Jeroen Zomer, beleidsadviseur landschap en cultuurhistorie ......Jeroen Zomer, beleidsadviseur...
Transcript of Jeroen Zomer, beleidsadviseur landschap en cultuurhistorie ......Jeroen Zomer, beleidsadviseur...
DE LANDSCHAPSGESCHIEDENIS VAN NOORD-HOLLANDOVER LANDSCHAPSDYNAMIEK EN ENERGIELANDSCHAPPEN
Jeroen Zomer, beleidsadviseur landschap en cultuurhistorie
Paleogeografie van Nederland
Tussen ca 10.000 en 4.000 v. Chr. verplaatst de kustlijn landinwaarts door de snelle zeespiegelstijging
Zeespiegel-stijging
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
5500 BC
Heden
Paleogeografie van Nederland
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
Neolithicum
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
5500 BC
Heden
3850 BC
Paleogeografie van Nederland
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
Neolithicum
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
Sedimentaanbodrivieren
Zeespiegel-stijging
Tussen ca 4.000 v. chr. en het jaar 0 verplaatste de kust zeewaarts als gevolg van geringere zeespiegelstijging en aanvoer van sediment.
Achter de strandwal en eventuele duinen ontstaat een veengebied.
5500 BC
Heden
3850 BC
2750 BC
Paleogeografie van Nederland
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
Neolithicum
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
5500 BC
Heden
3850 BC
2750 BC
1500 BC
Paleogeografie van Nederland
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
Neolithicum
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
5500 BC
Heden
3850 BC
2750 BC
1500 BC
100 AD
Paleogeografie van Nederland
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
Neolithicum
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
open waddenkust
gesloten strandwallen-en duinenkust
open estuarium-
kust
Sedimentaanbodrivieren
Zeespiegel-stijging
5500 BC
Heden
3850 BC
2750 BC
1500 BC
100 AD
Paleogeografische deelgebieden van Noord-Holland
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
Neolithicum
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
Pleistocene ‘Keileemeilanden’
en Stuwwallen
Holocene Strandwallen
en Jonge duinen
HoloceenVeengebied
Keileem- en stuwwalontginningen
Strandwalontginningen
Veenontginningen
Voormalige veenontginningen op zeeklei
Aandijkingen
Droogmakerijen
Bebouwde kom
Cultuurlandschappen van Noord-Holland
Keileemeilanden Texel en Wieringen
• Al bewoond in de prehistorie
• Afwijkende genese van andere waddeneilanden (bodem en geomorfologie)
• Eigen kleinschalig landschapstype, afwijkend ten opzichte van de omgeving
Keileemgebieden en Stuwwallen (kampen en enken)
Stuwwal van ‘t Gooi
• Al bewoning in de prehistorie (bovenop de stuwwal)
• Huidige esdorpenlandschap vergelijkbaar met stuwwallen elders in NL
• Sinds de Vroege Middeleeuwen:– nederzettingen onderaan de flank
– akkers op de vruchtbare helling
– groenlanden in de Eemvallei
– heidevelden bovenop de stuwwal
Keileemgebieden en Stuwwallen (kampen en enken)
• Strandwallen worden al vanaf de Late Steentijd bewoond
• Strandwallen in gebruik als akkerland (geest); percelering vaak dwars over de strandwal
• Groenlanden in de natte, lage en open strandvlakten
• Doorgaande wegen met boerderijlinten ten weerszijden; de binnen- en buitenweg
• Dorp (en kerk) op uiteinde van de geest (bijvoorbeeld Limmen)
Strandwal van Limmen-Heiloo (1850)
Strandwallen en Jonge duinen (geesten)
Jonge Duinen
