ISSO_Info_45_lowres

ISSO-INFO 45 aprIl 20111

illustratie: http://www.bouwenmetbim.nl

Het hebben van een Energielabel is volgens afspraken in de Europese Unie wettelijk ver-plicht. In Nederland blijft het aantal woning-verkopen met het Energielabel achter ten opzichte van andere landen in de EU. Minister Donner van het Ministerie van BZK wil daarom overgaan tot sancties bij transacties zonder Energielabel. Verschillende partijen hebben al laten weten tegen deze sancties te zijn.

Al jarenlang wordt in de installatiesector gezocht naar manieren om effectiever te werken. Voornamelijk om de hoge faalkosten binnen de sector te verlagen. Een groot deel van de faalkosten zou voorkomen kunnen worden wanneer er een verbeterde gegevensuitwisseling op gang komt. Een ontwikkeling die hierin kan voorzien is het Bouw Informatie Model (BIM).

Een belangrijk doel van BIM is kennis delen en de samenwer-

king tussen partijen in de bouwkolom te bevorderen met als

eindresultaat betere kwaliteit en minder faalkosten. BIM krijgt

daarom steeds meer navolging bij partijen in de bouwkolom.

Bij toepassing van BIM wordt alle relevante informatie tijdens

het hele bouwproces - en ook tijdens de gebruiksfase ten

behoeve van beheer en onderhoud - opgeslagen, gebruikt

en beheerd in een digitaal (3D) gebouwmodel. Het verschil

met een 2D-werkwijze is dat BIM gebruikmaakt van (centrale)

databases in plaats van tekeningen.

Verwarring rond Energielabel door onwetendheid

Voorstudie ISSO naar BIM binnen de installatiesector

ISSO INFO45

april 2011

verder op pag 2

verder op pag 5

2

ISO 9001 certificaat verlengd 3

Certificatieregeling installateurs duurzame energietechnieken 4

Installatiebedrijf 4

Jaap Hogeling benoemd tot fellow 5

Postbachelor opleiding HIT-W omarmt ISSO-publicaties 6

Vervolg landelijke informatiedag binnenmilieuprofiel 8

Platform Duurzame Huisvesting krijgt vaste vorm 8

Kennisbundeling Thermisch Actieve Gebouwen 10

Groei ISSO-digitaal.nl 11

Ontwerpen van infiltratievoorzieningen via ISSO-digitaal.nl 11

Klimaatapplicatie voor de installatiebranche 12

Leergang Woningventilatie bijna rond 13

Nieuwe methode voor duurzaam gebouwbeheer gelanceerd 14

Nieuwe instructieboeken in EMO-reeks 15

Serie ISSO-publicaties over woningventilatie nu compleet 16

Nieuwe ISSO-uitgaven 17

Eenvoudige berekeningen met Kleintje Koellast 18

Ontwikkeling ISSO-kenniskaart speciaal voor de praktijk 19

Denk met ons mee in het ISSO-panel 21

Experts aan het woord! 21

ISSO In-Companytrainingen 22

‘Duurzame technieken genereren omzet’ 24

ISS

O-i

nfo

nu

mm

er

45

content

Omdat het aantal verstrekte Energielabels in Nederland

lager is dan in veel andere landen, heeft de EU Nederland

gemaand om zo nodig door sancties het naleven van de

afspraken af te dwingen. Criticasters van het Energielabel

lijken niet op de hoogte te zijn van het feit dat de aangekon-

digde maatregelen niet uit de lucht komen vallen, maar uit

Brussel komen. Veel van de kritiek op deze maatregelen, is

gebaseerd op vier argumenten:

• de kwaliteit van de opname voor verstrekking van het label;

• de relatie van de labelklasse met het werkelijke energiege-

bruik;

• de invloed van de aanwezigheid van het label op het

besluit wel of niet tot koop over te gaan of de rol die het

label speelt bij de onderhandelingen;

• dwang helpt niet, je moet consumenten verleiden tot ener-

giebesparing.

Tot nu toe zijn het vooral enkele makelaarsorganisaties en de

Vereniging Eigen Huis die stelling hebben genomen in deze

discussie. Het is tijd om feitenmateriaal beschikbaar te stellen

zodat men een gedegen mening kan vormen.

KwAlItEIt VAN DE OpNAMEUit onderzoek dat het ministerie BZK onlangs heeft uitge-

voerd, blijkt dat bij veel opnames niet de daadwerkelijke

energiewaarden naar voren komen. Simpelweg omdat de

opname niet juist wordt uitgevoerd. De VROM-inspectie

spreekt echter wel van een verbetering ten opzichte van de

uitkomsten van eerder onderzoek. Maar dat betekent niet

dat dit resultaat tevreden stemt. De kwaliteit van de opname

blijft een punt van zorg. Net als bij bouwkundige keuringen

bij de aankoop van een woning, is het voor het opmaken van

een Energielabel van belang een groot aantal kenmerken

van de woning op te nemen. Bedrijven die het Energielabel

mogen opmaken worden regelmatig door certificerende

instellingen (onafhankelijke partijen) gecontroleerd. De cer-

tificatie van de opnemers is bedoeld om bij de consument

het vertrouwen te winnen dat de opname volgens de regels

geschiedt en dat het resultaat dus betrouwbaar is.

Om de betrouwbaarheid van het Energielabel te vergroten,

heeft Agentschap NL, het projectenbureau van het minis-

terie, samen met het Kennisinstituut ISSO en KBI een forum

geopend waar de opnemers en EPA-adviseurs bij twijfel

vragen kunnen stellen aan deskundigen. Verder is de kwali-

teitsborging gegarandeerd doordat alleen gediplomeerde

opnemers en EPA-adviseurs woningen mogen opnemen.

ENErgIEgEBrUIK EN ENErgIElABElBij de argumenten tegen de invoering van sancties, brengt

men ook vaak naar voren dat een woning met een slecht

Energielabel toch een laag energiegebruik kan hebben.

Daarom zou het Energielabel geen goed instrument zijn.

Hier worden echter twee dingen door elkaar gehaald. Het

Energielabel is een maatstaf voor de energetische kwali-

teit van het gebouw of de woning. Net als bij de aanschaf

van een auto met een A-label (we spreken vaak over het

percentage van de fiscale bijtelling die hierbij hoort voor

leaseauto’s) doet dit label geen voorspelling over de hoe-

veelheid benzine die de eigenaar per jaar zal gebruiken.

Dat hangt natuurlijk af van de rijstijl (vandaar ‘het nieuwe

rijden’) en van de hoeveelheid kilometers die je er per

jaar mee rijdt. Wat bij een auto voor iedereen duidelijk

is, lijkt bij een woning een onoverkomelijk obstakel. Bij

wasmachines is het blijkbaar al iets lastiger, vandaar dat

tegenwoordig naast het energielabel ook een bedrag aan

energiekosten wordt vermeld. Dit zal gebaseerd zijn op

een standaardgezin en standaardgebruik van de wasma-

chine. Dat we niet terug naar de winkel kunnen om ver-

haal te halen als wij vaker wassen dan dit standaardgezin,

dat snapt iedereen.

In het geval van een Energielabel bij woningen, zal

een bewoner bij hetzelfde bewonersgedrag in een

woning met een Energieklasse A aanzienlijk minder

energie gebruiken dan in een vergelijkbare woning met

Energieklasse E.

vervolg van pag 1 - Verwarring rond Energielabel


NUt VAN lABEl BIj KOOp Of VErKOOpWat is nu de rol die het Energielabel zou moet spelen? ‘Als

ik een huis koop, dan weet ik wat de energetische kwaliteit

van de woning is’, is een veelgehoord antwoord. Dat zou

dan vanzelf in de verkoopprijs tot uiting komen. Maar dat is

niet de bedoeling van het label. Het label geeft handvatten

voor een afweging van de koopprijs, voor de overweging

van investeringen in energiebesparende maatregelen die

de verkoper of koper vervolgens treft. Die maatregelen zijn

weer bepalend voor de energierekening die iedere maand

betaald moet worden. Groene financiering van energiebe-

sparende maatregelen wordt mogelijk als er een label en

een maatwerkadvies is. Over dwang gesproken: in Duitsland

verplicht de overheid een aantal energiebesparende maatre-

gelen bij oudere huizen. Zo kan het dus ook. Nederland kent

ongeveer 6 miljoen woningen. De gemiddelde woning heeft

een Energieklasse D. Er is dus een groot potentieel om bij de

bestaande woningen energie te besparen.

Ook de groeiende belangstelling om bij te willen dragen aan

tot de huidige, Nederlandse situatie. Stilstand is achteruit-

gang. Een volgende stap om de energiebezuiniging weer

in beweging te krijgen, is noodzakelijk. Het is geweldig dat

alle EU-staten van dat belang zijn doordrongen. De snel-

heid waarmee op Europees niveau vele energiemaatregelen

zijn gerealiseerd, dient als voorbeeld voor nieuwe Europese

afspraken.

Het Energielabel is een zeer bruikbaar instrument. Het

dwingt ons na te denken over de toekomst en dient als sti-

mulans om maatregelen te nemen. Onze conclusie is dat het

Energielabel een goede stok is. Niet om de hond te slaan,

maar om hem achter de stok aan te laten hollen. Dankzij het

Energielabel weten we wat we kopen en kunnen we met

maatwerkadvies aan de slag om de maandelijkse energielas-

ten te beperken. Want dat de energieprijzen voor de meeste

mensen harder zullen stijgen dan het salaris, daar durft ISSO

wel wat op in te zetten!

een duurzame wereld speelt een belangrijke rol. Niet alleen

de financiële besparing op energie is belangrijk, maar ook

het maatschappelijk belang van CO2 reductie en de vermin-

dering van het energiegebruik.

VrIjwIllIg Of gEDwONgENHet vierde argument is dat het verplichten van het label

door middel van sancties ‘oude’ politiek is. Nee, je moet

de consument juist verleiden, zegt men. Dit laatste is zeker

waar, maar alleen het verplichten van een label leidt zelfs

niet automatisch tot het uitvoeren van energiebesparende

maatregelen. Zonder label lukt dat al helemaal niet. Kijk maar

naar weer eens naar de auto. Het verplichte label, gekoppeld

aan fiscale maatregelen, heeft een ongekende ontwikkeling

en verkoop van zuinige auto’s op gang gebracht. Dat daarbij

de fiscale besparingen een belangrijke rol spelen, staat bui-

ten kijf. Wellicht is dat ook de weg die het Energielabel moet

inslaan: een ‘D’ tot en met ‘G’-label geeft een toeslag op de

energierekening. Die toeslagen kunnen dan dienen om de

ondersteunende maatregelen voor het verbeteren van de

labels te financieren. Zonder maatlat is het lastig meten. En

dat meten is nodig voor allerlei ondersteunende en verlei-

dende activiteiten.

