Individuele verschillen

– Het mensbeeld

• Trends van individualisatie en sociaal management

– ‘Wat is wetenschap’?

• ontstaan wetenschappelijke methode

Conclusie

• Psychologie ontstaan vanuit

– Filosofie

– Fysiologie

• Scharnierpunt: 19de eeuw

– Belangrijke empirische ontwikkelingen

– Grote wijzigingen in visie op mens en maatschappij

• Keuze om eerst die context te bestuderen


Inleiding ( Engelse cursustekts achteraan ) • doel hoofdstuk: ‘to put the general early success of the discipline into perspective’

• aan de hand van twee socio-historische trends:

– individualisatie:

• van groep naar individu

• interesse in individuele verschillen

• focus op innerlijke belevingswereld

– sociaal management:

• bewaken en controleren van het gedrag van individuen en groepen

merk op: paradox in deze twee trends!

• enerzijds individualisering, privatisering

• anderzijds mogelijk standaardisering, norm

overzicht

1. Vroege Westerse individualiteit (c. 1400-1800) (zie eerder)

2. Naar een ‘moderne’ samenleving (c. 1775-1920)

3. Individualisatie (c. 1800 – 1900)

4. Sociaal management (c. 1800 – 1900)

5. Psychologie (c. 1880-1910)

6. “Psychologische samenleving” (c. 1920-heden)

7. Besluit

2.Naar een ‘moderne’ samenleving (c. 1775-1920)

context: snelle, revolutionaire veranderingen

a. demografie

b. industrie

c. politiek

d. secularisatie en verwetenschappelijking

a. DEMOGRAFISCHE INVLOEDEN

bevolkingstoename!

- o.m. dankzij :

i. hervorming landbouw

Hervorming landbouw : daling in oogstmislukkingen, stijging in productie

-> DUS meer mensen die fatsoenlijk konden eten, dus minder sterfte met

als gevolg meer mensen.

ii. vanaf 19de eeuw: vooruitgang hygiëne en preventie besmettelijke ziekten

- 1750: 140 miljoen mensen in Europa

- 1900: 420 miljoen

verstedelijking


- 1850: helft Britten leeft in steden

armoede in de steden

Armoede, omdat vele mensen migreerden naar deze steden vanuit het

platteland. Ze hadden amper geld en leefden in overbevolkte achterbuurten.

Het centrum van de stad was het domein van de middenklasse, ook wel

Bourgeoisie genoemd

Achterbuurten versus bourgeoisie en lagere middenklasse (in stadscentrum)

b. INDUSTRIËLE REVOLUTIES

Wat?

- cf. industriële revoluties

- uitvinding stoommachines

- later: chemische industrie

1800-1914: toenemende welstand, maar ook toenemende sociale ongelijkheid

Kapitalisme

Katoen en ijzer zijn de meest belangrijke industriële producten in die tijd.

Mensen moesten ook omgaan met onzekerheid, want met economische

“booms” gingen ook vaak crisis gepaard.

“One-way traffic, met kolonies die ruwe materialen aanvoerden tegen lage

prijzen voor Westerse Industrieën

c. POLITIEKE INVLOEDEN

invloed van ‘middenklasse’

poltieke revoluties

- 1776: VSA ‘declaration of independence’

- 1789: Franse Revolutie

algemeen: liberaal individualisme

strijd voor individueel stemrecht

d. SECULARISATIE

dalende invloed van de kerk

- qua ‘denkkader’

- qua machtspositie

- deels i.t.t. invloed religie op dagelijks leven

- kerk nog altijd als autoriteit op moreel vlak

WETENSCHAPPELIJK WERELDBEELD

jaren 1830: ontwikkeling positivisme door A. Comte (cf. infra)

religieus denken ~ primitief stadium van (sociale) evolutie

wetenschappelijke analyse

- ook van sociale fenomenen

- ontstaan van sociologie

‘In political philosophy from now on there can be no

order or agreement possible, except by subjecting social


phenomena, like all other phenomena, to invariable

natural laws that will limit in each epoch … the extent

and character of political action’

WETENSCHAPPELIJKE ANALYSE VAN DE SOCIALE ORDE

1850: Herbert Spencer

- schaarste -> sociaal conflict -> vooruitgang

- wet van de sterkste

1859: Darwins evolutietheorie: variatie en selectie

sociaal darwinisme als legitimatie van de sociale orde

- alleen de sterksten verdienen een gepriviligeerde sociale positie

- tegen sociale hervormingen (‘survival of the fittest’)

1867: das Kapital van Karl Marx

- kapitalisme als tussenstadium

- zal overgenomen worden door nieuwe sociale orde

- ‘wetenschappelijk socialisme’

- Invloed op arbeidersbeweging en andere bewegingen voor sociale

veranderingen

Naar een ‘moderne’ samenleving (c. 1775-1920)

context: snelle, revolutionaire veranderingen

• demografie

– bevolkingstoename

– verstedelijking

• industrie

– sociale ongelijkheid

– kapitalisme

– kolonisatie

• politiek

– liberaal individualisme

• secularisatie en verwetenschappelijking

– 1830: Comte

– 1850: Spencer

– 1859: Darwin

– 1867: Marx


Overzicht

1. Vroege Westerse individualiteit (c. 1400-1800)



4. sociaal management (c. 1800 – 1900)



• middenklasse:

– positie individu o.b.v. verdiensten en persoonlijke eigenschappen

• i.t.t. groepslidmaatschap of geboortestatus

• geeft mogelijkheden

• maar ook onzekerheid (vervreemding in snelle sociale veranderingen)

– belang gezin

• privacy

– veilige plaats, weg van publieke leven

– wel uiting van gevoelens (i.t.t. publieke leven!)

• rolverdeling

– man: kostwinner

– vrouw: reproductie, maar met kinderen huismeid!

3.1. Individuele verschillen in kaart gebracht

• mogelijkheidheid succes van een individu

– maatschappelijke veranderingen

– liberalisme en sociaal darwinisme

– interesse voor persoonlijkheidseigenschappen

• cf. populariteit frenologie (cf. volgend hoofdstuk)

– rond 1800: Gall

– vanaf 1850: VSA

• jaren 1860: ‘craniométrie’

– Broca (1861):

» volume hersenen ~ grootte individuele capaciteiten

» bewijs: eminente mannen versus vrouwen en ‘wilden’

– Lombroso (1876) L’uomo delinquente

» fysiognomie delinquent

» de geboren crimineel!

• USA: doel van individueel, materieel welzijn

– sterk in lagere middenklasse

– liberale ideologie van succes


– cf. populariteit handboeken als ‘the keys to success’ en ‘dollars and

sense, or how to get on’

• belang van gevoelens!

– cf. 19de eeuwse Romantische kunst en poëzie

– ‘onderliggende’, diepere laag i.t.t. dunne laag van de bewuste rede

3.1. Individuele verschillen in kaart gebracht

‘nieuwe’ middenklasse

mogelijkheid van succes individu

individuele verschillen

– frenologie

– craniometrie

– individueel, materieel welzijn

– gevoelens

3.2. Besluit

• stijgend individualisme

– individualistische waarden

– eigen individualiteit

• in vergelijking met anderen (individuele verschillen)

• eigen emoties

• maar beperkt tot

– middenklasse

– man

• immers vrouw is emotioneel (als niet irrationeel)

• cf. rolverdeling in gezin

• cf. vrouwenstemrecht, toegang vrouwen universiteit

– blank

• cf. kolonisatie

– Groot-Brittannië

– Leopold II (1835-1909)

• interesse voor die ‘anderen’, maar ook angst

– vb. arbeidersbeweging, feministen

– nieuwe vormen van sociaal ‘management’ om gedrag te reguleren (en te

controleren)

– De arbeidersbeweging en feministische bewegingen maakten de de middelklasse

bang. En dit stimuleerde tot nieuwe vormen ....


3.2. Besluit

• individualisme

• beperkt tot

– middenklasse

– man

– blank

• angst voor het andere mede aanzet tot sociaal management

• Voorbeeldvraag

• overzicht

1. Vroege Westerse individualiteit (c. 1400-1800)



4. sociaal management (c. 1800 – 1900)


4.Sociaal management (c. 1800 – 1900)

4.1. Praktijken

– onderwijs

– armenhulp

– afzondering

– hygiënisme

– sociale zekerheid

– eugenetica

4.2. Nieuwe kenmerken

– toenemende invloed van de staat

– individualisatie

– wetenschap

4.3. Besluit

4.Sociaal management (c. 1800 – 1900)

• definitie: geplande en systematische pogingen om menselijk gedrag te beïnvloeden en te

controleren

• alle samenlevingen, maar 19de eeuw

– toename

– nieuwe motivatie, organisatie en methode

4.1. Praktijken


• cf. economische en sociale veranderingen in de loop van de 19de eeuw

• grotere nood aan sociale organisatie en regulatie

– stadsplanning

– gezondheidszorg

– onderwijs

– zorg voor ‘achtergeblevenen’

• uit humane motieven of uit angst voor sociale onrust en revolutie

voorbeelden:

• onderwijs

– voorheen: monopolie kerk

– vanaf 17de eeuw ook door ‘local elites’

– 19de eeuw:

• secularisatie van inrichtende machten

• nationaal curriculum (cf. ‘vaderlandse geschiedenis’)

• schoolplicht

– motieven

• economisch (geletterde arbeider)

• Economisch ( zodat ze later eventueel nieuwe aanpassingen van een bepaald

machine kunnen lezen )

• sociale orde (verwaarloosde kinderen als potentiële criminelen)

• Sociale orde ( schrik dat verwaarloosde kinderen criminelen zouden kunnen

worden, dus ze een opleiding aangeven )

• armenzorg

– kerk

– vanaf 16de eeuw: steden

– vanaf einde 18de eeuw: Verlichting: filantropie

– Filantropische ondersteuning : d.w.z. Dat deze beweging overtuigd was dat een groot

deel van de werkklasse leed onder sociale handicaps en ze nooit een vaste positie in

de samenleving zouden kunnen innemen.

– ° Screening om te zien of de persoon in kwestie fatsoenlijk genoeg was en zichzelf

zou kunnen behelpen in de toekomst.

– vaak combinatie van zorg en (her)opvoeding

• vb. screening van armen

• verandering van gewoonten van arbeidersklasse

• afzondering van individuen

– psychiatrische patiënten

• met toenemende sociale organisatie werd ruimte voor deviant gedrag

beperkter

• vanaf begin 19de eeuw: nieuwe psychiatrische inrichtingen

– kinderen

• weeshuizen al vanaf middeleeuwen

• vanaf jaren 1830: nieuwe klasse van afhankelijke kinderen

– gehandicapten


– geestelijk gestoorden

– straatkinderen

– jonge delinquenten

» nieuwe wet: heropvoeding i.p.v. gevangenis

– kinderen die niet meekonden in normale schoolcircuit

– Voorbeeld:

UPC-Kortenberg werd opgericht in 1849

• hygiënisme

– cholera-epidemies na 1830

– medisch debat over oorzaak en bijgevolg verschil in preventie

• ‘besmetting”

– gewoonten veranderen

» kleren wassen

» handen en lichaam wassen met water en zeep

• “miasma” (Grieks voor vervuiling) theorie

– infrastructuur

» zuiver water

» rioolsysteem

» huisvuilophaling

• sociale zekerheid

– bescherming bevolking tegen uitwassen van kapitalisme

• kinderbescherming (door kinderarbeid verbieden en schoolplicht invoeren)

• vanaf 1880: opbouw systeem van sociale zekerheid in Europa

– nationale en verplichte verzekering tegen ziekte, ongelukken en

pensioen

– VSA:

• algemeen: weerstand tegen actieve rol van de staat

• verschillen tussen staten: vb. midwesten en oostkust meer Europees gericht

• eugenetica:

– Francis Galton:

• 1883: lanceerde de term ‘eugenetica’ (goed door geboorte)

• geïnspireerd door zijn neef Charles Darwin

• erfelijkheid van mentale en psychische eigenschappen

• voorstel tot geselecteerde huwelijken en reproductie (cf. renpaarden)

– vanaf 1900:

• Groot-Brittannië: positieve eugenetica

– meer voortplanting bij excellente personen

• VS: daarnaast ook negatieve eugenitica

– voorkomen van voortplanting

» vb. sterilisatiewetten in Iowa (1913) met als doel ‘the

prevention of the procreation of criminals, rapists, idiots,

feebleminded, imbeciles, lunatics, drunkards, drug fiends,


epileptics, syphilistics, moral and sexual perverts, and

diseased and degenerate persons’

– Immigratiebeperkingen (veilig stellen ‘Amerikaanse ras’)

– Sociaal management (c. 1800 – 1900)

4.2. Nieuwe kenmerken

• toenemende invloed van de staat

– tweede helft 19de eeuw: overname door de staat van privé-iniatieven van ‘verlichte’

individuen

• cf. onderwijs, sociale wetgeving, eugenetische wetten

– einde 19de eeuw: sociaal management als instrument voor nationale politiek

• voor gehele populatie: vb. stadsplanning, onderwijs, gezondheidszorg

• voor specifieke groepen

– basis voor latere welvaartsstaat

• toenemende individualisatie

– vb. armenzorg: materiële hulp, maar ook poging tot ‘heropvoeding’, ‘civilisatie’

– vb. psychiatrische patiënten, jeugdcriminaliteit

• ‘heropvoeding’

• aandacht voor individuele geval

– vb. onderwijs

• bijhouden van prestaties individuele leerlingen

• op wetenschappelijke basis

– cf. nieuwe wetenschappen

• sociologie, demografie, pedagogie, psychiatrie, criminologie, psychologie!

