Gerstehof + LucernehofProeftuin voor innovatief en duurzaam bouwen

No n t w e r p l a b N a g e l e

J

a d v i e s

J. Gerstehof + Lucernehof maakt onderdeel uit van een aantal themakaternen en een Masterplankaart opgezet door het Ontwerplab Nagele, in opdracht van Gemeente Noordoostpolder en woningbouwvereniging Mercatus. Deze katernen met projecten en randvoorwaarden voor projecten vormen een handvat voor toekomstige ontwikkelingen van het dorp Nagele, een monument van de moderne tijd.

Andere katernen zijn:A. Het Nieuwe NageleB. Spelregels voor Het Nieuwe NageleC. DorpsentreesD. Park NageleE. DorpsweideF. KerngebiedG. Wonen en werken in het bedrijvenparkH. Verkeer en parkeren in Het Nieuwe NageleI. Injecties voor Het Nieuwe NageleJ. Gerstehof + LucernehofK. Vlashof + KlaverhofL. KoolzaadhofM. Karwijhof

inhoudsopgave4 inleiding4 plan van aanpak6 analyse9 eigendom10 Gerstehof, collectieve kracht11 thema’s12 groen en tuinen13 dubbele berging14 gevelrenovatie15 kopgevel voor collectieve energie16 nieuwbouw Gerstehof18 Lucernehof, individuele vrijheid20 herbestemming mierenhoop21 differentiatie als kwaliteit22 inrichting hofweide

- 3 -

Gerstehof + LucernehofProeftuin voor innovatief en duurzaam bouwen

inleiding

Nagele is gebouwd als modern en vooruitstrevend dorp. De toegepaste bouwmethodes waren voor die tijd zeer innovatief. Ook vertegenwoordigde Nagele een nieuw maatschappelijk ideaal. Gelijkheid en collectiviteit stonden hierbij centraal. Tegenwoordig is duurzaamheid een belangrijk maatschappelijk thema. Het oorspronkelijke ideaal biedt unieke kansen om de maatschappelijke relevantie van Nagele weer actueel te maken.De Gerstehof en Lucernehof zijn gebouwd rond 1967. De seriematig geproduceerde woningen ontworpen door Van Egteren zijn op verschillende plaatsen in Nederland gerealiseerd. De woningen vertegenwoordigen op basis van zeldzaamheid geen uitzonderlijke cultuurhistorische waarde. Omdat de architectuur in deze hofjes geen zeldzaamheidswaarde heeft kan ze ruimte maken voor innovatieve en duurzame nieuwbouw of renovatie. In de context van Nagele en `Het nieuwe bouwen` is er echter wel degelijk sprake van cultuurhistorische waarde. Lucernehof en Gerstehof zijn een vroeg voorbeeld van succesvolle seriematig geproduceerde woningbouw die op grote schaal is gerealiseerd. Het rationaliseren van het bouwproces ligt aan de basis van het gedachtegoed van Nagele. De woningen van Van Egteren zijn vanuit dit oogpunt een continuering van dit gedachtegoed en spelen als zodanig een belangrijke rol in het cultuurhistorische verhaal dat in Nagele verteld wordt.De kwaliteit van de huidige gevels is zeer matig en wordt door veel bewoners als slecht ervaren. De oorspronkelijke gevels hadden echter wel de verfijnde compositie die past bij Nagele. Als gevolg van verschillende renovaties is deze kwaliteit in de loop der jaren verloren gegaan.Door in het Gerstehof en Lucernhof duurzame, innovatieve en industriële bouwmethodes tot thema te verheffen kan in de toekomst het gedachtegoed van Nagele nieuw leven in geblazen worden.

- 4 -

Sterke punten:- Relatief grote woningen- Belangrijke schakel in de historie van het nieuwe bouwen.- Grote tuinen- Mierenhoop- Mercatus kan volledig eigendom herstellen in

Gerstehof

Zwakke punten:- Rommelige voortuinen- Beeldkwaliteit gevel- Blinde muur bergingen- Wooncomfort - Weinig bergruimte- Eenzijdig woningaanbod- Grote tuinen

Er zijn een aantal projecten die, door gebruik te maken van de sterke punten, een oplossing kunnen bieden voor de zwakke punten.