ENErgIElABEl; EEN StAp VOOrwAArtSWe zijn nu al enkele decennia bezig om zowel zakelijk als

persoonlijk het energiegebruik te beperken. Talloze subsi-

dieregelingen - van fabrikant tot consument - hebben geleid

ISO 9001 certificaat verlengd

Op 4 februari 2010 ontving ISSO uit handen van Kema het

ISO 9001 certificaat voor het gevoerde kwaliteitsbeleid. In

november 2010 is er weer een externe audit uitgevoerd

om te toetsen of het kwaliteitssysteem nog altijd naar

behoren functioneert. Deze keer door Dekra, voorheen

KEMA Quality. Het kwaliteitssysteem van ISSO bleek

opnieuw te voldoen aan alle gestelde eisen van ISO 9001.

Dat betekent o.a. dat ISSO weer vooruitgang boekt in haar

verbeterprocessen.

4

Om het gebruik van hernieuwbare energie in Europa te bevorderen, is in april 2009 een richtlijn opgesteld: 2009/28/Eg - richtlijn hernieuwbare energie. Volgens deze richtlijn moeten alle lidstaten eind 2012 over een certi-ficatieregeling voor installateurs beschikken, die een aantal duurzame energietechnieken betreft.

Doel van de Richtlijn hernieuwbare energie is het bevorde-

ren van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen.

Maar ook beoogt de richtlijn te regelen dat er voldoende

transparantie is in de geleverde kwaliteit van de producten

of diensten en dat deze kwaliteit is gewaarborgd.

De regeling gaat specifiek in op de volgende technieken:

• kleinschalige warmwaterketels en verwarmingsketels op

biomassa;

• fotovoltaïsche en thermische systemen op zonne-energie;

• warmte/koude-opslag (WKO) systemen en warmtepompen.

Verplichte certificatieregeling installateurs duurzame energietechnieken

Adviesbureau DHV heeft in opdracht van AgentschapNL een

verkennend onderzoek uitgevoerd naar een mogelijke opzet

van een certificatiesysteem voor installateurs van hernieuw-

bare energiesystemen.

Het traject dat nodig is om een certificeringsregeling te kun-

nen opzetten, bestaat uit:

• vastleggen van de kennis;

• ontwikkelen van een leergang;

• ontwikkelen van examens;

• ontwikkelen van een certificeringssysteem.

ISSO lEVErt BElANgrIjKE BIjDrAgEUit de inventarisatie van DHV blijkt dat voor zonnestroom-

en zonnewarmte-installaties, warmtepompen en WKO-

systemen de noodzakelijke kennis al is vastgelegd in ISSO-

publicaties. In het kader van het Masterplan Zonne-energie

is herziening van de ISSO-publicaties op het gebied van

zonne-energie ingezet en is er een leergang in ontwikke-

ling. Het in het rapport van DHV beschreven traject om te

komen tot een certificeringssysteem, sluit naadloos aan bij

het Masterplan Zonne-energie. Ook voor warmtepompen en

WKO is een dergelijk traject in gang gezet. Voor warmtepom-

pen zijn de opleidingen en examens enige jaren geleden al

ontwikkeld.

De ontwikkeling van kwaliteitseisen voor de installatie van

kachels en ketels op biomassa lijkt interessant, vooral omdat

het hier een grote vervangingsmarkt betreft. ISSO werkt

momenteel een projectplan uit wat deze techniek - voor wat

betreft de kennisproducten - op eenzelfde niveau brengt

als de andere duurzame technieken. Vanzelfsprekend wordt

hierbij gebruik gemaakt van de bestaande kennisproducten

en opleidingen van het Sfeerverwarmingsgilde.

EENDUIDIgHEIDWanneer alle onderliggende kennisproducten voor han-

den zijn, is het tijd voor het implementeren van de certifi-

ceringsregeling. Daarbij is eenduidigheid in de wijze van

kennisborging, certificering, opleidingen en examens van

groot belang. Een eenduidige systematiek kan de regeldruk

voor de installateurs beperkt houden. Eenduidige systema-

tiek zorgt er daarnaast voor dat installateurs de certificering

gezamenlijk op de markt kunnen brengen. Op die manier

helpen ze het certificaat commerciële waarde te geven. De

Richtlijn hernieuwbare energie zal gelijktijdig met de re-cast

van EPBD ingevoerd worden. Voor meer informatie kunt u

contact opnemen met André Derksen, [email protected] of

Kees Arkesteijn, [email protected].

Installatiebedrijf KwEKEl BVwww.kwekel.nl

BINK SOftwArE BVVoor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluit berekeningenwww.binksoftware.nl

DEKrAVoorhEEn KEMA QuAlityTesten, inspecteren en certificeren elektrische producten. Auditering en certificering van beheersystemenwww.dekra.nl


VIrtUEEl ONtwOrpEN EN gEBOUwDDoor het gebruik van modelleersoftware kan ‘virtueel ont-

worpen en gebouwd’ worden. Een groot voordeel is dat alle

partijen in het bouwproces met dezelfde informatie werken

en dus ook van elkaar zien wat er gebeurt. De informatie is

dan ook continu beschikbaar en altijd actueel. Fouten kunnen

in een vroegtijdig stadium voorkomen worden. Daarnaast kan

procesinformatie, het Programma van Eisen en uitvoerings-

en beheerinformatie in het model worden opgeslagen.

IN DE KINDErScHOENENDe toepassing van BIM in de bouwsector gaat met rasse

schreden voort. Echter, uit onderzoeken blijkt dat de toepas-

sing van BIM in de installatiesector nog helemaal in de kinder-

schoenen staat. Vanwege de niet te stuiten opmars van BIM

zal ook de installatiesector op korte termijn hiermee te maken

krijgen en sterker nog: zich hierop moeten gaan voorberei-

den. Dit betekent dat niet alleen het ontwerp (zoals nu vaak

het geval), maar het totale voortbrengingsproces integraal

door computerapplicaties ondersteund zal gaan worden.

Op dit moment lijken vooral de architecten het voortouw te

nemen in de toepassing van BIM, vooral in de beperkte zin

van 3D-ontwerpen met meerdere partijen.

De content die hiervoor nodig is ligt voor een groot deel

al opgeslagen in ISSO-publicaties, maar is nog niet direct

toepasbaar voor het gebruik in BIM. Het MKK-model (Model

Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties), dat het uitgangs-

punt vormt bij de ontwikkeling van ISSO-publicaties, biedt

een solide basis maar moet voor toepassing in BIM nog nader

uitgewerkt worden.

De voorstudie die ISSO uitvoert, beschrijft een inventarisatie

van de ontwikkelingen rondom BIM en de mogelijkheden

voor de technische installatiebranche.

MEEr INfOrMAtIEVoor meer informatie kunt u contact opnemen met Michel

Verkerk, [email protected].

op 29 januari jl. is Jaap hogeling benoemd tot ‘Fellow’ van de Amerikaanse vakorganisatie Ashrae. Dit gebeurde tijdens de jaarlijkse conferentie in las Vegas. De status van ‘Fellow’ is weggelegd voor leden van de organisatie die een ‘exceptionele bijdrage’ hebben geleverd aan het vakgebied verwarming, koeling, klimaatbeheersing en ventilatie.

vervolg van pag 1 - Voorstudie iSSo naar BiM

jaap Hogeling benoemd tot fellow Ashrae

6

publicatie

81ke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen

De posthbo-opleiding HIt-w van Avans+ is begin dit jaar ingrijpend veranderd. Vroeger zou het bij een dergelijke aanpassing nodig zijn om veel nieuw lesmateriaal te ontwikke-len. Nu komt veel vernieuwde kennis uit ISSO-publicaties. Voor de lessen en het leermateriaal maakt de opleiding grotendeels gebruik van relevante ISSO-publicaties, NEN-normen en andere technisch richtlijnen.

postbachelor opleiding HIt-w omarmt ISSO-publicaties

pApIEr Of DIgItAAlDe vernieuwde opleiding maakt daarbij grotendeels gebruik

van ISSO-publicaties. Het dictaat van de docenten kan hier-

door beperkt blijven tot praktijkvoorbeelden, powerpoint-

presentaties, oefenopgaven en projecten. Ook bij tentamens

kan men relevante ISSO-publicaties gebruiken. Deelnemers

kunnen kiezen tussen de papieren publicatie of een Avans+-

licentie op ISSO-digitaal.nl gedurende de opleiding. Op

ISSO-digitaal.nl zijn, naast de digitale weergaves van de

ISSO-publicaties, ook interessante ontwerpen rekentools

te vinden. Ook kan de deelnemer tegen gereduceerd tarief

gebruikmaken van diverse softwarepakketten voor ontwer-

pen, dimensioneren en kostenberekening.

wAt IS Er NIEUw AAN DE HIt-w?Deelnemers aan de nieuwe opleiding HIT-W werken bij een

ingenieurs- of adviesbureau, installatiebedrijf, of een ander

bedrijf dat betrokken is bij het ontwerpen van gebouwinst-

allaties en zijn op weg een functie met meer verantwoor-

delijkheid en technische inhoud. Deelnemers dienen te

beschikken over een HBO-werken denkniveau. Deelnemers

met een vooropleiding op (post-) mbo-niveau kunnen via

een assessment-procedure en eventueel een schakelcursus

P-HIT instromen. Diploma’s van TVVL-cursussen of een HBO-

dagopleiding installatietechniek kunnen vrijstellingen bieden

voor vakken met een grote onderlinge overlap.

prOgrAMMA HIt-wHet eerste leerjaar staat vooral in het teken van kennis en

achtergronden over de werking, toepassing en het dimensi-

Een van de gebruikte ISSO-publicaties in de opleiding

Het ontwerpen van technische installaties wordt een alsmaar

complexere aangelegenheid. Er gelden steeds hogere eisen

aan energiegebruik, comfort, veiligheid en het voorkomen

van hinder en schade voor de omgeving. Projecten worden

niet alleen technisch complexer, de ontwerper moet ook veel

meer rekening houden met aangrenzende disciplines, lastige

wetgeving en niet te vergeten uitgebreide technische richt-

lijnen. Op aanvraag van de Onderwijs Advies Raad van de

installatietechnische opleidingen van Avans+ is een beroe-

penanalyse uitgevoerd bij ingenieursbureaus, adviesbureaus

en grote installatiebedrijven. Daaruit is een zeer herkenbaar

beroepsprofiel ‘Integraal Installatietechnisch Ontwerper’

voortgekomen. De posthbo-opleiding HIT-W (Hogere

Installatietechniek Werktuigkundige installaties) heeft daar-

om ook een nieuwe richting toegevoegd aan de opleiding

die zich richt op de Integraal Installatietechnisch Ontwerper. Een deelnemer wordt gecoacht


oneren van de meest voorkomende soorten gebouwinstal-

laties. In het tweede leerjaar worden de deelnemers zowel

groepsgewijs als individueel uitgedaagd om het geleerde uit

het eerste jaar toe te passen in een gesimuleerd project dat

het hele traject van de voorontwerpfase tot de uitvoerings-

fase omvat. Het derde leerjaar beslaat één semester en staat

vooral in het teken van een individueel afstudeerproject.