• vertaling van wetenschappelijke ideeën in voorstellen voor sociale hervorming

• voorbeeld : Amerikaans ‘progressivism’

– als oplossing voor industrialisatie en urbanisatie (vb. hervorming

onderwijs)

– filosofie van het pragmatisme

» William James en John Dewey

» “true is what works”

4.3. Besluit

• sociaal management

– gehele populatie

– vermengd met idee van rationaliteit en wetenschappelijkheid

• advies, observatie, registratie van elk individu

• ongewijzigde machtsstructuur

– lagere klassen kregen directieven van middenklasse!

Itt. de sociale elite die advies kreeg ipv directieven

– zich richten naar sociale normen!

Belang van deze invalshoek

voor geschiedenis van de psychologie

• Cf. externalisme: context belangrijk bij wetenschapsgeschiedenis

• Cruciale veranderingen 19de eeuw


– Vb. studie van geesteszieken pas als psychiatrische instituten

• Daarnaast ook empirisch onderzoek: zie volgend hoofdstuk

Overzicht

• Bespreking voorbeeldtoets

• een terugblik en een vooruitblik in de cursus

• Opvattingen over mens en maatschappij

• Achtergronden vanuit empirische bevindingen

5.Achtergronden vanuit empirische bevindingen • Invalshoek voor begrijpen ontstaan van de psychologie als wetenschap

- Onderzoek naar individuele verschillen

- Bevindingen vanuit fysiologie

- Aanzet tot experimentele methode

• Opmerkingen

- ‘empirische’ bevindingen:

1. niet strikt filosofisch

2. wederzijdse beïnvloeding empirie en ‘filosofie’

Overzicht

Hoofdstuk: Achtergronden vanuit empirische bevindingen

5.1 Studie van individuele verschillen

• frenologie

5.2 Achtergronden vanuit fysiologie

• psychofysiologie

• psychofysiologie van de gewaarwording

• structuur en fysiologie van de hersenen

5.3 Aanzet tot experimentele methode

• persoonlijke equatie’ der astronomen

Frenologie

• Inleiding

- Individuele verschillen en lichaamsbouw

- Het lichaam-ziel probleem

• Gall en de frenologie

• Besluit

INLEIDING

• frenologie of ‘hersenknobbeltheorie’

• situeren in twee soorten vragen (sinds Oudheid)

– interindividueel: verschillen in lichaamsbouw en in persoonlijkheid


– Intraindividueel: band lichaamsbouw en de ‘ziel’

- Individuele verschillen en lichaamsbouw

• Hippocrates:

– vier lichaamsvochten (cf. vier elementen: vuur, lucht, water, aarde)

• nl. gal, bloed, slijm en zwarte gal

– bij een gezond mens in evenwicht

• behandeling: bloedafname, purgeermiddelen, diëten

• Galenos:

– basistemperamenten ~ onevenwicht in lichaamssappen

• cholerisch, sanguinisch, flegmatisch en melancholisch

– naderhand geïnterpreteerd als psychologische temperamenten

Beide zien duidelijk een andere betekenis in een mogelijk onevenwicht van de 4 lichaamssappen.

• Lavater (1755) Physiognomische Fragments zur Beförderung

der Menschenkennis und Menschenliebe

– fysiognomie (uiterlijke zegt iets over innerlijke;

specifiek gelaatstrekken en lichaamsbouw)

– vier basistemperamenten ~ karakteristieken

lichaamsbouw

– aantrekkingskracht:

• poging tot verklaring individuele verschillen

• diagnostisch middel om mensen te beoordelen

• De aantrekkingskracht van dit soort karakterstudies bestond niet enkel uit

het feit dat er een poging gedaan werd een verklaring te vinden voor

individuele verschillen, maar ook dat er een diagnostisch middel aan de hand

werd gedaan om mensen te beoordelen !

– ook toen al erg controversieel:

• enthousiasme: vb. Goethe

• determinisme: cf. Lichtenberg ‘Als fysiognomie dat wordt wat Lavater er van

verwacht, zal men kinderen gaan hangen nog voor zij de strop met daden

hebben verdiend’.

• later in de geschiedenis nog analoge pogingen en typologieën

• basisstelling: individuele verschillen in psychisch functioneren verankerd in genetisch

bepaalde constitutie

• cf. Gall en de frenologie

– ‘wetenschappelijke’ verklaring voor individuele verschillen

– verzet tegen empirisistisch opvatting: individuele verschillen ~ omgeving (opvoeding

en ervaringen)

Empiristen schreven deze verschillen uitsluitend toe aan omgevingsfactoren zoals

opvoeding en individuele ervaringen.

• Dus voorbeeld debat erfelijkheid vs. Milieu


Individuele verschillen en lichaamsbouw

• Cf. Grieken: vier basistemperamenten

• Lavater (1755): fysiognomie

– Aantrekkingskracht

• Typologie

• Aanzet tot verklaring (‘nature’ i.p.v. ‘nurture’)

– Controversieel (pseudowetenschap)

-Het lichaam-ziel probleem

• locatie van de menselijke geest?

– hart (Aristoteles)

– nieren (Egyptenaren)

– pijnappelklier (Descartes)

– einde 18de eeuw: hersenen!

• bijdrage hiertoe: klinisch werk van William Tuke (1732 – 1822) en Philippe

Pinel (1745-1826)

– hervorming behandeling van psychiatrische patiënten

» tevoren: bezeten door duivel en opgesloten in instellingen

» geesteszieken!

– Voorbeeld van tijdsgeest van de Verlichting

Situering frenologie

• Individuele verschillen en lichaamsbouw

– Oudheid: Hippocrates en Galenos

– Lavater (1755): fysiognomie

• Aantrekkingskracht

– Typologie

– Aanzet tot verklaring (‘nature’ i.p.v. ‘nurture’)

• Controversieel (pseudowetenschap)

– cf. erfelijkheid – milieudebat: genetisch bepaalde constitutie

• localisatie van ‘geest’ in hersenen (eind 18de eeuw)

– cf. Tuke en Pinel: geesteszieken

GALL EN DE FRENOLOGIE

• Franz Joseph Gall (1758 – 1828)

– opleiding anatomie (menselijk hoofd)

– observaties bij gevangenen

• gauwdief – bult – locatie van ‘hebberigheid’

– onderzoek kennissen en beroemde personen: cranioscopie (zie citaat p. 79)


– 1800: leerling Johan Caspar Spurzheim (1776-1832)

– 1802 gevlucht naar Parijs

– 1813: Gall en Spurzheim uit elkaar

– Spurzheim: frenologie in Engeland en VS

– VS: verder verspreid door o.m. Combe

• 1828 ‘Constitution of man’

• ‘Phrenological Society’, Phrenological Journal

• Vier veronderstellingen

1.hersenen = locatie van de geest (materialisme, geen dualisme)

Gall gaat verder als Descartes die in de hersenen enkel de plaats had gezien waar ziel

en lichaam interageren

2.hersenen ~ deelorganen

3.deelorganen ~ psychische vermogens

• cf. Reid (1710 – 1796) vermogenspsychologie

4.uiterlijke vorm schedel ~ inwendige vorm hersenen

• namelijk

– te veel – bult

– te weinig – verzakking

– merk op: in principe empirisch toetsbaar via correlationele methode

• maar:

– Gall eerder toevallige samenhangen

– De facto was theorie niet falsifieerbaar: steeds een uitleg als

observaties niet schenen te kloppen

• Combe (1836): a system of phrenology:

– quasi-wetenschappelijke methode

» cf. citaat cursus p. 93:

Moordenaars ~schedelabnormaliteit boven temporaalkwab

Besluit

• semi-wetenschappelijk karakter

• vormde ook uitdaging

– voor fysiologie: relatie schedel en inwendige hersenstructuren

– voor filosofie:

• deelvermogens?

• localisatie?

– immers geest als niet-ruimtelijke en niet-tijdelijke substantie

– (dit was ook al bekritiseerd door Helmholz’ tijdsmeting van de

zenuwgeleiding)

Filosofen hadden moeite met het idee dat de menselijke geest opgesplitst werd

• startpunt latere ontwikkelingen psychologie

– neuropsychologie:

• localisatie- en specialisatietheorie hersenen


– differentiële psychologie:

• ‘objectieve’ meting van interindividuele verschillen

– Psychodiagnostiek

• schedelprofiel als persoonlijkheidstest (VS: selectiebureau Fowlers & Wells)

Gall en de frenologie

• Gall – Spurzheim – Combe

• basisaanname:

– deelorganen hersenen ~psychische vermogens

• in principe empirisch toetsbaar, maar de facto niet falisifieerbaar

• belang:als stimulus voor wetenschap

– fysiologie

– filosofie

– psychologie

• Overzicht

Hoofdstuk 1. Achtergronden vanuit empirische bevindingen

Studie van individuele verschillen

• frenologie

Achtergronden vanuit fysiologie




Aanzet tot experimentele methode


5.2 Achtergronden vanuit fysiologie

a.Ontwikkelingen binnen de psychofysiologie ( chronologische volgorde )

• reflex

• werking van zenuwimpuls en elektriciteit

• sensorische en motorische zenuwbanen: Bell-Magendie

• snelheid van zenuwgeleiding

• Histologisch onderzoek


Reflex

• cf. Descartes (figuur vuur):

– reflex

• ‘automatische’ reactie op uitwendige prikkel

• zonder tussenkomt bewustzijn

– basis voor onderscheid

• onwillekeurige reacties (lichaam als machine)

• willekeurige reacties (interactie ziel -> lichaam)

• ‘reflex’ : Astruc (1736)

– weerkaatsing

– animale geesten weerkaatsen terug t.h.v. ruggengraat en veroorzaken bewegingen

• 1751: Whytt: experiment kikkers

– reflex zonder tussenkomst van hersenen

– statuut van dergelijke bewegingen?

• hele discussie tot in 19de eeuw

• onderscheid fysiologie (reflexen) en psychologie (bewuste gedragingen)

– maar later:

• Pavlov: geconditioneerde reflex

• Freud: onbewuste motieven voor gedrag

Reflex

• Descartes

• Astruc (1736)

• Whytt (1751)

• onderscheid reflexen en ‘bewuste’ gedragingen?

Werking van zenuwimpuls en elektriciteit

• Galvani (1791): de viribus electricitatis in motu musculari (over elektrische krachten bij

spierbewegingen)

• Belang van Galvani’s ontdekking?

– cf. eerste stromingen van Romantiek en vitalisme (bezielende kracht): elektriciteit is

organisch

– Volta (1800): elektriciteit is anorganisch

– Du Bois-Reymond (1848): Untersuchungen über tierische Elektrizität

verder onderzoek van zenuwimpuls: spieren en zenuwen bestaan uit elektrisch

geladen deeltjes (met + en – kant)

– Zenuwgeleiding wordt materieel verschijnsel (i.t.t. esprits animaux)

Galvani (1791)---------- Vitalisme ↔ Volta (1800)

|---------------- Du Bois-Reymond ( 1848)


Sensorische en motorische zenuwbanen: wet van Bell-Magendie

Bell (1774-1842)

Magendie (1783-1855)

• wet van Bell-Magendie

– sensorisch – afferent – dorsaal

– motorisch – efferent –ventraal

• invloed op ontwikkeling fysiologie en psychologie:

aanzet tot S – R kader (stimulus/afferent – reactie/efferent)


Snelheid van zenuwgeleiding

• du Bois-Reymond :

– foute theorie, maar aanzet tot electrochemische transmissie van zenuwcellen

– Door zijn werk werd de zenuwgeleiding ontdaan van de mystieke esprits animaux, de

pneumatics of the soul en werd het een materieel verschijnsel dat meetbaar was

omdat het in tijd en ruimte gelokaliseerd kon worden.

• Müller: snelheid kan nooit gemeten worden

• afstanden te klein

• aanhanger van vitalisme (uiteindelijke levenskracht niet ‘vatbaar’ voor

wetenschappelijk onderzoek)

• snelheid van zenuwgeleiding

• Helmholtz (1821-1894)

– kikkers en RT-metingen bij mensen:

• 50 à 100 m per seconde

– experiment bij mensen!

• bij tactiele prikkel: op knop drukken

• tactiele prikkel: enkel of schouder

• verschil in RT ~ verschil in afstand met motorisch centrum

– belang: psychische processen verlopen in de tijd en kunnen gemeten worden

– belang: psychische processen verlopen in de tijd en kunnen gemeten worden:

“In Helmholtz’ experiment zat de voorbereiding voor al het latere werk in de experimentele

psychologie aan de chronometrie van mentale activiteiten en reactietijden. Maar het belangrijkste

gevolg van het experiment en het onderzoek dat er op volgde, was dat het de ziel, als het ware,

vertijdelijkte, dat het ging meten wat voordien ongrijpbaar was, dat het de wezenlijke gangmaker van

de geest in de netten van de natuurwetenschap wist te strikken” (Boring, 1950, vertaling Bem, 1985)

– Cf. infra: volgens von Helmholtz diende psychologie uit te groeien tot een positieve

wetenschap.

snelheid van zenuwgeleiding

• Niet meetbaar: Müller

• Meetbaar:

– du Bois-Reymond (1848)

– von Helmholtz (1821-1894)

• Mentale chronometrie

• Psychische processen zijn meetbaar!