Per direct:Aanpassen verkoopstrategie Mercatus

Korte termijn:-Verbeteren beeldkwaliteit openbaar groen en tuinen

Middellange termijn:-Dubbele berging-Herbestemming Mierenhoop-Kopgevel voor collectieve energie-Gevelrenovatie

Lange termijn:-Nieuwbouw; Collectieve kracht (Gerstehof) Individuele vrijheid (Lucernehof)

plan van aanpak

restaura�e

innova�e

collec�efeigendom

versnipperdeigendom

Karwijhof

GerstehofLucernehof

VlashofKlaverhof Koolzaadhof

0 25 50 100 200

Gerstehof

Lucernehof

Architect: Van Egteren

4.4 ha98 woningen

- 5 -

kaart Nagele

Mercatus

Particulier

EigendomLegenda

228 265

Aantal woningen

39 gezinswoningenGerstehof ‘de haak’

31 Mercatus8 Particulier

40 gezinswoningenLucernehof‘de haak’

22 Mercatus18 Pariculier

12 gezinswoningenLucernehof‘de overgang’

12 Mercatus

Bijzondere bebouwingLucernehof‘de drempel’

De Mierenhoop

7 seniorenwoningenGerstehof ‘de drempel’

7 Mercatus

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

ontwerplab Nagele werkgroep wonen concept Gerstehof Lucernehof

Kans 1:

In het Gerstehof kan Mercatus op termijn met een relatief kleine inspanning het volledige eigendom van de haak herstellen. Afhankelijk van het ambitieniveau zou deze startegie ook gekozen kunnen worden voor het geheel van beide hoven.

Meerwaarde:

De haak kan (in de toekomst) in zijn geheel getransformeerd of herbouwd worden terwijl de oorspronkelijke eenheid van het ensemble wordt behouden.

Huidge eigendomsverhouding

Kansen in relatie tot eigendom

Kans 2:

Ontwikkelen van een nieuwe typologie op de overgang van het Lucernehof en de drempel van het Gerstehof. De overgang en de drempel zijn op zichzelf staande elementen in het ensemble. Herontwikkeling of transformatie van deze zones is mogelijk zonder de kwaliteit van het ensemble aan te tasten.

Meerwaarde:

Verrijking van het woningaanbod, zowel kwalitatief als typologisch.Door herinrichting van de drempel kan tevens de relatie van de hoven met de dorpsweide verbeterd worden.

Kans 3:

Volledig afstoten Lucernehof in combinatie met meer vrijheid voor particulier initiatief. Differenti-atie als kwaliteit.

Meerwaarde:

Meer ruimte voor individuele woonwensen. In combinatie met kans 1 ontstaan gevarieerde hofjes met een eigen identiteit.

Kans 4:

De mierenhoop komt vrij. De huidige functie verhuisd binnenkort naar een schoolgebouw op de dorpsweide.

Meerwaarde:

De mierenhoop kan een collectieve functie krijgen die een meerwaarde aan de hoven verleend. Het gebouw zou ruimte kunnen bieden aan kunstenaars of flexwerkers.

Kans 5:

Uitbreiding; toevoegen van bouwvolume.

Meerwaarde:

Verrijking van het woningaanbod, zowel kwalitatief als typologisch. Mogelijkheid tot compensatie sloop of verkoop. Unieke ligging aan de tocht.

- 6 -

7 Seniorenwoningen91 Vaneg gezinswoningen

analyse

Architectonische waarde

Minder niveau

Middel hoog niveau (gebouw)

Hoog niveau (gebouw en ensemble)

Legenda

205 43 139 106

Aantal woningen

Middel hoog niveau (ensemble)

Slecht

Middelmatig

Energie prestatieLegenda

354 139

Aantal woningen

Slecht

Middelmatig

Energie prestatieLegenda

354 139

Aantal woningen

60-70 m2

70-80 m2

80-90 m2

90-100 m2

100-110 m2

110-130 m2

130-150 m2

150+ m2

Bruto vloer oppervlakteLegenda

31 0 3 170 10 164 77 38

Aantal woningen

60-70 m2

70-80 m2

80-90 m2

90-100 m2

100-110 m2

110-130 m2

130-150 m2

150+ m2

Bruto vloer oppervlakteLegenda

31 0 3 170 10 164 77 38

Aantal woningen

- 7 -

- 150 m2

150 - 200 m2

200 - 250 m2

250 - 300 m2

300 - 400 m2

400 - 500 m2

500 - 750 m2

750+ m2

Perceel oppervlakteLegenda

41 161 60 56 54 42 73 6

Aantal woningen

- 8 -

Vaneg woningen, doorsnede en plattegronden

Gerstehof:Door het verschil in eigendomsverhouding is gekozen voor een verschillende aanpak per hof. Indien Mercatus het volledig eigendom in het Gerstehof hersteld is een integrale aanpak van het hof en de openbare ruimte mogelijk. Voor een duurzame toekomst van het hof is dit van essentieel belang. Zowel voor nieuwbouw als tussentijdse renovatie en herstructureringsprojecten biedt volledig eigendom de beste perspectieven. De eenheid en collectieve kracht in het hof kan worden gegarandeerd en sluit aan bij het sociale karakter van Mercatus.