Er is aandacht voor veel voorkomende speciale installaties

in zogenoemde expert-lessen en de deelnemers krijgen

instructies over de duurzaamheidsmeetlat van BREEAM.

Vanuit een programma van eisen maken de deelnemers het

definitieve ontwerp van een gebouwinstallatie met bepaalde

eisen aan complexiteit en beperking van het energiegebruik.

HEt rESUltAAtDe deelnemer ontvangt na succesvolle afronding van de

opleiding het postbachelor diploma van de registeroplei-

ding HIT-W Integraal Installatietechnisch Ontwerper van

de Stichting Post-HBO Nederland. Deelnemers die via een

niet-HBO-route zijn ingestroomd, kunnen op basis van het

HIT-W-diploma bij Hogeschool Avans via een éénjarig afstu-

deertraject hun bachelortitel halen.

INfOrMAtIEVoor meer informatie kunt u de website www.avansplus.nl

raadplegen.

Een deelnemer wordt gecoacht

De diploma-uitreiking

Bijeenkomst Datum locatie

Binnenmilieuprofiel Woningen (1,5 dag) 23 mei en 21 juni ROTTERDAM

Instructiebijeenkomst Regeltechniek voor klimaatinstallaties 17 2011 ROTTERDAM

Voorlichtingsbijeenkomst Integraal ontwerpen 26 mei ROTTERDAM

Legionellaveilige woningen (niet-installateurs) (middag) 2 juni EINDHOVEN

9 juni BUNNIK

Power Quality (3 dagen) 14, 21 en 28 september 2011

13, 20 en 27 oktober 2011

10, 17 en 24 november 2011 WOERDEN

Energiebeleid voor Woningbouwcoöperaties 12 / 19 mei en 9 juni

(i.s.m. Vabi Software BV) (2,5 dagen) 13 / 22 september en 4 oktober

3 / 10 en 24 november ROTTERDAM

Duurzaam Beheer en Onderhoud voor facility managers (1 dag) 18 mei

29 september ROTTERDAM

Duurzaam Beheer en Onderhoud voor adviseurs en installateurs 1 juni en 7 september

(1, 5 dagen) 10 oktober en 7 december ROTTERDAM

Betonkernactivering (basis, 1 dag) N.t.b. ROTTERDAM/WOERDEN

Betonkernactivering (ontwerpers, 4 dagen) N.t.b. ROTTERDAM/WOERDEN

EMC (2 dagen) 7 en 8 juni

8 en 9 september

25 en 26 oktober ROTTERDAM

Seminar Thermisch Actieve Gebouwen 22 juni 2011 DEN BOSCH

ISSO-Najaarsoverleg 15 september 2011 APELDOORN

Elektrotechniek 3 t/m 7 oktober UTRECHT

EPG seminar 13 oktober ROTTERDAM

Voor meer informatie kunt u www.isso.nl raadplegen.

AG E N DA

8

platform Duurzame Huisvesting krijgt vaste vorm met intentieverklaring

Het jaarlijkse symposium van het platform Duurzame Huisvesting, waarvan ISSO deel uit-maakt, had dit jaar als thema ’wie is aan zet?’. tijdens het symposium ondertekenden de leden van het platform een intentieverklaring waardoor ze zich verbinden aan het doel om door samenwerking binnen de sector de huis-vestingsketen te verduurzamen. Het platform gaat nu aan de slag met het oplossen van knel-punten.

Voorzitter Jan Terlouw en Eneco-bestuurder Douwe Kras

gaven tijdens het symposium hun visie op het thema ‘Wie

is aan zet?’Jan Terlouw wees daarbij nadrukkelijk de over-

heid aan. Deze dient met goede regelgeving een impuls te

geven aan de verduurzaming, gaf hij aan, want anders halen

landelijke informatiedag binnenmilieuprofiel woningen krijgt vervolg

we de doelstellingen voor energiebesparing en reductie van

de CO2-uitstoot voor 2020 niet. Het gegeven dat zojuist de

stekker (tijdelijk?) uit het transitieplatform PEGO is getrok-

ken, zou somber kunnen stemmen. Maar Jan Terlouw zit niet

bij de pakken neer. Douwe Kras presenteerde de filosofie

van Eneco op het gebied van duurzame energieopwekking.

Lokale opwekking en slimme energienetten - smart grids -

zijn de belangrijkste ingrediënten van hun strategie.

SAMEN AAN ZEtHet plenaire gedeelte van het programma werd muzikaal

georkestreerd door Gregor Stam, die aan het einde van de

dag zelfs zijn zelf gecomponeerde ‘platform-lied’ ten gehore

bracht. In het tweede gedeelte van de dag konden de deel-

nemers kiezen uit een breed scala van parallelsessies waarin

succesvolle voorbeelden van samenwerking in duurzame

projecten en producten aan de orde kwamen. Daarmee werd

het antwoord op de themavraag van het symposium gege-

ven: samen zijn we aan zet! Alle deelnemende organisaties

in het platform gaan in een werkprogramma hun expertise

inbrengen om knelpunten in het proces van verduurzaming

van de bestaande utiliteitsbouw op te lossen.

U kunt het platform volgen op LinkedIn via de groep

Platform Duurzame Huisvesting. ISSO directeur Rob van

Bergen treedt op als woordvoerder van het platform.

Meer informatie vindt u op www.isso.nl

Naar aanleiding van de landelijke informa-tiedag van ISSO over het binnenmilieuprofiel in woningen op 17 februari jl., werkt ISSO aan belangrijke vervolgstappen. Zo komt er een instructie voor de EpA-adviseur over het opstellen van een Binnenmilieuprofiel en werkt ISSO aan verbetering van de bepalings-methode.

De belangrijkste constatering tijdens de landelijke infor-

matiedag was dat het tijd is om de bepalingsmethode uit

ISSO-publicatie 82.4 verder uit te rollen. Praktijkervaringen

leren echter dat er nog verbeteracties mogelijk zijn die de

marktacceptatie van de methode verder zullen vergroten.

ISSO werkt dan ook de komende periode - samen met markt-

partijen - aan verbetering en uitrol van de methode. De

presentaties van de landelijke informatiedag kunt u nog eens

terugkijken op www.isso.nl onder de kop ‘Nieuws’.


ISSO wil de beste projectcoördinator

• ben jij de specialist installatietechniek met organisatietalent?

• is kwaliteit voor jou geen vies woord en wil je kennis ontwikkelen en overdragen?

• wil jij jouw kennis van installatietechniek en duurzaamheid verdiepen en in- en extern delen?

• ben je bovendien communicatief vaardig en een teamspeler?

Dan maakt iSSo, het kennisinstituut van de installatiesector, graag kennis met jou!

Als projectcoördinator ben je:

• manager van je eigen kennisprojecten

• aanspreekpunt voor opdrachtgevers en marktpartijen in de bouwketen

• het gezicht van ISSO in jouw vakspecialisme (W, E, S of ICT)

• succesvol in het verwerven van nieuwe projecten ISSO verwacht van jou:

• minimaal een HBO-opleiding in techniek of energie

• 5 jaar werkervaring in de installatietechniek of gebouwde omgeving

Wij bieden jou zelfstandigheid, speelruimte en verantwoordelijkheid in een dynamische en

fl exibele organisatie. Met fl exibele arbeidsvoorwaarden en een goed salaris.

Spreekt dit jou aan?

Stuur je CV met motivatie naar [email protected] .

KE

NN

I SI N

St

I tU

Ut

VO

Or

DE

I NS

tA

ll

At

I ES

Ec

tO

r

Kijk voor meer informatie: www.isso.nl

Kennisinstituut voor de Installatiesector ISSO houdt zich bezig met het identifi ceren van kennisvragen

binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische

ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

SOftwArEApplIcAtIETijdens de informatiedag is ook de ISSO-applicatie ‘BM

(Binnenmilieuprofiel woningen)’ gepresenteerd. De applicatie

werkt conform de methode uit publicatie 82.4 en geeft de

gebruiker via een ‘stoplichtscore’ snel inzicht in de verschil-

lende (deel)aspecten van het binnenmilieu in de woning.

INStrUctIE BINNENMIlIEUprOfIElHet opstellen van een binnenmilieuprofiel woningen vormt

een aanvulling op het energielabel/-maatwerkadvies. Een EPA-

adviseur kan een binnenmilieuprofiel afgeven indien hij/zij:

• bekend is met de methodiek als beschreven in ISSO-

publicatie 82.4;

• beschikt beschikt over de vereiste hulpmiddelen (meetap-

paratuur bijvoorbeeld) zoals omschreven in ISSO-publicatie

82.4;

• als bedrijf gecertificeerd is voor EP-certificaten voor wonin-

gen conform eisen BRL9500;

• heeft deelgenomen aan instructie binnenmilieuprofiel.

Binnenkort gaat de instructie Binnenmilieuprofiel van start.

De bijeenkomst is opgebouwd uit twee dagen. De eerste dag

(twee dagdelen) richt zich op de inhoudelijke behandeling

van de methode en de softwareapplicatie. Daarna krijgen

de deelnemers een oefening/

huiswerkopdracht mee voor het

opstellen van een eigen bin-

nenmilieuprofiel. Het tweede

deel van de bijeenkomst is een

terugkomdag (1 dagdeel) waarbij

de huiswerkopdracht, knelpunten

en vragen worden behandeld.

Na afloop van de instructie is de

deelnemer in staat om een bin-

nenmilieuprofiel op te stellen voor

woningen.

INScHrIjVINgInschrijven voor de ISSO-instructiebijeenkomst binnenmilieu-

profiel kan via www.isso.nl of u kunt contact opnemen met

Susanne Suvaal, [email protected].

publicatie

82.4ke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

Bepalingsmethode

BinnenmilieuprofielWoningen energieprestatie advies

10

De kennisinstituten ISSO en cUr Bouw&Infra en de brancheorganisaties in het Betonplatform zijn een unieke samenwerking gestart om de kennis over thermisch actieve gebouwen te bundelen. Als kick-off organiseren ze een inspirerend en informatief congres op woens-dag 22 juni 2011. De organisatie is in handen van het platform Duurzaam gebouwd.

Thermisch actief bouwen is gebaseerd op het thermisch

activeren van de gebouwmassa - met name van de beton-

constructies - en biedt enorme kansen voor het realiseren

van comfortabele, energieneutrale gebouwen. Succesvolle

toepassing vergt concepten op gebouwniveau met een inte-

grale benadering van architectuur, constructie, installatie en

uitvoering. Om die aanpak probleemloos te laten verlopen, is

er behoefte aan nieuwe kennis op elk van deze terreinen. Het

congres beoogt de nieuwe manier van werken te stimuleren

en te voorzien in de kennisbehoefte. De unieke en brede

samenwerking tussen de betonbranche-organisaties, het

platform Duurzaam Gebouwd en de kennisinstituten ISSO en

CUR Bouw&Infra staat garant voor een grote stap vooruit.