Histologisch onderzoek

• onderzoek gestimuleerd door technische vooruitgang

– technieken om organisch weefsel te bewaren (en te kleuren)

– optische instrumenten (microscoop)

• Colgi (1843-1926):

– een complex netwerk van neuronen

• Santiago Ramon y Cajal (1852-1934):

– neuronen als onafhankelijke eenheden


fysiologie van de zenuwen

• histologisch onderzoek

– techniek!

– Colgi (1843-1926)

– Santiago Ramon y Cayal (1852-1934)

Belang voor geschiedenis van de psychologie:

Een toenemende materialisatie van de zenuw(impuls)en en van daaruit een aanzet tot

het meten van bewustzijnsprocessen

b.Psychofysiologie van de gewaarwording

• belang van introspectie (‘Selbstbeobachtung) in studie van gewaarwording

– proefdieren:

• voornamelijk onderzoek naar motorische centra (overte reactie)

• pas bij Skinner: sensoriële gevoeligheid bij dieren is te bestuderen via

discriminatief leren.

• Bij proefdieren kan men wel het effect observeren van stimulatie van centra

in de motorische cortex, maar veel moeilijker in de sensorische cortex,

vermits een dier niet kan rapporteren wat het gewaar wordt.

• Skinner, proef pagina 100 onderaan ! Kleur verschil detecteren bij duiven.

• studie van gewaarwording (en waarneming) belangrijk, gegeven de epistemologische

discussies hierover bij de empiristen.

• Müller (1801-1858)

– Handbuch der Physiologie des Menschen

– leermeester van du Bois-Reymond en Helmholtz

• leer omtrent specifieke zenuwkwaliteiten

• cruciale stelling (in empiristisch debat): de eigenschappen van onze zintuigen bepalen hoe

we waarnemen

cf. Bell:

“Onze bewustzijnsactiviteiten worden niet door de beperkte aard van het

geschapene bepaald, maar door het beperkte aantal zintuigen waarmee wij zijn

uitgerust.”

• dus geen directe gewaarwording, maar de zenuwen bemiddelen tussen objecten en

bewustzijn.


Psychofysiologie van de gewaarwording

• introspectie

• Müller (eerste helft 19de eeuw)

– grondbeginsel: eigenschappen van zintuigen bepalen mee de waarneming

c.Structuur en fysiologie van de hersenen

Pierre Flourens (1794-1867): extirpatiemethode

• Fervent tegenstander van Gall (deelvermogens hersenen)

• Enerzijds volgt Flourens dus wel Gall door een aantal hersenfuncties te differentiëren. Hij

spreekt in dat verband van de ‘action propre’, laar wijst hij ook op het feit van een zeker

‘action commune’ van die verschillende structuren.

• Extirpatiemethode

– wegnemen van deel van de hersenen bij levende dieren om conclusies te trekken

over functie van deze delen

– onderscheid tussen zes functionele eenheden:

• cerebrum, cerebellum, medulla oblongata, tectum, ruggemerg, perifere

zenuwen

– Grote hersenen (zetel van het bewustzijn) is een eenheid (cf. Descartes)

– Een eenheid die volgens Flourens niet kan opgedeeld worden. In die zin levert hij een

fysiologische onderbouw voor de Cartesiaanse opvatting dat de geest 1 is en

ondeelbaar.

– aanzet tot plasticiteit hersenstructuren

• Functies die op het eerste gezicht lokaliseerbaar zijn (wegvallen na

extirpatie) komen soms geleidelijk terug

• Vooral bij jonge dieren

– Cf. slingerbeweging in geschiedenis tussen holisme en functionele kaart hersenen

(functionele kaart : een strikte lokalisatie van elke functie )

Taalcentra

Slide niet volledig. Vergelijken met cursustekst pagina 103

Broca richtte in 1859 de vereniging ‘Sociéte d’Antropologie in Parijs op. Deze vereniging was

bedoeld om – een beetje in lijn van Galls frenologie- een wetenschappelijke basis te vinden

voor de verbanden tussen fysische kenmerken en psychisch functioneren.

Ook in Frans wetenschappelijke middens bleef een zekere interesse bestaan voor een meer

specifieke lokalisatie van ‘hogere’ psychische functies.

- Wat door Flourens als 1 geheel werd beschouwd, kreeg dus geleidelijk een meer

differentieel uitzicht, zoals trouwens reeds bij Gall en de frenologie het geval was geweest.


• Broca (1824-1880):

– patiënt ‘Tan’ die niet kon spreken,maar wel normaal functioneerde (afasie)

– autopsie: letsel in linkerhemisfeer (Broca-centrum)

– ‘il y a, dans le cerveau, des grandes régions distinctes correspondantes aux grandes

régions de l’esprit’

Motorische en sensorische centra

Ook hier vergelijken met de cursus, meer informatie.

- Dit opschuiven van het sensori-motorisch model naar de hogere regionen van het

zenuwstelsel werd stilaan beschouwd als de ontmaskering van het ‘bewustzijn’ als niet-

materiële substantie.

• Fritsch (1837-1927) en Hitzig (1839-1907)

• stimulatie van de hersenschors

(uitvoerig experimenteren met elektrische stimulaties )

-honden en gewonde soldaten in Pruisische oorlog

Hitzig (1870) "On the Electrical Excitability of the Cerebrum“

• Ferrier (1843-1928)

- kon een kaart samenstellen van de lokalisatie van

motorfuncties in de hersenen van de aap.

Holisme Functionele kaart

- Pierre Flourens (1794-1867) - Broca (1861) : Autopsie ‘Mr. Tan’

Extirpatiemethode - Motorische en sensorische centra

Functionele eenheden Fritsch en Hitzig

Plasticiteit

Achtergronden vanuit empirische bevindingen

Studie van individuele verschillen

• frenologie

Achtergronden vanuit fysiologie




Aanzet tot experimentele methode



‘persoonlijke equatie’ der astronomen

6.1. Maskelyne en Bessel

• 1796: Maskelyne (hoofdastronoom Greenwich observatorium)

– ontslaat assistent Kinnebrooke

– reden: telescopische observaties sterren (‘oog en oor’ methode) weken gemiddeld

8/10 van een seconde af van zijn observaties

– Oog-oor methode: zie figuur

• Bessel (1784-1846):

De ‘fait divers’ tussen Kinnebrook en Maskelyne trokken 20 jaar later de aandacht van

Bessel. En hij kwam met de volgende mogelijke verklaring

– inherente bron van foutenvariantie in waarnemingsproces zelf

– verschillen in observaties tussen gerenommeerde professionele astronomen

– Idee van ‘persoonlijke equatie’: zoeken naar een correctiefactor voor inter- (en

intra)individuele verschillen

• Later onderzoek:

– standaard via “chronograaf” (1854)

– Omdat men steeds moest steunen op relatieve verschillen tussen individuen en geen

objectieve tijdsmeting had, was dit een moeilijk zaak. Het invoeren van de

chronograaf in Greenwich bracht hiervoor een oplossing. Wanneer dit toestel door

twee verschillende astronomen gebruikt werd, verdwenen grotendeels alle

interindividuele verschillen. Nu werd het mogelijk om voor elke astronoom de

perceptuele afwijking te bepalen met de ‘oog en oor methode’.


– Zo vond men ook dat de afwijking niet enkel bepaald werd door verschillen tussen de

astronomen, maar ook door andere factoren.

– verschillen in observaties

• Stimulusfactoren:

– Vb. zon vs. maan, aard van de baan, snelheid lichtbron

• Ook intra-individuele verschillen

– Vb. of lichtbron verwacht werd of niet

persoonlijke equatie der astronomen

– Maskelyne: 1796

– Bessel: studie waarnemingsproces

• persoonlijke equatie

– Later onderzoek

• Chronograaf

• Variatie t.g.v.

– Stimulusfactoren

– Psychologische processen (verwachting) en daardoor ook

intraindividuele verschillen

Psychologische uitlopers

• methoden in beginnende experimentele psychologie

– Wundt complicatieklok

• Interactie visuele en auditieve stimulus

• Vergelijkbaar met oog-oor methode

– Complicatieexperimenten von Tchisch:

Bv. proefpersoon hoort de bel op een punt van de visuele schaal

waarop de bel objectief nog niet kon gehoord worden

1885: Experimenten door von Tchisch (leerling van Wundt)

• Negatieve inductie:

– Stel: aandacht op auditieve (‘prior entry’ in bewustzijn)

• bel rinkelt op schaalwaarde 5

• Proefpersoon hoort dit op schaalwaarde 6

• ‘Ziet’ slinger nog op schaalwaarde 4

• Positieve inductie

– Stel aandacht op visuele (‘prior entry’)

• Bel rinkelt op schaalwaarde 5

• Pp. ziet slinger op 5, daarna pas dringt belgeluid door

• Op dat moment is slinger al verder: ‘hoort’ slinger op 6

Besluit: geen directe relatie tussen wat objectief gegeven is en wat waargenomen wordt


Psychologische uitlopers

• methoden in beginnende experimentele psychologie

– Complicatieexperimenten

– Reactietijdexperimenten

• Donders (1818 – 1889): substractiemethode

– Voorbeeld

» Reactietijd op 1 visuele stimulus

» Reactietijd bij reactie op 1 van 2 visuele stimuli

» Verschil: mentale activiteit voor visuele discriminatie

(het verschil met de eenvoudige RT , schreef hij dan ook toe

aan de tijd die nodig was om de ‘mentale” activiteit van

discriminatie door te voeren.)

– Belang: complexe taak als aaneenschakeling van eenvoudige

processen die afzonderlijk gemeten kunnen worden

• James McKeen Cattell (1860-1944):

– ‘Noise key’:

» Reactie stemgeluid bij visuele stimulus

» Vb. RT(individuele letter) = RT(eenvoudig woord)

Waaruit hij besloot, althans voor volwassenen, dat woorden

als één unit verwerkt worden.

– Belang van interindividuele verschillen in RT

– Latere interesse in ‘mental testing’ (psychodiagnostiek)

• persoonlijke equatie der astronomen

– belang psychologie

• Complicatieklok

– Wundt en von Tchisch (1885)

• Reactietijdexperimenten

– Donders: subtractiemethode

– Cattell: noise key en ‘mental testing’

• Of: basis mentale chronometrie (cf. von Helmholz)


6. De onmiddellijke voorlopers

De eed van Helmholz

“Dat geen andere krachten (wetten) dan de fysisch-chemische in het organisme werkzaam

zijn. In al die gevallen waarin verschijnselen nog niet uit deze krachten (wetten) verklaard kunnen

worden, dient men hun verloop via de fysisch-mathematische methode te bestuderen, dan wel het

bestaan van andere krachten (wetten) te veronderstellen die vergelijkbaar zijn met de fysisch-

chemische in de zin dat zij de verschijnselen ordenen in termen van oorzaak en gevolg” (Du Bois-

Reymond, 1842)

Overzicht

6.1 Inleiding: Het positivisme (2de helft 19de eeuw)

6.2 Gustav Theodor Fechner (1801-1887)

Iets over zijn leven

Fechners psychofysica

Enkele opmerkingen

Besluit

6.3 Hermann Ludwig Ferdinand Von Helmholtz (1821-1894)


Helmholtz’ perceptietheorie

Besluit

6.4 Besluit

6.1 Inleiding: Het positivisme (2de helft 19de eeuw)

• 19de eeuw: Verlichting > Romantiek

De ideeën van de verlichting halen het op die van de Romantiek. Vooral in de medische

wetenschap was de breuk met de romantiek opvallend. Men knoopte terug aan bij het

cartesiaans medisch model.

– wetenschappelijk = natuurwetenschappelijk

– cf.

• medische wetenschap: Cartesiaans medisch model: lichaam is ingewikkelde

machine

• filosofie

– August Comte (1798-1857)

– Friedrich Albert Lange (1828-1875)


August Comte (1798-1857)

– ‘Cours de Philosophie Positive’

– de wet van de drie stadia

De wet van de drie stadia

– psychologie:

Stadium Object Methode

Metafysisch Positivistisch (wetens.)

Bewustzijn Fysiologie

Introspectie Waarneming

- Sympathie voor frenologie van Gall

- Cf. Later behaviorisme!

De psychologie verkeert nog in het metafysisch stadium zolang ze haar onderwerp definieert als een

studie van ‘bewustzijn’ en haar methode beperkt houdt tot introspectie. ( ~ Kants sceptisiscme wat

betreft de uitbouw van een wetenschappelijke psychologie.) Om wetenschappelijk te worden moet

de psychologie zich verankeren in de fysiologie.

Friedrich Albert Lange (1828-1875)

• Geschichte des Materialismus (1866)

• tegen idealisme en materialisme

– apriori visie op (essentie van de) werkelijkheid

– verder dan ervaringskennis (Idealisme en materialisme maken zich volgens Lange

schuldig aan overtreding van de grenzen van de ervaringskennis.)

• Psychologie (cf. J.S. Mill)

Zowel Mill als Lange stellen dat niet de ervaring maar de publiek gegeven

observatieuitspraak als wetenschappelijk gegeven centraal staat.

Indien men zou kunnen achterhalen welke psychische verschijnselen wetmatig verbonden

zijn aan bepaalde lichamelijke gebeurtenissen...