Lucernehof:In het Lucernehof is herstel van volledig eigendom geen haalbare optie. Op dit moment wordt al duidelijk hoe het versnipperde eigendom tot differentiatie in het straatbeeld heeft geleid. Door in Lucernehof veel vrijheid te geven aan het individu kan nieuwbouw en renovatie worden gestimuleerd waarbij de differentiatie in het straatbeeld tot kwaliteit wordt verheven. Het verschil in aanpak draagt tevens bij aan een meer gedifferentieerde woonomgeving en een duidelijke identiteit van het hof. Hedendaagse industriële bouwmethodes zijn vanwege hun flexibiliteit ook zeer geschikt voor de particulier met bouwplannen.

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

Mercatus

Particulier

Eigendom

Noord

Legenda

Haak

Haak

Haak

Drempel

Drempel

Drempel

Overgang

Overgang

Overgang

Stedenbouwkundige eenheid

Stedenbouwkundige eenheid

Stedenbouwkundige eenheid

Eigendom na voltooiing huidige verkoopstrategie; 63 woningen

- Beide haken hebben een versnipperd eigendom- Geen uniforme aanpak mogelijk binnen de haak- Hoven worden rommelig

Huidige eigendomsituatie

eigendom

Koop 8 woningen GerstehofVerkoop haak Lucernehof

- Eigendom na voltooiing koop / verkoop strategie; 58 of 65 woningen

- Nu en in de toekomst uniforme aanpak mogelijk voor alle stedenbouwkundige eenheden- Elk hof een eigen identiteit en aanpak

- 9 -

- 10 -

Gerstehof Collectieve kracht

- 11 -

Korte termijn:Mercatus en gemeente betrekken bewoners bij de inrichting van het openbaar groen tussen de bouwstroken. In gezamenlijk overleg worden regels en richtlijnen opgesteld die de beeldkwaliteit van de openbare ruimte waarborgt. Afhankelijk van de wensen van de bewoners kan het beheer van het groen bij de bewoner of Mercatus/gemeente NOP liggen. Hekken en erfafscheiding zouden in ieder geval uit de voortuinen moeten worden geweerd. Mercatus kan planten ter beschikking stellen voor de bewoners waardoor de relatie met de klant wordt versterkt.

Langs de bestaande paden zijn hagen geplaatst, de bergingen zijn begroeid met klimop.

Rommelige voortuinen, saai gevelbeeld

groen en tuinen

- 12 -

Kansen bij transformatiegebruik openbare ruimte

A-2

A-1

A

Kleinere tuinenExtra bergingSemi-openbare grote voortuinSterkere betrokkenheid van bewoner bij openbare ruimteParkeren voor de deur mogelijk

Huidige situatie

ontwerplab Nagele werkgroep wonen concept Gerstehof Lucernehof

volledig eigendom

Huidige situatie

1 berging aan achterzijde van de woning

Berging aan voor- én achterzijde van de woning

Dubbele berging

Middellange termijn: Aansluitend op de overtuinen kunnen dubbele bergingen voor de woningen bijdragen aan de betrokkenheid bij de openbare ruimte en het tuinonderhoud. Veel bewoners ervaren de tuinen als te groot waardoor slecht onderhoud gepleegd wordt.Door het ontbreken van een zolder is er tevens een tekort aan bergruimte. Dit project biedt hiervoor een oplossing.