BEtONKErNActIVErINgBetonkernactivering is de populaire term voor thermisch

actieve betonconstructies. Het wordt in de Nederlands bouw

steeds vaker toegepast als alternatief voor conventionele

klimaatinstallaties om zowel een comfortabel binnenklimaat

als een laag energiegebruik te realiseren. Thermisch actieve

bouwelementen worden bij voorkeur gecombineerd met

duurzame energiebronnen, zoals warmte/koude-opslag in

de bodem. Die combinatie levert een robuust systeem, dat

Kennisbundeling thermisch Actieve gebouwen

opgewassen is tegen externe wijzigingen zoals temperatuur-

stijging. De combinatie van thermische massa met duurzame

energiebronnen leidt tijdens de levensduur van het gebouw

ook nog eens tot een minimale CO2-footprint.

tHErMIScH ActIEVE gEBOUwENOver betonkernactivering is al veel gepubliceerd. Ook is er

al heel wat gebouwd, met goede en soms minder goede

ervaringen. Uit beide soorten ervaringen is lering te trek-

ken. Tijdens het congres zullen nieuwe kennisdocumenten

en aanbevelingen worden gepresenteerd, zowel door ISSO

en CUR als door de partijen van het BetonPlatform. ISSO zal

daarbij naast de ISSO-publicatie 85 ‘Thermisch actieve vloe-

ren, betonkernactivering’ tevens de ontwikkelde leergang

presenteren. De publicatie komt medio 2011 beschikbaar.

De publicatie en leergang zijn tot stand gekomen met steun

van: PIT, OTIB, VROM, RGD, Uneto-VNI, WTH en Nathan.

wOrKSHOpSOver thermisch actieve gebouwen op conceptniveau is nog

nauwelijks iets gepubliceerd. Daar zal het congres zeker een

aanzet toe geven. De diverse workshops tijdens het congres

zoomen in op de interesses van de verschillende doelgroe-

pen; van ontwerp en techniek tot financieel rendement.

Doelstelling van het congres is tweeledig: enerzijds de con-

gresdeelnemers praktisch bruikbare kennis aan te reiken,

anderzijds nieuwe kennisnetwerken te stimuleren.

Het congres vindt plaats op 22 juni in het nieuwe Congres-

centrum 1931 te ’s-Hertogenbosch.

Meer informatie vindt u op www.isso.nl


‘Heeft u ook een digitale versie?’ Die eerste vraag van jaren geleden heeft inmiddels geleid tot een complete online bibliotheek van alle ISSO-producten; ISSO-digitaal.nl. Steeds meer organisaties binnen de installatiesector maken gebruik van de digitale online bibliotheek.

Adviesbureaus, grote en kleinere installatiebedrijven, over-

heid, architectenbureaus, bouwbedrijven; allemaal raadple-

gen ze in de online bibliotheek de diverse ISSO-publicaties,

zoeken ze ISSO-producten met behulp van kernwoorden en

maken ze gebruik van de ISSO-toolshop met diverse tabellen

en rekenprogramma’s.

Het succes van ISSO-digitaal.nl blijkt uit het volgende:

• van begin 2006 tot nu toe heeft ISSO ruim 400 licenties

mogen aanmaken;

• vanaf 2007 is het aantal abonnees jaarlijks met gemiddeld

24 procent gestegen;

• in 2010 zijn er ondanks de recessie maar liefst 78 nieuwe

ISSO-digitaal licentiehouders bij gekomen;

• op een werkdag loggen er gemiddeld 73 unieke organisa-

ties in die zorgen voor 133 sessies;

• de drukst bezochte dag telde 172 unieke organisaties met

in totaal 2294 sessies.

ISSO-digitaal.nl is door de jaren heen steeds gebruiksvrien-

delijker, uitgebreider en toegankelijker geworden en heeft

een hoge status bereikt in de gehele sector. De reeks ISSO-

publicaties en de handige rekentools besparen de gebruiker

uren aan eigen speurwerk, onderzoek en rekenwerk. ISSO-

digitaal.nl biedt altijd toegang tot de meest actuele publica-

ties, maar ook tot de verouderde versie daarvan.

Meer informatie over ISSO-digitaal vindt u op onze website.

U kunt ook contact opnemen met Matthijs Plandsoen,

[email protected].

groei ISSO-digitaal.nl

In 2011 verschijnt de herziene versie van ISSO-publicatie 70.1 ‘Omgaan met hemelwater bin-nen de perceelgrens’. Aan de hand van een softwareapplicatie zijn enkele voorbeeldbere-keningen uitgevoerd voor de beschreven ont-werpberekening in de nieuwe ISSO-richtlijn. De meerwaarde van die applicatie naast de ISSO-publicatie zelf, heeft ISSO doen besluiten de applicatie voor de installatiesector beschik-baar te stellen via ISSO-digitaal.

De applicatie Ontwerpen van infiltratievoorzieningen verge-

makkelijkt de beschreven ontwerpberekening en is van toe-

passing op de typen infiltratievoorzieningen zoals vermeld

ISSO-publicatie 70.1. Dit zijn de volgende voorzieningen:

Applicatie Ontwerpen van infiltratievoorzieningenvia ISSO-digitaal.nl

De applicatie laat op één blad zowel de invoergegevens als

de berekeningsresultaten zien. De invoergegevens komen

bovenaan het blad te staan, de berekeningsresultaten

onderaan. Installateurs kunnen het blad met invoergege-

vens en berekeningsresultaten samen met de uitgangspun-

ten van ISSO-publicatie 70.1 meeleveren bij een offerte voor

de realisatie van een infiltratievoorziening. De realisatie van

deze applicatie is mede mogelijk gemaakt door een financi-

ele bijdrage van UNETO-VNI , Ekofuture en BureauLeiding.

De applicatie maakt gebruik van de door Stichting RIONED

ter beschikking gestelde tabellen met de rekenresultaten

van de module C2200.

KENNISMAKINgSVErSIETot 1 juni is het mogelijk een gratis licentie af te sluiten om

deze nieuwe applicatie te ontdekken. Wilt u gebruik maken

van dit aanbod, dan kunt u dit laten weten door een e-mail

te sturen naar [email protected].

MEEr INfOrMAtIEVoor meer informatie kunt u contact opnemen met

Oscar Nuijten, [email protected] of

Michel Verkerk, [email protected]

• infiltratieveld;

• infiltratiebassin;

• infiltratiegreppel;

• infiltratiekoffer;

• infiltratiekoffer met bergkamers;

• infiltratiekrat;

• doorlatend riool;

• wadi.

12

ISSO levert al jaren klimaatdata voor bereke-ningen bij simulaties voor klimaatregelingen. tot voor kort waren deze gegevens alleen beschikbaar via Microsoft Excel. Om de instal-latiebranche deze klimaatdata gerichter aan te kunnen bieden, heeft ISSO een klimaatapplica-tie ontwikkeld waarmee berekeningen zijn uit te voeren. De klimaatapplicatie is beschikbaar via ISSO-digitaal.

Voor het uitbrengen van de applicatie heeft ISSO eerst de

klimaatdata gecontroleerd op missende datavelden. De

databestanden zijn nu volledig en genereren geen foutmel-

dingen. De applicatie is zo ingericht dat de klimaatdata een-

voudig beschikbaar te stellen zijn aan derden.

OpBOUw ApplIcAtIEDe applicatie is opgebouwd uit een vijftal onderdelen:

1 StANDAArD fUNctIESDit onderdeel geeft de gebruiker de mogelijkheid om per

periode een aantal variabelen te laten berekenen. Voor de

gekozen periode zijn variabelen te berekenen voor zonne-

straling (globaal, diffuus, direct, direct normaal), tempera-

tuur, vochtigheid (relatief, absoluut), neerslag, wind (snel-

heid, richting), bewolkingsgraad, zonneschijnduur, damp-

spanning en enthalpie.

De selectie van de periode waarover de berekening(en)

gewenst zijn, zijn door de gebruiker flexibel in te geven; op

basis van klimaat- en referentiejaren. Wanneer men kiest

voor klimaatjaren kan aangegeven worden wat de begin-

(vanaf 1961) en einddatum van de berekening dient te zijn.

Als referentiejaar kan men een keuze maken uit het referen-

tiejaar 1964, het energie jaar 50/60, het standaard ontwerp-

jaar en een extreem ontwerpjaar.

De uitkomsten kunnen worden weergeven in een matrix of

grafisch via een lijn- of staafgrafiek. Daarnaast is het mogelijk

de data te exporteren naar Microsoft Excel.

2 grAADDAgENDoor het opgeven van een referentietemperatuur, band-

breedte en een bepaalde functie (graaduren met/zonder

dode band of graaddagen met/zonder dode band) berekent

de applicatie voor een gekozen periode de gevraagde graad-

uren of -dagen.

Klimaatapplicatie voor de installatiebranche

3 rMOtOm RMOT te berekenen maakt de gebruiker een keuze voor

een bepaald (seizoen in een) klimaatjaar of referentiejaar

en de applicatie berekent direct voor de gekozen periode

de gevraagde gegevens. RMOT wordt gebruikt om de bin-

nentemperatuur in een gebouw te bepalen op basis van de

warmte van de vorige dagen (die verschillende gewichten

met zich meedragen).

4 DAggEMIDDElDENDeze functie maakt het mogelijk om 1- tot en met 5-daagse

gemiddelden te bepalen over een gekozen periode (klimaat-

of referentiejaar).

5 HIttEgOlVENDe gebruiker kan hier een periode opgeven waarin de appli-

catie op zoek moet gaan naar geregistreerde hittegolven. De

applicatie geeft als resultaten de begin- en einddatum van

de gevonden hittegolven.

KENNISMAKINgSVErSIETot en met 1 juni is het mogelijk een gratis kennismakings-

abonnement af te sluiten om deze nieuwe applicatie te

ontdekken. Wilt u gebruik maken van dit aanbod, dan kunt

u dit laten weten door een e-mail te sturen naar

[email protected].

wEBSErVIcENaast de applicatie binnen ISSO-digitaal, faciliteert ISSO

ook een webservice waarmee de klimaatdata te benaderen

zijn. Deze opzet maakt het mogelijk om ook andere partijen

toegang te geven tot de klimaatdata waar zij gebruik van

willen maken. De vragende partij stuurt een verzoek naar de

webservice die vervolgens de gevraagde informatie levert.

Op deze manier krijgt de gebruiker gegarandeerd de meest

actuele data. Alle data komen namelijk uit de centrale data-

base van ISSO.