• Strandwallen en oude duinen stuiven tussen ca. 1000 en 1900 AD sterk op
• Overdekken de westelijke strandwallen (veel overstoven nederzettingen en cultuurland)
• Kust erodeert en verplaatst zich 1-2 km naar het oosten
Strandwallen en Jonge duinen (geesten)
• Tussen ca. 850 en 1300 na Chr. ontgonnen voor agrarische gebruik
• De vroegste veenontginningen dichtbij reeds bewoonde locaties (oud land)
• Ontginning via de natuurlijke waterlopen (veenstroompjes, riviertjes en getijdegeulen) die fungeren als basis
• Vanuit de rivier worden sloten gegraven om het veen te ontwateren
• Ontginning in fasen; steeds dieper het veen in
Ontginningen omstreeks 800
Veenontginningen
• Veenkoepels (hoogveen) hebben soms een waaiervormig, concentrisch slotenpatroon, soms een rechthoekig of veervorming slotenpatroon
• Veenvlakten (laagveen) hebben vrijwel altijd een evenwijdig lopend slotenpatroon, loodrecht op de ontginningsbasis
Veenontginningen
Veerverkaveling polder Zeevang
Verkavelingspatronen
• Het oorspronkelijke veenreliëf is vaak af te lezen uit de verkaveling
Waaierverkaveling van voormalige hoogveenkoepel bij Nieuw-Loosdrecht
Top veenkoepel
Helling veenkoepel
Voet veenkoepel (ontginningsbasis)
De oorspronkelijke middeleeuwse veenverkaveling van het hoogveengebied ten westen van de middeleeuwse stad weerspiegelt zich nog altijd in het stratenpatroon van de wijk
Oud West in Amsterdam (centraal: de Kostverlorenvaart)
• Ontwatering van veen leidt tot inklinking aangezien 80 tot 90% van veen uit water bestaat
• Ontwatering van veen leidt tot oxidatie, oftewel omzetting in co2
• Zeer snelle bodemdaling van enkele meters per eeuw
• Veel landverlies langs de kust
Ontwatering en bodemdaling
• Als gevolg van oxidatie kwam in sommige gebieden de ondergrond weer boven te liggen; veenlandschap veranderde in een zand- of zeekleilandschap
• In West-Friesland kwam de oude zeeklei weer aan maaiveld te liggen
• Het voormalige veenpakket is nog af te lezen aan de:– verkaveling
– namen met -woud of –broek
– restvenen onder kerken en boerderijen
Veenontginningen: Oude zeekleigebied
• Akkerbouw werd in pure veengebieden steeds moeilijker
• Boeren gingen in 14e en 15e eeuw van gemengd bedrijf (akkerbouw en veeteelt) steeds meer over op veeteelt
• Veengebieden veranderden daardoor in uitgestrekte graslandgebieden (veenweide)
• Uiteindelijk werden de veenontginningen ook deels afgegraven voor de productie van brandstof (turf)
Agrarische transformatie
Eerst veenontginning daarna veenwinning
Polder Jisp (N-Holland): door het stelselmatig ophogen van percelen met slootbagger (toemaak) veranderde de verhouding land-water sterk
Turfwinning bij Amstelveen (18e eeuw)
• Delven van turf onder de waterspiegel; slagturven
• Baggerbeugel aan het begin van de 16e eeuw geïntroduceerd
• Oud Friese (petgaten en legakkers) vsGieterse methode (veenmeren)
Veenwinning: natte vervening
• Vanaf de zestiende eeuw werd begonnen met het droogmalen van veelal door menselijk ingrijpen ontstane meren
• Eerste molenbemaling: Achtermeer, 36 ha (1532-1533)
• Eerste stoombemaling: Haarlemmermeer, 18.000 ha (1849-1852)
Droogmakerijen
• Grote delen van het verloren gegane veengebied in de Kop van Noord-Holland tussen de 16e en 20e eeuw ‘opnieuw’ aangedijkt
• Zijpepolder (1597), Wieringerwaard (1610), Paulownapolder (1846), Groetpolder (1847) en Wieringermeerpolder (1930)
Aandijkingen