- Kleinere tuinen- Meer bergruimte- Sterkere betrokkenheid van bewoner bij openbare ruimte

dubbele berging

- 13 -

Middellange termijn: Een gevelrenovatie in het Gerstehof zou de beeldkwaliteit en het wooncomfort aanzienlijk kunnen verbeteren. Voor het Gerstehof zijn de spelregels van toepassing zoals vermeld in katern B, Spelregels voor het Nieuwe Nagele. Hier geldt dat innovatieve bouwmethodes en duurzaamheid als bijkomend aandachtspunt centraal staan omdat in tegenstelling tot de meeste andere hofjes hier geen noodzaak bestaat het oorspronkelijke gevelbeeld te herstellen.Deze methodes zijn vaak kostenbesparend en veroorzaken door een snelle uitvoering weinig overlast voor de bewoners. Hoogwaardige kwaliteit is gegarandeerd en zorgt voor maximaal comfort en weinig onderhoud.

De gevels van de afzonderlijke woningen hadden oorspronkelijk een dusdanige indeling dat deze een eenheid vormden met de aangrenzende woningen. De herkenbaarheid van de individuele woning was ondergeschikt aan de herkenbaarheid van de bouwstrook als eenheid. Deze kwaliteit is kenmerkend voor Nagele moet in ieder geval worden hersteld.

- 14 -

Huidige gevel

Oorspronkelijke gevel

Samenhang in de compositie van de oorspronkelijke gevel

Gevelrenovatie

gevelrenovatie

Middellange termijn:De Vaneg woningen zijn gebouwd in de tijd dat de centrale verwarming in opkomst was. Aanvankelijk waren de bouwstroken ontworpen met een collectief ketelhuis op de kopgevels. Dit ketelhuis is uiteindelijk maar op één plek gerealiseerd. Tegenwoordig doet de warmtepomp zijn intrede. Een warmtepomp kan met minimaal energieverbruik voorzien in de warmtebehoefte van een woning. Omdat deze technologie nog relatief nieuw is zijn de kosten voor aanschaf hoog. Collectief gebruik van een warmtepomp is zowel kostentechnisch als energetisch efficiënter. Het alsnog verwezenlijken van de ketelhuizen voor het herbergen van warmtepompen of andere duurzame installaties wordt aangeraden. Behalve aan duurzaamheid kan dit project vanwege het collectieve karakter bijdragen aan de leefbaarheid.De lagere energierekening is, voor de inkomens die in Nagele lager liggen dan het landelijk gemiddelde, een aantrekkelijk vooruitzicht. Mercatus kan hierbij een faciliterende rol spelen.

ketelhuis

principe warmtepomp

kopgevel voor collectieve energie

- 15 -

- 16 -

Lange termijn: In het Gerstehof komen zowel de haak als de drempel op lange termijn in aanmerking voor nieuwbouw.Nieuwbouw biedt de volgende kansen;

Comfort:Nieuwbouw biedt de kans moderne woningen te realiseren die aan alle hedendaagse eisen van comfort voldoen.

Gevarieerder woningaanbod:Nieuwbouw biedt kansen nieuwe woningtypologieën te introduceren.

Innovatie:Nagele is gebouwd als modern en vooruitstrevend dorp. De toegepaste bouwmethodes waren voor die tijd zeer innovatief. Door nieuwbouw kan Nagele zich wederom op dit punt profileren. Innovatieve bouwmethodes kunnen het modernistische imago van Nagele nieuw leven in blazen.

Maatschappelijk ideaal:Nagele vertegenwoordigde een nieuw maatschappelijk ideaal. Gelijkheid en collectiviteit stonden hierbij centraal. Tegenwoordig is duurzaamheid een belangrijk maatschappelijk thema. Duurzaamheid als thema biedt unieke kansen om de maatschappelijke relevantie van Nagele weer actueel te maken.

Nieuwbouw als impuls:Hoogwaardige nieuwbouw zal een nieuwe impuls geven aan het hof. De waardering van de woningen in de directe omgeving zal toenemen. Ook de motivatie om huis en tuin goed te onderhouden neemt toe.

nieuwbouw Gerstehof

Spelregels nieuwbouw Gerstehof:Voor het Gerstehof zijn de spelregels van toepassing zoals vermeld in katern B Spelregels voor het Nieuwe Nagele. De belangrijkste regels zijn hier samengevat.

Haak:- Aanbouw op kopgevels is alleen toegestaan voor

collectieve installaties t.b.v. duurzame energie.- Aanvullend moet bij nieuwbouw van de haak extra

aandacht besteed worden aan duurzaamheid.- Om innovatieve bouwmethodes te stimuleren kan

onderzocht worden of de oorspronkelijke fundering gehandhaafd kan blijven met als doel het gebruik van lichtgewicht constructies te bevorderen. Ook indien de bestaande fundering niet gehandhaafd wordt moet er een maximaal toelaatbare grondbelasting worden bepaald. Hiervoor is nog nader onderzoek nodig.