MEEr INfOrMAtIEVoor meer informatie over deze applicatie of de webservice

kunt u contact opnemen met Michel Verkerk,

[email protected]


Proc

essc

erti�

catie

Le

erga

ng v

entil

atie

syst

emen

won

inge

n en

woo

ngeb

ouw

en

Module

Basisventilatietechniek

Module

Ontwerpenventilatiesystemen

Examen

Ontwerpenventilatiesystemen

Toets

Basiskennisventilatiewoningen

Instructie-boek

Instructie-boek

Instructie-boek

Instructie-boek

ModuleMonteren/installeren

ventilatiesystemen

ModuleBeheren/

onderhoudventilatiesystemen

ExamenMonteren/installeren

ventilatiesystemen

ExamenBeheren/

onderhoudventilatiesystemen

ISSO61

ISSO62

ISSO63

ISSO91

ISSO92

ISSO62

ISSO91

ISSO92

Getuigschrift Certi�caat Certi�caat Certi�caat

I. Bechikt over kennis en vakbekwaamheid

II.Zorgt voor bekendheid met opstellen handboek /ervaring met procesmatige kwaliteitsbewaking

Procescerti�catieBRL 6000-10

Procescerti�catieBRL 8010

Naast de serie referentiedocumenten woning-ventilatie, is het nodig om deze kennis te bor-gen in de praktijk. Nog steeds is er een groot gat tussen de beschikbare kennis en de vaar-digheid in de praktijk als het gaat om het ont-werpen, installeren en onderhouden van ven-tilatieproducten. Zowel bij nieuwbouw als in de vervangingsmarkt. ISSO ontwikkelt daarom een leergang woningventilatie.

ISSO is in 2010 gestart om samen met marktpartijen de leer-

gang Woningventilatie te ontwikkelen (zie ook ISSO-Info 43).

Bedrijven en personen die werkzaam zijn in de installatiesec-

tor krijgen daarmee de mogelijkheid zich (verder) te bekwa-

men en onderscheiden op het gebied van woningventilatie.

De ontwikkeling van de leergang wordt ondersteund door

belangrijke partijen in de installatiesector zoals Uneto-VNI,

AgentschapNL, OTIB, en de leveranciers van ventilatiesyste-

men verenigd in de FME/VLA. De leergang is in te zetten als

ondersteuning van opleidings- en uitvoeringstrajecten die

vrij zij in te vullen door bijvoorbeeld opleidingsinstituten en

marktpartijen.

ONDErDElEN De leergang zal bestaan uit vier verschillende modulen:

1 Basis ventilatietechniek;

2 Ontwerpen ventilatiesystemen;

3 Monteren en installeren ventilatiesystemen;

4 Beheren en onderhouden ventilatiesystemen.

Alle modulen bestaan uit de volgende producten:

• eindtermdocumenten (onder regie van CITO) met helder

gedefinieerde doelgroepen, ingedeeld naar niveau en

(bouw)discipline;

• ISSO-instructieboeken behorende bij de modulen en pas-

send binnen de opgestelde OTIB-onderwijsmatrix duurza-

me technologie ook afgestemd op de recent ontwikkelde

en opgeleverde ISSO-publicaties;

• opgaven en casussen voor landelijke, schriftelijke CITO-

examens;

• een sluitend en functioneel CITO-examentraject, waarmee

door de markt uitgevoerde opleidingstrajecten kunnen

worden afgesloten, resulterend in een getuigschrift (basis-

moduul 1) en/of erkend certificaat (specifieke modulen 2,

3 en 4).

De specifieke modulen sluiten wat betreft het vakbe-

kwaamheidsdeel aan op beschikbare procescertificatie-

instrumenten zoals BRL6000-10 ‘Ontwerpen en instal-

leren ventilatievoorzieningen woningen’ en BRL8010

‘Ventilatieprestatiekeuring woningen’.

plANNINg EN VErVOlgOp dit moment werken de initiatiefnemers aan de afronding

van de eindtermendocumenten, de instructieboeken en de

examens voor de vier genoemde modulen. Op verzoek van

FME/VLA bereiden ISSO en haar partners aanvullend een

vijfde module voor, genaamd ‘Systeemmontage ventilatie’.

Naar verwachting kunnen opleidingsinstituten en marktpar-

tijen vanaf het derde kwartaal van 2011 met de uitvoering

van het opleidingstraject van start gaan. Geïnteresseerde

opleiders kunnen contact opnemen met Anneli van Kleven,

[email protected].

MEEr INfOrMAtIEVoor meer inhoudelijke informatie over dit project kunt u con-

tact opnemen met Harry van Weele, [email protected]

leergang woningventilatie bijna rond

14

FUNCTIONELE INSPECTIEMETHODE

DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD

publicatie

106

KE

NN

I SI N

ST

I TU

UT

VO

OR

DE

I NS

TA

LL

AT

I ES

EC

TO

R

TE

CH

NIS

CH

E IN

SP

EC

TIE

ME

TH

OD

EN

ME

T N

UL

ME

TIN

G V

OO

R D

UU

RZ

AA

M B

EH

EE

R E

N O

ND

ER

HO

UD

ISBN 978-90-5044-205-3

ISSO-PUBLICATIES DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD:

100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen

Feiten en voordelen op een rij

101 Onderhoud en onderhoudscontracten

Termen en de� nities voor beheer en onderhoudvan

klimaatinstallaties in gebouwen

102 Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en Onderhoud

Binnenmilieu, energiegebruik en functioneren van techniek

103 Monitoren van Duurzaam Beheer en Onderhoud


104 Stappenplan Duurzaam Beheer en Onderhoud

105 Kerndocument gebouwtechniek

106 Functionele inspectiemethode Duurzaam Beheer en Onderhoud

107 Opleveringsprocedure klimaatinstallaties

Nulmeting Duurzaam Beheer en Onderhoud

STAPPENPLAN DUURZAAM

BEHEER EN ONDERHOUD

publicatie

104

KE

NN

I SI N

ST

I TU

UT

VO

OR

DE

I NS

TA

LL

AT

I ES

EC

TO

R

ISBN 978-90-5044-204-6


100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen


101 Onderhoud en onderhoudscontracten

Termen en de� nities voor beheer en onderhoudvan

klimaatinstallaties in gebouwen

102 Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en Onderhoud


103 Monitoren van Duurzaam Beheer en Onderhoud





107 Opleveringsprocedure klimaatinstallaties

Nulmeting Duurzaam Beheer en Onderhoud

DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD GEBOUWEN


publicatie

100

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

ISBN 978-90-5044-203-9


100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwenFeiten en voordelen op een rij

101 Onderhoud en onderhoudscontractenTermen en de� nities voor beheer en onderhoudvan klimaatinstallaties in gebouwen

102 Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en OnderhoudBinnenmilieu, energiegebruik en functioneren van techniek

103 Monitoren van Duurzaam Beheer en OnderhoudBinnenmilieu, energiegebruik en functioneren van techniek




107 Opleveringsprocedure klimaatinstallatiesNulmeting Duurzaam Beheer en Onderhoud

Met de presentatie van de eerste 3 exemplaren is een start gemaakt van de nieuwe reeks ISSO-publicaties in het kader van ‘Duurzaam Beheer en Onderhoud van gebouwen’.

De uitreiking van de publicaties vond plaats tijdens het

symposium ‘Wie is aan zet?’ van 10 februari jl. te Bussum.

Directeur Rob Boerée van NL Energie en Klimaat ontving de

ISSO-publicaties 100, 104 en 106 uit handen van Rob van

Bergen, directeur van kennisinstituut ISSO.

In het programma ‘Duurzaam Beheer en Onderhoud’ heeft

ISSO, in samenwerking met TNO en Halmos Adviseurs een

methode ontwikkeld die gebouwen weer laat functioneren

als bedoeld. Hierdoor vermindert het aantal klachten over

het binnenklimaat in gebouwen en wordt excessief energie-

gebruik teruggebracht.

AANlEIDINgDe groeiende aandacht voor een gezond binnenklimaat, de

noodzaak om installaties zo energie-efficiënt mogelijk te

laten draaien en het feit dat steeds meer gebouweigenaren

bepaalde garanties voor de prestatie aan installaties wensen

of eisen, waren voor ISSO aanleiding het project duurzaam

beheer en onderhoud te starten. Uit eerder onderzoek van

Halmos en TNO naar het functioneren van klimaatinstallaties

was al het beeld naar voren gekomen dat het hiermee niet

goed gesteld is. Het is van groot belang dat bij de totstand-

koming van dergelijke kennisproducten alle partijen uit de

bouwketen betrokken worden. Voordat het projectplan is

opgesteld is een aantal brainstormsessies gehouden met

verschillende gebouweigenaren en -beheerders. Daarmee

wordt voor deze kennisproducten niet vanuit de aanbod-

Nieuwe methode voor duurzaam gebouwbeheer gelanceerd

zijde, dus de installatie- en onderhoudsbedrijven, maar juist

vanuit de vraagzijde geredeneerd.

Bij ‘Duurzaam Beheer en Onderhoud’ is een belangrijke rol

weggelegd voor het facilitair management, de spin in het

web. Het facilitair management onderhoudt het contact met

uitvoerders van onderhoud en beheer maar wordt ook door

gebruikers en organisatie aangesproken op de kwaliteit van

het binnenmilieu en energiezuinigheid van het gebouw.

De methodiek is zodanig opgezet dat beheerders weer het

gevoel krijgen dat zij ‘grip’ hebben op de (binnenmilieu)pres-

taties van de gebouwen.

De nu gelanceerde methode voor duurzaam beheer bestaat

uit een functionele inspectiemethode gekoppeld aan een

gestructureerd stappenplan om verbeteringen door te voe-

ren. Er volgen nog publicaties over prestatie-indicatoren

en onderhoudscontracten voor duurzaam beheer en

onderhoud. De eerste publicatie 100 is een inleiding op de

methode voor alle bij gebouwbeheer betrokken partijen,

vastgoedprofessionals en gebouweigenaren. Hierin staan de

feiten en voordelen op een rij.

De realisatie van deze serie publicaties is tot stand gekomen

met steun van Rijksgebouwendienst, PIT en OTIB.

MEEr INfOrMAtIEDe ISSO-publicaties 100 Duurzaam beheer en onderhoud

van gebouwen (€ 40), 104 Stappenplan duurzaam beheer

en onder houd (€ 50) en 106 Functionele inspectie methode

duurzaam beheer en onderhoud (€ 45) zijn te bestellen via

de ISSO-winkel. De publicaties

zijn tevens digitaal verkrijgbaar

via www.isso-digitaal.nl

Rob van Bergen (links) overhandigt de publicatie aan Rob Boerée

van NL Energie en Klimaat


KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T

VO

OR

D

E

IN

ST

AL

LA

TI

ES

EC

TO

R

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD

Generatoren

Het Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud bestaat uit acht delen.

Deel 1 DraaistroommotorenDeel 2 GelijkstroommotorenDeel 3 ReductorenDeel 4 GeneratorenDeel 5 RemmenDeel 6 FrequentieregelaarsDeel 7 PompenDeel 8 Metingen

ISBN: 978-90-5044-197-1

4IN

STRU

CTIEB

OEK

ELEKTR

OM

ECH

AN

ISCH

ON

DER

HO

UD

DEEL 4 G

ENER

ATO

REN

O p l e i d i n g s - e n

o n t w i k k e l i n g s f o n d s

v o o r h e t T e c h n i s c h

I n s t a l l a t i e b e d r i j f

KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T

VO

OR

D

E

IN

ST

AL

LA

TI

ES

EC

TO

R

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD

Remmen

Het Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud bestaat uit acht delen.

