Jeroen Schoots-Master of Architecture-Hof van gezondheid
-
Upload
amsterdam-academy-of-architecture -
Category
Documents
-
view
218 -
download
1
description
Transcript of Jeroen Schoots-Master of Architecture-Hof van gezondheid
geloof in gezondheidgebouw voor geloof en gezondheid
projectboek
2
geloof in gezondheidprojectboek
Afstudeeronderzoek
academie van bouwkunst, amsterdam
Jeroen Schoots 9 april 2015
commissie:
Chris Scheen (mentor)
Bart Bulter
Dick Pouderoyen
gecommiteerden:
Jan Richard Kikkert
Ira Koers
44444444444444444
inhoud < Conceptmaquette
inhoud 5
inleiding 7
probleemstelling 9
opgave 11
kerkhistorie 13
kerk en zorg 15
locatie 17
plantsoen 19
verbinden 23
programma 25
concept 27
studie 29
bemiddeling 31
kloof 33
poort 35
hoven 37
plantsoen 39
materialisering 49
kloof 51
stilte hof 53
kruiden hof 55
sport en spel hof 57
kerk entree 59
kerkzaal 61
dwarsdoorsnede 63
langsdoorsnede 65
detaillering 67
nawoord 69
6
Sinds ik in Utrecht woon ga ik naar een kerk uit de jaren ‘60 aan de rand van een plantsoen. De kerkgemeenschap is een groeiende
jonge groep mensen met een veranderende visie op kerk-zijn. Het kerkgebouw waar ze nu hun diensten houden vinden ze niet
passen bij de gemeente die ze zijn. Het gebouw is naar binnen gericht en is vooral ingericht op het houden van kerkdiensten. Maar
deze gemeenschap wil meer open staan naar de omgeving en ze komen vaker bij elkaar dan alleen op zondag. Er zijn inmiddels
verbouwplannen gemaakt waarbij ik betrokken ben. Het huidige gebouw wordt (gedeeltelijk) aangepast op de nieuwe wensen.
Daardoor stelde ik mezelf de vraag van wat de nieuwe typologie van de kerken zou moeten zijn en wat dit kan betekenen voor deze
kerkgemeenschap. Dit onderzoek geeft antwoordt op wat de kerk er uit ziet wanneer ze zich meer wil verbinden met zijn omgeving.
inleiding < Tolsteegplantsoen
8
probleemstelling^ huidige kerk aan de rand van het plantsoen
De kerken lopen leeg. Maar deze kerk is daar een uitzondering op. De kerken in Nederland hebben eeuwen lang in het centrum van de
Nederlander gestaan. Letterlijk door de centrale positie in de stad maar ook op sociaal gebied. Nog niet zo heel lang geleden was bijna
elke zorg georganiseerd door de kerken maar sinds enkele tientallen jaren is door de overheid deze rol overgenomen. Nu is daar de
zoektocht om opnieuw iets van deze rol terug te krijgen. Daarbij blijft wel het onderdeel van bezinning en toerusting belangrijk. Simpel
gezegd: om te weten waarvoor je goed doet voor de naaste. Daarin kan architectuur ook nog een rol in spelen.
Los van mijn plannen worden er inmiddels verbouwplannen gemaakt om het gebouw aan de nieuwe wensen te voldoen. Daardoor stelde
ik mezelf de vraag hoe de kerk er uit zou moeten zien als er geen rekening hoeft te worden gehouden met de bestaande toestand. Wat kan het gebouw betekenen voor onze kerkgemeenschap.
‘Hoe kan door middel van een gebouw de (ver)binding van de kerkgemeenschap met de naaste (omgeving) worden versterkt?’
^^ kerkzaal is na 30 jaar nog hetzelfde
10
opgave
De positie van de kerkgemeenschap in de maatschappij is veranderd. Om een actieve rol te kunnen blijven spelen in de samenleving,
zoekt de gemeenschap naar verbinding met de omgeving. Door een wijkfunctie toe te voegen aan de kerk kan de gemeenschap zich
gemakkelijker verbinden. Zo kunnen de kerkleden op een ongedwongen manier in contact komen met mensen uit de buurt en andersom.