– publiek gegeven observaties

• nauwkeurig beschreven

• innerlijke (gewaarwordingen) en uiterlijke (gedrag)

• herhaalbare omstandigheden

– externe condities gespecifieerd

• Lichamelijke condities

– Cf. Müller: zenuwen bemiddelen tussen objecten en waarnemingen

• Voor zover ze parallel verlopen of wetmatig verbonden zijn met psychische

verschijnselen

• bij wetmatigheden: bewustzijn manipuleerbaar

• invloed

– Wundt: afkondiging van een experimentele of fysiologische psychologie

– Ernst Mach (1836-1916)

Besluit

• positivistisch denkklimaat invloed op ontwikkeling psychologie als aparte wetenschap

• belang van methode

6.2 Gustav Theodor Fechner (1801-1887)

Van de twee belangrijkste onmiddelijke voorlopers behoort Helmholtz zeker tot deze

positivistische stroming. Fechner helemaal niet, al zal juist zijn werk een stimulans

zijn om het ideaal van het positivisme ook in de psychologie te verwezenlijken.


• geboren in Zuid-Oosten van Duitsland

• zoon van dominee (gestorven toen hij 5 jaar was)

• 16 jaar: studies geneeskunde aan universiteit Leipzig

• pseudoniem ‘Dr. Mises’

• faalde in praktijkgerichte examens

• studie fysica en wiskunde

• professor fysica in 1834

• onderzoek naar meer ‘psychologische’ vraagstellingen (kleurgewaarwordingen en gekleurde

na-beelden)

– Bv. Fechners kleur (zie illustratie)

• 1839-1842: totale inzinking (o.a. oogziekte)

• 1843: kentering: meer filosofische richting

• spiritualistische levensvisie

In zijn filosofie verzette hij zich zeer sterk tegen het materialisme. Hij zocht het te bestrijden

door een identiteitstheorie van materie en geest te verkondigen. De titels van de boeken waarin hij

zijn filosofische stellingen tegen het materialisme verkondigde doen iets vermoeden van zijn –

eufemistisch uitgedrukt – ongewone ideeën.

– voorbeelden

• Das Büchlein vom Leben nach dem Tode (1836)


• Nanna, oder über das Seelenleben der Pflanzen (1848)

• Zend-Avesta, oder über die Dinge des Himmels and des Jenseits (1851)

– cf. Romantisch gedachtengoed

• identiteitstheorie van materie en geest (i.t.t. materialisme)

– onderscheid is slechts schijn:

• “Van aan de binnenkant van een cirkel is de bolle zijde niet te zien, omdat

deze verscholen ligt achter de holle. In het omgekeerde geval is de holle zijde

verscholen achter de bolle. Beide zijden horen echter bij elkaar en zijn net zo

min te scheiden als de psychische en lichamelijke aspecten van de mens die

eveneens gezien kunnen worden als binnen- en buitenkant”.

[ Tekening namaken, slide 25 HC 8 ]

• identiteitstheorie van materie en geest

– onderscheid is slechts schijn

– vandaar: psycho-fysica (naam!) als wetenschappelijke onderbouwing

– 1860 “Elementen der Psychophysik”

• aandacht van andere wetenschappers (o.a. Helmholtz, Delboeuf)

• strikt empirische uitgangspunten

– vanaf 1865: experimentele esthetiek

• 1876 Vorschule der Aesthetik

• 1882: Revision der Hauptpunkte der Psychofysik

• trouw aan spiritualistische levensfilosofie

– 1879: ‘Die Tagesansicht gegenüber der Nachtansicht’

• overleden 1887

• bijdrage aan vestigen van een experimentele psychologie!

Gustav Theodor Fechner

• Spiritualistische levensvisie

• identiteitstheorie van materie en geest

• uitbouw psychofysica


• denkkader: R E S

Fysische prikkel -> Lichamelijke (hersen)processen -> sensatie

– cf. S-O-R van neobehaviorisme


• doelstelling: bewijs dat ziel (S) en lichaam (E) twee verschijningsvormen van dezelfde

werkelijkheid zijn:

“[door te pogen] de actuele functionele verbanden tussen de verschijningswijzen van het

lichaam en die van de ziel zo exact mogelijk te bepalen. Men kan deze relatie het beste

zien als een mathematische functie, een vergelijking tussen de variabelen x en y, waarbij

iedere variabele als een functie kan gezien worden van de ander en elk afhankelijk is van

de veranderingen in de ander” (Fechner, 1860, p.8)

• probleem: meting van S

– gewaarwording hoogstens ordinale schaal?

– Weber (1846) Der Tastsinn und das Gemeingefühl

• onderzoek naar juist merkbaar verschil

• wet van Weber (per zintuig):

betekenis: pas als de toename een bepaalde factor overschrijdt, wordt het

verschil in stimulusintensiteit ervaren.

vergelijk bv. wegen van (1kg vs 1.005 kg 1 g vs 5 g)

Verdere uitwerking in signaaldetectietheorie

Differentiële drempel : een constante verhouding tussen de intensiteit van de

uitgangsprikkel en de intensiteit van de prikkel die een juist merkbaar verschil

vertoont tov deze uitgangsprikkel.


2 1

1

S SSconstante

S S

V

Absolute drempel : de minimumintensiteit van de fysische prikkel die nodig is om

een gewaarwording te veroorzaken.

• assumptie:

– als wet van Weber opgaat voor juist merkbaar verschil, dan geldt dit ook voor iedere

willekeurige toename in intensiteit van de gewaarwording

– via wiskundige transformatie bekomt men dan:

S= k log R

Opmerkingen

– methoden voor meting van drempelwaarden

• methode der grenzen

– bestaan van negatieve gewaarwordingen (‘onbewuste gewaarwordingen’)

– verband met lichamelijke processen (E)?


• R E S

– uitwendige psychofysica: S = k log R

• bepaling absolute en differentiële drempel (methode!)

• m.b.v. wet van Weber

• negatieve gewaarwordingen

– inwendige psychofysica: S = k* log E

• E proportioneel aan R

• drempel in S (en niet in E)

• Besluit Fechner

• belang voor ontwikkeling van academische experimentele psychologie in Duitsland

• o.a. James minimaliseert betekenis van de psychofysica


6.3 Von Helmholtz (1821-1894)


• vooraanstaand geleerde 19de eeuw

– interesse in fysica, maar via de fysiologie heeft hij stempel gedrukt op ontstaan van

de psychologie

• 1845: eed van Helmholtz

– samen met leerlingen van Müller (Carl Ludwig, du Bois-Reymond) en Brücke (later

leermeester van Freud)

– “Dat geen andere krachten (wetten) dan de fysisch-chemische in het organisme

werkzaam zijn. In al die gevallen waarin verschijnselen nog niet uit deze krachten

(wetten) verklaard kunnen worden, dient men hun verloop via de fysisch-

mathematische methode te bestuderen, dan wel het bestaan van andere krachten

(wetten) te veronderstellen die vergelijkbaar zijn met de fysisch-chemische in de zin

dat zij de verschijnselen ordenen in termen van oorzaak en gevolg” (Du Bois-

Reymond, 1842)

– tegen vitalisme

– voor een fysisch-mathematische methode

• 1847: mathematische formulering van wet van van behoud van energie

– totale hoeveelheid energie (en materie) is constant in universum

– materialistische visie op de mens:

• alle fysische veranderingen hebben een fysische oorzaak

• cf. Hobbes

• de mens als machine

• 1849: professor in de fysiologie

– snelheid van zenuwgeleiding

– onderzoek naar visuele gewaarwording

– uitvinding ophtalmoscoop

• ophtalmoscoop:

Extra info ( niet te kennen voor het examen )

– Instrument om toestand van het netvlies en glasachtig lichaam te

onderzoeken

– Bestaat uit licht en verschillende lenzen

• 1856: ‘Handbuch der physiologische Optik’

– verschillende volumes (o.a. theorie kleurgewaarwording in 1866)

• 1863: ‘Tonempfindungen’ (auditieve gewaarwording ( resonantie – theorie )

• 1871: professor fysica


Von Helmholtz (1821-1894)

• vooraanstaand geleerde 19de eeuw

• 1845: eed van Helmholtz

• 1847: materialistische visie op de mens

• 1849: professor in de fysiologie, o.a.

– zenuwgeleiding,

– kleurgewaarwording

– auditieve gewaarwording

• 1871: fysica

Helmholtz’ perceptietheorie

• uitgangspunt: leer van Müller ->

– geen overeenkomst tussen aard stimulus en kwaliteit van de gewaarwording

• vb. zonnestraal: licht (oog) en warmte (huid)

• hoe ontstaat uit gewaarwording dan ‘idee’ van object?

• Müller: fysiologisch nativisme

– vb. indruk van ruimtelijkheid omwille van de structuur CZS

• Helmholtz: niet-toetsbaare en dus niet-wetenschappelijke verklaring en dus

verwerpen van dit nativisme.

‘veel beter is de verschijnselen der perceptie te verbinden aan gebeurtenissen die

aantoonbaar aanwezig en effectief zijn – ook al zullen deze ook zelf weer verklaard

moeten worden – dan om te proberen hen te verklaren door een beroep te doen op

volkomen onbewezen hypothesen omtrent de werking en de eigenschappen van het

zenuwstelsel’ (Helmholtz, 1866, p. 532)


• Helmholtz’ perceptietheorie

• Unbewusster Schluss

– cf. empirisme en associationisme: belang van ervaring

– Elke waarneming is dus de resultante van vroegere ervaring of leerprocesen, een

idee waarmee hij aansluit bji empirisme en associatonisme, maar Helmholtz vondt

dit té vaag. Want geen toetsbaar begrip, in dit geval een ‘onbewuste gevolgtrekking

of inferentie’.

– onbewuste denkactiviteit (vergelijkbaar met bewuste, inductieve redenering)

• cf. Optik: ‘The psychic activities, by which we arrive at the judgment that a certain object of a certain

character exists before us at a certain place, are generally not conscious activities but unconscious ones.

In their results, they are equivalent to an inference, in so far as we achieve by way of the observed effect

upon our senses, the idea of the cause of this effect, even though in fact it is invariably only the nervous

excitations, the effects, that we can perceive directly, and never the external objects.’

– mechanisme in principe toetsbaar: doorgedreven analyse van ‘Perzeption’ tot

‘Anschauung’

• cf. programmaverklaring van Wundt en Titchener

• cf. verschil bewuste (gecontroleerde) en onbewuste (automatische)

informatieverwerking

- perceptie van de ruimte

• Kant:

– aangeboren begrip

– als een subjectieve filter waardoor we stimuli binnenlaten

– a priori

• von Helmholtz

– produkt van onbewuste inferenties

– o.b.v. verscheidenheid aan vroegere ervaringen die evenmin

ruimtegewaarwordingen waren.

– Helmholtz’ perceptietheorie


Besluit

• cf. inherente tweeslachtigheid binnen de psychologie?

• aanzet voor Wundt: psychologie als onafhankelijke discipline


7.De vaders van de psychologie

7.1 Wundt en James

7.2 cursustekst : Laatste deel uit tekst ‘psychology and society’

Motto : Pyschology is the science of mental life, both of its phenomena and their conditions

Overzicht

Vooraf

Wilhelm Wundt (1832-1920)

1. Iets over zijn leven

2. Wundts psychologie: enkele basisthema’s

1. Experimentele psychologie

• over de methode

• Apperceptie en psychische causaliteit

• bevordering van gevoelens tot oorspronkelijke bewustzijnsverschijnselen

2. De Völkerpsychologie

3. Besluit

Vooraf

• Wundt: vader onafhankelijke psychologie

– eerste laboratorium in Leipzig (1879)

– een der eerste psychologische tijdschriften (Philosophischen Studien, 1881, vanaf

1906: Psychologische Studien)

– Grundzüge der physiologische Psychologie (1874)

• maar vertekend beeld:

“History has not been kind to Wundt’s vision for psychology. In fact, if one is

restricted to secondary sources in the English language, one can hardly find out what

the vision was.” (Danzinger, 1979, p. 205)

– redenen

• Borings History of experimental psychology

– standaardwerk geschiedenis van de psychologie

– maar heeft zich laten (mis)leiden door Titchener

• weinig vertalingen in Engels

• vertekend beeld in Amerikaanse psychologie dat via (Amerikaanse)

handboeken ook terugkwam naar Europa


1.Iets over zijn leven

• 1851: studies geneeskunde

• studiebezoek aan onderzoeksgroep van J. Müller

• 1857: docent fysiologie

• 1858: assistent van Helmholtz

• 1858 Beitrage zur Theorie der Sinneswahrnehmung

bijdragen aan een theorie over zintuiglijke waarneming

– pleidooi uitbouw experimentele psychologie

– daarnaast ook studie van de natuurlijke geschiedenis van de mensheid voor ‘hogere’

psychische processen

• 1873-1874 Grundzüge der physiologische Psychologie

Hoofdlijnen van de fysiologische psychologie

– eerste echte psychologische handboek

– “fysiologisch” als synoniem voor experimenteel (en zelfs wetenschappelijk)

– psychologie los van de fysiologie en van de filosofie

“Dit betekent niet dat de psychologie herleid wordt tot de fysiologie – wat ik trouwens voor onmogelijk houd -

maar dat zij van fysiologische, d.w.z. experimentele methoden gebruik maakt. Aangezien in een psychologisch experiment

externe variabelen ingevoerd worden om een bepaald psychisch gebeuren op te roepen, of om te bewerkstelligen dat een

eendere toestand van het bewustzijn zo goed mogelijk gerepliceerd wordt, ligt het grote belang van de experimentele

methode niet alleen hierin dat daardoor variaties mogelijk zijn in de condities waaronder geobserveerd kan worden, maar

ook en vooral omdat deze het mogelijk maakt dat in de psychologie überhaupt geobserveerd kan worden. (Wundt, 1874, I,

p. 5)

• 1874 universiteit Zürich

• 1875: universiteit Leipzig (leerstoel filosofie)

– uitbouw psychologisch laboratorium

– opleiding van vele (buitenlandse) psychologen (o.a. Thiery, stichter Leuvense

laboratorium voor experimentele psychologie)

• 1896 Grundriss der Psychologie

Schets, grondplan van de psychologie

– theorie over gevoelens

– als rechtzetting voor boek van Külpe (1893) met dezelfde naam, maar dit was meer

positivistisch georiënteerd

• 1900: begin Völkerpsychologie

letterlijk: volkerenpsychologie

– verdedigt de historische methode als aanvulling op de experimentele

• naar schatting 50.000 pagina’s gepubliceerd!