Deel 1 DraaistroommotorenDeel 2 GelijkstroommotorenDeel 3 ReductorenDeel 4 GeneratorenDeel 5 RemmenDeel 6 FrequentieregelaarsDeel 7 PompenDeel 8 Metingen

ISBN: 978-90-5044-207-7

5

INS

TR

UC

TIE

BO

EK

EL

EK

TR

OM

EC

HA

NIS

CH

ON

DE

RH

OU

D D

EE

L 5

RE

MM

EN





omslag EMO-5.indd 1-2 08-03-11 09:25

Het afgelopen jaar verschenen de eerste instructieboeken in het kader van elektrome-chanisch onderhoud. Het eerste kwartaal van 2011 kwamen er twee nieuwe instructieboeken bij in deze reeks, met de titels generatoren en remmen.

De instructieboeken, elk gericht op een

specifiek elektromechanisch product,

beschrijven de wijze waarop men het

onderhoud van het betreffende product

dient aan te pakken. De uitvoering van

het onderhoud staat in de instructieboe-

ken op een consequente wijze beschre-

ven. De omschrijving volgt de volgende

stappen:

• herkenning: met welk product heeft de

monteur te maken en wat zijn de speci-

fieke eigenschappen van dat product?

• diagnose: hoe achterhaalt de monteur

wat er met het product moet gebeu-

ren?

• demontage en diagnose-onderdelen:

op welke wijze dient de monteur het

product uit elkaar te halen?

• revisie: hoe kan de monteur de onder-

delen repareren en/of reviseren?

• montage: op welke wijze kan de monteur

het product weer in elkaar zetten?

Daarnaast bevat elk instructieboek een hoofdstuk met

theoretische achtergrondinformatie over het betreffende

product.

gENErAtOrENSinds januari is de nieuwe module Generatoren beschikbaar.

Dit instructieboek behandelt de werking van de genera-

tor en de bijbehorende onderhoudswerkzaamheden. De

werking van de draaistroomgenerator is gebaseerd op het

natuurkundige principe van inductie. Wanneer een geleider

wordt blootgesteld aan een veranderend magnetische veld,

ontstaat in die geleider een elektrische stroom. Het gaat

bij inductie om de snelheid waarmee het magnetische veld

verandert onder invloed van de ronddraaiende magneten.

Bij een generator wordt een ronddraaiend magnetisch veld

opgewekt in de rotor. Bij kleine generatoren wekken één of

meerdere permanente magneten dit magnetisch veld op.

Bij grotere generatoren zorgen elektromagneten in de rotor

hiervoor.

Nieuwe instructieboeken in EMO-reeks

rEMMENDe laatste module die is verschenen in de serie instructie-

boeken gaat over remmen. Hoewel remmen en koppelingen

verschillende functies hebben, werken ze vaak volgens het-

zelfde principe en hebben ze vaak dezelfde constructie. Het

vaste deel van een rem is bij een koppeling het aangedreven

deel. De meeste remsystemen zijn zo gemaakt dat de rem in

werking treedt op het moment dat de aandrijfkracht weg-

valt. Er zijn verschillende manieren om remkracht op te wek-

ken. Bij remmen die zijn gekoppeld aan elektromotoren, zijn

de meest voorkomende manieren van opwekking: wrijving,

wervelstroom en magnetisme. Deze drie methodes komen

dan ook aan bod in het instructieboek.

De EMO instructieboeken worden gerealiseerd met steun van

en in samenwerking met Uneto-VNI, vakgroep EMO en OTIB.

BEStEllENDe reeds verschenen EMO instructieboeken zijn te bestellen

via de ISSO-winkel op isso.nl

16

ISSO-publicatie 61Systeem A en B

ISSO-publicatie 62Systeem D centraal

(met WTW)

ISSO-publicatie 61Alle ventilatiesystemen

ISSO-publicatie 63Systemen A, C en D centraal (met WTW)

ISSO-publicatie 92Systemen Cen D

decentraal (met WTW)

ISSO-publicatie 91Systeem D decentraal

(met WTW)

Programa van eisenop hoofdlijnen

Systeem C of D

Systeem A of B

Programmafase

OntwerpfaseUitwerkingsfaseRealisatiefase

Beheerfase

Systeemkeuze

PR

OG

RA

MM

A V

AN

EIS

EN

EN

SY

ST

EE

MK

EU

ZE

VO

OR

VE

NT

ILA

TIE

SY

ST

EM

EN

IN W

ON

ING

EN

EN

WO

ON

GE

BO

UW

EN

Programma van Eisen en systeem-keuze voor ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

ISBN 978-90-5044-199-5

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

publicatie

61

AB

CD

VERSIE 2010





Onlangs zijn de ISSO-publicaties 61 en 62 over ventilatie in woningen compleet herzien. Met deze twee nieuwe uitgaven is de serie ISSO-publicaties over woningventilatie nu compleet.

Na alle publiciteit rondom ventila-

tie in woningen en scholen, heeft

ISSO gekozen voor een duidelijke

informatiesplitsing ten aanzien

van de verschillende ventilatie-

systemen. Naast de titels van de

bestaande publicaties, zijn ook

de vorm en de inhoud aangepast

aan nieuwe inzichten en normen.

Uitgangspunt in beide publicaties is

het Bouwbesluit van 2003 met alle

wijzigingen tot 2010. Maar ook kij-

ken de publicaties vast vooruit naar

verwachte eisen in het vernieuwde

Bouwbesluit dat uiterlijk volgend jaar een feit wordt. Vooral

de verscherpte eisen op het gebied van installatiegeluid en

de consequenties daarvan voor ventilatiesystemen krijgt in

die vooruitblik aandacht.

ISSO 61 De titel van publicatie 61 is gewijzigd van ‘Kwaliteits eisen

ventilatiesystemen woningen’ (2002) in ‘Programma van

Eisen en systeemkeuze voor ventilatiesystemen in woningen

en woongebouwen’ (2010). In dit referentiedocument komen

alle gangbare ventilatiesystemen in Nederland aan de orde.

Ook zijn de ontwerpaspecten voor ventilatiesystemen

Serie ISSO-publicaties over woningventilatie nu compleet

met een natuurlijke afvoervoorziening (type A en B) in

deze publicatie uitgewerkt. De opzet en inhoud van de

publicatie zijn aangepast waardoor het nu een geheel nieuw

‘moederdocument’ is voor het vastleggen van minimale

kwaliteitseisen aan woningventilatie en het maken van een

systeemkeuze. In de herziene versie 2010 is een splitsing

aangebracht in twee gedeeltes. Een zeer toegankelijk,

beschrijvend deel over alle aspecten in het ontwerpproces

van een woningventilatiesysteem en een deel Model

Kwaliteitsborging Klimaatinstallaties (MKK) voor gebruik in

bijvoorbeeld procescertificatiesystemen. De inhoud van de

publicatie is aangepast aan de voortschrijdende kennis en

normen.

Voor de beschrijving van bijna 40 systeemvarianten is de

publicatie voorbereid op aansluiting met de systeembeschrij-

vingen uit de norm NEN8088, die in het verlengde ligt van

de Energie Prestatie Gebouwen (NEN7120 EPG). Beide NEN-

normen zijn in 2010 als groene versie gepresenteerd.

Enkele nieuwigheden in de publ icatie zijn:

• voorbeelden van ventilatiebalansberekeningen voor ver-

schillende woningtypen;

• uitgewerkte voorbeelden voor het maken van een

systeemkeuze;

• principe-uitvoeringen en consequenties in de gestapelde

bouw;

• eisen aan en uitvoering van luchtdebietmetingen;

• eisen en consequenties ten aanzien van installatiegeluid;

• keuze van en interactie met wasemkap.

De nieuwe ISSO-publicatie 61 kost € 135,- en is te bestellen

via de ISSO- Winkel op www.isso.nl

Nevenstaand overzicht geeft het

onderlinge verband tussen de

verschillende ISSO-producten op

het gebied van ventilatie weer.


CE

NT

RA

LE G

EB

AL

AN

CE

ER

DE

VE

NT

ILA

TIE

SY

ST

EM

EN

ME

T W

AR

MT

ET

ER

UG

WIN

NIN

G IN

WO

NIN

GE

N E

N W

OO

NG

EB

OU

WE

N Centrale gebalanceerde ventilatie-systemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen

ISBN 978-90-5044-198-8

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

publicatie

62





publicatie

32KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

UIT

GA

NG

SP

UN

TE

N T

EM

PE

RA

TU

UR

SIM

UL

AT

IEB

ER

EK

EN

ING

EN

Uitgangspunten Temperatuur-simulatieberekeningen

herziene versie

2011

ISBN 978-90-5044-210-7

SBRPostbus 1819 3000 BV Rotterdam

T (010) 206 59 59F (010) 413 01 75

[email protected]

ISSOPostbus 5773000 AN Rotterdam

T (010) 206 59 69F (010) 213 03 84

[email protected]

ISBN 978-90-5367-456-7 Artikelnummer 809.10

ISSO SB

R812.11

Energ

iebesp

aringsm

og

elijkheden b

estaande w

oning

en

Energiebesparings-mogelijkhedenbestaande woningenUitwerkingsinstructie op basis van toolkitconcepten

812.11

herziene VERSIE

Serie ISSO-publicaties over woningventilatie nu compleet

ISSO 62De eerste uitgave van ISSO-publicatie 62 ‘Kwaliteitseisen

gebalanceerde ventilatie in woningen’ is verschenen in

2003. Een aanvulling volgde in 2004. Met de herdruk van

2010 is de publicatie nu alleen nog toegespitst op cen-

trale wtw-systemen, algemeen bekend onder de naam

‘balansventilatie’ en typeaanduiding ‘D’. De titel is dan ook

gewijzigd in ISSO-publicatie 62 ‘Centrale gebalanceerde

ventilatiesystemen met warmterugwinning in woningen

en woongebouwen’. De gebalanceerde ventilatiesystemen

voorzien van natuurlijke luchttoevoer en mechanische

afvoer (type C) zijn ‘verhuisd’ naar ISSO-publicatie 92

(2009). Lokale gebalanceerde ventilatiesystemen voorzien

van warmteterugwinning zijn volledig uitgewerkt in ISSO-

publicatie 91 (2009).

Evenals ISSO-publicatie 61 is ISSO publicatie 62 gesplitst in

een toegankelijk en beschrijvend deel over alle aspecten in

het ontwerpproces van een centrale wtw-installatie en een

deel volgens MKK voor gebruik in bijvoorbeeld procescerti-

ficatiesystemen.