Hier zijn inmiddels verschillende voorbeelden van te vinden in Nederland te vinden zoals de Pauluskerk in Rotterdam waar de kerk
gecombineerd is met een verslaafdenopvang.
Wat moet er gebeuren wanneer ze toch een relatie aangaat met een gezondheidscentrum. Wat betekend dit voor de kerk als sacrale
plek en voor de onafhankelijke uitstraling van de zorgverleners. Hoe kan architectuur hierbij bemiddelen. Het betrekken van het
gezondheidscentrum bij de kerk zorgt voor binding met de buurt en geeft een grotere rol voor het gebouw in zijn omgeving. De
meerwaarde die de kerk kan geven is zijn sacrale karakter waar bezoekers tijd en ruimte voor zichzelf kunnen vinden. Waarom deze
opgave interessant wordt is omdat na een kort onderzoek bleek dat mensen niet direct met de kerk willen worden geconfronteerd
wanneer ze naar de dokter gaan. Paradox is dat de kerk wil zorgen en dat de reguliere zorg (te) weinig zorg kan geven.
< St. Maarten, beschermheilige van Utrecht zorgt voor de armen
12
afb 4. Santa Maria de la Huerta,
Tarazona (Spanje), 1235
afb 3. baptisterie Hagia Sophia, en
frigidarium (badhuis) Pompeij
afb 2. baseliek met huiskerk
Poreč (Kroatië), 550 na Chr.
(altaar)tafel
(doop)vont
tabenakel of troon
afb 6. pastoor van Arskerk in Den
Haag ,Aldo van Eyck 1969
afb 5. First Unitarian Church of
Rochester, (USA), 1959
afb 1. tempel van Salomo in
Jerusalem, 1000 voor Chr.
kerkhistorie
Eeuwen lang is eenzelfde kerktypologie gebouwd dat is voortgekomen uit de profane architectuur van de Grieken en Romeinen zoals te
zien is bij de babtisterie Haga Sophia (zie afb. 2). Dit gebouw speciaal voor het doopsacrement is gebaseerd op een badhuis.
De laatste eeuw zien we steeds meer verschillende typologien, vooral bij protestantse kerken maar ook bij katholieke. Een radicale
verandering van kerk typologie is de pastoor van Arskerk. De kerktypologie van Van Eyck was revolutionair vanwege de veranderde
focuspunt van de kerk; het bijeenkomen als gemeenschap. Hij is dicht bij de typologie van de eerste huiskerken gekomen en heeft
daarmee de essentie van de gemeenschap blootgelegd. In zijn onderzoek naar sociale ruimten legt het de essentie van de kerk bloot.
Daarmee is dit project voor mij een startpunt om mee door te gaan in de zoektocht van de nieuwe rol van de kerk in de samenleving.
14
kerk en zorg
Tegenwoordig gaat nog maar een klein deel van de bevolking naar de kerk en dat betekent daarom een andere rol en positie van
de kerkgemeenschap. Dat geeft de kerk ook terughoudenheid in zijn voorkomen en zal daarmee een bescheiden onderdeel van het
complex worden. Dat kan ook omdat de gemeenschap zijn identiteit niet meer aan de symboliek van het kerkgebouw ontleend, maar
door wie ze zijn en wat ze doen. Er is dan ook de laatste jaren veel nadruk op visie en gemeenschap vormen, ook bij ons in de kerk.
Maar om echt te bouwen aan de gemeente en om er voor de naaste omgeving te kunnen zijn, is meer nodig. Een gebouw kan daar
wel aan bijdragen. Door sociale functies te combineren met de kerk zijn de kerkleden eerder betrokken bij hun naasten. Combinaties
met andere sociale functies is inmiddels te zien bij meerdere nieuwe kerken in Nederland zoals in de Vrijgemaakte kerk in Amersfoort
Vathorst, Pauluskerk in Rotterdam en de Zuidaskerk in Amsterdam en verschillende in het buitenland. Bij al deze kerken kan je zien dat
er anders met deze koppeling wordt omgegaan. Een aantal van deze voorbeelden zit de koppeling vooral in het gebruik en niet zozeer in
de architectuur. De actieve koppeling is er wanneer de zorg zelf wordt aangeboden, zoals bij de Pauluskerk, of wanneer het zelf
Christelijke zorginstellingen zijn. Wanneer dit niet het geval is, is er toch een meerwaarde voor alle partijen door passief samen te werken
maar daarbij is de koppeling gevoeliger in de achitectonische verschijning.