2.Wundts psychologie: enkele basisthema’s

• eigenheid psychologie is ‘koorddansen’

– experimentele, empiristische en positivistisch georiënteerde psychologie

• cf. Britse associatiepsychologie

• positieve wetenschap


• analyse bewustzijn (mechaniek?)

– rationalistische en idealistisch georiënteerde psychologie

• als psychologie een positieve wetenschap zou worden, verloochent ze de

eigenheid van haar eigen object

2.1 Experimentele psychologie: over de methode

• Wundt maakt onderscheid

– innere Wahrnehmung (reine Selbstbeobachtung): cf. filosofen

– experimentelle Selbstbeobachtung

• Onderscheid ging later verloren door invoering van de term introspectie (voor beide vormen)

– Wundt (1892):

• cf. Baron von Münchhausen

De legendarische baron van Münchhausen werd in cartoons vaak afgebeeld

terwijl hij in drijfzand zinkt en zichzelf poogt te redden door aan zijn haar te

trekken. De metafoor is duidelijk. Zie puntje hier onder

• observator en datgene wat geobserveerd wordt valt samen (cf. Comte);

bekomen uitspraken zijn waardeloos

• wel voorstander van experimentelle Selbstbeobachtung

– cf. psychofysische traditie:

• fysische prikkel -> verandering in psychische gewaarwording

• externe input -> psychische output

– Introspectie in dat geval onlosmakelijk verbonden met experimentatie

– Dus uitbouw laboratorium!

• chronoscopen, tachistoscopen, stemdetectie-apparatuur, enz.

• induceren van mentale processen

• onrechtstreeks meten van bewustzijnsprocessen (via reactietijden)

• ook beperking van eenvoudige zintuigproeven: hogere psychische processen niet

toegankelijk voor (psychofysisch) experimenteel onderzoek

– immers: beheersing van externe variabelen is niet voldoende voor ingewikkelde,

psychische ervaringen

• vb. geconcentreerd studeren – niet opmerken van geluiden

– studie ervan aan de hand van producten van de menselijke geest, zoals taal, recht,

moraal, enz.

– uitbouw in Völkerpsychologie

• besluit Blumenthal (1985) : Wundts experimenteel programma valt tussen twee visies

– filosofische psychologie (Brentano, Dilthey):

• ridicularisering van experimentalisme in de psychologie

• cf. William James ‘brass instrument psychology’

– studenten van Wundt


• extreme verbondenheid met experimentalisme

• cf. opleiding Amerikaanse psychologen

• I.t.t. tot Wundts visie

– te extreem belang aan experiment

– te weinig belang aan rol van theorie

Experimentele psychologie: over de methode

• experimenteel (psychofysisch) onderzoek (experimentelle Selbstbeobachtung):

– onrechtstreeks meten van bewustzijnsprocessen

– tegen introspectie op zich

• “producten” menselijke geest:

– studie hogere psychische processen

• genuanceerde visie tussen twee tegengestelde visies over psychologie

– filosofische psychologie

– strikt experimentele psychologie

2.1 Experimentele psychologie : Apperceptie en psychische causaliteit

• Bewustzijn is ‘stromende rivier’ visie empirisme en associationisme:

• Complexe bewustzijnsinhouden o.b.v. ‘associatie’ van

gewaarwordingen/ideëen

• ‘statisch’

• Rivier is verzameling deeltjes H2O

– Wundt: proceskarakter van bewustzijn

• “Een psychische ervaring is geen rustig beklijvende inhoud, maar een

samenhang van gebeurtenissen; ze bestaat niet uit objecten, maar uit

processen.”

• bewustzijn is een activiteit, meer dan passieve associatie:

– Bij laag niveau van activiteit:

• Bij ‘afwezig’ door straat lopen is ervaring rijker dan datgene waarvoor de

stimuli verantwoordelijk zijn

– Bij hoge graad van activiteit:

• Apperceptie (selectieve aandacht): iets uit de achtergrond (Blickfeld) naar

voren roepen (in ‘Blickpunkt’ brengen)

• Eenheid en samenhang van het bewustzijnsproces

• Psychische causaliteit (psychische ervaringen worden mede van binnenuit veroorzaakt)

– Apperceptie: aandachtsfunctie

– Creatieve synthese:

• waarneming is meer dan “som” van de gewaarwordingen

• Bewustzijn werkt synthetiserend

• Meer dan ‘chemische metafoor’ (J.S. Mill)

– Water is inderdaad anders dan H en O


– Blijft gedetermineerd door chemische verbinding

• Zie citaat Wundt (1887) Grundzüge der physiologischen Psychologie (p. 41)

• Creatieve synthese:

– Voorbeeld: horen van een melodie

• meer dan constituerende noten (elementaristische analyse)

• Door creatieve synthese ook eigen affectieve en esthetische kwaliteiten

– Cf. latere Gestaltpsychologie, maar

• Wundt: ‘Gestalt’ als manifestatie van ‘psychische kracht’

• Gestaltpsychologie: Gestalt gevolg van eigenschappen fysiologisch substraat

in de hersenen

– Perceptie

– Motoriek

• Doelgerichte aspect

– Is een kwaliteit (betekenis, identiteit) die niet uit de analyse van

spiercontracties kan worden afgeleid.

– Emotie

– …

Fysische causaliteit Psychische causaliteit

• Keten van oorzaken en gevolgen

• Eigen wetmatigheden en principes – Cf. Proceskarakter

bewustzijn, apperceptie, creatieve synthese

• Wet van behoud van energie • Onze geest schept een eigen mentale energie

// //

Gevolg : Eigen wetenschap ( psychologie ) is nodig

Apperceptie en psychische causaliteit

• Bewustzijn als proces (‘stromende rivier’)

• Apperceptie

• Creatieve synthese

psychische causaliteit i.t.t. fysische causaliteit

Psychologie als afzonderlijke wetenschap

2.1 Experimentele psychologie : Bevordering van gevoelens tot oorspronkelijke

bewustzijnsverschijnselen

• associationistische en positivistische stroming:

– cf. empirisme: gewaarwordingen en ideeën als bouwstenen

– enkel lichamelijke gewaarwording van aangenaam versus onaangenaam (cf. Hobbes)

– gevoelens geen aparte categorie


• Wundt:

– gevoelens even oorspronkelijk en gelijktijdig met gewaarwordingen

– gevoelens van buitenaf (omgeving, lichaam), maar ook van binnenuit (persoon)

• gevoelenstheorie met drie dimensies

• aangenaam – onaangenaam

• opgewonden – kalm (cf. manie – depressie)

• “Spannung –Lösung” (verhoogde aandacht vs. ontspannen zijn)

• inspiratiebron voor later onderzoek

• dimensies

– Schlosberg (1954): classificatie gelaatstrekken

– Osgood: drie dimensies in affectieve betekenissen

» Evaluatie (goed-slecht)

» Potentie (sterk – zwak)

» Activiteit (actief – passief)

• primauteit affecten tegenover cognities (cf. Zajonc)

Bevordering van gevoelens tot oorspronkelijke bewustzijnsverschijnselen

– gevoelens als oorspronkelijke bewustzijnsverschijnselen

• i.t.t. associatiepsychologie: hoogstens lichamelijke gewaarwording

(on)aangenaam

– gevoelenstheorie met drie dimensies

• aangenaam – onaangenaam

• opgewonden – kalm

• “Spannung –Lösung” (verhoogde aandacht vs. ontspannen zijn)

2.2 De Völkerpsychologie

• ‘hogere’ mentale processen (taal, denken, verbeelding)

– nauwelijks beïnvloed door fysische stimuli

– En dus niet meer toegankelijk voor experimenteel onderzoek

• historische methode

– hogere processen ontwikkelen in sociaal verband

– indirect bestudeerbaar via ‘cultuurproducten’ (vb. instellingen,

zeden, recht en taal)

• cf. culturele antropologie – bv. Malinowski was een

leerling van Wundt

– vb. deel I Völkerpsychologie: taal

• cf. Chomsky: verschil oppervlakte- en dieptestructuur taal

– ook inductief (en dus geen ‘geesteswetenschappelijke’ methode zoals Dilthey

voorstelt)


De Völkerpsychologie

• ‘hogere’ mentale processen (taal, denken, verbeelding)

• historische methode

• ook inductief

3.Besluit

• Wundt

– demystificatie en nuancering

– ‘Godfather’ van de psychologie, niet enkel van de experimentele!

Overzicht

William James (1842-1910):

de Amerikaanse ‘Godfather’

• Situering

• James’ opvatting over bewustzijn

• De ‘stream of consciousness’

• Bewustzijn als selectieve aandacht

• James’ emotietheorie

• Pragmatisme

Situering

• 1875: laboratorium voor fysiologie in Harvard (na studies geneeskunde)

• zelf kritisch t.o.v. experimenteel werk

– “De resultaten van al dat laboratoriumwerk lijken mij hoe langer hoe meer teleurstellend en

nietszeggend. Wat nodig is, zijn nieuwe ideeën. Voor ieder die er één aandraagt, vind je er

honderd die bereid zijn om geduldig op een of ander experiment te zwoegen” (James, 1886)

• 1885: professor filosofie

• 1889: professor psychologie

• 1890 Principles of psychology

• kritisch standpunt tegen

– psychologie vanuit Duitsland

– dogmatisme van Titchener (leerling Wundt en daarna naar VS)

• ‘op dit moment verkeert de psychologie in een toestand waarin de natuurkunde zich

bevond voor Galileï en de bewegingswetten, of van de scheikunde voor Lavoisier’

(James, 1892)

– zuiver theoretische vraagstelling van experimentele psychologie:


• ‘Alle natuurwetenschappers streven naar praktische voorspelling en beheersing; in

geen van die wetenschappen is dat vandaag de dag meer het geval dan in de

psychologie. Om ons heen staan massa’s mensen die uiterst geïnteresseerd zijn in de

beheersing van psychische toestanden en die voortdurend smeken om een vorm van

psychologische wetenschap die hen leert hoe te handelen’.

– cf. verschil Duitse en Amerikaanse visie op natuurwetenschap:

– theoretische inzichten (cf. Maxwell of Einstein) versus

technologische beheersing (cf. Edison of Bell)

– zo ook Amerikaanse visie op Duitse psychologie:

• slechts aan buitenkant ‘natuurwetenschappelijk’

• aan binnenkant: enkel inzicht in psychische verschijnselen i.p.v. praktische

beheersing ervan

– zie ook (Amerikaans) pragmatisme en operationalisme (‘intelligence is what the test

tests’)

– Voorbeeld: James (1894)

“Geef het idee van een eigen onderzoekslaboratorium op. Ik heb de indruk dat Amerika overvoerd is met dat

werk, en dat de resultaten niet in verhouding staan tot het geld dat eraan gespendeerd wordt. En bedoel ik

vooral het ‘exacte’ werk zoals dat in Wundts laboratorium wordt gedaan. Als er niets gewichtigs uit voortkomt

in de zin van ideeën ben ik bang dat er een terugslag zal komen’.

• 1892: terug leerstoel filosofie

– na benoeming Hugo Münsterberg als leider psychologisch laboratorium

James haalde münsterberg ( Een Duitser die zelf in onmin leefde met de Duitse

experimentele psychologen ) in1892 naar Harvard om de leiding van het

psychologisch laboratorium over te nemen zodat James zelf zijn leeropdracht terug

kon omzetten in filosofie.

• 1902 Varieties of religious experience

• 1907 Pragmatism

• 1909 The meaning of truth

Situering

• kritisch t.o.v. experimentele psychologie

• belang van nieuwe ideeën

• pragmatisme:

– niet zozeer theoretisch inzicht maar praktische beheersing


James’ opvatting over bewustzijn

1. De ‘stream of consciousness’

cf. Wundt: bewustzijn als stromende rivier

(niet te herleiden tot verzameling van deeltjes water)

• tegen ‘bouwstenenmodel’ van bewustzijn van empirisme en associationisme

De associatonisten maakten de vergissing dit bewustzijnsgebeuren als “ideeën” te

identificeren met de voorwerpen en ermee om te gaan alsof ze net zo onveranderlijk waren

als de voorwerpen waarop ze betrekking hebben.