Enkele nieuwigheden in publicatie 62:

• voorbeelden van ventilatiebalansberekeningen voor ver-

schillende woningtypen;

• principe-uitvoeringen en consequenties in de gestapelde

bouw;

• eisen en uitvoering opstellingsruimten voor de WTW-

unit;

• eisen aan en uitvoering van luchtdebietmetingen;

• eisen en consequenties ten aanzien van installatiegeluid;

• keuze van en interactie met wasemkap.

De nieuwe ISSO-publicatie 62 kost € 125,– en is te bestellen

via de ISSO-

winkel.

De publicaties

zijn gerealiseerd

met financiële

steun van OTIB

en Uneto-VNI.

De onderstaande uitgaven zijn (binnenkort) beschikbaar.

Publicaties:

ISSO-publicatie 32 Uitgangspunten temperatuursimula-

tieberekeningen (herziene versie)

ISSO-publicatie 70.1 Omgaan met hemelwater binnen

de perceel grens

ISSO-publicatie 85 Thermisch actieve vloeren, beton-

kernactivering

ISSO-publicatie 90 Energie-

efficiënte verlichting in en

rondom gebouwen

ISSO-publicatie 100

Duurzaam beheer en onder-

houd gebouwen - Feiten en

voordelen op een rij

ISSO-publicatie 104

Stappenplan Duurzaam

Beheer en Onderhoud

ISSO-publicatie 106

Functionele inspectieme-

thode Duurzaam Beheer en

Onderhoud

Instructieboek

Elektromechanisch

Onderhoud, module 5;

Remmen (IBemorm)

Kleintje Koellast

ISSO/SBR-publicatie 811

Ontwerpen van legionel-

laveilige woningen (herziene

versie)

ISSO/SBR-publicatie 812

Energiebesparingsmogelijk-

heden bestaande woningen

Meer informatie over de publicaties vindt u in de ISSO-

winkel op www.isso.nl

Nieuwe ISSO-uitgaven

18

KLEINTJEKE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

KL

EIN

TJE

KO

EL

LA

ST

koellast

Kruisplein 25

3014 DB Rotterdam

Postbus 577

3000 AN Rotterdam

tel. 010 206 59 69

fax 010 213 03 84

www.isso.nl

[email protected]

ISBN 978-90-5044-202-2









Beurs Elektrotechniek 20113 t/m 7 oktoberjaarbeurs Utrecht

De serie ISSO-kleintjes is uitgebreid met Kleintje Koellast. Zoals alle ISSO-kleintjes is ook dit zakboekje bedoeld voor praktische toepassingen en gebruik op de werkvloer. Kleintje Koellast biedt handvatten voor het berekenen van de koellast van vertrekken en gebouwen.

Kleintje Koellast is een tussenvorm tussen sterk vereenvou-

digde stationaire modellen en uitgebreide computerappli-

caties. Hoewel eenvoudig, houdt de geboden methode wel

rekening met factoren als warmteaccumulatie in de gebouw-

constructie, beschaduwing en verminderde interne warmte-

last bij verlichting door afgezogen armaturen. De methode

uit dit kleintje betreft zowel de voelbare als de latente

koellast. Kleintje Koellast is gebaseerd op ISSO-publicatie 8

‘Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij

‘zomerontwerpcondities’. Voor het buitenklimaat is uitge-

gaan van de NEN 5060.

VOElBAAr EN lAtENtDe voelbare koellast van een vertrek is samengesteld uit een

zestal bijdragen. Koellast ten gevolge van:

• warmte afgegeven door personen;

• warmte afgegeven door verlichting;

• warmte afgegeven door apparatuur;

• warmte binnenvallende zonnestraling;

• warmte door toetredende buitenlucht;

• warmte door de scheidingsconstructies.

Eenvoudige berekeningen met Kleintje Koellast

Kleintje Koellast geeft deze bijdra-

gen aan de voelbare koellast weer in

formules en grafieken. De voelbare

koellast van een vertrek is de som

van de verschillende bijdragen.

Naast de voelbare koellast is ook

de latente koellast te bereke nen. Ook aan de latente koellast

draagt een aantal factoren bij:

• verdampingswarmte van de door personen afgegeven

waterdamp;

• verdampingswarmte van waterdamp uit de binnenkomen-

de buitenlucht.

De koellast kan afnemen door het tijdelijk toestaan van een

hogere binnentemperatuur.

In het boekje maken een tweetal voorbeelden de bereke-

ningen inzichtelijk. De methode uit het ISSO-kleintje is ook

geschikt om de binnentemperatuur te bepalen bij beperkte

koeling of bij de afwezigheid van koeling.

De realisatie van deze

uitgave werd mede

mogelijk gemaakt door OTIB

MEEr INfOrMAtIEKleintje Koellast kost € 35,– en is te bestellen via de ISSO-

winkel. Kleintje Koellast is tevens digitaal beschikbaar via

isso-digitaal.nl

Kom uw kennis opladen bij KBI en ISSO

U vindt ons in Hal 8, standnummer F050


recent gebruikersonderzoek toont aan dat op (V)MBO-niveau een sterke informatiebehoefte bestaat. Met name leerlingen zijn op zoek naar handzame informatie die zij in de dagelijkse installatiepraktijk kunnen toepassen. Daarbij moet men denken aan foto’s, woordenlijsten en stappenplannen. juist voor deze toepassin-gen zal ISSO de ISSO-kenniskaart ontwikkelen.

Een kenniskaart bevat concrete informatie die de gebruikers

kunnen inzetten bij de uitvoering en realisatie van projecten.

De primaire doelgroep zijn alle mensen in de uitvoerende

installatietechniek, zoals:

Ontwikkeling ISSO-kenniskaart speciaal voor de praktijk

Het ISSO-team is versterkt met tom ten Bosch. tom is 24 jaar oud en komt uit Den Haag. Nadat hij zijn mavodiploma heeft gehaald, is ten Bosch in Delft op het Mondriaan college MBO Ict-beheer gaan studeren. Na zijn MBO-opleiding is hij verder gaan leren in de richting van HBO Informatica op de Haagse Hogeschool. Die studie heeft hij dit jaar binnen ISSO afgerond.

Tom ten Bosch

Even voorstellen

• Monteur of 1e / leidinggevend monteur;

• Werkvoorbereider;

• Middenkaderfunctionaris;

• Leerlingen.

ISSO zal per werkveld (luchtbehandeling, energie & milieu,

verwarming, water & gas, algemene technieken en elektro

& ict) kenniskaarten uitwerken. De eerste zullen naar ver-

wachting medio 2011 beschikbaar zijn. De kaarten zijn gratis

digitaal te raadplegen en tegen een geringe vergoeding ook

in gedrukte vorm verkrijgbaar.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Michel

Verkerk, [email protected]

“Mijn werkzaamheden binnen ISSO zijn het bouwen

van nieuwe tools voor het ISSO-digitaal platform en het

updaten van oudere tools naar webbased versies zodat

zij tevens kunnen worden geplaatst in het ISSO digitaal

framework”, vertelt Ten Bosch. “Wat ik tot nu toe heb

gedaan binnen ISSO is ten eerste mijn afstudeeropdracht

die bestond uit het importeren en trans-

formeren van klimaatgegevens en het

opzetten van een webservice om deze

gegevens mee op te kunnen halen.

Naast deze tool ben ik begonnen met

het bouwen van een tool om een

binnenmilieuprofiel te kunnen bepalen.”

Naast zijn werk heeft Ten Bosch natuurlijk ook vrije tijd:

“Als hobby’s heb ik uiteraard voetbal en dan ben ik vooral

fan van ADO. Naast voetbal ben ik nu bijna een half jaar

bezig om gitaar te leren spelen, wat overigens nog niet

echt goed gaat. Daarnaast speel ik nu een jaar ‘go’, een

bordspel dat lijkt op schaken.”

20

MAANDAG 3VRIJDAG 7

OKT. 2011VAKBEURS VOOR INSTALLATEUR EN INDUSTRIE JAARBEURS UTRECHT

Inhoudelijk programmaNaast het expositieprogramma vinden er dit jaar

heel veel extra activiteiten plaats. Op het program-

ma staan onder meer diverse congressen, waar-

onder het Domotica Congres, het Smart Grids en

Intelligente Netten Congres en het Licht Congres

dat in samenwerking met de NLA en NSVV georga-

niseerd wordt. Daarnaast vindt ook de Dag van de

Installateur plaats, kunt u een uitgebreid seminar-

programma bijwonen en zijn alle genomineerde

inzendingen van de ETOP Innovation Awards op

de beursvloer te zien.

Praktische informatie

Beursdagen Maandag 3 tot en met

vrijdag 7 oktober 2011

Locatiejaarbeurs Utrecht, hal 7 t/m 12

Openingstijden• Ma3,di4enwo5oktober2011

10.00 – 17.30 uur

• Do6oktober2011

10.00 – 19.30 uur

• Vr7oktober2011

10.00 – 17.00 uur

Meer informatie en registratie op:www.elektrotechniek-online.nl

Van 3 tot en met 7 oktober vindt Elektrotechniek plaats, de vak-

beurs voor installateur en industrie. Verspreid over zes hallen

presenteren ruim 400 bedrijven de nieuwste producten, techno-

logieën en innovaties op het gebied van zonne- en alternatieve

energie, industriële automatisering en –elektronica, installatie-

materiaal, bekabeling, domotica en verlichting. centraal thema

op de beurs is ‘duurzaam contact’. Het intelligent gebruik en

beheer van energie, de noodzaak van ketenintegratie en ener-

giebesparende innovaties op lichtgebied worden in dit kader

uitgebreid belicht. Maar ook op het gebied van elektronische

beveiliging, gebouwbeheersystemen en opleidingsprogramma’s

bent u op Elektrotechniek aan het juiste adres.

Duurzaam contact @ Elektrotechniek

ISSO-INFO 45 aprIl 201121 ISSO-INFO 45

maart 201021

Het ISSO-panel is er voor iedereen die interes-se heeft in onze producten en diensten en een bijdrage wil leveren aan het verbeterproces. Uw inbreng gebruikt ISSO om de kwaliteit en het aanbod van nieuwe en bestaande produc-ten en diensten te optimaliseren. Betere kennis en kennisoverdracht voor betere kwaliteit!

Als deelnemer aan het ISSO-panel vragen wij u bijvoorbeeld

wat u vindt van onze manier van kennisoverdracht, de invul-

ling van bijeenkomsten, onze websites en nog veel meer.

Ook nieuwe communicatiecampagnes leggen we aan u voor.

Vervolgens zorgen wij ervoor dat uw opinie binnen ISSO op

de goede plek terechtkomt. Wij zijn oprecht benieuwd naar

uw ervaringen.

MEEDOEN IS EENVOUDIg EN KOSt NIEt VEEl tIjDVia internet: Enkele keren per jaar vragen we u per e-mail

uw mening.