^^ De GV-Kerk in Amersfoort met verschillende (woon)zorgfuncties
^ Pauluskerk in Rotterdam met verslaafdenopvang en woningbouw
16161616161611616161616161616161616161666
locatie
centrum
winkelcentrum
nieuw ns station
tuinen
vaar
tsche
rijn
ontwikkelingen
Tolsteeg
Tolsteegplantsoen
Het lege Tolsteegplantsoen in het zuiden van Utrecht in de wijk Hoograven kan het sociale middelpunt van de buurt worden. Dit centraal
gelegen plantsoen ligt met één zijde aan de doorgaande weg naar het centrum van Utrecht. De andere zijden wordt omringt door een
structuur van strokenbouw. Aan de overzijde van de straat ligt een gebied is een rommelig geheel zonder duidelijke structuur dat nu
langzaam wordt getransformeerd van een gebied met opslagloodsen en oude fabrieken tot een plek voor de creatieve industrie en
wonen. In de hoek van dit plantsoen staat een kerk als een anoniem en gesloten gebouw wat in beperkte mate wordt gebruikt door de
kerkgemeenschap. In de buurt wonen veel alleenstaanden en studenten. Er is één winkelcentrum aan de zuidkant van het plantsoen
waar een tweetal supermarkten zitten, een bibliotheek en een tiental andere winkels.
^ vogelvlucht met de kerk in het plantsoen (omcircelt)
18
plantsoen
Het gebruik van het Tolsteegplantsoen is op dit moment beperkt. Doordat veel woningen niet over ‘eigen’ groen beschikken werkt het wel
als een soort archtertuin. Het plantsoen is er voor de buurt, en zo ook het gebouw ook voor de buurt moet zijn. De enige binding met de
buurt is het plantsoen die door buurtbewoners wordt bemind.
In de wijk zijn er plannen om een groene route te maken langs de Vaartsche Rijn. Het plantsoen is daarbij een afslag van deze route,
zoals er meerdere zijn in de wijk. Daarbij kan het gebouw een belangrijke rol vervullen door het plantsoen te benadrukken met een poort.
^ vogelvleucht van de nieuwe situatie
> groene route door de wijk
20
ontwerpopgave
22
De positie van de kerkgemeenschap in de maatschappij is dus veranderd. Om een actieve rol te kunnen blijven spelen in de
samenleving, zoekt de gemeenschap naar contact met haar naasten op een ongedwongen manier.
Door een sociale wijkfunctie toe te voegen aan de kerk kan de gemeenschap zich gemakkelijker verbinden. Zo kunnen de kerkleden op
een ongedwongen manier in contact komen met mensen uit de buurt en andersom. Hier zijn inmiddels verschillende voorbeelden van
te vinden in Nederland te vinden zoals de Pauluskerk in Rotterdam waar de kerk gecombineerd is met een verslaafdenopvang. En meer
recent wordt er een kerk in Amersfoort gebouwd met zorgwoningen.
Er zouden meerdere sociale functies geschikt zijn. Maar nu wil het zo zijn dat in de wijk al jaren een plek wordt gezocht voor een
gezondheidscentrum omdat door de crisis jarenlange plannen niet door zijn gegaan. De kerk kan het gezondheidscentrum een plek geven die inspeelt op de huidige veranderingen van de maatschappij waarin zorg minder vanzelfsprekend is. Daardoor kan de
gemeenschap een rol spelen in de zorg voor mensen. De kerk een gebouw worden waar (zoals vroeger) geloof en gezondheid opnieuw dicht bij elkaar komen te liggen en elkaar kunnen versterken.