• bewustzijnsstroom

– ‘persoonlijke Zelf’ als onmiddellijk gegevene in de psychologie

– ‘gedachten’ niet los van de persoon (‘ik denk’)

– geen twee bewustzijnstoestanden zijn identiek (ook al gaat het over hetzelfde

voorwerp)

– gedachte is geen voorwerp (cf. ideeënleer Locke)

2. Bewustzijn als selectieve aandacht

• aandacht of voortdurend selectieproces in ons bewustzijn

“Het [bewustzijn] heeft steeds meer belangstelling voor het ene deel van het voorwerp dan voor het andere; en

verwelkomt en verwerpt, of kiest doorlopend terwijl het denkt. […] Uit een wemelend continuüm dat op zichzelf

geen onderscheidingen of nadruk kent, geven onze zintuigen aandacht aan een bepaalde beweging, terwijl ze

een andere negeren en schenken zij ons een wereld vol van contrasten, van scherpe accenten, of abrupte

veranderingen, van schilderachtig licht en donker.”

• Merk op: in associatiepsychologie geen aandacht voor selectie (passief subject)

• functie van het bewustzijn? (cf. functionalisme)

– evolutie:

• aanpassing aan meest uiteenlopende omgevingen

• daardoor worden reacties mens onvoorspelbaar

– i.t.t. automatische reflexmachine

• cf. eenvoudigere organismen

– slechts enkele functies

– maar automatisch en trefzeker

• dilemma zenuwstelsel

– onfeilbaar, rechtstreekse reactie op veranderingen in omgeving

– feilbaar, maar aangepast om te reageren op minitieuze veranderingen in omgeving

‘kortom, een hoogontwikkeld brein kan veel dingen doen, en na minieme aanwijzingen. Maar het vuurt lukraak.

Een laagontwikkeld brein doet slechts enkele dingen trefzeker, maar is daardoor voor de rest onbruikbaar…’


• tegen visie ‘reflex is prototype van gedrag’

– cf. Wundt: tegen determinering door uitwendige omstandigheden

• wel is lichamelijke component een noodzakelijke voorwaarde van mentale verrichtingen

– hersenfysiologie deel van de psychologie

Bewustzijn als selectieve aandacht

• aandacht of bewustzijn als voortdurende selectie

• aangepastheid aan omgeving

• tegen idee van automatische reflexmachine

• maar wel lichamelijke component

James’ emotietheorie

• situering

– momenteel bekend als de James-Lange* theorie over emoties

(*Carl Lange uit Denemarken, niet Friedrich Albert Lange uit Duitsland )

– 1884 in Mind

• analogie

– geen mentale verandering zonder lichamelijke verandering

– zonder fysieke gebeurtenis, geen emotie

Drie momenten

1. waarneming van een opwindende stimulus

2. onmiddellijke lichamelijke respons

3. voelen van deze lichaamsactiviteiten (emotie)

opmerkingen

– bemiddeling door bewustzijn in 1 en 3

– lichaamsveranderingen oorzakelijk voorrang op ‘emotie’

– niet: we klappertanden omdat we bang zijn,

– maar wel: we zijn bang omdat we klappertanden

• Zie citaat cursus

"We kunnen beter zeggen dat we verdrietig zijn omdat we huilen, boos omdat we slaan, bang omdat we beven,

dan dat we huilen, slaan of beven omdat we verdrietig, boos, of angstig zijn. Zouden er geen lichamelijke

veranderingen volgen op de waarneming (van de opwindende gebeurtenis), dan zou die waarneming puur

mentaal zijn, bleek, kleurloos en gespeend van emotionele warmte. Misschien zouden we dan de beer zien;

besluiten dat we ons het beste uit de voeten konden maken; de belediging incasseren; en ons gerechtigd achten

een klap uit te delen; maar we zouden ons niet echt bang of angstig voelen".


James’ emotietheorie

• James – Lange theorie over emoties

• driestapsmodel

1. waarneming

2. lichamelijke respons

3. voelen (emotie)

Pragmatisme

• visie in filosofie

– denken niet los van handelen

– ontstaan in Amerika

– James, Peirce, Dewey

• denken

= oplossen van problemen (vb. kwaad uit het leven bannen)

contextloze beschouwing van een eeuwige werkelijkheid (vb. beschouwingen over het probleem

van het kwaad)

“Philosopy recovers itself when it ceases to be a device for dealing with the problems of philosophers

and becomes a method, cultivated by philosophers, for dealing with the problems of men” (Dewey, 1886)

• geen kloof tussen theorie en praktijk

• geen scheiding tussen subject en object (maar interactie organisme en omgeving)

• heeft bijgedragen tot ontstaan toegepaste psychologie!

– Testpsychologie

– Münsterberg: ergonomie, bedrijfspsychologie, personeelsselectie

– Stanley Hall: ontwikkelingspsychologie

– Dewey: onderwijspsychologie

– Begin klinische psychologie (o.a. bezoek Freud 1909 aan Hall).

Verdere uitbouw psychologie

• American Psychological Association

– 1892

De toenemende professionalisering van de psychologie als aparte wetenschap en als

specifiek beroepsveld leidde tot het oprichten in 1892 van de A.P.A.

– Hall als eerste voorzitter

• Eigen tijdschriften:

– American Journal of Psychology (1887)

– Psychological Review (1894)

– Psychological Bulletin (1904)


Pragmatisme

• denken is handelen

– filosofie: problemen van de mensen

– wetenschap: geen kloof tussen theorie en praktijk

– psychologie: toegepast!

Besluit • Twee vaders van de psychologie met elk een brede kijk op domein en methode van de

psychologie

• Academische psychologie zal zich verder ontwikkelen (zie volgende les)

– Structuralisme – Gestaltpsychologie

– Functionalisme – behaviorisme – cognitieve psychologie

• Wat met toegepaste psychologie?

7.2 Cursustekst ‘psychology & society’

1. Vroege Westerse individualiteit (c. 1400-1800) (zie vorige hoofdstukken)

2. Naar een ‘moderne’ samenleving (c. 1775-1920)(zie vorige hoofdstukken)

3. Individualisatie (c. 1800 – 1900) (zie vorige hoofdstukken)

4. Sociaal management (c. 1800 – 1900)( zie vorige hoofdstukken)


5.Psychologie (c. 1880-1910)

• voorafgaand:

– psychologische noties binnen de filosofie

– 19de eeuw: monografieën met psychologie in de titel

• vb.

– Herbart (1824-25) ‘ Psychologie als Wissenschaft’

– Spencer (1855) ‘The principles of psychology’

– vanaf 1850: studie van mentale processen binnen de fysiologie

• Donders: reactietijdexperimenten

• Helmholtz: snelheid van zenuwimpuls

• Fechner: psychofysica


5.1. Een nieuwe discipline

• 1879: Wilhelm Wundt

De toekomst van psychologisch onderzoek leek te zullen gelinkd zijn aan fysiologie totdat

wilhelm wundt ten tonele verscheen. Psychologie moet in Wundts’ ogen afstand doen van

filosofie en fysiologie.

– oprichting eerste psychologisch laboratorium in Leipzig

– cf. zijn ideeën in 1873:

psychologie ~ studie van het bewustzijn

• filosofie: niet empirisch

• fysiologie: niet bewuste processen

• snelle uitbreiding academische psychologie

– 1890: 15 laboratoria ; 1900: 60 laboratoria

– wetenschappelijke tijdschriften:

• vb. Psychological Review: 1894

– wetenschappelijke verenigingen:

• vb. APA: 1892

– wetenschappelijke congressen

• 1889: psychofysiologie

– handboeken

• al van bij de aanvang tegengestelde benaderingen en achtergronden:

– natuurwetenschappen: positivistische, kwantitatieve benadering

• cf. Wundts experimenteel programma:

– universele wetten van mentale functioneren

– theorie menselijke geest

– vanuit Duitse fenomenologie: interpretatieve benadering

• buiten universiteiten: Sigmund Freud

– vanaf 1890: combinatie therapeutisch werk met opbouw theorie

– interpretatieve analyse (therapie, droomduiding)

– onbewuste!

5.1. Een nieuwe discipline

• 1879: Wilhelm Wundt

• snelle uitbreiding academische psychologie

• al bij aanvang tegengestelde benaderingen

• vanaf 1890: Sigmund Freud


5.2. Toegepaste psychologie

• al vanaf 1890: opvatting dat de studie van de menselijke geest een sleutel was naar de

oplossing van veel problemen in de samenleving

– cf. citaat Stanley Hall

’Practical psychology, which has done so much and will do far more in grading intelligence

and fitting men to their jobs, will transcend the fields of business and school and address itself

to a more comprehensive program… All the great problems of our age are becoming more

and more psychological the better we understand them. The world needs a new psychology

larger in all its dimensions more than it needs anything else.’

– cf. Nederlandse psycholoog Heymans (1909). De toekomstige eeuw der psychologie.

• cf. toenemende tendens tot individualisering én sociale interventie

• psychologie binnen taalgebruik van hogere klasse en van professionele werkers in

verschillende domeinen van sociaal management.

• grote diversiteit:

– domeinen

• onderwijs en opvoeding, geslachtsverschillen, politiek,

ooggetuigenverslagen, psychiatrische diagnoses, antropologie, religie,

economie.

– theoretische begrippen en methoden

– achtergrond van beoefenaars

• sociologie, criminologie, psychiatrie, pedagogie

• grotendeels los van academische psychologie

5.2. Toegepaste psychologie

• reeds vanaf 1890:

– psychologie als oplossing problemen individu en maatschappij

• grote diversiteit

• grotendeels los van academische psychologie

5.3. Psychologie als een beroep

• aanvankelijk psychologie vooral interdisciplinair, vanaf midden jaren 1890 apart expertise

voor psycholoog, nl. psychodiagnostiek!

• cf. interesse voor individuele verschillen


– nieuwe impuls door Galton

• eugenetica

• statistiek (correlatie en regressie naar het gemiddelde)

• meten van individuele verschillen

– Darwinisme: vooruitgang dankzij variatie en selectie

– 1884: anthropometrisch laboratorium

– observeren van fysieke en mentale capaciteiten

» vb. ademhalingssterkte, kracht om te trekkken en te knijpen,

snelheid van blazen, horen, zien en kleurgewaarwording

• vanaf 1890: James McKeen Cattell (VS)

– “mental testing”

– aanvankelijk weinig praktische relevantie

• 1905: Binet-Simon intelligentietest

– aanvankelijk screening zwakbegaafden

– al snel weg naar praktijk

• samen met andere tests: basis voor evolutie naar aparte professionele identiteit van de

psycholoog.

5.3 Psychologie als een beroep

• aparte professionele status mede dankzij psychodiagnostiek

– Galton: anthropometrisch laboratorium

– Cattell: ‘mental testing’

– Binet-Simon: intelligentietest

5.4 Besluit

- einde 19de eeuw: onstaan psychologie binnen westerse, individualistische samenleving

- academisch: een nieuwe discipline

- maar ook een praktische ‘wetenschap’

aanvankelijk interdisciplinair, maar dankzij studie interindividuele verschillen

(Galton, Cattell, Binet-Simon) ook een aparte identiteit

kruisbestuiving van theorie en praktijk

» cf. ook psychoanalyse (een andere reden van de psychologische

expansie tussen WOI en WO II)


8. Geschiedenis van de psychologie

Overzicht

8.1 Ontwikkelingen in Duitsland

8.2 Ontwikkelingen in de VS

8.1 Ontwikkelingen in Duitsland

1. Wilhelm Wundt (zie hoofdstuk 7 )

2. Edward Bratford Titchener (1867-1927)

3. De eerste experimentele psychologen

4. De eerste tekenen van antipositivisme en de beginnende methodenstrijd

Overzicht

Vooraf

Wilhelm Wundt (1832-1920)

1. Iets over zijn leven

2. Wundts psychologie: enkele basisthema’s

1. Experimentele psychologie

• over de methode

• Apperceptie en psychische causaliteit

• bevordering van gevoelens tot oorspronkelijke bewustzijnsverschijnselen

2. De Völkerpsychologie

3. Besluit

2.Titchener

• Iets over zijn leven:

– Studeerde filosofie in Oxford

– Vertaalde Wundts 'Physiologische Psychologie' in het Engels

– Bezocht Wundt in Leipzig

– Daarna benoemd in Cornell University (USA)

• Psychologie : inhouden van het bewustzijn (en niet het proces)

• Doorgedreven elementair analytische aanpak (cf. empiristische traditie)

Elementaire gewaarwordingen complexe gewaarwordingen

"The primary aim of the experimental psychologist has been to analyze the structure of mind; to ravel

out the elemental processes from the tangle of consciousness, or (if we may change the metaphor) to isolate

the constituents in the given conscious formation. His task is a vivisection, but a vivisection which shall yield


structural not functional results. He tries to discover, first of all, what is there and in what quantity, not what it

is there for."

• Methode van introspectie,

– maar na doorgedreven training subject (en i.t.t. dagelijks taalgebruik)

– ervaring ordenen tot hanteerbare, predictieve, publiek toegankelijke en

overdraagbare kennis.

Hij streeft er dan ook naar de introspectie even onpersoonlijk, even objectief en even

feitelijk te maken als de observatie binnen de natuurwetenschappen.