ISSO organiseert binnenkort een aantal master-classes. tijdens een masterclass wordt u bij-gepraat door een of enkele experts over een bepaald onderwerp. De eerste masterclass staat in het teken van Duurzaam Beheer en Onderhoud (DBO). Deze korte maar zeer inten-sieve manier van kennisoverdracht richt zich op installateurs, adviseurs en facility managers.

fAcIlIty MANAgErEen expert op het vakgebied legt in deze masterclass uit hoe

een duurzaam beheerd en onderhouden gebouw weer ‘grip’

kan geven op de prestaties. Hiervoor wordt het proces om te

komen tot een duurzaam beheerd en onderhouden gebouw

aan de hand van een Stappenplan uitgewerkt. De rollen en

verantwoordelijkheden van het facilitair management bin-

nen dit proces komen stap voor stap aan bod. Aan het eind

van deze dag weet u hoe u binnen uw eigen organisatie aan

de slag kunt gaan om Duurzaam Beheer en Onderhoud in

uw gebouw toe te passen.

ADVISEUr & INStAllAtEUrOmdat communicatie bij het opzetten van een duurzaam

beheerproces cruciaal is, zal de masterclass juist ook hieraan

veel aandacht besteden. Adviseren over duurzaam beheer

en onderhoud is meer dan het zoveelste adviesrapport uit-

brengen dat in de bureaula verdwijnt. Of het opstellen van

een plan waarvoor geen budget wordt vrijgemaakt. Door

Denk met ons mee in het ISSO-panel

Experts aan het woord!

face-to-face: U wordt uitgenodigd deel te nemen aan een

brainstormsessie.

Voor deelname aan het ISSO-panel

zijn we op zoek naar enthousiaste mensen (een technische

achtergrond is niet noodzakelijk) die werkzaam zijn bij:

• Kleine, middelgrote of grote installatiebedrijven

• Adviesbureaus

• Onderwijs (MBO+ en HBO)

• Gemeenten

• Woningbouwcorporaties

• Architectenbureaus

wAt KrIjgt U ErVOOr tErUg?Bij deelname aan het ISSO-panel kunt u jaarlijks kosteloos

deelnemen aan één van onze seminars.

Interesse? U kunt zich opgeven via e-mail bij Anneli van

Kleven, [email protected]

zorgvuldig een stappenplan te doorlopen, kweekt u stapsge-

wijs commitment bij de facilitair manager of gebouwbeheer-

der en reikt u hem de middelen aan om zijn management te

overtuigen.

DBO-DESKUNDIgENHoewel de methode DBO nieuw is, hebben de adviseurs van

Halmos Adviseurs en TNO al ruime ervaring met het suc-

cesvol begeleiden van dit traject. Dat zij die kennis hebben,

is geen verrassing, omdat zij de methode in een traject van

enkele jaren zelf hebben ontwikkeld. Met vallen en opstaan

hebben zij deze aanpak uitgewerkt. Zij laten u dan ook zien

hoe u omgaat met de drie pijlers waarop DBO is gebaseerd

is: techniek, beheer en perceptie. Uiteindelijk zorgt dit ervoor

dat de gebouwbeheerder weer grip krijgt op zijn gebouw,

met tevreden gebruikers als resultaat.

In de masterclass nemen de experts u mee in de toepassing

van de methode DBO. Aan de hand van uw eigen case gaat u

aan de slag en rapporteert u uw ervaringen terug en krijgt u

nuttige feedback.

INrEgElENDe volgende masterclass zal in het teken staan van Inregelen.

Docent Jan Aerts zal u bijpraten over dit onderwerp.

Voor meer informatie en aanmelden kunt u onze website

www.isso.nl raadplegen.

22

ISSO In-companytrainingen

EN

Er

gIE

& M

IlIE

Uw

At

Er

& g

AS

Binnenmilieuprofiel woningenGebaseerd op: ISSO-publicatie 82.4

Cursusduur: 2 dagen (Incl. Terugkomdag)

Energielabel woningenGebaseerd op: ISSO-publicatie 82.1

Cursusduur: 1 dag

Software: VABI of BINK Software

Voor het afleggen van het officiële

Cito-examen EPA Adviseur/opnemer kunt

u kijken op www.cito.nl

Ep Maatwerkadvies woningenGebaseerd op: ISSO-publicatie 82.2

Cursusduur: 1 dag


Energielabel UtiliteitGebaseerd op: ISSO-publicatie 75.1

Cursusduur: 1 dag

Software: VABI Software

Voor het afleggen van het officiële

Cito-examen EPA Adviseur kunt u kijken op

www.cito.nl

Ep Maatwerk UtiliteitGebaseerd op: ISSO-publicatie 75.2

Cursusduur: 3 dagen

Software: VABI Software

EpA Examentraining(en) woningbouw & UtiliteitCursusduur: 1 dagdeel


Maximale groepsgrootte: 15 personen

Betonkernactivering (Basis)Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85

Cursusduur: 1 dag

Betonkernactivering (Integraal) Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85

Cursusduur: 4 dagen

Energiebeleid voor woningbouwcoöperatiesGebaseerd op: VABI Vastgoed Software B.V.

Cursusduur: 3 dagen (Incl. terugkomdag)


Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningenGebaseerd op: ISSO-SBR 811

Cursusduur: 1 dag


legionellaveilig beheren van koeltorens voor service- en onderhoudsbedrijvenGebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

risicoanalyse en beheersplan voor natte

koeltorens

Cursusduur: 1 dag

legionellaveilig beheren van koeltorens voor toezicht en inspectie (gemeenten/overheid)

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en

model-risicoanalyse en beheersplan

voor natte koeltorens

Cursusduur: 1 dag

legionellaveilig beheren van koeltorens voor gebouwbeheerdersGebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

risicoanalyse en beheersplan voor natte

koeltorens

Cursusduur: 1 dag

legionellaveilig beheren van koeltorens voor waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en

model-risicoanalyse en beheersplan

voor natte koeltorens

Cursusduur: 2 dagen

Veilige leidingwaterinstallatiesGebaseerd op: ISSO- kleintje

Legionellapreventie

Cursusduur: 1 dag


gasvoorschriften; ‘Kleintje gas’ en de praktijkGebaseerd op: ISSO- kleintje Gas

Cursusduur: 1 dag


praktijkinstructie over toepassing en controle van keerkleppenGebaseerd op: ISSO-publicatie 55.1 en 55.1

Cursusduur: 1 dagdeel


Nieuwe regels voor gebouwrioleringGebaseerd op: NTR 3216

Cursusduur: 1 dag


Indien niet anders aangegeven bestaat de maximale groepsgrootte uit 20 personen. tevens ontvangen de deelnemers na afloop van de instructie een Bewijs van Deelname.


i n - c o m p a n yi n s t r u c t i e s

e n t r a i n i n g e n

Energie & Milieu

Sanitaire Technieken

Verwarming & Koeling

Algemene Technieken

Luchtbehandeling

Elektrotechniek

ke

nn

is

in

st

it

uu

t

vo

or

d

e

in

st

al

la

ti

es

ec

to

r

een kleine investering voor veel rendement

regeltechniek voor klimaatinstallaties

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 94



Brand- en rookveilige doorvoeringenGebaseerd op: ISSO-SBR 809 en ISSO Rapport

3217

Cursusduur: 1 dag


Meer comfort en rendement met inregelenGebaseerd op: ISSO- publicatie 56



warmteverliesberekening utiliteits- en bedrijfsgebouwenGebaseerd op: ISSO-publicatie 53 en 57

Cursusduur: 1 dag


Ontwerp en realisatie van verticale bodemwarmtewisselaarsGebaseerd op: ISSO-publicatie 73



collectieve warmtepompinstallaties voor woningenGebaseerd op: ISSO-publicatie 80

Cursusduur: 1 dag


Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koeleNGebaseerd op: ISSO-publicatie 44 en 47

Cursusduur: 3 dagen


Individuele warmtepompen in woningenGebaseerd op: ISSO-publicatie 72 en 73



warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwenGebaseerd op: ISSO-publicatie 81


toepassen ventilatie voorschriften woningen met ‘Kleintje Ventilatie’Gebaseerd op: ISSO-kleintje Ventilatie



Binnenklimaat scholenGebaseerd op: ISSO-publicatie 89

Cursusduur: 1 dag

Maximale groepsgrootte:

25 personen

VE

rw

Ar

MIN

g &

KO

El

INg

El

EK

tr

Ot

Ec

HN

IEK

lU

cH

tB

EH

AN

DE

lIN

g

power QualityGebaseerd op: Instructieboek PQ

Cursusduur: 3 dagen


V o o r m e e r i n f o r m a t i e o v e r o n z e b i j e e n k o m s t e n z i e w w w . i s s o . n l

24

ISSO-najaarsoverleg 15 september 2011

‘Duurzame technieken genereren omzet’

Op 15 september a.s. organiseert ISSO voor de vijfde keer haar relatiedag. Dit najaarsoverleg vindt plaats in het energieneutrale congres-centrum De St@art te Apeldoorn. De dag heeft als thema ‘Duurzame technieken genereren omzet’.

Traditioneel krijgt u tijdens het najaarsoverleg een overzicht

van de bij ISSO lopende en aankomende projecten. Daarnaast

gaan we in op trends en ontwikkelingen die in 2011-2012

zullen spelen. Als gastspreker is o.a. uitgenodigd architect

Thomas Rau, ontwerper van congrescentrum De St@art.

Zeker zal aan bod komen welke middelen de installatiesector

ten diensten staan om de nationale en internationale over-

heidsdoelstellingen van 2020 te bereiken, en de belangrijke

rol die de sector daarbij speelt.

NEtwErKENISSO-relaties, partners, opdrachtgevers en overige geïnteres-

seerden zijn van harte welkom bij het najaarsoverleg. Er is

op deze dag volop ruimte om te netwerken. Nieuw op deze

relatiedag is het aansluitende netwerkdiner. Hier krijgt u de

kans om collega’s en nieuwe relaties te ontmoeten in een

informele sfeer.

INtErESSE IN DEElNAME?Voor meer informatie kunt u www.isso.nl raadplegen

colofonISSO Info is een uitgave van

ISSO Kruisplein 25

3014 DB Rotterdam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

Tel. 010 - 206 59 69

Fax 010 - 213 03 84

[email protected], www.isso.nl

ISSO, het kennisinstituut van

de installatiesector, houdt zich

bezig met het identificeren

van kennisvragen binnen de

installatiesector, het ontslui-

ten en toegankelijk maken van

deze kennis in de vorm van

praktische ISSO-publicaties

en het bevorderen van het

gebruik van ISSO publicaties

als normstellende richtlijnen.

Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:

tVVl Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen

Uneto-Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de techni-

sche detailhandel

pIt Stichting Promotie Installatietechniek

in een later stadium trad de volgende organisatie toe:

Nlingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieurs bureaus

Vormgeving Stijlmeesters

redactie P.P.H. ‘t Lam, A.B. van Kleven-Pijpers, Stijlmeesters

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of mate-

riële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.

ISSO_Info_45_lowres

Documents

Transcript of ISSO_Info_45_lowres