Deze opgave speelt in op de huidige vraag naar participatie in de zorg. De opgave is extra interessant omdat na een kort onderzoek
bleek dat mensen niet direct met de kerk willen worden geconfronteerd wanneer ze naar de dokter gaan. Paradox is dat de kerk wil
zorgen en dat de reguliere zorg (te) weinig zorg kan geven. Dat betekent niet dat er een actieve samenwerking met de zorg zal zijn, maar een passieve. En dat vergt een bescheiden houding van de kerk, programmatisch maar ook ruimtelijk en architectuur gebied.
verbinden < conceptmaquette
kerk in het plantsoen kerk en zorg naast elkaar kerk en zorg bij elkaar
24
programma
dokter
kerk
fysio
gemeenschapsruimten
apotheek
ondersteunend
GGZ De kerk zal niet met het gezondheidscentrum als twee losse gebouwen aan een straat staan maar in één gebouw samengevoegd tot
een centrum. Alleen zo komt de verbinding tot stand en zullen ze niet alleen maar buren zijn.
Maar dat gaat dus niet zomaar, niet iedereen wil geconfronteerd worden met de kerk. Er is bemiddeling nodig om deze twee functies bij
elkaar te zetten. Deze bemiddeling is mogelijk door toepassing van gangen of straten. Bij de uitwerking van mijn plan concentreer ik me
op de kerk en de verbinding met zijn naaste en de omgeving.
Functies
Het gebouw bestaat uit vier delen, met op de begane grond aan de straatzijde gezondheidszorgfuncties voor de wijk. Dit geeft plek aan
onder andere een fysiotherapeut, een dokter en een apotheek, meer afgezonderd op de verdieping de GGZ. Dit zit aan de voorkant
omdat deze functies voor de wijk makkelijk bereikbaar moet zijn. Aan de plantsoenzijde meer op de achtergrond zit de kerk. Omdat
ze zich bescheiden moet opstellen ook in architectuur. De gemeenschapsruimte van de kerk geeft plek voor sociale activiteiten en
ontmoeting, formeel en informeel.
Beheer
Het gebouw bestaat uit vier verschillende delen. Elk deel is apart in beheer, zodat ze onafhankelijk van elkaar kunnen opereren. De midden zone werkt bij aan de passieve samenwerking door vergaderruimten en hoven te delen.
26
concept
De verbinding van de kerk en zorg zit in het het karakter van de gangen.
Het gebouw benadrukt de symboliek van onderweg zijn in het leven. De samenvoeging van geloof en gezondheid werpt een nieuw licht
op de gezondheidszorg.
Deze twee sterke gangen geven de route karakter, en de bezoeker kan daarmee zijn weg vinden naar het moeilijke gesprek met de
dokter, of de feestelijke bijeenkomst van de bruiloft. De gangen bemiddelden tussen wat normaal niet zomaar naast elkaar kan zitten en
zorgen voor een zachte overgang.
Alle bezoekers zullen weleens behoefte hebben aan bezinning en daar biedt dit gebouw volop ruimte voor. Dat kan in dit gebouw
in verschillende vormen, laagdrempelig, en voor iedereen beschikbaar zonder lid te hoeven zijn. Juist als iemand het moeilijk heeft. Daarmee een uitermate sociaal gebouw.
< volume van de verbindingen
28
studie
Tijdens mijn onderzoek heb ik verschillende modellen getest, waarin ik heb gezocht om de verschillende functies in het gebouw, maar
ook de verbinding met de buurt, het beste naar voren te laten komen.
1. Model van muren; dit model betrekt het plantsoen met doorlopende wanden bij het gebouw, daarmee organiseren ze op een
neutrale manier de functies. Een midden zone geeft plek aan de gezamenlijke functies.
2. In het model van een ‘gedifferentieerd hof’ worden de functies gescheiden door hoven. Hier liggen de functies dicht tegen elkaar
aan maar is er ook weinig hiërarchie.
3. Model met opgetild plantsoen. Dit koppelt het plantsoen met het gebouw op een verticale manier. Alle functies worden door een
entree ontsloten.
4. Canyonmodel zoekt de balans tussen scheiden en verbinden in losse onderdelen. Door gebruik van canyons worden de functies van elkaar gescheiden. Dit model is nu verder doorgewerkt.
1.
2.
3.
4.
30
1. poort 2. filter 3. kloof 4. wanden geloof in gezondheid
Het gebouw verbind en bemiddeld op vier niveau’s.
Niveau 1 Poort
De poort is een bemiddeling tussen de stad en plantsoen, en geestelijk en fysiek deel. De poort kadert en verbind deze onderdelen.