"In het dagelijkse leven zeggen we niet dat deze visuele gewaarwording een grotere helderheid bezit

dan die, maar dat dit paar handschoenen lichter van kleur is dan het andere. We zeggen niet dat dit complex

van organische en tactiele gewaarwordingen van een grotere intensiteit is dan dat, maar dat deze doos

zwaarder is dan die. In het dagelijkse leven verwarren wij altijd de sensaties met hun stimuli of hun betekenis

(stimulus-error). Wij denken niet in termen van helderheid, intensiteit of toonhoogte, maar in termen van een

grijze koffer of het geluid van een viool." (Titchener, 1905)

• Voorbeeld: pijngewaarwording als complex geheel van gewaarwordingen

"Indien ik een speld losjes op de huid van mijn hand druk, voel ik eerst een drukgewaarwording en

vervolgens, na een kort maar merkbaar interval, iets fijners zoals een prik of een huivering. Deze tweede

gewaarwording wordt veroorzaakt door een zwakke stimulering van een specifiek pijnzintuig. Om betrouwbare

resultaten te bereiken moet de huid geschoren worden en zacht gemaakt met water en zeep; vervolgens wordt

de huid geëxploreerd met een heel fijn puntig voorwerp. De gewaarwording van de pijnzintuigen blijkt drie

fasen te doorlopen: eerst als een heldere, kietelige gewaarwording; vervolgens als een prik of een draadachtige

huivering en tenslotte als een puntvormige pijn. Een pijngewaarwording heeft met een warmtegewaarwording

gemeen dat beide langzaam en gradueel hun maximale intensiteit bereiken. Met de gewaarwordingen van druk

en koude heeft het gemeen dat zij persisteert indien de stimulus ophoudt; de prik van een speld op de rug van

de hand kan als positief nabeeld ongeveer 10 sec. duren." (Titchener, 1911, p. 152-153)

Titchener

• Afwijkend t.o.v. Wundt

– Tegen notie van psychische causaliteit:

• Aandacht is verschil in duidelijkheid van het bewustzijn (zie voorbeeld

cursus)

– Tegen gevoelens als oorspronkelijke bewustzijnstoestanden

• Dimensie aangenaam – onaangenaam is voldoende

– Beperking van psychologie tot inhoudspsychologie, elementarisme of structuralisme

– In wat volgt zullen we merken dat de tegenstanders van wundt vooral de uitwerking

van Titcheners structuralisme voor ogen hadden. Ook wel aangeduid als

elementarisme, ... Etc. Benaming die ook voor de psychologie van Wundt werd

gebruikt, terwijl dit niet zo was.

– Structuralisme : achterhalen van structuur van bewustzijn via analyse van de

samenstellende delen.

• Bepaalde sterk het beeld van psychologie van Wundt in de VS


• Structuralistische kijk op psychologie:

– Analyse van bewustzijnsinhouden

– Doorgedreven elementaristische aanpak

– Training in introspectie

• Afwijkend t.o.v. Wundt (aandacht, gevoelens) en beperkte weergave van programma van Wundt

in VS

3.De eerste experimentele psychologen

Wundt:

– experimentele methode niet toepasbaar op ‘hogere-orde’ bewustzijnsprocessen

• (positivistisch ingestelde) tijdgenoten:

– Tegen deze beperking van Wundt

– Eigenheid van de psychologie is de experimentele methode

Ebbinghaus

• 1885 Uber das Gedächtnis

• 1902 Grundzüge der Psychologie

• Studie van geheugen

Ebbinghaus was na het lezen van Fechners werk enthousiast geworden over de

psychofysische methode.

Natuurlijk vatte hij het geheugen op als associaties van gewaarwordingen en voorstellingen,

maar terwijl de associatiepsychologen steeds bestaande complexe voorstellingen hadden

geanalyseerd, begon Ebbinghaus voorààn : Hoe ontstaan associaties, hoe leren we ?

– Ook experimenteel benaderbaar

• Bv. aanleren van betekenisloze lettergrepen (zodat geheugen bestudeerd

kan worden los van individuele geschiedenis)

– Ook kwantificeerbaar

• Vb. saving index:

• Grondlegger van een onderzoekstraditie:

"More broadly, Ebbinghaus's Memory prefigured the style of twentieth-century psychology. Its subject

was learning, the favorite topic of functionalists, behaviorists and cognitive psychologists. The book minimized

theory while multiplying facts and looking for systematic effects on behavior of independent variables, such as

list length. Ebbinghaus strove to quantify his data and apply statistical methods. In short, Ebbinghaus

represents the empirical, atheoretical, research-oriented, eclectic modern psychologist.“ (Leahey, 200X, p. XX)

Ebbinghaus

• Studie van geheugen

– Volgens experimentele methode

– Kwantificeerbare resultaten

• Empirisch georiënteerd, weinig theorievorming


Georg Elias Müller ( Johannes Müller)

• Achtergrond

– Leerling van Fechner en von Helmholtz

– Stichter van tweede laboratorium voor psychologie in Göttingen in 1881

• Strikt experimenteel psycholoog

– Kleurwaarneming

– psychofysica

– Geheugen

• Proefpersoon is zelf actief, zoekt naar betekenis

Verklaart het onthouden van betekenisloze woorden doordat de ppn actief

naar een ‘betekenis’ zoeken, een soort van patroon in de series proberen te

ontdekken.

• Kortetermijngeheugen

• Serieel positieeffect: vb woorden van het begin van een lijst en woorden op

het einde worden beter gereproduceerd.

• Belang van methodologische precisie

"Müller had a life-long passion for methodological precision, a passion that he transmitted to many of

his followers. Indeed, at some points his work gives the impression that apparatus and measurement technique

were valued more than theoretical significance, which makes his writings difficult to read.”

• Weinig theoretische integratie (tegen filosofische traditie)

“Experimental psychology began partly as a reaction against idle and unproductive philosophizing.

With Müller, more obviously than with Wundt, it became a form of resistance to philosophizing. Thus Müller,

moreso than Wundt, began a trend that grew rapidly in the early 20th century. His failure to theorize (or

philosophize), however, is no mark against his accomplishments as an experimentalist. On that score he

deserves more attention from historians of psychology than he has received."

Müller

• Experimentele psychologie!

• Strikt empirisch, belang methologische precisie, weinig theorievorming

Oswald Külpe en de Würzburger school

• Aanvankelijk positivistische kijk op psychologie (cf. Titchener)

Complexe psychische -> verschijnselen

Zintuiglijke elementen -> Fysiologische processen

• Denken :

– Mechanische aaneenschakeling van denkbeelden (bewustzijnsinhouden)

– Te onderzoeken met retrospectieve zelfobservatie


• Later: denkproces is niet toegankelijk

– Vb. bepaal welk van twee objecten het zwaarst is

– Denken is voorstellingsloos

– Wordt bepaald door de opdracht (‘Aufgabe’)

De ‘aufgabe’ , de opdracht bepaalt het denkproces en het proces zelf is niet

toegankelijk : het verloopt als het ware ‘onbewust’ van ‘binnen uit’ : het is een

doelgerichte activiteit.

– Is doelgericht

• Afzwakking positivistische stellingname:

– Bewustzijnsinhouden: bv. kleuren, tonen, beelden uit herinnering

• Causale volgorde:

Prikkels -> Gewaarwordingen -> Enkelvoudige -> voorstellingen

Complexe voorstellingen

• Kan leiden tot psychofysisch parallellisme of materialistische visie (louter

fysisch-chemische processen)

– Bewustzijnsfuncties

• Afzwakking positivistische stellingname:

– Bewustzijnsinhouden:

– Bewustzijnsfuncties:

• Bewustzijnsstroom, vanuit subject zelf

• Dus psychische wordt buiten fysisch-chemische geplaatst

– Dualisme

– Psychische niet vatbaar voor fysische beschouwingen

• Aanzet tot methodenstrijd!

Oswald Külpe

en de Würzburger school

• Aanvankelijk positivistisch:

– Cf. Titcheners elementarisme

– Retrospectieve zelfobservatie

• Later:

– Denkproces is voorstellingsloos en doelbewust

– Onderscheid:

• Bewustzijnsinhouden: causale volgorde

• Bewustzijnsfuncties: psychische eigenheid!


4. De eerste tekenen van antipositivisme en de beginnende methodenstrijd

1. Achtergrond

2. Reactieve-alternatieve variant

• Wilhelm Dilthey

• Edmund Husserl

3. Correctief-verruimende variant

• Gestaltpsychologie

• Sigmund Freud

4.1 Achtergrond

• 1860-1890: snelle industrialisatie Duitsland

– Politiek: van verzameling losse, krachteloze staatjes tot een wereldnatie

– Economisch: van agrarische samenleving naar een verstedelijkte industriestaat

– Sociaal: verdwijnen van traditionele waarden en normen naar utilitarisme en

materialisme

• Universiteiten: culturele crisis!

– Immers: doel universiteit

• ‘Wissenschaft’ in het teken van ‘Bildung’ ( Bildung : Individ. Vorming )

• Brede levens- en wereldbeschouwelijke visie (Weltanschauung)

– Utilitarisme en materialisme als bedreiging van de (klassiek-humanistische)

fundamenten van de maatschappij

– Wortel van de crisis:

• Oprukkende positieve wetenschappen

• Opmerking: wel belang van natuurwetenschappen, maar niet zonder meer

toepasbaar binnen psychologie of ethiek

• Antwoord op culturele crisis:

– Reactief-alternatief

Toonaangevende vertegenwoordigers van deze lijn, zoals Dilthey en Husserl, deden

dit door te verklaren dat de natuurwetenschappelijke methode in feite was

toegesneden op het onderzoeken van de dode natuur of de materiële werkelijkheid.

Toepassing van deze methode op het terrein van de levende natuur en de cultuur

leidde onvermijdelijk tot een verminking of reductie daarvan.

• Afzetten tegen natuurwetenschappelijke methode (antipositivistisch is

antinatuurwetenschappelijk)

• Opsplitsing werkelijkheid (natuur-cultuur)

• Alternatieve methode voor geesteswetenschappen


– Correctief-verruimend

• Verruimen van natuurwetenschappelijke methode zodat deze toepasbaar

blijft op de mens

• Behouden van eenheid in wetenschap

• Gestaltpsychologie en psychoanalyse van Freud

Achtergrond antipositivisme

• Snelle industrialisatie Duitsland einde 19de eeuw

• Universititeiten: Culturele crisis

– Bedreiging ‘Bildung’ en ‘Weltanschauung’ door utilitarisme en materialisme

• Twee uitwegen

– Reactief-alternatief

– Correctief-verruimend

4.2 Reactieve-alternatieve variant

Dilthey

• Natuurwetenschappelijke methode

– Niet-levende natuur, materie

– Verklaren

– Wiskunde

• Geesteswetenschappelijke methode

– Levende natuur, cultuur, geest

– Begrijpen (‘Verstehen’)

– Hermeneutiek

Natuurwetenschappelijke methode

Wetenschappelijke kennis omtrent een object of verschijnsel is pas volmaakt , indien men het kan

verklaren in termen van een mechaniek dat het betreffende verschijnsel nauwkeurig nabootst.

Geesteswetenschappelijke methode

Niet de uitgemergelde ervaring van de beginnende experimentele psychologie maar de totale

onverminkte ervaring moet het onderwerp zijn van deze nieuwe wetenschap. Deze totale ervaring

laat zich enkel van binnenuit begrijpen ( Verstehen ). Alleen door zich in te leven en opnieuw te

beleven kan de onderzoeker dit begrijpen.

Gevolg voor psychologie:

"En wat de psychologie betreft, die moet zich niet om een intellectualistisch bewustzijn bekommeren, niet om

schijnervaringen als gewaarwordingen, niet om mechanieken van dode materie, maar om de levende,

dynamische ziel in zijn fundamentele eenheid en eigenheid. Het associationisme reduceert ons leven tot

kleurenvlekken, getik, fluittonen, bobbels en gewichten. Maar wat we zien zijn bedroefde en opgewekte


mensen; we lezen poëzie en luisteren naar meeslepende verhalen, vervelen ons dodelijk of storten ons in

avonturen."

Husserl

• Fenomenologie als alternatieve methode (fenomenen moeten voor zich spreken)

– Zingevende betrokkenheid van subject op object

– Intentionaliteit

– Beleving van het object i.p.v. objectieve feit op zich

• Vb. stinkende geur van een gewaardeerde kaas

• Fenemenologie van de walging

• i.t.t. toenmalige experimentele psychologie (al kan beleving op zich ook onderzocht worden

in psychologische experimenten)

Besluit reactief-alternatieve variant

• Bron van methodenstrijd in de psychologie!