Drempel:Ook hier dient extra aandacht besteed te worden aan duurzaamheid en lichte bouwmethodes.- Zowel strokenbouw, geschakelde woningen,

vrijstaande woningen en bijzondere bebouwing zijn toegestaan.

- Bij nieuwbouw op de drempel worden geen tuinen toegestaan. Alleen terrassen en balkons waarvan de balustrades of afscheidingen integraal deel uit maken van het ontwerp zijn toegestaan.

- Vernieuwende en bijzondere architectuur is wel toegestaan zolang deze geen afbreuk doet aan het karakter van Nagele.

Haak

Drempel

noord

Overgang

Mierenhoop

Mogelijke nieuwbouw drempel

Stedenbouwkundige eenheid

- 17 -

- 18 -

Lucernehof Individuele vrijheid

Korte termijn:De korte termijnprojecten voor het Gerstehof kunnen ook op het Lucernehof worden toegepast.

Middellange termijn:De Mierenhoop komt op korte termijn vrij voor herbestemming. Het gebouw is leent zich uitstekend voor voorzieningen die kunnen bijdragen aan het woongenot het hof. Met beperkte middelen kunnen ateliers, vergaderruimtes en werkplekken flexibel worden ingericht.

Mierenhoop

- 20 -

Referentie vrijstaande woning

Referentie geschakelde woning

herbestemming Mierenhoop

eigendom mercatus

transformatie in de tijd

particulier eigendom

differentiatie

Middellange tot lange termijn:Op middellange en lange termijn is zowel nieuwbouw als renovatie mogelijk. Omdat een integrale aanpak van het hof niet mogelijk is wordt er gekozen voor een geleidelijke transformatie. In het Lucernehof zijn al veel woningen verkocht aan particulieren. Doordat mensen na verloop van tijd hun woning aanpassen aan hun persoonlijke smaak zien we dat het eentonige gevelbeeld doorbroken wordt. Deze kwaliteit wordt in Lucernehof gearticuleerd door meer vrijheid te bieden aan individuele smaak en woonwensen dan elders in Nagele.

Spelregels nieuwbouw en renovatie LucernehofVoor het Lucernehof zijn de spelregels van toepassing zoals vermeld in katern B Spelregels voor het Nieuwe Nagele. De belangrijkste regels zijn hier samengevat.

Haak:De gevels in de haak hoeven niet identiek te zijn of een eenheid te vormen. Er is een grote vrijheid in de keuze van materiaalgebruik, kleur en gevelindeling zolang deze past binnen een modernistische vormentaal. Om innovatieve bouwmethodes te stimuleren kan de oorspronkelijke fundering verplicht worden gehandhaafd met als doel het gebruik van lichtgewicht constructies te bevorderen.

Spelregels overgang Lucernehof:Ook hier dient extra aandacht besteed te worden aan duurzaamheid en lichte bouwmethodes. Zowel strokenbouw, geschakelde woningen en vrijstaande woningen zijn toegestaan. Het totaal gebouwd volume mag niet groter zijn dan maximaal mogelijk volgens de algemene bouwvoorschriften die op de haak van toepassing zijn. Erfafscheidingen mogen alleen in de vorm van hagen of indien integraal onderdeel van het ontwerp.

- 21 -

differentiatie als kwaliteit

doorsnede nieuwe situatie

plattegrond nieuwe situatie

- 22 -

Duurzaam parkerenHet parkeren in Gerstehof en Lucernehof kan bijdragen aan het innovatieve en duurzame karakter van de hoven.

GerstehofIn het Gerstehof is het hof overdekt met zonnepanelen waaronder geparkeerd kan worden.

inrichting van de hofweides

- 23 -

LucernehofOver het Lucernehof is een stedelijk tapijt gedrapeerd waarop geparkeerd kan worden. Naast parkeerplek functioneert het tapijt ook als warmtewisselaar, straatmeubilair en sportveld. Het centrum van St. Gallen in Zwitserland is hier als referentie gebruikt. Het geheel is omzoomd met een haag zodat het zicht op de auto’s wordt weggenomen.

colofondeze uitgave is gemaakt door Ontwerplab Nagele in opdracht van Gemeente Noordoostpolder en woningbouwvereniging Mercatus, Emmeloord d.d. 30 juni 2010