Daarnaast worden alle functies ontsloten vanuit de poort.
Niveau 2 Filter
De gangen, hoven en paviljoens werken als filter tussen de kerk en gezondheidscentrum. Ze houden de functies uit elkaar waardoor ze
toch in een gebouw kunnen zitten.
Niveau 3 Kloof
De functies worden onderling verbonden door twee gangen vormgegeven als een kloof in een massa.
Niveau 4 Wanden
De wanden van de kloof bieden ruimte voor faciliterende functies, zoals toiletten en entree van de hoofdfuncties.
Door de massieve uitvoering van de gangen werkt het als ruggengraat voor de naastgelegen functies.
bemiddeling
32
plantsoen
stad
geestelijk
fysiek
poort
Aan de straatzijde manifesteerd het gebouw zich als een solide en neutraal blok, om zo zich in zijn omgeving te passen. Deze neutrale
schil organiseert de functies die niet zonder meer elkaar kunnen verdragen. Het plantsoen wordt hierdoor verbonden met het gebouw en
krijgt het karakter waar ze nu geen duidelijke functie heeft.
De poort richt zich op de boulevard aan de overkant. Daarmee wordt het ook een koppeling tussen de nieuwe en bestaande wijk.
De activiteiten hof wordt geopend naar het actieve gedeelte van het plantsoen. Het gebouw springt in om vanuit het zwaartepunt van de
wijk zicht te openen en de entree te versterken. Vanuit de stadskant werkt de poort als verrassing voor de voorbijganger.
34
hortus catalogi
hortus
contemplationis
hortus ludi
kruidentuin sport en spelstiltehof
hoven-filter
Met tussenkomst van hoven wordt natuur naar binnen gehaald, privé ruimte gecreëerd als open plekken voor publieke ruimten. Dit
wordt gestructureerd door een canyon met sacraal karakter dat rust, bescherming en troost bied aan zijn bezoeker. Buitenom zorgt het
plantsoen voor de binding met de buurt.
Elke hof heeft zijn eigen karakter passend bij de naastgelegen functie. De praktijkruimten van de dokter en kerkzaal liggen naast de
stiltehof. De hof bemiddeld tussen die twee en geeft een plek voor bezinning.
36
kloof-verbinding
De gang geef ik vorm als een kloof in een massa. De bemiddeling wordt versterkt doordat de gangen de universele taal spreken van rust
en verstilling zonder dat het religie verkoopt. Daardoor wordt de route belangrijker dan de aankomst. De weg naar de functies wordt door
de kloof omhoog gericht. Wat een eigen betekenis kan krijgen voor een bezoeker die een de kerk binnen loopt, of een bezoeker die de
fysio bezoekt. In de kloven is plek voor verstilling, maar ook terloops voor wachtruimten, doorkijkjes op binnenhoven, en voor de entree’s
van de functies. Zo kunnen kerk en zorg naast elkaar zitten met aanrakende functies.
Alle bezoekers zullen weleens behoefte hebben wel eens behoefte aan bezinning en daar biedt dit gebouw volop ruimte voor. Dat kan in
dit gebouw in verschillende vormen, laagdrempelig, en voor iedereen beschikbaar zonder lid te hoeven zijn. Juist als iemand het moeilijk heeft.
38
appelbomen
fruitbomenbasketbalveld
vijver
terras
bestaande bomen
plantsoen
Het plantsoen wordt door het gebouw geactiveerd. Door aan de doorgaande weg alle sociale en sportieve functies te leggen krijgt het
plantsoen een actief en levendig karakter. Het gebouw moet het plantsoen afschermen van de weg, waardoor een rustiger gebied wordt
gemaakt. Doordat veel woningen niet over ‘eigen’ groen beschikken heeft het plantsoen veel te bieden wanneer ze ook privé ruimte kan
scheppen. Het plantsoen is er voor de buurt, en zo moet ook het gebouw voor de buurt zijn. Dat rechtvaardigt de plek in het plantsoen.