– Aandacht wijsgerig-anthropologische thema’s

– (ongenuanceerde) kritiek op methodisch-technische facetten

• op zich weinig invloed op academische psychologie, maar wel op toegepaste psychologie

– psychotherapie, pedagogische psychologie

Reactief-alternatieve variant van het antipositivisme

• Dilthey: tegenstelling

– Geestes- en natuurwetenschappen

– Verstehen vs. Erklären

• Husserl: fenomenologie

– Intentionaliteit

– Zingevende betrokkenheid

• Vooral invloed op praktisch handelen

– Wijsgerig-anthropologische thema’s in psychotherapie en pedagogische psychologie

4.3 Correctief-verruimende variant

Correctief-verruimende variant van het antipositivisme

• Herformulering van ‘de’ wetenschappelijke methode zodat die op de gehele werkelijkheid

toepasbaar is

• Streven naar alomvattende ‘Weltanschauung’ (i.t.t. splitsing à la Dilthey)

• Streefden geen radicale breuk met het sinds 1870 bestaande ideaal van een

natuurwetenschappelijke psychologie. Hun kritiek richtte zich niet tegen het

natuurwetenschappelijk karakter van de stroming, maar tegen het feit dat ze stoelde op een


ouderwets (Köhler) of veel te beperkt ( Freud ) beeld van de natuurwetenschappelijke

werkwijze inhield

Gestaltpsychologie

• Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler

• Cf. Ontwikkelingen in (theoretische) natuurkunde

– Niet alleen krachten ( botsen en afstoten ) van elementaire deeltjes , maar ook

dynamische en organiserende krachtenvelden

– Bv. Het magnetisch veld

• Het geheel is meer dan de som van de delen

• Cf. Gestaltwetten

Gestaltpsychologie

• Correctief-verruimende variant van antipositivisme (tegen strikt elementaristische benadering)

– Cf. notie van dynamisch veld in fysica

– Geheel is meer dan som van de delen

• Wertheimer, Koffka, Köhler

Sigmund Freud

• Aanvankelijk neurofysiologisch onderzoek

• Zag meer carrièremogelijkheden in de psychiatrie

• Psycho-analytische theorievorming (zie andere cursussen)


Freuds mensbeeld en methodologische situering :

• Tegen opsplitsing natuur- en geesteswetenschappelijke benadering

• Toch ook antipositivistisch in zijn reactie op (toenmalige) geneeskunde:

Freuds anitpositivistische stellingname blijkt duidelijk als hij anderen een gebrek aan respect

voor de feiten verwijt

"In deze materialistische, of nauwkeuriger gezegd, mechanistische periode heeft de medische

wetenschap weliswaar enorme vooruitgang geboekt, maar heeft zij tegelijkertijd de belangrijkste en moeilijkste

problemen van het leven op kortzichtige wijze miskend." (GW, XIV, p. 102, 103)

– Lijden van een patiënt wordt pas serieus genomen als het verklaarbaar is

• Vb. hysterische patiënten

– De feiten zelf worden ontkend

• Wetenschap:

– Meer dan alleen louter absolute zekerheden

– Is kritische kennisvorming:

Tweedeling ; het verklaarbare en onverklaarbare splitsing in de wetenschap in de

wetenschap vond Freud net als de Gestalt ongewenst.

"Bij deze arbeid kent men verwachtingen, die men weer opzij moet zetten. Via observaties ontdekt men nu eens

hier, dan weer daar iets nieuws, maar de stukjes passen niet meteen in elkaar. Men stelt hypothesen op, maakt

hulpconstructies, die weer verworpen worden als zij niet voldoen; men heeft veel geduld nodig en een open oog

voor alle mogelijkheden; men moet eerdere overtuigingen kunnen laten vallen om niet blind te worden voor

nieuwe en onverwachte zaken; en ten slotte wordt men voor al die extra inspanningen beloond doordat de

stukken in elkaar passen en men zicht krijgt op een afgerond deel van het psychische gebeuren. Men heeft een

taak volbracht, zodat men de handen vrij heeft om aan een volgende te beginnen." (GW, XV, p. 188).

• Inhoudelijk gevolg:

– Hysterische verschijnselen als ‘positieve’ gegevens serieus nemen

– Ook in deze schijnbaar toevallige verschijnselen zijn misschien zekerheden te

ontdekken

Freuds correctief-verruimend antipositivisme

• Tegen (toenmalige) geneeskunde

– Lijden patiënt enkel als verklaarbaar

• Wetenschap is kritische theorievorming

• Inhoudelijke theorievorming


8.2 Ontwikkelingen in de VS

1. William James (zie hoofdstuk 7 )

2. Het functionalisme: de school van Chicago

3. Het behaviorisme

• Overzicht

William James (1842-1910):

de Amerikaanse ‘Godfather’

1. Situering

2. James’ opvatting over bewustzijn

1. De ‘stream of consciousness’

2. Bewustzijn als selectieve aandacht

3. James’ emotietheorie

4. Pragmatisme

2. Het functionalisme: de school van Chicago

• Inleiding

1. John Dewey

2. James Angell

Inleiding

• 1894: nieuwe aanstellingen aan ‘University of Chicago

– Filosofie: John Dewey (1859 – 1952)

– Psychologie: James Angell (1869-1949), leerling van W. James

John Dewey

• 1896: The reflex arc concept in psychology

– Tegen S-R model uit fysiologie, waarbij organisme een passief, automatisch

reagerend wezen is

Uiteraard geen aanval op Watsoniaans behaviorisme want dat bestond toen nog

niet. Stimulus en respons zijn géén gescheiden momenten

"We are interested in total coordinations which are not properly to be reduced to a sum of constituent

reflex arcs. Nor is the reflex arc itself to be properly understood as a stimulus followed by a response, with

perhaps a sensation occurring in between them. The reflex is an indivisible coordination, for the response is to

the stimulus ... and the stimulus is to the response". (Boring, p. 554)

– Stimulus en respons zijn ‘teleologische onderscheidingen’ (fasen met een eigen

functie), maar behorend tot een geheel van activiteiten en functies, gericht op een

voor het organisme relevant doel


• Opdoen van zintuiglijke indrukken: actieve betrokkenheid organisme

"Het levend wezen staat niet passief te wachten tot er iets gebeurt. Zelfs een mossel is actief ten

opzichte van haar omgeving en verandert deze tot op zekere hoogte. Het [levend wezen] doet iets met de

omgeving en ondergaat tengevolge daarvan iets. Een levend wezen werkt in op zijn omgeving; een inwerking

die bepaald wordt door de structuur van het organisme, die gecompliceerd of eenvoudig kan zijn. De daardoor

optredende veranderingen in de omgeving werken op hun beurt weer in op het levende wezen en zijn

activiteiten. Een levend wezen ondergaat de gevolgen van zijn eigen handelen. Deze nauwe band tussen doen

en ondergaan noemen wij ervaring." (Dewey, 1920, p. 86)

• Kennis (verwerking van zintuiglijke informatie):

– tegen empirisme:

• Eenzijdige rol object

• Kennis is afspiegeling van de werkelijkheid

– tegen rationalisme:

• Eenzijdige rol subject

• Kennis is constructie van de werkelijkheid

– Voor pragmatisme

• product van interactie tussen subject en object

• Vloeit voort uit het praktisch omgaan met de werkelijkheid

– Dewey bedoelt dat zintuiglijke informatie nooit in een vacuüm optreedt, maar vrijwel

altijd plaatsvindt tijdens een activiteit van het organisme.

James Angell

1906: in ‘presidential address’ voor APA geeft hij samenvatting functionalistische psychologie

1. Psychologie van mentale operaties (en niet van mentale elementen)

2. Mentale functies helpen het organisme om zich aan te passen aan de omgeving

3. Mentale processen fysiologische processen

Functionalisme :school van Chicago

• Dewey:

– Tegen S-R model uit fysiologie

– Organisme is actief

– Kennis is product van interactie tussen subject en object

• Angell: uitwerking voor psychologie

3.Het behaviorisme

1. Voorlopers

1. Thorndike (1874-1949)

2. Russische reflexologie


2. John Watson

3. Kort overzicht verdere ontwikkelingen

Voorlopers behaviorisme

• 1. 1. Edward Thorndike

- Doctoraatsstudent van James

- Uitwerking experimentele dierpsychologie

- Doolhoven met kuikens

- ‘puzzle box’ met katten

- 1898: ‘Animal intelligence: An experimental study of the associative processes in animals’

- Theorie over ‘trial-and-error’ leren

- Associatie:

- zintuiglijke indrukken – motorisch centrum

- S-R connectie

- Law of effect:

"Of several responses made to the same situation, those which are accompanied or closely followed by

satisfaction to the animal will, other things being equal, be more firmly connected with the situation."

(Thorndike, 1911, p. 244)

- Volgens Thorndike ook generaliseerbaar naar opvoeding en schools leren

- Geen kwalitatief verschil in wetmatigheden bij leerproces bij mens

en dier

- Merk op: nieuw perspectief!

• 1.2. De Russische reflexologie

• Sechenov (1863) ‘Refleksy golovnogo mozga’ (Reflexen van de hersenen) :

programmaverklaring

• Ook complexe, mentale processen zijn reflexief van aard (immers, externe en

interne stimuli)

• Associaties zijn gebaseerd op fysiologische processen

• Wat sinds Descartes willekeurig gedrag genoemd werd, was volgens

sechenov een illusie, het waren gedragingen die ontlokt werden door

externe of interne stimuli die we wellicht niet konden onderkennen, maar

die zuiver op neurlogische basis hun oorsprong vonden.

• Pavlov (1905) ‘Eerste stappen naar een nieuw onderzoek’ (toespraak bij uitreiking Nobelprijs

geneeskunde voor zijn werk over de spijsvertering)

• Onderzoek van twee assistenten

• Wolfsohn: ook speekselsecretie bij honden bij het zien van voedsel


• Snarsky:

1. Zwart gekleurd citroensap

2. Salvatie bij elke zwarte vloeistof

• Standaard conditioneringsexperiment

• Pavlov: belang van conditioneringsverschijnsel:

• Experimentele ondersteuning van programmaverklaring Sechenov: het psychische is

te herleiden tot fysiologische processen.

"Are there any grounds for differentiation, for distinguishing between that which the physiologist calls

the temporary connection and that which the psychologist terms association? They are fully identical; they

merge and absorb each other." (Pavlov, 1955, p. 251)

• Bechterev: uitbreiding conditioneringsexperimenten naar motorische reacties (ook bij

mensen)

VP

(waarschuwing)

|

OVP ---------------------------- OVR

(Schok ) ( Terugtrekken )

• Opmerking: nu te beschouwen als vermijdingsleren (de prikkel wordt bij het

terugtrekken van het hand niet meer toegediend)

• De proefpersoon trekt zijn vinger niet reflexief terug maar intentioneel

Voorlopers van het behaviorisme

• Thorndike:

• Animal intelligence:

• Trial-and-error leren

• Law of effect

• Russische reflexologie

• Sechenov(1863) ‘Reflexen van de hersenen’

• Pavlov (vanaf 1905): klassieke conditionering

• Bechterev: uitgebreid naar motorische reacties, ook bij mens


John Watson

• 1913: zogenaamd ‘behavioristisch manifest’ (Psychology as the Behaviorist views it)

– Gesteund door bevindingen Thorndike en (vooral) Pavlov

– Tegen structuralisme van Titchener en functionalisme van James (die psychologie

beperkten tot de studie van het bewustzijn)

"This leads me to the point where I should like to make the argument constructive. I believe we can

write a psychology... and never use the terms consciousness, mental states, mind,... and the like. It can be done

in terms of stimulus and response, in terms of habit formation... In a system of psychology completely worked

out, given the response the stimuli can be predicted, given the stimuli the response can be predicted." (Watson,

1913, p. 174)

• Zuivere S-R psychologie

– Elk gedrag is keten van S-R verbindingen

– Studie van aangeboren (en aangeleerde) S-R connecties bij babies

• Bv. kleine Albert (Watson & Raynor, 1920)

• Illustratie: John Watsons ‘‘little Albert experiment”

Zie bijvoorbeeld: http://www.youtube.com/watch?v=Xt0ucxOrPQE

• Behavioristisch programma Empirisme en associationisme

– Heel gedragsrepertorium -Beperkt tot kennisinhouden

– Beperkt aantal basisreflexen -‘Tabula rasa’

• Belang van ‘nurture’

Give me a dozen healthy infants, well-formed, and my own specified world to bring them up in and I'll

guarantee to take any one at random and train him to become any type of specialist I might select –

doctor, lawyer, artist, merchant-chief and, yes, even beggar-man and thief, regardless of his talents,

penchants, tendencies, abilities, vocations, and race of his ancestors. I am going beyond my facts and I

admit it, but so have the advocates of the contrary and they have been doing it for many thousands of

years. [Behaviorism (1930), p. 82]

• Behaviorisme in de VS

+ mogelijkheden voor een individu, gegeven de juiste omgeving (i.t.t. sociaal

darwinisme van Spencer)

- Gevaar van totalitaire staat (control by the environment)

• Watson heeft zijn academische loopbaan moeten onderbreken

http://www.youtube.com/watch?v=Xt0ucxOrPQE


John Watson

• 1913: Behavioristisch manifest

• Uitbouw S-R psychologie

– Studie van reflexen bij babies

– Belang van nurture

• Succes in de VS (maar ook ondergang van eigen succes wegens gevaar totalitaire staat)

Kort overzicht verdere ontwikkelingen

• Strikt behaviorisme: Guthrie

• Neobehaviorisme: S-O-R

• Radicaal behaviorisme van Skinner

• Jaren ’70: cognitieve psychologie

– Cognitieve thema’s

– Opkomende informatica gaf nieuwe ‘taalkader’

Besluit hoofdstuk

• Al van bij aanvang van de psychologie

– zeer verscheiden invullingen van die nieuwe wetenschap:

• Onderzoeksthema’s

• Methoden

• Mensvisie

– Ontwikkelde de academische en de toegepaste psychologie zich relatief los van elkaar

Jessica S. 3. Achtergronden vanuit de filosofie · 2016-03-22 · • De filosofie werd toen echter...

Documents

Transcript of Jessica S. 3. Achtergronden vanuit de filosofie · 2016-03-22 · • De filosofie werd toen echter...