Het gebouw bemiddeld tussen de stad en plantsoen als een scherm. De tuin en de vijver creëren afstand en rust tussen het gebouw en plantsoen.
architectuur
44
stiltehhof
assistent/
receptie lab
vergaderen
dokter
entree
kerkzaal
consistorie
dienst
kerkentree
46
kruidentuin
apotheek
vergaderen
revalidatieruimte
fysio
sport en spelhof
apotheek
spreekruimten
terras
kerkgemeenschapruimte
keuken
zondagsschool
48
benadrukt de horizontale kloven
metselwerkhalfsteens
betonplanken relief
houtgelakt eiken
metselwerktegelverband
aanbouwen in simpel metselwerk
kloven met subtiele vertikale lijnen
verzacht de overgang naar de hoven
houten paviljoen
betonnen kloof
betonnen kloof
materialisering
50
glasdak
metselwerktegelverband
houten pui
grasdak
wachtplek
GGZ
dokter
beton
kloof
52
appelboommet een witte bloesem in de lente en appels in het najaar.
appelboom
grinddoor het geluid van het grind maakt het de bezoeker stil. De eenheid in kleur geeft een rustig beeld. stilte hof
54
peperplantwerkt tegen reumatische aandoeningen
vingerhoedskruidvan oudsher tegen hartfalen gebruikt
cranberryeen probaat middel tegen blaasontsteking
maagdenpalmtoegepast tegen leukemie
mariadistelwerkt tegen leverklachten
echte saliete gebruiken bij spijsverteringsklachten
peperplant
cranberryvingerhoedskruid
maagdenpalmmariadistel
echte saliezuurbes
zuurbeswerkt tegen oogblindvlies ontsteking
eucalyptus
eucalyptustegen hoest en keelpijn
kruiden hof
56
sport en spel hof
revalidatieiruimte
speeltoestellenvoor kinderen uit de buurt en de zonddagsschool
zondagsschool
speeltoestellen
oefentoestellenrevalidatie voor fysio en voor de buurt
rubber snipperssnippers als zachte ondergrond voor de speeltoestellen
sport en spel hof
consistorie
stilteplek
garderobe
lift
kerk entree
60
De ingang van de kerzaal is een hoge houten ruimte, om eerst omhoog gericht te zijn en stil te worden. Het plafond van de kerk is
bekleed met houten latten zoals ook het geval bij de paviljoens. De zaal is laag en simpel, dit bied intimiteit en rust. De voorruimte dient
de week door als dagkerk of kapel. Door de pui naast het podium is een visuele binding met de stiltehof. Wanneer de bezoeker de kerk
uitloopt na de dienst kan er in de houten voorruimten worden nagepraat, naar buiten het plantsoen in, of de binnenhoven bezoeken..
betonplanken reliëf met witte toeslag
houtgelakt eiken
wanden met subtiele verticale lijnen
houten geven sfeer en beïnvloeden de akoestiek kerkzaal
62
dwarsdoorsnede
64
detail 1
langsdoorsnede
detail 1
detail 2
detail 2
66
kloof aanzicht
detaillering
metselwerk tegelverband
verticaal detail horizontaal detail
houten pui
68
nawoord
Dit onderzoek is voortgekomen vanuit mijn lidmaadschap van de Gereformeerde kerk, Utrecht Centrum. Tijdens het maken van
mijn afstudeerplannen is Studio Aa bezig geweest met de ‘echte’ verbouwplannen, waarbij ik in het bouwteam vanuit de kerk heb
deelgenomen. Zo hebben de plannen elkaar op de achtergrond elkaar beinvloed. Het was een spannend proces met veel discussie over
geloof, religie en architectuur. Met behulp van mijn afstudeercommissie heb ik veel geleerd over architectuur. Daarmee weet ik beter wie
ik als architect wil zijn.
Ik dank iedereen, maar vooral mijn vrouw Janneke voor haar geduld en hulp. Daarnaast speciaal dank aan m’n vader voor meedenken
met de presentatie, Arjen Meeuwsen voor het meedenken met het plantsoenontwerp. Veel dank oor de inspanningen van Studio Sugarfree, Jannes en Laurent, waar ik regelmatig mocht aanschuiven en voor de hulp bij de beelden. En als laatste freek bij de hulp bij
het betonwerk. Bovenal dank aan God.
Afstudeeronderzoek ‘Geloof in gezondheid’
academie van bouwkunst amsterdam
Jeroen Schoots, 9 april 2015